Σύγκρουση και συνεργασία μέσα στην Ευρώπη: η σχέση Ελλάδας-Γερμανίας

Transcript

1 1 Δρ. Δημήτρης Κ. Αποστολόπουλος Ιστορικός Πολιτικός Επιστήμων Ερευνητής Γ Βαθμίδας του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών Σύγκρουση και συνεργασία μέσα στην Ευρώπη: η σχέση Ελλάδας-Γερμανίας 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όταν διαμορφώθηκε το περιεχόμενο αυτής της ανακοίνωσης στα τέλη της άνοιξης του 2015, η σχέση της Ελλάδας με τη Γερμανία βρισκόταν στην κόψη του ξυραφιού, μετά από διαπραγματεύσεις και αντεγκλήσεις μηνών (ιδιαίτερα από την αρχή εκείνου του έτους) που τελικά οδήγησαν στην υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Το ελληνικό ζήτημα μονοπωλούσε τα ευρωπαϊκά, αλλά και διεθνή πρωτοσέλιδα καθημερινά, μια και τα άλλα καίρια ζητήματα της διεθνούς πολιτικής, ο πόλεμος στη Συρία και το προσφυγικό, παρ ότι υπαρκτά από καιρό, δεν ήταν ακόμα στην πρώτη γραμμή του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, όπως συνέβη στη συνέχεια με την άφιξη υπερβολικού αριθμού προσφύγων, αλλά και με τα τρομοκρατικά χτυπήματα του ISIS στην καρδιά της Ευρώπης. Όχι τυχαία μάλιστα ο ανταγωνισμός ανάμεσα στην ελληνική πλευρά και την τρόικα τότε και αργότερα το κουαρτέτο (ή τους λεγόμενους θεσμούς) αναδείχθηκε ουσιαστικά σε κόντρα ανάμεσα σε δύο άνισους εταίρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ελλάδας και της Γερμανίας. Κι ενώ τους τελευταίους μήνες του 2015 το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινής γνώμης στράφηκε πλέον κυρίως στο προσφυγικό και την τρομοκρατία του Ισλαμικού Κράτους και επιπλέον φαινόταν ότι οι σχέσεις μεταξύ Βερολίνου και Αθήνας είχαν μπει σε φάση εξομάλυνσης, μέσα στον Δεκέμβριο η ελληνική κυβέρνηση φρόντισε να μπει εκ νέου και για πολλοστή φορά σε λεκτική αντιπαράθεση με τον κ. Σόιμπλε, ο οποίος είναι κοινώς παραδεκτό ότι ηγείται στην Ευρώπη όσων θεωρούν το Grexit σαν λύση για τα πολύπλοκα προβλήματα της Ένωσης. Έτσι φάνηκε ότι το κεφάλαιο της ελληνογερμανικής αντιπαράθεσης όχι μόνο σε επίσημο επίπεδο, αλλά κυρίως σε επίπεδο λαών και κοινωνιών θα αργήσει πολύ ακόμα να κλείσει. Στο πλαίσιο αυτό θεωρήθηκε χρήσιμη η συνέχιση μιας συζήτησης και ενός προβληματισμού, που άνοιξε από τον γράφοντα στο πρώτο τακτικό συνέδριο του

2 2 Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, πριν από δύο χρόνια, που είχε θέμα: «Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση στο Σταυροδρόμι Κρίσιμων Εξελίξεων». Κύριο αντικείμενο αυτού του άρθρου, είναι η μελέτη της σχέσης Ελλάδας-Γερμανίας στην εποχή των μνημονίων, από την οπτική του ιστορικού, κάνοντας δηλαδή αναφορές στο παρελθόν. Στόχος είναι πέρα από στερεότυπα και προκαταλήψεις, που αναδύθηκαν έντονα τα τελευταία χρόνια, να αποτυπωθεί η «σύγκρουση και συνεργασία» των δύο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να δοθεί μία ρεαλιστική εικόνα της κατά τη γνώμη του γράφοντος αμοιβαία επωφελούς σχέσης τους και τελικά να διεξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα για το πως θα πρέπει να δει η μία χώρα την άλλη στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται, με γνώμονα το κοινό συμφέρον. 2. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΙΑΣ ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΕΠΩΦΕΛΟΥΣ ΣΧΕΣΗΣ 2.1 Εξομάλυνση του παρελθόντος και συμπόρευση στο πλαίσιο της δυτικής συμμαχίας Ελλάδα και Γερμανία έγιναν πολύ σύντομα μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο από αντίπαλοι σύμμαχοι. Βρέθηκαν στο ίδιο στρατόπεδο στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και παρά τα διαφορετικά τους μεγέθη συνοδοιπόροι στην πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης και τελικά εταίροι στον στενό πυρήνα της Ευρωζώνης. Ήδη με τη λήξη του εμφυλίου στην Ελλάδα και την ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, το 1949, ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 50 η κοινή συμπόρευση των δύο χωρών. Η ελληνική πλευρά έδειξε καλή πίστη, αντιμετωπίζοντας τη Γερμανία του Κόνραντ Άντεναουερ ως σύμμαχο και βέβαια ως μία κρατική οντότητα που διέφερε από το Τρίτο Ράιχ. Και από την πλευρά του το νέο γερμανικό κράτος έκανε τα πάντα για να φανεί η αφοσίωσή του στη Δύση, στη δημοκρατία και την ειρήνη, προκειμένου παλιοί εχθροί, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, να ξεχάσουν τις φρικαλεότητες του ναζισμού. Και ενώ για τη Δυτική Γερμανία το όφελος ήταν κυρίως πολιτικό, αφού καλλιεργώντας στενές σχέσεις με την Ελλάδα ενίσχυε διεθνώς το προφίλ μιας

3 3 φιλειρηνικής Γερμανίας και εξασφάλιζε έναν Ευρωπαίο σύμμαχο, η ελληνική πλευρά μπορούσε να υπολογίζει παράλληλα σε πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Έτσι, η διαδικασία εξομάλυνσης του παρελθόντος, της καθιερωμένης στη γερμανική ιστοριογραφία ως Vergangenheitsbewältigung, 1 ευνοήθηκε και επιταχύνθηκε από το νέο μεταπολεμικό περιβάλλον. Η Ελλάδα έγινε (ταυτόχρονα με την Τουρκία) μέλος του ΝΑΤΟ το 1952 κατά το δεύτερο κύμα διεύρυνσης της Συμμαχίας προκειμένου να αντιμετωπίσει τον «κομμουνιστικό κίνδυνο», αλλά και η Δυτική Γερμανία παρά το πρόσφατο τότε παρελθόν της κατάφερε να εισέλθει στη Βορειοατλαντική Συμμαχία αρκετά σύντομα, το 1955, 2 αφού επωφελήθηκε από την κλιμάκωση της αντιπαράθεσης ανατολικούδυτικού μπλοκ, που ήλθε για αυτήν ως δώρο εξ ουρανού. Μετά και την πλήρη συμμετοχή της Βόννης στο Βορειοατλαντικό Σύμφωνο, η ελληνική διπλωματία μπορούσε να ελπίζει σε αυτήν στο πλαίσιο της δυτικής συμμαχίας, κυρίως για να εξισορροπήσει κάπως την μονομερή επιρροή των Η.Π.Α. 2.2 Οικονομική βοήθεια Όταν στις δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι σχέσεις της Αθήνας με παραδοσιακούς της συμμάχους δέχτηκαν σοβαρά πλήγματα εξαιτίας του Κυπριακού, που υπήρξε τότε μακράν το πρώτο σε προτεραιότητα ζήτημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η (Δυτική τότε) Γερμανία φρόντισε στο οικονομικό πεδίο να δώσει στην Αθήνα την υποστήριξή της, εκ μέρους της δυτικής συμμαχίας, αναγνωρίζοντάς την ως πιο προωθημένο στην Ανατολή «προμαχώνα» του «ελεύθερου κόσμου». 3 Αφού η Βρετανία ήταν ο αντίπαλος στο Κυπριακό, οι σχέσεις με τις Η.Π.Α. περνούσαν περίοδο ψυχρότητας και η Γαλλία είχε, ως αποικιακή δύναμη, συνταχθεί με το Λονδίνο, η Γερμανία ήταν η μόνη που μπορούσε να συμπαρασταθεί στην Ελλάδα ως μεγάλη οικονομική δύναμη. Εξάλλου, η ίδια δεν 1 Βλ. μεταξύ άλλων: Torben Fischer u. Matthias N. Lorenz (Hrsg.), Lexikon der 'Vergangenheitsbewältigung' in Deutschland. Debatten- und Diskursgeschichte des Nationalsozialismus nach 1945, Transcript Verlag, Bielefeld 2008, Peter Reichel, Vergangenheitsbewältigung in Deutschland: Die Auseinandersetzung mit der NS-Diktatur in Politik und Justiz, C.H. Beck, München 2007 και Norbert Frei, Vergangenheitspolitik: Die Anfänge der Bundesrepublik und die NS-Vergangenheit, C.H. Beck, München Ταυτόχρονα επανάκτησε και μέρος της εθνικής της κυριαρχίας, η οποία μέχρι τότε περιοριζόταν αυστηρά από το καθεστώς της συμμαχικής κατοχής. 3 Apostolopoulos, Dimitrios K., Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen, Peter Lang, Frankfurt am Main 2004, σ. 77 κ.ε. και 217 κ.ε.

4 4 ήταν μέλος του Ο.Η.Ε. και είχε την ευκαιρία να μην «εκτεθεί» σε μία ψήφο εναντίον της ελληνικής πλευράς. Το πρώτο βήμα αυτής της οικονομικής συμπαράστασης έγινε με τη χορήγηση δανείου το Κατά τη διάρκεια επίσημης επίσκεψης του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στη Βόννη το Νοέμβριο του έτους αυτού, υπεγράφη οικονομική συμφωνία για χορήγηση δανείου ύψους 200 εκ. μάρκων, επενδύσεις ύψους 100 εκ. και τεχνική υποστήριξη για δημόσια έργα υποδομής. 4 Δύο χρόνια αργότερα, στην αρχή της δεκαετίας του 60, η δυτικογερμανική συμπαράσταση έγινε σαφής, με τη συμφωνία σύνδεσης της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, που υπογράφτηκε στις 9 Ιουλίου Από την ελληνική πλευρά αναγνωριζόταν, ότι η Δυτική Γερμανία έδειξε ιδιαίτερη κατανόηση για τις ελληνικές ανάγκες κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, υποστηρίζοντας την ελληνική πλευρά με υποδειγματικό τρόπο. 6 Η στενή οικονομική συνεργασία υπήρξε ο κύριος μοχλός ενίσχυσης της θέσης της Ελλάδας καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 60. Για παράδειγμα το καλοκαίρι του 1962 ο Δυτικογερμανός Υπουργός Οικονομίας Καθηγητής Λούντβιχ Έρχαρτ δέχτηκε να συνδράμει με πίστωση 150 εκ. μάρκων και γερμανική τεχνική βοήθεια την πρόταση του Υπουργού Συντονισμού Παναγή Παπαληγούρα για δημιουργία εργοστασίου εκμετάλλευσης του λιγνίτη στη Μεγαλόπολη. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο μεταξύ των δύο κυβερνήσεων η γερμανική κυβέρνηση θα μπορούσε να αυξήσει το ποσό της πίστωσης κατά 50 εκ. μάρκα, αν για τεχνικοοικονομικούς λόγους προέκυπτε, ότι το ποσό των 150 εκ. δεν ήταν αρκετό. Αλλά ακόμα και εάν το έργο της Μεγαλόπολης δεν προχωρούσε τελικά, η δυτικογερμανική πλευρά θα διέθετε το ποσό των 150 εκ. μάρκων για υλοποίηση άλλων αναπτυξιακών έργων, που θα συμφωνούσαν οι δύο κυβερνήσεις. 7 4 Frankfurter Allgemeine Zeitung, 10/12/58, Το Βήμα και η Καθημερινή, 12/11/58. 5 Η Συμφωνία Σύνδεσης τέθηκε σε ισχύ την 1 η Νοεμβρίου Επρόκειτο για την πρώτη συμφωνία σύνδεσης της Ε.Ο.Κ. με τρίτο κράτος. 6 Bundesarchiv (Koblenz), Ref. B102, Bd Heft 1, Aide-Mémoire (Athen, August 1959), Frankfurter Allgemeine Zeitung, και Svolopoulos Konstantin, Greece s Entry into the Community in its Historical Perspective. Στο: Hänsel Bernhard (Hrsg.), Die Entwicklung Griechenlands und die deutsch-griechischen Beziehungen im 19. Und 20. Jahrhundert. Südosteuropa Gesellschaft, München 1990, σ. 137 και Βλ. Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung ( Kreditzusage für Griechenland. Verhandlungen mit Koordinationsminister Papaligouras in Bonn. ), Nr. 139, 1/8/1962, σ και Handelsblatt, Die Welt, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 31/8/1962.

5 5 Οι ελληνικές κυβερνήσεις της δεκαετίας του 1960 μπορούσαν να υπολογίζουν και στην υποστήριξη της Βόννης για αμυντική βοήθεια στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Το γερμανικό μερίδιο στη βοήθεια του ΝΑΤΟ ανερχόταν τότε στα 36 εκ. μάρκα. Σε αναγνώριση αυτής της συνεισφοράς, ο Γεώργιος Παπανδρέου ως πρωθυπουργός στα μέσα της δεκαετίας εκείνης ανέφερε ότι «η οικονομική συνεισφορά της Δυτικής Γερμανίας δρούσε σαν παράδειγμα για τις Η.Π.Α. και τα άλλα μέλη του ΝΑΤΟ» και διαβεβαίωνε τη Βόννη, ότι η κυβέρνησή του θα υποστήριζε όλα τα γερμανικά συμφέροντα Μεταπολίτευση και πορεία στην Ενωμένη Ευρώπη Μετά την πτώση της δικτατορίας ένα νέο κεφάλαιο άνοιγε στη σύγχρονη ελληνική ιστορία και ήδη από τα πρώτα της βήματα η νέα κυβέρνηση αναζήτησε τη γερμανική υποστήριξη. Στόχος του Καραμανλή ήταν να επανακτήσει η χώρα τη θέση της στη διεθνή κοινότητα, και προς την κατεύθυνση αυτή κρίθηκε και πάλι απαραίτητη η συνεισφορά του «γερμανικού παράγοντα», που έπαιζε σημαντικό ρόλο στην Ευρώπη και στον κόσμο. Στις «κρούσεις» του Έλληνα πρωθυπουργού η Βόννη φάνηκε θετική και δέχτηκε να στηρίξει κυρίως οικονομικά την Ελλάδα, καθιστώντας παράλληλα σαφή την άρνησή της να υποστηρίξει τις ελληνικές θέσεις στην ελληνοτουρκική διαμάχη. Οι προσπάθειες της Αθήνας επικεντρώθηκαν στο οικονομικό σκέλος, ζητώντας άμεσα βοήθεια προκειμένου να καλύψει το έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών, ενώ ο ίδιος ο Καραμανλής ζήτησε από τον Χέλμουτ Σμιτ την προχρηματοδότηση τεσσάρων υποβρυχίων, τα οποία θεωρούσε άμεση προτεραιότητα του εξοπλιστικού προγράμματος της Ελλάδας, για να αυξήσει το στόλο των επτά ήδη υπαρχόντων στο πλαίσιο και της ελληνοτουρκικής διαμάχης. Η Γερμανία ανταποκρίθηκε με οικονομική βοήθεια και πίστωση από σύμπραξη δυτικοευρωπαϊκών τραπεζών συνολικού ύψους 370 εκατομμυρίων γερμανικών μάρκων, αλλά και με την προμήθεια των πολυπόθητων υποβρυχίων. 9 Μάλιστα, η αναλογία συνολικής στρατιωτικής βοήθειας σε Ελλάδα-Τουρκία από γερμανική πλευρά έφθασε στο 3 8 Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Ref. III A 5, Bd. 451, Vermerk von Hermann Reinhardt, 23/12/64. 9 Βλ. Αποστολόπουλος, Δημήτρης Κ., Οι οικονομικές σχέσεις Ελλάδας-Γερμανίας μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο: Ευάγγελος Χρυσός-Wolfgang Schultheiss (επιμ.), Ορόσημα ελληνογερμανικών σχέσεων, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία, Αθήνα 2010, σ. 285 κ.ε..

6 6 προς 5 (με κάποιες αποκλίσεις κατά καιρούς), μάλλον ευνοϊκή για την Ελλάδα, αν αναλογιστεί κανείς την έκταση και τον πληθυσμό των δύο χωρών, αλλά και την παραδοσιακή γερμανοτουρκική φιλία. Επειδή, όμως, ο Καραμανλής, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο πολιτικό της πατρίδας του, πίστευε στην ένωση με την Ευρώπη για οικονομικούς, αλλά κυρίως και για εθνικούς λόγους, ως πιο σημαντική συνεισφορά της Γερμανίας πρέπει να καταγραφεί η αποδοχή της για πλήρη ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, όπως αυτή καταγράφηκε στις διαπραγματεύσεις της περιόδου Όταν στις 28 Μαΐου 1979 υπογράφτηκε στην Αθήνα η Συνθήκη ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ (η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1 η Ιανουαρίου 1981), ήταν σαφές ότι αυτό είχε επιτευχθεί μετά από κοπιώδεις προσπάθειες της ελληνικής διαπραγματευτικής ομάδας και κυρίως μετά από ισχυρές πιέσεις του Καραμανλή, με κύριο στόχο την εξασφάλιση της σύμφωνης γνώμης του Χέλμουτ Σμιτ, που θα άνοιγε για την Ελλάδα την πόρτα της Κοινότητας. Στο εξής οι σχέσεις των δύο πλευρών, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές θα εξελίσσονται στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης. Η συνεργασία τους θα γίνεται ολοένα και πιο στενή, παρά τις κατά καιρούς έντονες διαφωνίες, όπως η αντιπαράθεση μεταξύ του Έλληνα πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου και του καγκελάριου Χέλμουτ Κολ σε διάσκεψη κορυφής της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στα μέσα της δεκαετίας του 1980, με αντικείμενο την ελληνική πρόταση για περισσότερη οικονομική ενίσχυση των προβληματικών περιοχών των μεσογειακών χωρών, 10 ή η 10 Πρόκειται για αντιπαράθεση στο πλαίσιο της συζήτησης που άνοιξε το ΠΑΣΟΚ, όταν ήρθε στην εξουσία το 1981 και εκφράστηκε μέσα από ένα Μνημόνιο που η Ελλάδα υπέβαλε στα όργανα της Ένωσης το Με το Μνημόνιο ο Ανδρέας Παπανδρέου, αφού εγκατέλειψε την προεκλογική υπόσχεσή του για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, προώθησε μια εναλλακτική στρατηγική που βασιζόταν στη συμμετοχή στην Κοινότητα, αλλά με ειδικό καθεστώς. Όταν έγινε κατανοητό ότι η εξασφάλιση ειδικού καθεστώτος ήταν ανέφικτη, αφού η Κοινότητα δεν το δεχόταν για να μη δημιουργηθεί προηγούμενο, προωθήθηκε η υιοθέτηση ενός προγράμματος προσαρμογής, διαρθρωτικών αλλαγών και σύγκλισης, συνολικά για τις χώρες της Μεσογείου. Ο σχεδιασμός αυτός οδήγησε στην υιοθέτηση των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων (ΜΟΠ), που ξεκίνησαν το 1986 και ολοκληρώθηκαν το 1993 και θεωρούνται ως η αφετηρία άσκησης ουσιαστικής Ευρωπαϊκής Περιφερειακής πολιτικής, αφού έθεσαν για πρώτη φορά το στόχο υλοποίησης μίας ολοκληρωμένης μεσοπρόθεσμης προσπάθειας για την ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας μέσω πολυετών επιχειρησιακών προγραμμάτων. Τα ΜΟΠ, εκτός από τη σημαντική αναπτυξιακή συνδρομή που παρείχαν στην Ελλάδα, άνοιξαν και τη διαδικασία που οδήγησε στη θέσπιση της νέας διαρθρωτικής πολιτικής συνοχής από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα λίγα χρόνια μετά (πακέτα Ντελόρ, ΚΠΣ, ΕΣΠΑ). (Βλ. και Μαραβέγιας Ν.- Τσινισεζέλης Μ. (2004) : Η Ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Εκδόσεις Θεμέλιο).

7 7 διαφωνία σχετικά με το μέλλον των Βαλκανίων στις αρχές της δεκαετίας του 90, με τη Γερμανία να επιμένει στην άμεση αναγνώριση από πλευράς Ευρωπαϊκής Κοινότητας των δημοκρατιών της Σλοβενίας και της Κροατίας, την ώρα που η Ελλάδα υποστήριζε τη διατήρηση της ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Ασφαλώς ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η αποδοχή εκ μέρους της Γερμανίας του Γκέρχαρντ Σρέντερ του ελληνικού αιτήματος για ένταξη στην ευρωζώνη. Με αυτήν έκλεισε η τριλογία της γερμανικής υποστήριξης στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης [σύνδεση πλήρης ένταξη ένταξη στην ΟΝΕ). Αν στη στενή σχέση στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συνυπολογίσουμε τις στενές οικονομικές σχέσεις μεταπολεμικά στο εμπόριο, σε έργα υποδομής και στον τουρισμό, αλλά και σε πνευματικό-πολιτισμικό επίπεδο, γίνεται σαφές ότι το χτίσιμο μιας τόσο σοβαρής και αμοιβαία επωφελούς σχέσης στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και μέχρι σήμερα δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με ελαφρότητα, όπως αρκετές φορές συνέβη από τα ΜΜΕ, αλλά και από πολιτικούς κύκλους στην εποχή των μνημονίων. 3. ΑΝΟΙΚΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ Όταν ξεκίνησε η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών και ενώ ήδη είχαν αποδοθεί στερεότυπα από τη μία πλευρά στην άλλη (επιπόλαιοι, τεμπέληδες ή ακόμα και απατεώνες οι Έλληνες ψυχροί, αιμοβόροι και ναζιστές οι Γερμανοί κλπ.) ήρθαν στη δημόσια συζήτηση δύο ζητήματα του παρελθόντος, τα οποία χρήζουν σύντομης ιστορικής ανάλυσης και διευκρινίσεων. Το πρώτο αφορά τις πολεμικές αποζημιώσεις και το δεύτερο την ελάφρυνση του ελληνικού χρέους κατά το πρότυπο της διαγραφής γερμανικών χρεών μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 3.1 Πολεμικές αποζημιώσεις και κατοχικό δάνειο Είναι γεγονός ότι στη γερμανική κοινωνία λίγα πράγματα ήταν μέχρι πρότινος γνωστά για τα έργα και τις ημέρες των στρατευμάτων της Βέρμαχτ στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Ιδιαίτερα η ανακίνηση του ζητήματος των πολεμικών επανορθώσεων εκ μέρους της Ελλάδας πρόσφατα θεωρήθηκε από τους περισσότερους Γερμανούς «αδικαιολόγητη» μετά από τόσα χρόνια. Και μπορεί ο Ομοσπονδιακός Πρόεδρος ή η Καγκελάριος να έχουν δημόσια παραδεχτεί τον

8 8 τελευταίο καιρό την ιστορική ευθύνη της χώρας τους, 11 ωστόσο κανένας Γερμανός πολιτικός δεν έχει συνδέσει αυτή την ευθύνη με πολεμικές επανορθώσεις. Η γερμανική πλευρά έχει χρησιμοποιήσει κατά καιρούς διάφορα επιχειρήματα για να αποφύγει τη σχετική συζήτηση. Πρώτα απ όλα επικαλείται τα 70 χρόνια από το τέλος του πολέμου και θεωρεί τις απαιτήσεις ξεπερασμένες. Όμως, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες η Ελλάδα δεν μπορούσε να εγείρει τις αξιώσεις της, λόγω της Συνθήκης του Λονδίνου του 1953, η οποία απάλλασσε τη Γερμανία από την καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων μέχρι την οριστική επίλυση του Γερμανικού Ζητήματος και την υπογραφή Συνθήκης Ειρήνης του Β Παγκοσμίου Πολέμου από μία ενιαία Γερμανία. Η γερμανική επανένωση έγινε τελικά το 1990, με τη Συνθήκη της Μόσχας (γνωστή και ως Συνθήκη 2+4), που αν και δεν ονομάστηκε «Συνθήκη Ειρήνης», μετά από απαίτηση του τότε Γερμανού καγκελάριου Χέλμουτ Κολ, ωστόσο δεν αποκλείει τις απαιτήσεις χωρών για πολεμικές αποζημιώσεις απέναντι στην ενωμένη Γερμανία. 12 Έτσι, μέχρι το 1990 η Ελλάδα έπρεπε να περιμένει τη γερμανική επανένωση και μετά το 1990 η γερμανική πλευρά θεωρεί ότι πέρασαν πολλά χρόνια από το τέλος του πολέμου. Το Βερολίνο ισχυρίζεται επιπλέον, ότι αποζημιώσεις πληρώνουν μόνον οι ηττημένοι ενός πολέμου, ενώ πλέον Ελλάδα και Γερμανία είναι φίλοι και κυρίως εταίροι στην Ενωμένη Ευρώπη. Στον προϋπολογισμό της Ε.Ε., όπως στοχευμένα τονίζει, η Γερμανία συμμετέχει με το υψηλότερο ποσοστό από τα κράτη-μέλη, την ώρα που η Ελλάδα έχει λάβει από το 1981 μεγάλα ποσά σε κοινοτικές επιδοτήσεις. Βέβαια, παραγνωρίζει ότι επιδοτήσεις έχουν λάβει και λαμβάνουν χώρες-μέλη που δεν βρέθηκαν υπό γερμανική κατοχή και κυρίως δεν καταστράφηκαν στον πόλεμο, όπως η Ελλάδα. Εξάλλου, αυτό το γερμανικό επιχείρημα δεν απαντά στη γερμανική άρνηση αποπληρωμής του κατοχικού δανείου, που αποτελεί τραπεζική πράξη και ουσιαστικά συμβατική υποχρέωση ανεξάρτητη από πολεμικές αποζημιώσεις. Γιατί, μπορεί πλέον Έλληνες και Γερμανοί να μην είναι νικητές και ηττημένοι, αλλά εταίροι και φίλοι, ωστόσο, «τα χρέη τα πληρώνουν και οι φίλοι». Η περίπτωση του κατοχικού δανείου μάλιστα είναι ιδιαίτερη, γιατί μια πιθανή διευθέτησή του δεν δημιουργεί προηγούμενο για απαιτήσεις άλλων χωρών. Δηλαδή η 11 Βλ. μεταξύ άλλων, Η Καθημερινή, 7/3/2014 (Γιοακίμ Γκάουκ: Συγγνώμη στις οικογένειες των θυμάτων). 12 Βλ. το Κείμενο της Συνθήκης στην ιστοσελίδα του Γερμανικού υπουργείου των Εξωτερικών (

9 9 αποπληρωμή του δεν θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου για τη σημερινή Γερμανία, όπως θα συνέβαινε με ενδεχόμενη καταβολή πολεμικών επανορθώσεων. Γιατί αξιώσεις για πολεμικές επανορθώσεις έχουν προφανώς εκτός της Ελλάδας και πολλές άλλες χώρες. Επιπλέον, η αποπληρωμή του κατοχικού δανείου είναι πιο ρεαλιστική για τον πρόσθετο λόγο, ότι ο υπολογισμός του οφειλόμενου ποσού είναι εύκολος και δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης, όπως ασφαλώς συμβαίνει με το ζήτημα των πολεμικών αποζημιώσεων. Σύμφωνα με τα επίσημα γερμανικά έγγραφα στο τέλος του πολέμου το χρέος αυτό ανερχόταν σε 476 εκατομμύρια μάρκα του Ράιχ (Reichsmark). Από πλευράς της Τράπεζας της Ελλάδος οι γερμανικές οφειλές λόγω του κατοχικού δανείου υπολογίζονται σε 228 εκατομμύρια δολάρια το οι δύο πλευρές είναι πολύ κοντά στην εκτίμηση του χρέους στο τέλος του πολέμου, μια και η αναλογία δολαρίου-μάρκου ήταν 1 προς 2. Συνεπώς, αφού οι δύο πλευρές συμφωνούσαν τότε, είναι εύκολο να συμφωνήσουν και σήμερα, υπολογίζοντας το ποσό με τη σημερινή ισοτιμία και βέβαια με τους τόκους. Από την άλλη, όμως, η ελληνική πλευρά δεν πρέπει να διογκώνει το ζήτημα (πολεμικών αποζημιώσεων και δανείου) σε τέτοιο βαθμό, όπως έγινε ιδιαίτερα στο πρώτο μισό του 2015, θεωρώντας ότι έτσι θα λύσει όλα της τα προβλήματα. Ιδιαίτερα Άρα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σε αυτές τις περιπτώσεις όπως αποδεικνύεται ιστορικά π.χ. με τις αποζημιώσεις που δόθηκαν για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα ποσά στα οποία τελικά συγκλίνουν οι δύο πλευρές είναι αρκετά χαμηλότερα των αρχικών απαιτήσεων. Είναι προφανές, εξάλλου, ότι η συγκεκριμένη χρονική συγκυρία δεν είναι ευνοϊκή για τη διευθέτηση του θέματος, καθώς, δίνει στη γερμανική πλευρά την ευκαιρία να το υποβαθμίζει και τελικά να αρνείται την ύπαρξή του με την πρόφαση, πως η Ελλάδα το ανακινεί όχι ως δίκαιο αίτημα, αλλά επειδή είναι χρεοκοπημένη. Σημασία βέβαια έχει και ο τρόπος διεκδίκησης. Όταν το 1995 είχε προγραμματιστεί η επίδοση σχετικής ρηματικής διακοίνωσης από τον Έλληνα πρέσβη στη Βόννη, η ελληνική κυβέρνηση έσπευσε να προαναγγείλει στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τις προθέσεις της για λόγους εσωτερικής κατανάλωσης. Το θέμα πήρε διαστάσεις, οπότε 13 Βλ. Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, R 27320, Αγγελόπουλος, Άγγελος, Το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος. Θέση και Αντιμετώπιση. Αθήνα, Παπαζήσης 1945, σ. 40 κ.ε. και Fleischer, Hagen: Das griechische Memorandum zur Washingtoner Conference on Holocaust-era Assets : Vorund Nachbemerkungen von Hagen Fleischer. Στο: Thetis, Mannheimer Beiträge zur Klassischen Archäologie und Geschichte Griechenlands und Zyperns (hrsg. von Reinhard Stupperich und Heinz A. Richter) Band 7, Mannheim 2000, σ

10 10 και το γερμανικό Υπουργείο των Εξωτερικών, έσπευσε να απορρίψει τις ελληνικές αξιώσεις πριν ακόμα παραλάβει το επίσημο διπλωματικό έγγραφο. 14 Τέτοιοι λάθος χειρισμοί γίνονται και σήμερα. Αν το ζητούμενο είναι πραγματικά η διευθέτηση ενός υπαρκτού ιστορικά και νομικά ζητήματος και όχι η επ αόριστον επίκλησή του για λόγους εντυπωσιασμού και παραπλάνησης της ελληνικής κοινής γνώμης, τότε θα πρέπει να τεθεί σε επίσημο διακρατικό επίπεδο και μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. 3.2 Διαγραφή χρέους κατά το πρότυπο της Συμφωνίας του Λονδίνου (1953) Στη δημόσια συζήτηση σχετικά με την ελάφρυνση του υπέρογκου ελληνικού χρέους έχει μπει και ο παραλληλισμός με τη μείωση των χρεών της Γερμανίας μεταπολεμικά με τη Συνθήκη του Λονδίνου που υπεγράφη στις 27 Φεβρουαρίου 1953 και είναι γνωστή διεθνώς ως London Debt Agreement. 15 Το οφειλόμενο ποσό ήταν περίπου 30 δισεκατομμύρια μάρκα που προέκυπτε κυρίως από οφειλές τις οποίες είχε ορίσει η Συνθήκη των Βερσαλλιών μετά τον Α Π.Π. και δάνεια τα οποία είχαν δώσει κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου οι ΗΠΑ προς τη Γερμανία για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις τεράστιες επανορθώσεις προς ευρωπαϊκές χώρες. Αυτά δεν είχαν πληρωθεί τη δεκαετία του 1930 από τη χιτλερική Γερμανία και η Γερμανία του Κόνραντ Άντεναουερ αποφάσισε να τα αναλάβει προκειμένου να αποκαταστήσει την φήμη της. Τα δάνεια οφείλονταν σε κυβερνήσεις και τράπεζες κυρίως των ΗΠΑ, αλλά και της Γαλλίας και της Μ. Βρετανίας. Επίσης, στο χρέος των 30 δισ. μάρκων συμπεριλαμβάνονταν ποσά προς τις τρεις δυνάμεις κατοχής (ΗΠΑ, Γαλλία, Μ. Βρετανία), που η Δυτική Γερμανία είχε λάβει ως ενίσχυση τα πρώτα χρόνια μετά τον Β Π. Π. Επιπλέον, με τη Συμφωνία του Λονδίνου ανεστάλησαν οι πολεμικές αποζημιώσεις που οφείλονταν από τη Γερμανία σε αρκετές χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, από τον Β Π. Π Βλ. Το Βήμα, 17/9/14 (Ι. Μπουρλογιάννης: Λάθος χειρισμοί για τις γερμανικές αποζημιώσεις Ο τέως πρέσβης στη Βόννη μίλησε στη Βουλή για την περίοδο ). 15 Βλ. το Κείμενο της Συνθήκης: Agreement on German External Debts, London, February 27, 1953 ( ebts_pt_1.pdf) 16 Timothy W. Guinnane, FINANCIAL VERGANGENHEITSBEWÄLTIGUNG: THE 1953 LONDON DEBT AGREEMENT, Economic Growth Center Discussion Paper No. 880, Yale University (

11 11 Συνεπώς και επειδή γίνεται αυτός ο συσχετισμός με το ελληνικό χρέος σήμερα, οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι τα χρέη της μεταπολεμικής Γερμανίας οφείλονταν στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους (επρόκειτο ουσιαστικά για πολεμικές αποζημιώσεις) και όχι σε υπερβολικό δανεισμό, κακοδιαχείριση κλπ. Από την άλλη, αν ξεπεράσουμε το πώς δημιουργήθηκαν τα χρέη, είναι σαφές ότι η Γερμανία αντιμετωπίστηκε ιδιαίτερα ευνοϊκά το Το συνολικό ποσό των 30 δισ. μάρκων μειώθηκε κατά το ήμισυ και πλέον σε λιγότερα από 14 δισ. και η περίοδος αποπληρωμής επιμηκύνθηκε σε περισσότερα από 30 χρόνια. Αν λάβει κανείς υπόψη τα μεγέθη ανάπτυξης της γερμανικής οικονομίας ήδη από τη δεκαετία του 1950 η αποπληρωμή των, «κουρεμένων» θα λέγαμε, οφειλών της Γερμανίας συνεπαγόταν για την οικονομία της ελάχιστο βάρος. Πολύ σημαντικός όρος της Συνθήκης του Λονδίνου ήταν ότι οι αποπληρωμές θα γίνονταν μόνον εφόσον η Δυτική Γερμανία είχε εμπορικό πλεόνασμα και μάλιστα θα περιορίζονταν σε μόλις 3% των κερδών από εξαγωγές. Αν δηλαδή η γερμανική οικονομία δεν είχε πλεόνασμα δεν θα προχωρούσε και σε αποπληρωμές χρεών. Ταυτόχρονα, οι πιστωτές της ενθαρρύνονταν να εισάγουν τα γερμανικά προϊόντα, γεγονός που έδινε ώθηση στην ανόρθωση της γερμανικής οικονομίας, προκειμένου να πάρουν πίσω τα χρήματά τους. 17 Συνεπώς και επειδή έγινε η διευκρίνιση του πώς δημιουργήθηκαν τα χρέη, πρέπει από την άλλη να τονίσουμε ότι το 1953 οι πιστωτές φέρθηκαν (για διαφόρους λόγους) ιδιαίτερα ευνοϊκά απέναντι στη Γερμανία, αφού τελικά λιγότερο από το ήμισυ των χρεών πληρώθηκε μόνον από πλεονάσματα της οικονομίας. Σήμερα, οι πιστωτές της Ελλάδας της ζητούν να αποπληρώσει τα χρέη της με σκληρή λιτότητα και βάζοντας την οικονομία της σε μεγάλη ύφεση. 4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Αν και το ιστορικό υπόβαθρο, που αποτυπώθηκε στο πρώτο μέρος της εισήγησης, αναδεικνύει μία σχέση εποικοδομητική και για τις δύο πλευρές κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών δεκαετιών, είναι γεγονός ότι οι διμερείς σχέσεις τουλάχιστον στο επίπεδο της εικόνας του ενός λαού προς τον άλλον υπέστησαν σοβαρά πλήγματα 17 Rombeck-Jaschinski, Ursula: Das Londoner Schuldenabkommen. Die Regelung der deutschen Auslandsschulden nach dem Zweiten Weltkrieg. München: Oldenbourg Verlag 2005, σ. 165 κ.ε.

12 12 κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων διαπραγματεύσεων των τελευταίων ετών και των μνημονίων. Αυτό ίσως χρειαστεί καιρός για να αλλάξει. Αν αναλογιστούμε ότι στο πλαίσιο της Ευρώπης πρόκειται για δύο άνισους, προφανώς στο οικονομικό επίπεδο, εταίρους, με τη Γερμανία να είναι ο μεγαλύτερος δανειστής της Ελλάδας, τότε σίγουρα οι Έλληνες δεν πρέπει να παραγνωρίζουν το όφελος της συνέχισης της συνεννόησης και μίας εποικοδομητικής συνεργασίας με το Βερολίνο, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να καταβάλουν σοβαρές προσπάθειες για την αναδιοργάνωση του κράτους και την ανάπτυξη της οικονομίας τους. Η στενή συνεργασία με τη Γερμανία, εξάλλου, όπως περιγράψαμε, υπήρξε στρατηγική επιλογή όλων των μεταπολεμικών ελληνικών κυβερνήσεων. Αλλά και η γερμανική πλευρά δεν πρέπει να ξεχνά συγκεκριμένες ιστορικές πραγματικότητες και κυρίως, το πώς η ίδια αντιμετωπίστηκε μεταπολεμικά από τους δανειστές της, οι οποίοι δεν άφησαν τότε τα υπέρογκα χρέη της να την «πνίξουν», αλλά της έδωσαν τα περιθώρια για να επιτύχει το λεγόμενο «γερμανικό οικονομικό θαύμα». Εξάλλου, δεν πρέπει να παραγνωρίζει τα οφέλη που προκύπτουν για την ίδια και στην τρέχουσα συγκυρία, από την οικονομική υποστήριξη της Ελλάδας και την ενίσχυση της Ευρωζώνης. Πάντως, παρά την «αμνησία» που αφορά το πολεμικό παρελθόν, πρέπει να αναγνωριστεί, ότι οι πολιτικοί κύκλοι του Βερολίνου ενδιαφέρονται σοβαρά για την υπόθεση «Ελλάδα» και επιζητούν τη συνεννόηση των δύο κυβερνήσεων αλλά και κοινωνιών με μεθοδικό τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό έχει οριστεί από το Βερολίνο αρμόδιος υφυπουργός ως επικεφαλής της ελληνογερμανικής κοινοβουλευτικής συνεργασίας, ο Χανς Γιόαχιμ Φούχτελ, αλλά και ο επικεφαλής της ομάδας δράσης για την Ελλάδα Χορστ Ράιχενμπαχ είναι Γερμανός. Το γερμανικό ενδιαφέρον αποδεικνύει ακόμα περισσότερο και το γεγονός της δυναμικής παρουσίας γερμανικών πολιτικών ιδρυμάτων 18 στη χώρα μας. Δεν είναι τυχαίο ότι από το 2012 όλα τα πολιτικά ιδρύματα της Γερμανίας εγκαινίασαν γραφεία στην Ελλάδα, λόγω της οξύτατης αντιπαράθεσης που προέκυψε στις ελληνογερμανικές σχέσεις με αφορμή την οικονομική κρίση μετά το 2010 και την 18 Πρόκειται για το χριστιανοδημοκρατικό Ίδρυμα Κόνραντ Άντεναουερ (Konrad Adenauer Stiftung/CDU), το σοσιαλδημοκρατικό Ίδρυμα Φρήντριχ Έμπερτ (Friedrich Ebert Stiftung/SPD), το ίδρυμα Χάινριχ Μπελ των Πρασίνων (Heinrich Böll Stiftung/Πράσινοι), το φιλελεύθερο Φρίντριχ Νάουμαν (Friedrich Naumann Stiftung/FDP), το αριστερό Ρόζα Λούξεμπουργκ (Rosa Luxembourg Stiftung/Die Linke) και το χριστιανοκοινωνικό Χανς Ζάιντελ (Hans Seidel Stiftung/CSU).

13 13 υπαγωγή της Ελλάδας σε καθεστώς συνεχούς δανεισμού από τους εταίρους της μέσω των μνημονίων. Για τη λειτουργία τους ανά τον κόσμο αυτά τα πολιτικά ιδρύματα επιχορηγούνται από το γερμανικό υπουργείο των Εξωτερικών και τα σχετικά κονδύλια εγκρίνονται από τη γερμανική βουλή (Bundestag). Στόχος του Βερολίνου είναι τα ιδρύματα αυτά να συνδράμουν τις προσπάθειες της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα, αλλά και να επεκταθούν και σε περαιτέρω πολιτική, πολιτιστική και ενημερωτική δραστηριότητα στη χώρα. Περισσότερο από μία συνηθισμένη προσπάθεια πολιτικής προπαγάνδας, τα γερμανικά πολιτικά ιδρύματα έχουν κάνει σαφές ότι θέλουν να λειτουργήσουν ως think tanks για την προώθηση του διαλόγου μεταξύ Ελλήνων και Γερμανών σε όλους τους πολιτικούς χώρους και στο πλαίσιο αυτό προσπαθούν να συνεργαστούν με επιστημονικούς φορείς, ιδρύματα και συνδικαλιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα. Κύριος στόχος είναι η πολιτική συνεργασία για την προώθηση μεταρρυθμίσεων σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Και προφανώς μέσα από αυτή τη διαδικασία θα προωθηθεί και η εξομάλυνση των διμερών σχέσεων που περνούν μία φάση ψυχρότητας και αμφισβήτησης. Αποτελεί κοινό τόπο στις δηλώσεις Ελλήνων και Γερμανών που δραστηριοποιούνται στα συγκεκριμένα πολιτικά ιδρύματα ότι οι παρεκτροπές στην πολιτική συζήτηση τα προηγούμενα χρόνια ήταν λάθος και αυτή η διόρθωση της εικόνας του ενός προς τον άλλον είναι το ζητούμενο στις δράσεις τους. 19 Πρόσφατα η Επιστημονική Εταιρεία για τη γερμανική γλώσσα (Gfds-Gesellschaft für deutsche Sprache e. V.) έπειτα από ψηφοφορία επιτροπής ειδικών γλωσσολόγων ανακοίνωσε ότι η λέξη της χρονιάς στη Γερμανία είναι η λέξη «πρόσφυγες» (στα γερμανικά Flüchtlinge). 20 Η λέξη της χρονιάς επιλέχθηκε από περίπου λέξεις και εκφράσεις που σημάδεψαν τον δημόσιο λόγο τη χρονιά αυτή και οι οποίες έχουν άρρηκτη σχέση με γεγονότα που σημάδεψαν την πολιτική, την οικονομική και την κοινωνική ζωή. Η πρωτοφανής μεταναστευτική ροή, με σχεδόν ένα εκατομμύριο αιτούντες άσυλο να αναμένονται φέτος στη Γερμανία, επικράτησε στον δημόσιο λόγο της χώρας, κυρίως μετά το καλοκαίρι. 19 Βλ. μεταξύ άλλων «Τα γερμανικά ιδρύματα «εισβάλλουν» στην Ελλάδα», Το Βήμα, 4/11/12 20 Βλ. και Der Spiegel, Die Welt, Die Zeit, 11/12/15

14 14 Μετά τη λέξη «πρόσφυγες», τη δεύτερη θέση κατέλαβε η έκφραση «Je suis Charlie» (είμαι και εγώ Σαρλί), το μήνυμα-σύμβολο της αλληλεγγύης της διεθνούς κοινότητας μετά την τζιχαντιστική επίθεση κατά της γαλλικής εβδομαδιαίας σατιρικής εφημερίδας Charlie Hebdo τον Ιανουάριο στο Παρίσι. Και στην τρίτη θέση συναντάται η λέξη «Grexit», δηλαδή η απειλή εξόδου της Ελλάδας από την ευρωζώνη κατά τη διάρκεια των δύσκολων διαπραγματεύσεων του πρώτου εξαμήνου για τη χορήγηση ευρωπαϊκής οικονομικής βοήθειας στην Αθήνα. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτή η κατάταξη (προσφυγικό, τζιχαντιστικέςτρομοκρατικές επιθέσεις και μετά Grexit) αποδεικνύει ότι η Ελλάδα έφυγε από το κάδρο και δεν αποτελεί τον πρώτο κίνδυνο για την ευημερία της Ευρώπης. Και αυτό της δίνει τη δυνατότητα να εργαστεί απερίσπαστη για να βγει από το τέλμα. Το τελευταίο διάστημα, εξάλλου, πληθαίνουν φωνές στο εσωτερικό της Γερμανίας, που αμφισβητούν την γερμανική-ευρωπαϊκή πολιτική που εφαρμόζεται για την οικονομική διάσωση της Ελλάδας και ίσως έχει έρθει η ώρα να επανεξεταστεί η αποκλειστική εφαρμογή σκληρής λιτότητας. Στις αρχές Δεκεμβρίου 2015 η Süddeutsche Zeitung έγραφε ότι «οποιαδήποτε άλλη χώρα θα είχε διαλυθεί από μία τόσο σκληρή πολιτική», 21 όπως αυτή εφαρμόζεται με βάση το τρίτο πακέτο βοήθειας. Συνεπώς, οι συνθήκες είναι ώριμες, προκειμένου να γίνουν σοβαρά βήματα για πραγματική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι σχέσεις των δύο χωρών έγιναν πιο στενές μέσα από την κρίση, αφού η μία πλευρά αναγκάστηκε να μάθει καλύτερα την άλλη. Είναι βέβαιο ότι η ελληνική κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ μετά από παλινωδίες μηνών και την αποτυχημένη σύγκρουση με τους δανειστές έμαθε πολλά. Άλλο τόσο βέβαιο είναι ότι και οι Γερμανοί έχουν μάθει πολλά από την κρίση και τις διαπραγματεύσεις, για τις ανάγκες της Ελλάδας και οφείλουν χωρίς δικαιολογίες να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων. Αυτή τη γνώση του ενός προς τον άλλον πρέπει να αξιοποιήσουν οι δύο χώρες για τη μελλοντική τους συνεργασία και το κοινό καλό. Εξάλλου, υπό τις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται με τη διόγκωση του προσφυγικού ζητήματος και τις τρομοκρατικές επιθέσεις του Ισλαμικού Κράτους, γίνεται φανερό ότι οι δύο χώρες πρέπει να συνεργαστούν αρμονικά, προκειμένου η Ευρώπη να μείνει ενωμένη και ισχυρή, για να μπορέσει να υπερασπιστεί τις αξίες και τους πολίτες της. 21 Βλ. «Wie befremdlich die EU mit Griechenland umgeht», Süddeutsche Zeitung, 8/12/15.