6. Παλαιοδιατροφή. Ευφροσύνη Βήκα-Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου

Transcript

1 6. Παλαιοδιατροφή Ευφροσύνη Βήκα-Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Σύνοψη Το κεφάλαιο επικεντρώνεται στη μελέτη της διατροφής και της ανακατασκευής των διατροφικών συνηθειών αρχαιολογικών πληθυσμιακών ομάδων. Παρουσιάζονται όλες οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη βιολογική ανθρωπολογία για την ανασύσταση της διατροφής, όπως η χρήση των σταθερών ισοτόπων και της οδοντικής μικροτριβής (dental microware). Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στη χρήση των σταθερών ισοτόπων, διότι θεωρείται, πλέον, ένα καθιερωμένο εργαλείο για τη μελέτη της διατροφής και της μετακίνησης στην αρχαιολογία και την παλαιοανθρωπολογία. Για την κατανόηση των ισοτοπικών μεθόδων γίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά τους, στη σχετική λειτουργία της τροφικής αλυσίδας και στη μέτρηση των ισοτοπικών τιμών του κολλαγόνου. Η ανάλυση των σταθερών ισοτόπων από τα οστά προσφέρει τη μοναδική δυνατότητα για την άμεση ανασύσταση της διατροφής ενός οργανισμού, η οποία δεν είναι μόνο μέσο επιβίωσης, αλλά πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο. Τα παραδείγματα της ανάλυσης που αναφέρονται στο κεφάλαιο αφενός δείχνουν το εύρος της σχετικής έρευνας στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και αφετέρου, μέσα από τα αποτελέσματα, φαίνεται σαφώς ο ρόλος που έχει ο έλεγχος των τροφοπαραγωγικών μέσων στη δημιουργία κοινωνικής ανομοιογένειας στην αρχαιότητα. Προαπαιτούμενη γνώση Απαραίτητη είναι η γνώση της βασικής ανατομικής του ανθρώπινου σκελετού (κεφάλαιο 1). 6.1 Εισαγωγή Η ανάγκη της αρχαιολογικής έρευνας να προσεγγίσει καλύτερα θέματα οικονομίας και ιδεολογίας στην αρχαιότητα οδήγησε γρήγορα στην προσπάθεια να μελετηθεί η τροφή, η προέλευση, η παρασκευή και η κατανάλωσή της. Αυτό μέχρι πρόσφατα ήταν δυνατό να γίνει ως επί το πλείστον έμμεσα, με τις αρχαιοζωολογικές και αρχαιοβοτανικές μελέτες, και με τις αναλύσεις της τυπολογίας της κεραμικής και της κατανομής της στο χώρο. Τα τελευταία χρόνια, πληθαίνουν οι μελέτες που αξιοποιούν εφαρμογές των φυσικών επιστημών στην αρχαιολογία, και σ αυτές περιλαμβάνονται και οι αναλύσεις από το ανθρώπινο και ζωικό σκελετικό υλικό των ανασκαφών. Η μέτρηση των τιμών των σταθερών ισοτόπων χρησιμοποιείται, κυρίως, για την ανασύσταση της διατροφής, ένα πεδίο στο οποίο έχουν αποδώσει πολύ καλά αποτελέσματα, αλλά και για την έρευνα άλλων θεμάτων, όπως η μετακίνηση και η προέλευση πληθυσμών και ατόμων. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα σημαντικό τομέα, καθώς είναι ο μόνος άμεσος τρόπος να μελετηθεί με ακρίβεια η σύσταση της διατροφής ενός οργανισμού, χρησιμοποιώντας ακριβώς τα οστά του οργανισμού που μελετάται. Παράλληλα, πρόδρομοι μέθοδοι που χρησιμοποιούνταν ως δείκτες διατροφικών συνηθειών, όπως το μέγεθος και το σχήμα των δοντιών, καθώς και η κρανιογναθική μορφολογία, έχουν τεχνολογικά και ερμηνευτικά εξελιχθεί, προσφέροντας συμπληρωματική γνώση στην ανασύσταση της παλαιοδιατροφής. Οι μέθοδοι αυτές έχουν εφαρμογή σε προγονικές μορφές του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου, στις οποίες, λόγω της ιδιαιτερότητας του υλικού των απολιθωμάτων, δεν είναι δυνατή η εφαρμογή άλλων μεθόδων. 6.2 Η ανθρωπολογία της διατροφής: κοινωνικο-πολιτισμικοί και εξελικτικοί παράμετροι Η τροφή και η διατροφή αποτελούν βασικό προβληματισμό στην ανθρωπολογική και αρχαιολογική έρευνα. Η διατροφική συμπεριφορά ενός ατόμoυ ή μιας ομάδας μπορεί να συγκεντρώνει και να αντικαθιστά άλλες συμπεριφορές (Barthes, 1979), καθώς στις περισσότερες κοινωνίες η τροφή αποκτά ρόλο θεραπείας, τιμωρίας ή τελετουργίας. Η κοινωνιο-βιολογική άποψη υποστηρίζει ότι οι διατροφικές επιλογές είναι αποτέλεσμα γενετικών προδιαθέσεων που στοχεύουν στην επιβίωση (Lupton,1996), δηλαδή ότι η ανάγκη υπερτερεί της επιλογής. Η πεποίθηση ότι τρώμε αυτό που μας αρέσει είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την πεποίθηση ότι έχουμε κατακτήσει την ελευθερία της επιλογής μας, ώστε συχνά ξεχνάμε πως οι διατροφικές μας συνήθειες μπορεί να καθορίζονται μόνο από την ανάγκη για τροφή (Bourdieu, 1992). Θα ήταν, ωστόσο, απλοϊκό να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι διαλέγουν την τροφή τους, αποκλειστικά, με βάση τη διατροφική της αξία. Η στρουκτουραλιστική άποψη αναζητά τις χρήσεις στις οποίες υπόκειται η τροφή ως μέρος της κοινωνικής ζωής

2 και τον τρόπο με τον οποίο το φαγητό δημιουργεί, διατηρεί και αποδομεί τις κοινωνικές σχέσεις (Lupton, 1996). Σύμφωνα μ αυτήν τη θεωρία, οι γευστικές επιλογές είναι πολιτισμικά και κοινωνικά ελεγχόμενες. Τέλος, η μετα-στρουκτουραλιστική θεωρία ανιχνεύει τη δύναμη της τροφής ως κοινωνικής σχέσης, μέσα από την παραγωγή, την κατανομή και την κατανάλωση, υποκείμενη σε ένα σύστημα με δομή ανάλογη των άλλων συστημάτων επικοινωνίας (Barthes, 1979). Πρακτικά, το σύστημα της παραγωγής εμπεριέχει δύο τύπους εξουσίας: τον έλεγχο των πρώτων υλών και την υποχρέωση που δημιουργείται από την παραχώρηση της τροφής (Counihan, 1999). Σε πολλά εθνογραφικά παραδείγματα, η υψηλή κοινωνική θέση συνδέεται άμεσα με την πρόσβαση σε διαφορετική ποιότητα και ποσότητα τροφής, με ορισμένα είδη να προορίζονται αποκλειστικά για την ηγετική ομάδα. Ένα παράδειγμα της χρήσης που μπορεί να έχει η τροφή μέσα στην κοινωνική δομή μας προσφέρει η παρατήρηση των προσφορών στις τελετουργίες. Στο βάθος των χρόνων, έχει εμπεδωθεί ένας πολύ ισχυρός συσχετισμός ανάμεσα στις θρησκείες και τις διατροφικές πρακτικές (όπως, για παράδειγμα, με τον αποκλεισμό κάποιας τροφής για θρησκευτικούς λόγους). Οι ιδεολογικές πρακτικές, οι τελετουργίες με άλλα λόγια, συνδηλώνουν υπερφυσικές και μεταφυσικές δραστηριότητες που επιτρέπουν την έκφραση αισθημάτων που δεν μπορούν να εκφραστούν αλλιώς. Πολλές τελετουργίες στην ελληνική αρχαιότητα, όπως και αλλού στον κόσμο, εμπεριέχουν την προσφορά τροφής. Η προσφορά τροφής, η θυσία, μπορεί να παρουσιάζεται σαν σπατάλη, ειδικά όταν γίνεται σε περιόδους κρίσης, όμως, στην πραγματικότητα, τα σφάγια της θυσίας δεν σπαταλώνται, και, μόλις οι θεοί πάρουν το μερίδιό τους και ικανοποιηθούν, το φαγητό επιστρέφει στους μύστες (Farb & Armelagos, 1980). Σε κάθε περίπτωση, ο εντυπωσιασμός μέσω του φαγητού είναι μια μέθοδος κοινωνικής καταξίωσης. Μέσω του φαγητού και του ποτού τα συναισθήματα, οι εντυπώσεις και οι εμπειρίες καταγράφονται πολύ πιο εύκολα στη μνήμη, έτσι, με την προσφορά φαγητού για το σύνολο ενισχύεται ο ρόλος του αρχηγού ως χορηγού. Ωστόσο, η κοινωνική σημασία του φαγητού δεν περιορίζεται στις δημόσιες εκδηλώσεις, καθώς οι γεύσεις και οι συνήθειές μας καθορίζονται από την οικιακή οικονομία και τον καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στα φύλα (Bourdieu, 1992). Τι καταναλώνεται και πώς παρασκευάζεται, πότε σερβίρεται και πού, ποιος συμμετέχει και με ποια σειρά, είναι μερικές μόνο από τις παραμέτρους που συνδέονται με ολόκληρη την κοινωνική δομή. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι οι προκαταλήψεις σχετικά με το φαγητό διαμορφώνονται με βάση τις πολιτισμικές παραδόσεις και τις «θρησκευτικές» πεποιθήσεις, που μπορεί να μην έχουν καμία σχέση με τις διατροφικές απαιτήσεις του οργανισμού. Από την άλλη πλευρά, η διατροφή είναι θεμελιώδης παράγοντας στην αλληλεπίδραση ενός οργανισμού με το περιβάλλον του, αποτελώντας ένα σημαντικό κλειδί για την κατανόηση της οικολογίας και της εξέλιξης των πληθυσμών. Η φράση του Brillat-Savarin (1825) dis-moi ce que tu manges, je te dirai qui tu es (πες μου τι τρως, να σου πω ποιος είσαι) έχει βρει εφαρμογή σε ένα ευρύ πεδίο επιστημών, διότι η διατροφή μάς καθορίζει όχι μόνο πολιτισμικά, αλλά μας διαφοροποιεί και ως είδη (Ungar & Sponheimer, 2011). Οι μεγαλύτεροι σταθμοί στην ανθρώπινη εξέλιξη διακρίνονται από την αλλαγή στη διατροφή (π.χ. η κατανάλωση πρωτεϊνών συνδέεται με την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου) ή από τον τρόπο παραγωγής της τροφής (π.χ. η νεολιθική επανάσταση χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στη μόνιμη εγκατάσταση, την εξημέρωση των φυτών και των ζώων). Παράλληλα, αν και ο ρόλος της διατροφής στην ανθρώπινη εξέλιξη ενδιαφέρει, πρωτίστως, τους ανθρωπολόγους, οι έρευνες αυτές έχουν εφαρμογή ακόμη και στη σύγχρονη εποχή. Εδώ και τρεις δεκαετίες, μελέτες υποστηρίζουν ότι πολλές εκφυλιστικές ασθένειες συνδέονται με τον τρόπο διατροφής του σύγχρονου ανθρώπου, η εξέλιξη του οποίου δεν μπόρεσε να ακολουθήσει ή να εναρμονιστεί με τις αλλαγές στη διατροφή και τον τρόπο ζωής (Eaton & Konner, 1985). 6.3 Tα σταθερά ισότοπα Όπως αναφέρουμε και στην αρχή, για τη μελέτη της παλαιοδιατροφής μετριούνται, κυρίως, τα σταθερά ισότοπα του άνθρακα και του αζώτου. Τα δύο αυτά φυσικά στοιχεία είναι απαραίτητα σε κάθε οργανισμό για την επιβίωση και την ανάπτυξή του, και πρέπει να τα προσλάβει από το περιβάλλον του μέσω της τροφής. Έτσι, οι τιμές των στοιχείων μεταφέρονται από τον έναν οργανισμό στον άλλο μέσω της τροφικής αλυσίδας (DeNiro & Epstein, 1976, 1981). Τα σταθερά ισότοπα είναι η μη ραδιενεργός μορφή των φυσικών στοιχείων. Όλα τα ισότοπα ενός στοιχείου έχουν τον ίδιο αριθμό ηλεκτρονίων και πρωτονίων, αλλά διαφέρουν στον αριθμό των νετρονίων. Ο άνθρακας έχει τρία ισότοπα: τον 12C, τον 13C και τον 14C. Τα δύο πρώτα είναι σταθερά, ενώ ο 14C είναι ραδιενεργός και γι αυτό χρησιμοποιείται στη ραδιοχρονολόγηση. Το άζωτο έχει δύο σταθερά ισότοπα, το 15Ν και 14Ν.

3 Όλα τα ισότοπα ενός στοιχείου αντιδρούν χημικά με τον ίδιο τρόπο, αλλά το πρόσθετο βάρος των «βαρύτερων» (όσων έχουν επιπλέον νετρόνια) τα κάνει να αντιδρούν πιο αργά από τα «ελαφρότερα». Η διαφορά αυτή οδηγεί σε διάκριση εναντίον των βαρύτερων ισοτόπων κατά τη διάρκεια μιας χημικής αντίδρασης. Αυτό που ουσιαστικά μετράμε είναι η αναλογία του βαρύτερου προς το ελαφρότερο ισότοπο, η οποία συμβολίζεται διεθνώς με το ελληνικό γράμμα δ. Ο συμβολισμός που προκύπτει είναι δ13c και δ15ν. Μέσω ενός φασματογράφου μάζας, η αναλογία δ των δύο ισοτόπων του δείγματος συγκρίνεται με την ίδια αναλογία μιας διεθνούς σταθεράς, σε ποσοστά επί τοις χιλίοις. Με τον τρόπο αυτόν, οι μετρήσεις είναι διεθνώς συγκρίσιμες και η τιμή του δ, παρουσιαζόμενη σε ποσοστό, είναι ένα μέγεθος καλύτερα αντιληπτό. Οι σταθερές που χρησιμοποιούνται είναι το θαλάσσιο απολίθωμα Belemnitella americana (PDB) για τον άνθρακα (τώρα λόγω εξάντλησης χρησιμοποιείται το αντίστοιχο εργαστηριακό Vienna PDB), ενώ για το άζωτο η σταθερά είναι το ατμοσφαιρικό άζωτο (ΑΙR). Η αναλογία δίνεται από τον τύπο δ= [(Rsample/Rstandard)-1]x1000, όπου R είναι η ισοτοπική αναλογία, π.χ. 13C/12C. Η σταθερά V-PDB περιέχει περισσότερο 13C από τις χερσαίες πηγές τροφής, με αποτέλεσμα οι τιμές δ13c των οστών να είναι, ως επί το πλείστον, αρνητικές. Το αντίθετο συμβαίνει με το δ15ν των οστών, που έχει θετική τιμή έναντι του ατμοσφαιρικού αζώτου. Τα δύο στοιχεία τα μετράμε ταυτόχρονα και παρουσιάζουμε τις τιμές σε ένα διάγραμμα αξόνων χψ Οικοσυστήματα Με την προϋπόθεση ότι κάθε οργανισμός προσλαμβάνει C και Ν από την τροφή, αλλά και μεταβιβάζει τις τιμές στον επόμενο κρίκο της τροφικής αλυσίδας, γίνεται αντιληπτό ότι η βάση της μελέτης είναι τα φυτά. Μέσα σε ένα συγκεκριμένο οικοσύστημα, τα φυτά θα πρέπει να έχουν τις χαμηλότερες τιμές ισοτόπων, ακολουθούμενα από τα φυτοφάγα ζώα και, στη συνέχεια, από τα σαρκοφάγα ζώα. Η ανάλυση, λοιπόν, ξεκινά από τα φυτά. Κατά τη φωτοσύνθεση, τα φυτά μεταβολίζουν το διοξείδιο του άνθρακα. Ανάλογα με τα ένζυμα που χρησιμοποιούνται γι αυτήν τη διαδικασία διακρίνουμε τρεις τύπους φωτοσύνθεσης, που αναφέρονται ως C3, C4 και CAM. Τα C3 φυτά έχουν τιμές δ13c ανάμεσα στο 33 και -22, τα C4 ανάμεσα στο 16 και 12, ενώ τα CAM φυτά, ανάλογα με το κλίμα στο οποίο μεγαλώνουν, έχουν διαφορετικές τιμές (Van der Merwe, 1982 Craig, 1954). Τα περισσότερα φυτά που χρησιμοποιούνται για τροφή στα εύκρατα κλίματα, όπως το σιτάρι, το ρύζι και τα όσπρια, ανήκουν στην ομάδα C3. Στην ομάδα C4 ανήκει το καλαμπόκι, το ζαχαροκάλαμο και το κεχρί, ενώ CAM είναι τα περισσότερα τροπικά φυτά (De Niro, 1987 Bender, 1968). Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το άζωτο. Ανάλογα με την πηγή αζώτου που χρησιμοποιούν τα φυτά διακρίνονται σε οσπριοειδή και μη οσπριοειδή. Τα δεύτερα, επειδή χρησιμοποιούν αποκλειστικά το άζωτο του εδάφους, έχουν πιο υψηλές (θετικές) τιμές για το δ15ν από τα πρώτα Τροφική αλυσίδα Πειραματικές μελέτες (Bocherens & Drucker, 2003) έδειξαν ότι, καθώς ένας οργανισμός επεξεργάζεται τα αμινοξέα που έχει καταναλώσει για να δημιουργήσει την πρωτεΐνη που του χρειάζεται, δημιουργείται μια διαφορά στην αναλογία των ισοτόπων ανάμεσα στη διατροφική πρωτεΐνη και στο κολλαγόνο, κατά 4-5 περίπου για τον άνθρακα (Ayliffe et al., 2004) και 3 για το άζωτο (Hedges & Reynard, 2007), όταν οι λειτουργίες του οργανισμού εκτελούνται φυσιολογικά. Έτσι, τα σαρκοφάγα ζώα θα πρέπει να έχουν τιμές που είναι υψηλότερες από τα φυτοφάγα ζώα, τα οποία, με τη σειρά τους, θα έχουν τιμές υψηλότερες από τα φυτά. Η ίδια βασική αρχή ισχύει και για τα θαλάσσια οικοσυστήματα, με τη διαφορά ότι οι τιμές είναι σημαντικά πιο εμπλουτισμένες. Πολύ μεγαλύτερη διαφοροποίηση στις τιμές συναντάται σε λιμναία και ποτάμια οικοσυστήματα, καθώς οι ειδικές μικροπεριβαλλοντικές συνθήκες του βυθού οδηγούν σε μια μεγάλη διαβάθμιση τιμών, που είναι πολύ λιγότερο διαγνωστική από ό,τι στα υπόλοιπα οικοσυστήματα (Corr et al., 2005 Chisholm et al., 1982). Έτσι, ο C και το Ν μελετώνται σε συνδυασμό και δείχνουν ποιο είδος φυτικής πρωτεΐνης καταναλώθηκε (C3 ή C4) και αν η πρωτεΐνη της διατροφής ήταν, ως επί το πλείστον, φυτική, ζωική, χερσαία ή θαλάσσια Περιορισμοί Πρέπει να σημειώσουμε ότι η ακριβής γνώση μας σχετικά με τον μεταβολισμό των στοιχείων σε ένα οικοσύστημα, παρά την τεράστια πρόοδο που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια, είναι εντελώς βασική (Canti

4 & Huisman, 2015 Bocherens et al., 1991). Ο ρόλος πολλών παραμέτρων, όπως η θερμοκρασία, η υγρασία, η ατμοσφαιρική κατακρήμνιση, αλλά και η φυσιολογία των διαφορετικών ειδών ζώων (Minagawa & Wada, 1984) στη σύνθεση των τιμών δεν έχει μελετηθεί πλήρως (Heaton et al., 1986), με αποτέλεσμα να προκύπτει ένα εύρος στις φυσιολογικές τιμές μεγαλύτερο από ό,τι νομίζαμε στο παρελθόν (Hartman, 2011). Η δυσκολία εντείνεται, αν σκεφτεί κανείς ότι στην αρχαιολογία προσπαθούμε να απαντήσουμε τα ερωτήματα αυτά για φυσικά περιβάλλοντα που δεν υπάρχουν πια. Για τους λόγους αυτούς, είναι απαραίτητη η απόλυτη προσοχή και ευελιξία στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων, ενώ κάθε καινούρια μελέτη πρέπει να περιλαμβάνει, όσο το δυνατόν, μεγαλύτερο αριθμό αρχαιοζωολογικών δειγμάτων, με σκοπό να θεμελιώνει, κατά το δυνατόν, τις φυσιολογικές και αναμενόμενες τιμές για το οικοσύστημα που μελετάται Το κολλαγόνο Τα οστά και τα δόντια των οργανισμών είναι οι ιστοί που διατηρούνται καλύτερα στην αρχαιολογία, γι αυτό και είναι οι ιστοί που χρησιμοποιούνται, ως επί το πλείστον, στην παλαιοδιατροφική ανασύσταση. Για τη μέτρηση του δ13c και του δ15ν χρησιμοποιείται συχνότερα το κολλαγόνο των οστών. Ο λόγος που προτιμάται το κολλαγόνο είναι, κυρίως, το γεγονός ότι μπορεί να ελεγχθεί με σχετική ακρίβεια η καθαρότητά του, με κριτήρια επιμόλυνσης βασισμένα σε σύγχρονα οστά (De Niro, 1985). Ισοτοπικές αναλύσεις γίνονται ακόμη και στα ανόργανα μέταλλα (βιοαπατίτης), τα οποία μαζί με το κολλαγόνο συνθέτουν το οστό, σπανιότερα, όμως, και επικουρικά (Jim et al., 2004). Το κολλαγόνο είναι πρωτεΐνη και αποτελεί την αφθονότερη οργανική ύλη των οστών (Bilezikian et al., 2002). Τα μόρια κολλαγόνου του τύπου που βρίσκεται στα οστά αποτελούνται από μια τριπλή έλικα και περιβάλλονται από τα ανόργανα μέταλλα, γεγονός που τα καθιστά εξαιρετικά σταθερά σε εξωγενείς μηχανικές επιρροές και διαγενετικές αλλαγές. Η εξαγωγή του κολλαγόνου από τα οστά είναι μια χημική και θερμική επεξεργασία, με στόχο την απομόνωση της ζελατινοειδούς πρωτεΐνης που κατ απλούστευση ονομάζεται κολλαγόνο. Η ποιότητα και η ποσότητα της πρωτεΐνης που θα εξαχθεί από το δείγμα του οστού εξαρτάται από το ταφικό περιβάλλον, αλλά και τις συνθήκες αποθήκευσης των οστών μετά την ανασκαφή. Εικόνα 6.1 Το κολλαγόνο σε μικροκάψουλα Διαγένεση Αμέσως μετά τον θάνατο, η ποιότητα του κολλαγόνου υποβαθμίζεται και η χημική του σύνθεση αλλοιώνεται (Masters, 1987). Από όλες τις παραμέτρους του εδάφους που μπορούν να επηρεάσουν την ιστολογία, το νερό έχει τα πιο καταστροφικά αποτελέσματα (Collins et al., 1995). Οι μεγαλύτερες αλλοιώσεις έχουν σημειωθεί σε συνθήκες όπου η υγρασία εναλλάσσεται δραματικά με την ξηρασία και λιγότερο σε περιβάλλοντα σταθερά υγρά (Nielsen-Marsh & Hedges, 2000). Τα μικρόβια του εδάφους επηρεάζουν τη σύνθεση των οστών μετά τον θάνατο. Αν και τα οστά διατηρούν ποσότητες της πρωτεΐνης τους ακόμα και μετά τη δράση των μικροβίων, η διάκριση του κολλαγόνου από τη βακτηριακή πρωτεΐνη είναι προβληματική (Hedges & Millard, 1995). Για τους λόγους αυτούς, οι διαγενετικές αλλαγές της σύνθεσης του κολλαγόνου πρέπει να αποκλείονται πριν από οποιαδήποτε ανάλυση. Η ραδιοχρονολόγηση μπορεί να πιστοποιήσει με αξιοπιστία την «καθαρότητα» του κολλαγόνου, καθώς μπορεί να ανιχνεύσει, μετά θάνατον, μόλυνση από οργανικές ουσίες που έχουν

5 την ίδια ισοτοπική σύνθεση με τα αμινοξέα του κολλαγόνου (Ambrose, 1990). Άλλες μέθοδοι που μπορούν να εφαρμοστούν είναι η μέτρηση της αναλογίας του ατομικού άνθρακα προς το άζωτο, η σύνθεση των αμινοξέων και η συγκέντρωση του κολλαγόνου σε ολόκληρο το οστό. Μελέτες σε σύγχρονα και προϊστορικά οστά (De Niro, 1985) κατέληξαν ότι η ατομική αναλογία C/N μεταξύ 2.9 και 3.6 από τα προϊστορικά δείγματα συμπίπτει με τη διακύμανση που παρατηρείται στα σύγχρονα ζώα με τις ίδιες διατροφικές συνήθειες. Τα δείγματα που βρίσκονται εκτός αυτής της διακύμανσης θα πρέπει να απορρίπτονται για μελέτες παλαιοδιατροφής, καθώς οι τιμές δ13c και δ15ν έχουν μεταβληθεί σημαντικά και θα οδηγούσαν σε λανθασμένα αποτελέσματα (Caut et al., 2009) Ανασύνθεση Οι ισοτοπικές τιμές του κολλαγόνου αντανακλούν τη διατροφή των τελευταίων δέκα ετών, περίπου, πριν από τον θάνατο του οργανισμού που μελετάται. Αυτό συμβαίνει γιατί σε κάθε ζωντανό οργανισμό τα οστά αναδημιουργούνται συνεχώς με την αλληλεπίδραση των οστεοβλαστών και οστεοκλαστών, κυττάρων που είναι υπεύθυνα γι αυτήν τη διαδικασία (Hedges et al., 2007). Ο ακριβής ρυθμός αυτής της διαδικασίας δεν έχει πιστοποιηθεί (Babraj et al., 2002), διαφέρει σε κάθε θηλαστικό και εξαρτάται από την ηλικία, το σωματικό βάρος και την καταπόνηση του κάθε οστού θεωρείται πάντως σχετικά ακριβές ότι κάθε χρόνια η διαδικασία της αναδημιουργίας των οστών είναι πλήρης. Έτσι, κάθε 10 χρόνια ένας οργανισμός θα έχει διαφορετικές ισοτοπικές τιμές, αν μέσα στο διάστημα αυτό άλλαξε θεαματικά τη διατροφή του. Όπως είδαμε, υπάρχει, κατά κάποιον τρόπο, μια απευθείας σύνδεση της πρωτεΐνης που καταναλώνουμε (τροφή) και της πρωτεΐνης που δημιουργεί ο οργανισμός μας (κολλαγόνο). Για τον λόγο αυτόν, οι τιμές των ισοτόπων του κολλαγόνου προέρχονται από την πρωτεΐνη που κατανάλωσε ένας οργανισμός και όχι από τα υπόλοιπα μέρη της διατροφής, π.χ. υδατάνθρακες (Ambrose & Norr, 1993). Πρέπει, όμως, να τονίσουμε ότι για τα ισότοπα η πρωτεΐνη δεν διαχωρίζεται ποιοτικά. Αυτό σημαίνει ότι το κρέας και το γάλα του ίδιου ζώου, παρόλο που ουσιαστικά είναι δύο διαφορετικές τροφές, θα παρουσιάζουν τις ίδιες τιμές. Αυτή η παρατήρηση είναι πολύ σημαντική στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων και πρέπει πάντα να τονίζεται, καθώς μια ομοιογένεια στις τιμές μπορεί να κρύβει αρκετά μεγάλες διαφορές στο διαιτολόγιο μιας ομάδας. Παρόλα αυτά, κάποιοι παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν τη διαδικασία αναδημιουργίας των οστών σε έναν οργανισμό και, κατ επέκταση, τις τιμές του κολλαγόνου. Τέτοιοι παράγοντες είναι η ηλικία και οι ασθένειες, κυρίως αυτές στις οποίες η επιδιόρθωση των ιστών περιλαμβάνει τη χρήση άνθρακα και αζώτου, με αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση των τιμών τους (Katzenberg και Lovell, 1999). Τέτοιες περιπτώσεις είναι τα κατάγματα, η οστεομυελίτιδα, η παράλυση, το σκορβούτο, η ραχίτιδα και περιπτώσεις που μειώνεται η οστική μάζα (οστεοπόρωση), όπου επηρεάζονται κυρίως οι τιμές του αζώτου. Τα τελευταία χρόνια επισημαίνονται και άλλοι παράγοντες που θα μπορούσαν να δώσουν ψευδή αποτελέσματα όσον αφορά τις τιμές του κολλαγόνου, όπως η χρήση λιπασμάτων (Bogaard et al., 2007). Εφόσον η κοπριά είναι ζωικό προϊόν, η χρήση της μπορεί να μεταβάλλει τις τιμές των φυτών και πρόσφατες μελέτες έχουν προσπαθήσει να δείξουν ακριβώς πόσο πολύ θα μπορούσε να μεταβάλλεται η εικόνα του οικοσυστήματος. Ωστόσο, η συστηματική και ευρεία χρήση της κοπριάς είναι δύσκολο να αποδειχθεί προς το παρόν στην προϊστορία. 6.4 Μεθοδολογία Το πρώτο στάδιο στη μέτρηση των ισοτόπων είναι η εξαγωγή του κολλαγόνου από τα δείγματα οστών. Τα δείγματα οστών έχουν συνήθως βάρος από 200mg μέχρι 1gr και αυτό δίνει αρκετό κολλαγόνο για τις βασικές μετρήσεις. Ποτέ, βέβαια, δεν μπορεί να προβλεφθεί η οργανική διατήρηση ενός οστού μέσω της μακροσκοπικής παρατήρησής του. Ανάλογα με τις συνθήκες διατήρησης του σκελετού, αποσπούμε ένα μικρό θραύσμα από σημείο του οστού που δεν προσφέρει κάποια αξιόλογη πληροφορία, που ίσως είναι ήδη σπασμένο, προσπαθώντας να αποφύγουμε αφενός τις περιοχές του οστού που φέρουν ίχνη παθολογίας, γιατί αυτό θα μας δώσει αλλοιωμένες τιμές, αφετέρου τα αδιάγνωστα θραύσματα. Στόχος, επίσης, είναι να έχει ολοκληρωθεί η παλαιοπαθολογική μελέτη των σκελετών πριν από τη δειγματοληψία. Ανάλογα με τον σκοπό της μελέτης, χρειαζόμαστε ένα ή δυο δείγματα από τον κάθε σκελετό. Τα τελευταία χρόνια, οι αρμόδιες υπηρεσίες προσπαθούν να εφαρμόσουν ένα πιο αυστηρό πρωτόκολλο δειγματοληψίας, που θα προστατεύει το αρχαιολογικό υλικό και θα καθιστά δυνατές και καινούριες αναλύσεις από τα ίδια υλικά στο μέλλον και με την πρόοδο των επιστημών. Ανάλογα με τη διατήρηση αλλά και με το πρωτόκολλο που εφαρμόζει το κάθε εργαστήριο, το δείγμα απο-

6 τελείται είτε από ένα ολόκληρο κομμάτι είτε από κονιορτοποιημένο οστό. Τα δείγματα πρώτα καθαρίζονται με αμμοβολή εξωτερικά και μετά τοποθετούνται σε ένα αραιό διάλυμα υδροχλωρικού οξέος, το οποίο θα αφαιρέσει τα ανόργανα άλατα χωρίς να καταστρέψει την οργανική ύλη. Τα ανόργανα άλατα είναι πιθανό να περιέχουν άνθρακα και άζωτο που ενσωματώθηκαν στο οστό μετά την ταφή. Κατά συνέπεια, η απομάκρυνση των αλάτων απομακρύνει και την επιμόλυνση. Εικόνα 6.2 Δείγματα οστού σε διάλυμα HCl Στη συνέχεια, το δείγμα μπαίνει σε ένα ελαφρά όξινο διάλυμα και θερμαίνεται στους 57 βαθμούς. Με τον τρόπο αυτόν, η τριπλή έλικα του κολλαγόνου διασπάται και κάθε αλυσίδα που αποτελεί την έλικα υδατοδιαλύεται Το διάλυμα που προκύπτει απ αυτήν την επεξεργασία πρέπει να φιλτραριστεί. Ο πιο ακριβής τρόπος για να γίνει αυτό είναι με τη χρήση φίλτρων, τα οποία απομονώνουν το μέρος του διαλύματος που έχει ατομική μάζα μεγαλύτερη από 30 kda. Το φιλτραρισμένο διάλυμα αφυδατοκαταψύχεται, ζυγίζεται και είναι έτοιμο να μετρηθεί σε φασματογράφο μάζας. 6.5 Άλλες εφαρμογές των ισοτοπικών αναλύσεων: μετακινήσεις πληθυσμών Εκτός από την ανασύσταση της διατροφής, τα ισότοπα έχουν χρησιμοποιηθεί και στη μελέτη άλλων θεμάτων, όπως η μετακίνηση των πληθυσμών στην αρχαιότητα (Vika et al., 2009). Μελέτες που χρησιμοποιούν το θείο και το στρόντιο για τον λόγο αυτόν αυξάνονται συνέχεια (Gregoricka, 2013, Chenery et al., 2010) και, παρόλο που γενικά βασίζονται στις ίδιες αρχές με τον άνθρακα και το άζωτο (Ericson, 1985), δηλαδή στη σύνδεση των ζωικών οργανισμών με το φυσικό περιβάλλον, αντιμετωπίζουν πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες (Bentley, 2006). Αυτό συμβαίνει γιατί ακόμη δεν υπάρχει πλήρης κατανόηση της ποικιλίας τιμών που μπορεί να παρουσιάζει το κάθε τοπίο ή περιβάλλον (Bowen, 2010), και πολλές από τις πιο σύγχρονες μελέτες συνδυάζουν διαφορετικά ισότοπα (π.χ. οξυγόνο και στρόντιο), για να προσεγγίσουν το ίδιο θέμα. Η μέτρηση του στροντίου είναι μια αξιόπιστη μέθοδος ιχνηλάτησης των μετακινήσεων στην αρχαιότητα. Η αρχή της είναι παρόμοια με των σταθερών ισοτόπων. Η αναλογία των δύο ισοτόπων 87Sr/ 86Sr ποικίλλει στα πετρώματα και μεταφέρεται στους οργανισμούς από το έδαφος μέσω της τροφικής αλυσίδας (Sillen & Kavanagh, 1982). Το στρόντιο αντικαθιστά το ασβέστιο στον σκελετό και εναποτίθεται στα οστά και στην αδαμαντίνη των δοντιών. Καθώς τα δόντια δημιουργούνται στην παιδική ηλικία και δεν μεταβάλλονται ως ιστοί κατά τη διάρκεια της ζωής, χρησιμοποιούνται για να μελετηθεί η μετακίνηση των ατόμων. Αν η τιμή του στροντίου στα δόντια ενός ατόμου διαφέρει από την τιμή που έχουν τα πετρώματα στον τόπο όπου έχει ταφεί το άτομο, αυτό μπορεί να αποτελεί μια ένδειξη ότι το άτομο αυτό μετακινήθηκε από τον τόπο που γεννήθηκε στον τόπο που πέθανε. Για να συνδέσουμε έναν οργανισμό με μια συγκεκριμένη γεωλογική περιοχή, πρέπει να γνωρίζουμε όχι μόνο την ισοτοπική σύνθεση των πετρωμάτων, αλλά και την τιμή του βιοδιαθέσιμου στροντίου των πετρωμάτων. Έτσι, χρειάζεται και σ αυτήν την περίπτωση να μετρήσουμε τα ισότοπα από αρχαιοζωολογικό υλικό, αλλά, επιπλέον, και από σύγχρονα περιβαλλοντικά παράλληλα (proxies), όπως φυτά και μικρά

7 ζώα, συνήθως, σαλιγκάρια. Η ποικιλομορφία της γεωλογικής σύστασης, δεν μπορεί να μας πληροφορήσει με ασφάλεια ότι τα άτομα σε έναν πληθυσμό παρουσιάζονται ως γηγενείς. Ακόμη και αν όλα τα άτομα έχουν την ιδιες τιμές, αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν όντως όλοι γηγενείς, καθώς μπορεί να προέρχονται από άλλη περιοχή με την ίδια ακριβώς γεωλογική σύσταση εδάφους. Η μέτρηση των ισοτόπων του οξυγόνου γίνεται από το ανόργανο μέρος ενός οστού, από το τμήμα, δηλαδή, που καταστρέφεται όταν γίνεται η εξαγωγή του κολλαγόνου. Η τιμή του οξυγόνου στον οργανισμό προέρχεται από το πόσιμο νερό. Το νερό, όμως, που έχει πιει κάποιος επηρεάζεται από πολλούς γεωγραφικούς και γεωλογικούς παράγοντες, όπως είναι η θερμοκρασία και η απόσταση από τη θάλασσα, η βροχόπτωση και η εξάτμιση των θαλασσών (Luz & Kolodny, 1985). Επομένως, είναι απαραίτητο να υπάρχει η ανασύσταση του κλίματος και των μετεωρολογικών συνθηκών για την υπό μελέτη περιοχή και εποχή. Παρά τις προκλήσεις και τις δυσκολίες, υπάρχει και στο θέμα αυτό αξιόλογη πρόοδος και δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τις πληροφορίες που προσφέρουν οι μελέτες, για τις οποίες συχνά δεν έχουμε καμία άλλη αρχαιολογική ένδειξη (Balasse et al., 2002). 6.6 Η μελέτη της παλαιοδιατροφής στην Ελλάδα Τα τελευταία χρόνια οι αναλύσεις ισοτόπων που αφορούν υλικό του ελλαδικού χώρου έχουν αυξηθεί κατακόρυφα (Papathanasiou et al., 2015), με αποτέλεσμα η Ελλάδα να είναι ένας από τους καλύτερα μελετημένους χώρους στον τομέα αυτόν, με μελέτες που φτάνουν από τη νεολιθική (Papathanasiou, 2003) ως τη βυζαντινή εποχή (Bourbou et al., 2011). Κατά τη νεολιθική εποχή, οι μετρήσεις των ισοτόπων καταδεικνύουν μια διατροφή βασισμένη, κυρίως, σε σιτηρά του κύκλου C3, με ελάχιστη κατανάλωση ζωικής πρωτεΐνης. Στην κεντρική και νότια Ελλάδα έχουν μελετηθεί πολλές θέσεις, όπως το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, το Φράγχθι, η Κεφάλα, η σπηλιά Κουβελέικη και άλλες (Papathanasiou, 2003). Οι ερευνητές πιστεύουν ότι τα αποτελέσματα δείχνουν, σε μεγάλο βαθμό, ομοιογένεια στη διατροφή των πληθυσμών την εποχή αυτή, που οφείλεται στη γενικευμένη ενασχόληση με τη γεωργία. Στη βόρεια Ελλάδα, η παράλια εγκατάσταση στον Μακρύγιαλο Πιερίας προσφέρει άλλο ένα παράδειγμα του νεολιθικού τρόπου διατροφής, αλλά και μεταγενέστερων περιόδων (Triantaphyllou, 2001). Οι τιμές ομοιάζουν με τις θέσεις από τη νότια Ελλάδα, παρόλο που το άζωτο είναι ελάχιστα χαμηλότερο. Καταδεικνύεται και εδώ μια, κατά βάση, χορτοφαγική διατροφή με σποραδική κατανάλωση ζωικής πρωτεΐνης. Οι συγγραφείς αποδίδουν τη χαμηλότερη τιμή του αζώτου στη συχνότερη κατανάλωση οσπρίων σε σχέση με τους πληθυσμούς της νότιας Ελλάδας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι, παρά το γεγονός ότι η θέση είναι παραθαλάσσια, οι συγγραφείς δεν διακρίνουν κανένα ίχνος κατανάλωσης ψαριών. Η Εποχή Χαλκού είναι αυτή τη στιγμή η καλύτερα και εκτενέστερα μελετημένη στο θέμα της διατροφής. Η έρευνα καλύπτει την Πελοπόννησο, τη Στερεά, τη Βοιωτία και την Πιερία με έναν εντυπωσιακό αριθμό δειγμάτων (Lagia et al., 2007 Papathanasiou et al., 2013 Petroutsa & Manolis, 2009 Richards & Vika, 2008 Triantaphyllou, 2001 Vika, 2011, 2015). Η διατροφή εξακολουθεί να βασίζεται στα σιτηρά του κύκλου C3, όμως αυτό που με ενδιαφέρον παρατηρείται, λόγω και του μεγάλου αριθμού δειγμάτων που έχει αναλυθεί, είναι ότι υπάρχουν για πρώτη φορά διαφοροποιήσεις ανάμεσα στους πληθυσμούς (βλέπε εκτενώς στη συνέχεια). Αν και δεν υπάρχουν σαφή μοτίβα, οι αλλαγές που συμβαίνουν την εποχή αυτή στην κοινωνική οργάνωση φαίνεται ότι αντανακλώνται, ως ένα βαθμό, και στις διατροφικές επιλογές μέσα στις ομάδες. Ακόμη, οι ερευνητές βλέπουν τώρα, για πρώτη φορά, ενδείξεις για σποραδική κατανάλωση σιτηρών του κύκλου C4, ενώ προβληματική στην ερμηνεία παραμένει η έλλειψη θαλάσσιας πρωτεΐνης. Ωστόσο, μια πρόσφατη μελέτη που αφορά αποκλειστικά τα ισότοπα ψαριών από τον αιγαιακό χώρο (Vika & Theodoropoulou, 2012), έδειξε, για πρώτη φορά, πως οι τιμές στις θάλασσες του Αιγαίου είναι πολύ διαφορετικές απ αυτές των βόρειων θαλασσών. Το γεγονός αυτό σημαίνει πως η κατανάλωση ψαριών στην Εποχή Χαλκού στο Αιγαίο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα αρκετά συχνότερη από ό,τι πιστεύαμε, αλλά το στίγμα της εξαφανίζεται μέσα στην κατανάλωση, κατά βάση, χερσαίας πρωτεΐνης. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο μέσα στην έρευνα της Εποχής Χαλκού κατέχει αδιαμφισβήτητα η ανάλυση από τους ταφικούς κύκλους των Μυκηνών (Richards & Hedges, 1999), που συνθέτουν μια διατροφή πλούσια τόσο σε κρέας όσο και σε ψάρια, ανάλογη πιθανώς και της κοινωνικής υπεροχής των ατόμων αυτών (Ambrose et al., 2003). Ένα πολύ μικρό δείγμα από τον Άγιο Δημήτριο Φθιώτιδας είναι το μοναδικό παράδειγμα που έχουμε από την πρώιμη Εποχή Σιδήρου και δηλώνει ότι οι διατροφικές πρακτικές της Εποχής Χαλκού συνεχίζονται και αργότερα (Papathanasiou et al., 2013). Δεν σημειώνονται διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, ενώ γίνεται προσπάθεια από τους συγγραφείς να συνδέσουν τη διατροφή με τις παθολογικές αλλοιώσεις που διέγνωσαν στους σκελετούς και κυρίως με τις παθήσεις των δοντιών.

8 Για την κλασική εποχή έχουμε ένα μικρό, αλλά εμπεριστατωμένο παράδειγμα από τη Βοιωτία, που αφενός συγκρίνει το κλασικό σύνολο υπό μελέτη με το προηγούμενο προϊστορικό αλλά και το επόμενο ελληνιστικό, αφετέρου την ίδια στιγμή γίνεται και ένας συσχετισμός των τιμών των ισοτόπων με τις πληροφορίες που έχουμε από τις γραπτές πηγές για τη διατροφή την εποχή αυτή (Vika et al., 2009). Το αποτέλεσμα δείχνει πως, παρά το γεγονός ότι οι μαρτυρίες αναφέρονται σε μια ταραγμένη εποχή πολεμικών συγκρούσεων, οι εμπορικές συναλλαγές εξασφάλιζαν σταθερότητα στην ποιότητα της διατροφής των Βοιωτών. Η άφθονη κατανάλωση πρωτεΐνης έρχεται σε αντίθεση με τα μέχρι τώρα δεδομένα από την προϊστορία, αλλά και με τη στερεότυπη εικόνα μιας πόλης που ταλανίζεται από τους πολέμους. Η ελληνιστική Θήβα συμπληρώνει τις γνώσεις μας για τους υστερότερους χρόνους (Vika, 2011), και εδώ βλέπουμε ότι μετά την παρένθεση της κλασικής εποχής, η διατροφή επιστρέφει σε μια χορτοφαγική βάση, αλλά οι τιμές δεν είναι τόσο χαμηλές όσο στην Εποχή Χαλκού. Έρευνες έχουν γίνει, επίσης, και για τους βυζαντινούς χρόνους (6 ος με 15 ος αιώνας μ.χ.). Οι τιμές δείχνουν ότι δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στους πληθυσμούς που μελετήθηκαν (Bourbou et al., 2011). Η διατροφή βασίζεται στα σιτηρά και στα ζώα σχεδόν ισόποσα τώρα, ενώ τόσο σε παραθαλάσσιες όσο και σε εσωτερικές θέσεις φαίνεται πλέον ξεκάθαρα ότι ο πληθυσμός καταναλώνει άφθονα ψάρια. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις προηγούμενες περιόδους και κυρίως με την προϊστορία, και σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με την εφαρμογή των κανόνων της χριστιανικής νηστείας Διατροφή και κοινωνία την Εποχή Χαλκού: ένα παράδειγμα Πριν από περίπου δυο δεκαετίες, ανακαλύφθηκαν στη Θήβα τα ερείπια ενός Πρωτοελλαδικού ΙΙ αψιδωτού κτιρίου καιμια ομαδική ταφή δώδεκα ατόμων στο κέντρο του κτιρίου. Η απουσία σύγχρονων ταφών στην περιοχή, αλλά και οι ιδιαίτερες συνθήκες της συγκεκριμένης, κατέστησαν την ακριβή μελέτη της ιδιαίτερα σημαντική. Οι λεπτομέρειες σχετικά με τις ασθένειες που απασχόλησαν τη μικρή αυτήν ομάδα, οι συνθήκες θανάτου αλλά και οι διατροφικές επιλογές παρουσιάζονται αναλυτικά σε άλλη μελέτη (Vika, 2015). Συνοψίζουμε εδώ τα εξής: δέκα δείγματα οστών έδωσαν αποτελέσματα ικανοποιητικά για μέτρηση ισοτόπων. Οι τιμές κυμαίνονται για το δ13c ανάμεσα στο 20.5 και 19.4, με μέσο όρο 19.8 ±0.3 (1σ). Οι αντίστοιχες τιμές δ15n κυμαίνονται ανάμεσα στο 8.8 και 10.9, με μέσο όρο 9.9 ±0.6 (1σ). Οι τιμές αυτές είναι χαρακτηριστικές μιας διατροφής βασισμένης σε φυτική πρωτεΐνη του κύκλου C3, με μικρότερες ποσότητες ζωικής χερσαίας πρωτεΐνης. Δεν υπάρχουν ενδείξεις για συστηματική κατανάλωση ψαριών, είτε θαλάσσιων είτε λιμναίων, παρόλο που η Θήβα βρίσκεται κοντά στη θάλασσα και σε λίμνες. Οι αρχαιοζωολογικές και αρχαιοβοτανικές μελέτες για την περιοχή είναι περιορισμένες, φαίνεται όμως ότι δεν καλλιεργούνταν φυτά του κύκλου C4. Αντίστοιχα, τα αιγοπρόβατα κυριαρχούν γενικά στην ελληνική προϊστορία έναντι των άλλων ειδών (Hamilakis et al., 2003). Αυτά τα αποτελέσματα αντανακλώνται και στην ανάλυση των ισοτόπων. Συγκρίνοντας τις θέσεις της Εποχής του Χαλκού μεταξύ τους, θα παρατηρήσουμε ορισμένες διαφορές στη διατροφή των ομάδων που δεν θα ήταν δυνατόν να τις προσεγγίσουμε με άλλον τρόπο. Για παράδειγμα, βλέποντας τη Θήβα σε σχέση με το Καλαμάκι, ένα νεκροταφείο της εποχής του Χαλκού στην Αχαΐα, παρατηρούμε ότι στη Θήβα οι περισσότερες τιμές δ15ν συγκεντρώνονται πάνω από το 9, ενώ στο Καλαμάκι συμβαίνει το αντίθετο (Richards & Vika, 2008). Αυτό σημαίνει ότι στη Θήβα οι άνθρωποι κατανάλωναν με μεγαλύτερη συχνότητα κρέας και ζωικά προϊόντα από ό,τι στο Καλαμάκι. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η διαφορά στη διατροφή δεν θα μπορούσε να πιστοποιηθεί με άλλον τρόπο, καθώς οι αρχαιοζωολογικές πληροφορίες είναι παρόμοιες για τις δύο περιοχές. Η διερεύνηση αυτής της διαφοράς μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στην προσέγγιση των κοινωνικών ομάδων, που αποτέλεσαν τους ταφικούς πληθυσμούς της Θήβας και του Καλαμακίου αντίστοιχα: από τη μια έχουμε μια ακμάζουσα πόλη, που κυριαρχεί στην πεδιάδα της Βοιωτίας και συνδιαλέγεται με τα άλλα κέντρα της περιοχής (π.χ. Ορχομενός) και η οποία θα εξελιχθεί σε μια από τις σπουδαιότερες μυκηναϊκές θέσεις της Ελλάδας. Από την άλλη, στο Καλαμάκι δεν συμβαίνει κάτι αντίστοιχο, μάλιστα ο οικισμός δεν έχει εντοπιστεί.

9 δ15n Θήβα Kαλαμάκι ζώα δ13c Εικόνα 6.3 Σύγκριση των τιμών ανάμεσα στην Θήβα και το Καλαμάκι. Η αντίθεση, ενδεχομένως, αντανακλά και διαφορές στις γεωργοκτηνοτροφικές πρακτικές ανάμεσα στις δύο περιοχές. Όπως είδαμε, τα οσπριοειδή έχουν πολύ χαμηλές τιμές δ15ν, που σημαίνει ότι η κατανάλωσή τους κρατά χαμηλές τις τιμές δ15ν και στους ανθρώπους. Στο Καλαμάκι, μια δίαιτα βασισμένη στα όσπρια και στα σιτηρά, με ελάχιστο κρέας και γαλακτοκομικά, θα ήταν αρκετή για να δημιουργήσει τη διαφορετική εικόνα με τη Θήβα. Παρατηρούμε, ακόμη, ότι η διασπορά των τιμών ανάμεσα στις δύο ομάδες είναι διαφορετική: στη Θήβα η διατροφή χαρακτηρίζεται από σχετική ομοιογένεια. Στο Καλαμάκι, όμως, ξεχωρίζουν ορισμένα άτομα που φαίνεται πως είχαν διαφορετική διατροφή από τα υπόλοιπα. Διακυμάνσεις στη διατροφή μιας ομάδας μπορεί να είναι ενδεικτικές της ύπαρξης μιας διαστρωμάτωσης ή ιεραρχίας. Για τον λόγο αυτόν, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι, στο Καλαμάκι, τα άτομα που είχαν διαφορετική διατροφή είχαν ενταφιαστεί στους λεγόμενους «τάφους με θρανίο». Θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς για το Καλαμάκι ότι τα άτομα, που για κάποιον λόγο έλαβαν μια ιδιαίτερη μεταχείριση στον θάνατό τους και τοποθετήθηκαν σε έναν ιδιαίτερο τάφο, είχαν διαφοροποιηθεί και στη ζωή μέσω των διαφορετικών διατροφικών επιλογών τους. Αντίθετα, στη Θήβα, έχουμε να κάνουμε με μια ομάδα που, σαν σύνολο, απολάμβανε μια διατροφή υψηλότερης διατροφικής αξίας από ό,τι στο Καλαμάκι. Συνοψίζοντας, είναι αντιληπτό πως η άμεση μελέτη της διατροφής, όπως αυτή επιτυγχάνεται με τη μέθοδο της ανάλυσης των σταθερών ισοτόπων, μπορεί να ρίξει φως σε ερωτήματα που απασχολούν την αρχαιολογική σκέψη, όπως η οργάνωση, η οικιακή οικονομία ή η διαχείριση των φυσικών πόρων, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους. 6.7 Μικροαποτριβή των δοντιών Τα δόντια αποτελούν το μοναδικό τμήμα του σκελετικού μας συστήματος, το οποίο μπορεί να διατηρηθεί κάτω από κατάλληλες συνθήκες για χιλιάδες χρόνια. Έχουν την ιδιότητα να διατηρούνται μετά τον θάνατο, ενώ οι μαλακοί ιστοί και τα οστά οδηγούνται στην αποσύνθεση πιο γρήγορα. Η μικρή ευπάθεια των δοντιών στην αποσύνθεση μετά την ταφή, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μεγάλου και σχετικά ολοκληρωμένου βιολογικού αρχείου τόσο σύγχρονων όσο και προγενέστερων πληθυσμών. Στους ζωντανούς πληθυσμούς τα δόντια είναι εύκολο να μελετηθούν, γιατί μπορούμε να τα παρατηρήσουμε άμεσα σε αντίθεση με άλλους σκληρούς ιστούς του σώματος μας. Λεπτομερέστερες μελέτες μπορούν να γίνουν αργότερα σε εργαστηριακό επίπεδο. Η μελέτη οδοντικού υλικού παρελθόντων και σύγχρονων πληθυσμών μάς παρέχει πληροφοριακό

10 υλικό που πολύ δύσκολα αποκτάται από τους άλλους ιστούς του σώματος. Στους παρελθόντες πληθυσμούς, κάποιες φορές, το οδοντικό υλικό αποτελεί το μοναδικό μάρτυρα ανθρώπινης παρουσίας. Σε αντίθεση με τα οστά, τα δόντια από τη στιγμή που αποκτούν την οριστική τους μορφή δεν αναδομούνται, εκτός από περιπτώσεις ολικής ή μερικής καταστροφής της μύλης είτε λόγω παθολογίας είτε λόγω αποτριβής. Το μέγεθος, η μορφολογία και ο αριθμός των δοντιών είναι αυστηρά γενετικά προκαθορισμένα, γι αυτό και μπορούν να μας πληροφορήσουν για τις διαφορές ανάμεσα στις πληθυσμιακές ομάδες, για εξελικτικά μοντέλα και την προσαρμοστικότητα του κάθε πληθυσμού στο εκάστοτε περιβάλλον. Μια από τις πολλές εφαρμογές των παλαιοοδοντολογικών ερευνών είναι η μελέτη των διατροφικών συνηθειών (είδος, ποιότητα, προπαρασκευή, φυλετικές ή ηλικιακές διάφορες στην κατανάλωση τροφής). Οι μελέτες αυτές γίνονται με τη χρήση μετρικών χαρακτηριστικών των δοντιών, αλλά και με παρατηρήσεις στη δομή και τη μικροδομή της αδαμαντίνης. Η μελέτη της δομής και της μικροδομής αναφέρεται στη φυσιολογική και μη φυσιολογική διαδικασία κατά την οποία οι οδοντικοί ιστοί αποτρίβονται σταδιακά, εξαιτίας της αποτριβής των δοντιών μεταξύ τους και της αποτριβής των δοντιών με τροφές ή άλλα αντικείμενα (μάσηση φύλλων, χρήση του δοντιού ως εργαλείου π.χ. κατασκευή καλαθιών, απόξεση δέρματος ζώου). Εκτός από περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την αποτριβή των δοντιών, μια σειρά από παράγοντες προκαλούν και διαφορετικά μοντέλα οδοντικής αποτριβής. Αυτοί οι παράγοντες περιλαμβάνουν: 1) τη μη φυσιολογική σύγκλειση, 2) την απουσία κάποιων δοντιών, 3) τη θέση του κροταφογναθικού συνδέσμου ή μορφολογία του δοντιού, 4) τη σύσταση της αδαμαντίνης, 5) τον χρόνο ανατολής. Τα ανωτέρω αποτελούν βασικά αίτια για τη διαφοροποίηση της αποτριβής ανάμεσα στα άτομα της ίδιας περιοχής. Οι διαφορές στη σύσταση των τροφών και στους τρόπους παρασκευής της τροφής, δημιουργούν μορφές αποτριβής, οι οποίες μοιάζουν με τη φυσιολογική αποτριβή των δοντιών που δημιουργείται λόγω της διαδικασίας μάσησης. Αντίθετα, η μορφή της αποτριβής που δημιουργείται από τη χρήση των δοντιών ως εργαλείων ή τη χρησιμοποίηση διαφορών αντικειμένων (δέρμα, οδοντογλυφίδες κ.α.) δεν σχετίζεται με τις συνήθεις μορφές αποτριβής που δημιουργούνται από τη φυσιολογική διαδικασία της μάσησης. Η αποτριβή των δοντιών που παρατηρείται μακροσκοπικά μάς δίνει σημαντικές πληροφορίες για την ηλικία του σκελετού, για τη χρήση των δοντιών ως τρίτο χέρι, καθώς και μια γενική εικόνα για τη σκληρότητα ή μη της τροφής. Μία, όμως, από τις καλύτερες και πρωτοπόρες προσεγγίσεις για την ανασύσταση της διατροφής είναι η μελέτη της μικροαποτριβής των δοντιών. Μικροσκοπικές γραμμώσεις και βαθουλώματα βάθους λίγων μικροεκατοστών σχηματίζονται στην επιφάνεια ενός δοντιού ως αποτέλεσμα της χρήσης του και παρέχουν άμεσα αποδεικτικά στοιχεία για το είδος της τροφής. Μεθοδολογικά, η παρατήρηση των γραμμώσεων ή των βαθουλωμάτων γίνεται με τη χρήση του Ηλεκτρονικού Μικροσκόπιου Σάρωσης (Scanning Electron Microscopy). Η ποσοτικοποίηση αυτών των εντυπωμάτων γίνεται, σήμερα, με ειδικά software που έχουν αναπτυχθεί ακριβώς γι αυτόν τον σκοπό. Σήμερα, είναι δυνατή και η χρήση συνεστιακής μικροσκοπίας σάρωσης λευκού φωτός (White-Light Confocal Microscopy), η οποία επιτρέπει την τρισδιάστατη απεικόνιση των επιφανειών και την αυτόματη καταγραφή των διαφορετικών χαρακτηριστικών των επιφανειών. Οι περισσότερες μελέτες της μικροαποτριβής επικεντρώνονται στους κοπτήρες και στους γομφίους. Οι μελέτες των κοπτήρων μάς πληροφορούν, κυρίως, για τη χρήση των δοντιών στην προπαρασκευή των τροφών (Ungar, 1990, 1994). Η έντονη εμφάνιση γραμμώσεων στα πρόσθια δόντια έχει συνδεθεί με την κατανάλωση τροφών που απαιτούν ξεφλούδισμα, όπως ρίζες και κόνδυλοι. Οι Ungar και Grine (1991), για παράδειγμα, δημοσίευσαν ότι ο Australopithecus africanus εμφάνιζε περισσότερες και πιο πυκνές γραμμώσεις στους τομείς συγκριτικά με τον Paranthropus robustus, υποδηλώνοντας ότι ο πιο μικρόσωμος Australopithecus έτρωγε τροφές που απαιτούσαν περισσότερο τη χρήση των πρόσθιων δοντιών πριν την κατάποση συγκριτικά με τον πιο εύρωστο Australopithecus, ο οποίος μάλλον κατανάλωνε πιο μαλακές τροφές. Η μικροαποτριβή των γομφίων μάς πληροφορεί περισσότερο για τη μηχανική θραύσης των τροφών, ιδίως σε σχέση με τις κινήσεις των αντίθετων επιφανειών των δοντιών, κατά τη διάρκεια της μάσησης. Η μηχανική θεωρία των αποτυπωμάτων που δημιουργούνται πάνω στα δόντια βασίζεται στην παρατήρηση ότι σκληρές και εύθραυστες τροφές όπως καρποί, σπόροι και οστά τείνουν να σχηματίζουν βαθουλώματα στα δόντια ενώ σκληρές και εύπλαστες τροφές, όπως κρέας και φύλλα, τείνουν να αφήνουν γραμμώσεις πάνω στα δόντια Οι παρουσία και των δύο τύπων αποτυπωμάτων, δηλαδή βαθουλωμάτων και γραμμώσεων, υποδηλώνει μια μεικτή διατροφή ή μια κατανάλωση τροφών με μεικτά χαρακτηριστικά, όπως μαλακά φρούτα. Η μασητική επιφάνεια των γομφίων του Australopithecus africanus παρουσιάζει περισσότερες γραμμώσεις, ενώ του Paranthropus robustus περισσότερα βαθουλώματα, υποδηλώνοντας τη χρήση μαλακότερων τροφών από τον Australopithecus africanus (Grine et al., 2006). Έχει παρατηρηθεί, επίσης, ότι αυτή η ύπαρξη γραμμώσεων στους μικρόσωμους αυστραλοπίθηκους παρέμεινε η ίδια για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και δεν διαφοροποιήθηκε, ακόμη και όταν άρχισαν να χρησιμοποιούν διαφορετικά παλαιοπεριβάλλοντα. Η σχέση ανάμεσα

11 στη μικροαποτριβή και τη διατροφή έχει αποδειχθεί σε πολλά πρωτεύοντα αλλά και σε πολλά θηλαστικά (Ungar, 2010). (Χαρακτηριστικές φωτογραφίες μικροαποτριβής είναι διαθέσιμες στη διεύθυνση uark.edu/~pungar/images.htm). Ένα μειονέκτημα της μεθόδου είναι ότι η μελέτη της μικροαποτριβής αντανακλά τη διατροφή του ατόμου μόνο ημέρες ή εβδομάδες πριν από τον θάνατο. Αυτό συμβαίνει γιατί το μέγεθος αυτών των βαθουλωμάτων είναι λίγα μικροεκατοστά, τα οποία διαφοροποιούνται ή αλλάζουν γρήγορα, με τη συνεχή κατανάλωση τροφών. Αυτό το φαινόμενο χαρακτηρίζεται, από τους ειδικούς, ως το τελευταίο δείπνο και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να αποδώσει όλες τις διατροφικές επιλογές και συνήθειες ενός ατόμου ή μιας ομάδας. Γι αυτόν τον λόγο, είναι αναγκαία η ανάλυση ενός μεγάλου δείγματος, για να μπορέσει να καταγράψει κάποιος την ποικιλότητα εντός της ομάδας ή να συγκρίνει διαφορετικές ομάδες ή είδη. Μ αυτόν τον τρόπο, θα μπορέσει, επίσης, να αποτυπώσει και πιο ιδιαίτερα σήματα, όπως εποχιακές αλλαγές στην τροφή ή στρατηγικές επιβίωσης. Σε συνδυασμό με την κρανιακή και οδοντική μορφολογία, μπορεί κανείς να μελετήσει το κατά πόσο τα άτομα κατανάλωναν τροφές για τις οποίες ήταν εξελικτικά προσαρμοσμένα (Ungar, 2009) και να βγάλει συμπεράσματα ακόμη και για τη φυσική επιλογή. Σήμερα, είναι δυνατός ο συνδυασμός των αποτελεσμάτων της μικροαποτριβής με αποτελέσματα ερευνών σταθερών ισοτόπων από προγονικές μορφές του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου, με σκοπό την ανασύσταση μιας πιο ολιστικής εικόνας της παλαιοδιατροφής (Ungar & Sponheimer, 2011). Αν και οι περισσότερες μελέτες της μικροαποτριβής εστιάζουν σε παλαιοανθρωπολογικό υλικό (Ungar, 2011), οι μέθοδοι αυτές έχουν εφαρμοστεί και σε πιο σύγχρονο αρχαιολογικό υλικό. Ο Larsen (2002) σε συνεργασία με τον Teaford εφάρμοσε τις μεθόδους της μικροαποτριβής σε αρχαιολογικό οδοντικό υλικό των ιθαγενών Guale, από την περιοχή της Georgia και των ακτών της Florida των ΗΠΑ, το οποίο χρονολογείται την εποχή των Ισπανών κατακτητών. Η εμφάνιση των Iσπανών κατακτητών είχε ως αποτέλεσμα την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης του τοπικού πληθυσμού λόγω της αστικοποίησης, της αλλαγής των διατροφικών συνθηκών και της εντατικοποίησης της καλλιέργειας καλαμποκιού. Με τη βοήθεια της μικροαποτριβής, παρατηρήθηκε ότι οι πληθυσμοί εμφάνιζαν λιγότερες γραμμώσεις και εντυπώματα στα δόντια μετά την παρουσία των Ισπανών κατακτητών. Αυτό οφειλόταν στην κατανάλωση, κατά κύριο λόγο, μαλακών και επεξεργασμένων, πλέον, τροφών, όπως το καλαμπόκι, και στην εγκατάλειψη της προηγούμενης κατανάλωσης θαλάσσιων τροφών. Παρόμοιες μελέτες έχουν εφαρμοστεί σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες ( πριν σήμερα) και νεολιθικούς αγρότες ( πριν σήμερα) από το βόρειο Ισραήλ (Mahoney, 2006). Σε οστεολογικό υλικό νεολιθικής εποχής από τη βόρειο Ελλάδα πραγματοποιούνται αναλύσεις μικροαποτριβής, αλλά δεν υπάρχουν, ακόμη, δημοσιευμένα αποτελέσματα (Τριανταφύλλου, 2015 προσωπική επικ.).

12 Βιβλιογραφία/Αναφορές Ambrose S Preparation & characterisation of bone & tooth collagen for isotopic analysis. Journal of Archaeological Science 17: Ambrose SH, Buikstra J, Krueger HW Status & gender differences in diet at Mound 72, Cahokia, revealed by isotopic analysis of bone. Journal of Anthropological and Archaeological Sciences 22: Ambrose SH, Norr L Experimental evidence for the relationship of the carbon isotope ratios of whole diet & dietary protein to those of bone collagen & carbonate. In Lambert JB, Grupe G, editors. Prehistoric human bone: archaeology at the molecular level. Berlin: Springer. pp Ambrose SH, Norr L Experimental evidence for the relationship of the carbon isotope ratios of whole diet & dietary protein to those of bone collagen & carbonate. In: Lambert, J.B., Grupe, G. (Eds.), Prehistoric Human Bone: Archaeology at the Molecular Level. Springer-Verlag, Berlin, pp Ayliffe LK, Cerling TE, Robinson T, West AG, Sponheimer M, Passey BH, Hammer J, Roeder B, Dearing, MD, Ehleringer JR, Turnover of carbon isotopes in tail hair & breath CO2 of horses fed an isotopically varied diet. Oecologia 139, Babraj J, Cuthbertson DJ, Rickhuss P, Meier-Augenstein W, Smith K, Bohe J, Wolfe RR, Gibson JNA, Adams C, Rennie MJ Sequential extracts of human bone show differing collagen synthetic rates. Biochemical Society Transactions 30: Balasse M, Ambrose SH, Smith AB, Price TD, The seasonal mobility model for prehistoric herders in the south-western cape of South Africa assessed by isotopic analysis of sheep tooth enamel. Journal of Archaeological Science 29: Barthes R Towards a psychosociology of contemporary food consumption. In Forster R. & Ranum O., editors. Food & drink in history. Selections from the Annales. Economies, Sociétés, Civilisations. Volume 5. Baltimore & London: John Hopkins University Press. pp Bender MM, Mass spectrometric studies of carbon 13 variations in corn & other grasses. Radiocarbon 10: Bentley, RA, Strontium isotopes from the earth to the archaeological skeleton: a review. Journal of Archaeological Method and Theory 13: Bilezikian JP, Raisz LG, Rodan GA, editors Principles of bone biology. London: Academic Press. Bocherens H, Drucker D Trophic level isotopic enrichment of carbon & nitrogen in bone collagen: case studies from recent & ancient terrestrial ecosystems. International Journal of Osteoarchaeology 13: Bocherens H, Fizet M, Mariotti A, Lange-Badre B, Vandermeersch B, Borel JP, Bellon G Isotopic biogeochemistry (13C, 15N) of fossil vertebrate collagen: application for the study of a past food web including Ne&ertal man. Journal of Human Evolution 20: Bogaard A, Heaton THE, Poulton P, Merbach I The impact of manuring on nitrogen isotope ratios in cereals: archaeological implications for reconstruction of diet & crop management practices. Journal of Archaeological Science 24: Bourbou C, Fuller BT, Garvie-Lok SJ, Richards MP Reconstructing the diets of Greek Byzantine populations (6th 15th Centuries AD) using carbon & nitrogen stable isotope ratios. American Journal of Physical Anthropology 146: Bourdieu P Distinction. A social critique of the judgement of taste. London: Routledge. Bowen GJ, Isoscapes: spatial pattern in isotopic biogeochemistry. Annual Review of Earth and Planetary Sciences 38: Brillat-Savarin JA Physiologie du Got. Paris: Feydeau. Canti M, Huisman DJ Scientific advances in geoarchaeology during the last twenty years. Journal of Archaeological Science 56: Caut S Angulo E Courchamp F Variation in discrimination factors (δ15n & δ13c): the effect of diet isotopic values & applications for diet reconstruction. Journal of Applied Ecology Chenery C Müldner G Evans J Eckardt H Lewis M Strontium & stable isotope evidence for diet & mobility in Roman Gloucester UK. Journal of Archaeological Science 37: Chisholm BS Nelson DE, Schwarz HP Stable carbon isotope ratios as a measure of marine versus terrestrial protein in ancient diets. Science 216:

13 Collins MJ, Nielsen-Marsh CM, Hiller J, Smith CI, Roberts JP, Prigodich RV, Wess TJ, Csapò J, Millard AR, Turner-Walker G The survival of organic matter in bone: a review. Archaeometry 44: Corr LT, Sealy JC, Horton MC, Evershed RP A novel marine dietary indicator utilizing compoundspecific bone collagen amino acid d13c values of ancient humans. Journal of Archaeological Science 32: Counihan C The anthropology of food and body: gender meaning and power. Psychology Press. Craig H Carbon 13 in plants and the relationships between carbon 13 & carbon 14 variations in nature. The Journal of Geology 62: De Niro M Postmortem preservation & alteration of in vivo bone collagen isotope ratios in relation to paleodietary reconstruction. Nature 317: De Niro M Stable isotopy & archaeology. American Scientist 75: DeNiro MJ, Epstein S You are what you eat (plus a few ): the carbon isotope cycle in food chains Geological Society of America Abstract Program 8: DeNiro MJ, Epstein S Influence of diet on the distribution of nitrogen isotopes in animals Geochimica et Cosmochimica Acta 45: Eaton SB, Konner M Paleolithic nutrition: a consideration of its nature and current implications. N Eng J Med 312: Ericson JE Strontium isotope characterization in the study of prehistoric human ecology. Journal of Human Evolution 14: Farb P, Armelagos G Consuming passions: the anthropology of eating Boston: Houghton Mifflin Gregoricka LA Residential mobility & social identity in the periphery: strontium isotope analysis of archaeological tooth enamel from southeastern Arabia.Journal of Archaeological Science 40: Grine FE, Ungar PS,Teaford MF, El-Zaatari S Molar microwear in Praeanthropus afarensis: evidence for dietary stasis through time and under diverse paleoecological conditions. Journal of Human Evolution 51: Hamilakis Y The Sacred Geography of Hunting: Wild Animals Social Power & Gender In Early Farming Societies In Zooarchaeology in Greece: Recent Advances Edited by Kotjabopoulou E Hamilakis Y Halstead P Gamble C & P Elefanti London: BSA (Studies 9). Hartman G Are elevated d15n values in herbivores in hot & arid environments caused by diet or animal physiology? Functional Ecology 25: Heaton TH, Vogel JC, von la Chevallerie G, Collett G Climatic influence on the isotopic composition of bone nitrogen. Nature 322: Hedges REM, Clement JG, Thomas CDL, O Connell TC Collagen turnover in the adult femoral midshaft: modeled from anthropogenic radiocarbon tracer measurements. American Journal of Physical Anthropology, 133: Hedges REM, Millard AR Measurements & relationships of diagenetic alteration of bone from three archaeological sites. Journal of Archaeological Science 22: Hedges REM, Reynard LM Nitrogen isotopes & the trophic level of humans in archaeology Journal of Archaeological Science 34: Jim S, Ambrose SH, Evershed RP Stable carbon isotopic evidence for differences in the dietary origin of bone cholesterol collagen & apatite: implications for their use in palaeodietary reconstruction Geochimica et Cosmochimica Acta 68: Katzenberg MA, Lovell NC Stable isotope variation in pathological bone. International Journal of Osteoarchaeology 9: Lagia A, Petroutsa E, Manolis S Health & diet during the MBA in the Peloponnese: the site of Kouphovouno. In C. Mee & J. Renard (eds) Cooking up the Past. pp Oxbow Books. Larsen CS Skeletons in our closet. Revealing our past through Bioarchaeology. Princeton University Press. Princeton and Oxford. Lupton D Food the body and the self. London: SAGE publications. Luz B, Kolodny Y Oxygen isotope variations in phosphate of biogenic apatites: 4. mammal teeth & bones. Earth and Planetary Science Letters 75: Mahoney P Dental Microwear From Natufian Hunter-Gatherers and Early Neolithic Farmers: Comparisons Within and Between Samples. American Journal of Physical Anthropology 130: