ÇAĞDAŞ YUNAN EDEBİYATINDAN BİR YAZAR VE BİR ÖYKÜ: ELLİ ALEKSİOU NUN İBRAHİM BABA ÇEŞMESİ ADLI ÖYKÜSÜ

Transcript

1 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies Cilt/Volume: Sayı/Issue: 2 ÇAĞDAŞ YUNAN EDEBİYATINDAN BİR YAZAR VE BİR ÖYKÜ: ELLİ ALEKSİOU NUN İBRAHİM BABA ÇEŞMESİ ADLI ÖYKÜSÜ An Author and a Story from the Contemporary Greek Literature: Elli Alexiou s İbrahim Baba Fountain İbrahim KELAĞA AHMET * ELLİ ALEKSİOU ( ) 1 GİRİŞ Çağdaş Yunan edebiyatının en önemli yazarlarından olan Elli Aleksiou 1894 yılında Girit in Kandiye (İraklio) kentinde doğdu. Ortaokul ve liseyi (Gymnasio) bitirdikten sonra Sorbonne Üniversitesinde öğrenim gördü. Çok küçük yaşta yabancı dil öğrendi ve Avrupa edebiyatı ile ilgilendi yılında Atina ya yerleşti. 25 yılı Yunanistan da ve 17 yılı yurt ışında olmak üzere 42 yıl eğitim alanında çalıştı. Yunan yazın hayatına 1931 yılında Kısa yaşam için çetin mücadeleler (Σκληροί αγώνες για τη μικρή ζωή) adlı öykü derlemesiyle adımını attı. Daha sonra Atina daki bir kız okulundaki küçük kızların yaşam biçimini anlattığı Üçüncü Hristiyan Kız Okulu (Γ' Χριστιανικόν Παρθεναγωγείoν) başlıklı romanını yayımladı. Bu eser Romence, Almanca ve Slovence ye de çevrildi. * Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Balkan Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, Edirne /TÜRKİYE, ikelagaahmet@trakya.edu.tr, ikelaga@hotmail.com. 1 Yazarın özgeçmişinin yazımında yararlanılan kaynak: Anagnostopoulos V., Fotakis K., Λεξικό συγγραφέων (Yazarlar sözlüğü) Pataki Yayınları, Atina, 2000.

2 210 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Daha sonra 1938 yılında İnsanlar (Άνθρωποι) adlı bir başka öykü derlemesi yayımladı. Ardından sırasıyla Lir le (Με τη λύρα), Anaokulu öğretmeni yardımcısı (Βοηθός νηπιαγωγού), Nehir kolları Παραπόταμοι) (Bulgarca ya da çevrildi), Tombiş ve Zıpzıp (Ο Χοντρούλης και η Πηδηχτή) (Çocuk hikayeleri), Vesaire (Και ούτω καθεξής) ve Lumpen (Λούμπεν) adlı romanları, Kendisine hanımefendi demelerini istiyordu (Ήθελε να τη λένε κυρία) adlı masal derlemesini ve Kurban (Σπονδή), Sıçramalar ve değişimler (Αναχωρήσεις και μεταλλαγές) Gizemler (Μυστήρια) ve Hemcinsler dikkat (Προσοχή συνάνθρωποι) adlı dört ciltten oluşan öykülerini kaleme aldı. Ayrıca: Soruyor ve öğreniyorum (Ρωτώ και μαθαίνω), Hayatta olanlar için de (Και υπέρ των ζώντων), Hakim konumda olan (Δεσπόζουσα), Dans edip şarkı söylüyorum (Χορεύω και τραγουδώ), Bir gün ortaokulda (Μια μέρα στο γυμνάσιο) adlı eserler ve yayın hayatı olmamış edebiyatçılar ve sanatçılar derlemesi olan Laf aramızda (Υπό εχεμύθειαν) adlı çalışma da kendisine aittir yılında Kazantzakis le ilgili Büyük olması için (Για να γίνει μεγάλος) başlıklı bir biyografi yazdı. Bu eseriyle, kızkardeşi Galateia nın Kazantzakis le olan evliliğiyle ilgili şahsen sahip olduğu acı tecrübelere rağmen Kazantzakis in yaşamını ve edebiyat alanındaki ilerici çıkışını gerçeklere sadık kalarak tarafsız bir şekilde vermeye çalışmaktadır. Alkesiou nun eserleri genel olarak bakıldığında çok yönlü ve başarılı bulunmakta olup pek çok alanı içine almaktadır. Elli Aleksiou edebiyatla içiçe olan bir aile ortamında yaşadı ve içinde bulunduğu çevrenin de etkisiyle sol düşünce cephesinde yer aldı. İlerici düşünceleri çoğu kez uzun süreliğine kendi iradesiyle onu sürgün hayatı yaşamaya mecbur etti fakat aynı zamanda onu Yunan edebiyatında çok müstesna bir yere de getirdi. Yukarıda sözü edilen eserleri dışında Elli Aleksiou Rusça ve Fransızca dan pekçok deneme ve roman çevirdi. Ayrıca pek çok dergi ve gazetede eleştiri yazıları ve makaleler yazdı yılında Kastanioti yayınlarından Tüm eserleri yayımlandı. Elli Aleksiou 1988 Eylülünde hayata veda etti.

3 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi Girit- Kandiye de (İraklio) günümüzde Almyros sokağında, Theotokoulos Parkının biraz kuzeyinde, çok kötü ve bakımsız bir halde bulunan İbrahim Baba Çeşmesi yazarın aynı kentten olması ve çocukluğunun da aynı yerde geçmiş olması dikkate alındığında muhtemelen öyküye konu olan çeşmedir. Çeşmenin şu andaki görüntüsünü yansıtan fotoğraflarda kitabesinin yerinden sökülmüş olduğu görülmektedir. Çeşme bugün yıkılmış olan İbrahim Baba nın evinin dış duvarının iç bölümünde yer almaktadır.

4 212 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) YUNANCA METİN Η ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΜΠΡΑΗΜ-ΜΠΑΜΠΑ 2 Μια κ' η βρύση βρισκότανε δυό βήματα πιο κει απ' την πόρτα μας, γιατί να πληρώναμε να βάλουμε στο σπίτι τρεχάμενο νερό; Ό πατέρας μας έλεγε: «"Αν, καθώς δεν έχομε κι αυλή, ο δρόμος ήτανε η αυλή μας, θάκανε το ίδιο σα να είχαμε νερό μέσα στο σπίτι...» Κ' η μητέρα, που καταλάβαινε με τα λίγα τα πολλά και δε γύρευε ποτέ της περισσότερα, έλεγε κ' εκείνη: «θάτανε σωστή τρέλα, να τρέχει νύχτα-μέρα το ποτάμι μέσα στα πόδια μας, και μεις να ξοδευτούμε για να μας φέρουνε μια σωλήνα σαν κλωστή, να τρέχει κατά τα γούστα της. "Άλλοτε, σου λένε, την ξαμολούνε στις δυο από τα μεσάνυχτα και άλλοτε στις πέντε τα ξημερώματα...» Ήτανε μια βρύση μαρμαρένια, με τρία καμπυλωτά τόξα από πάνω, που τέλειωναν στο βάθος σε θόλο, σαν κόγχη εκκλησίας με λογής γκιρλάντες και παλαιικές επιγραφές. Δεξιά της κι αριστερά της απλώνονταν δυό κατάλευκα πατάρια σαν ανοιγμένες φτερούγες και μπροστά της ήτανε ένα τοιχογύρι από μαρμάρινη νταντέλα, που προστάτευε το διαβάτη όταν σταματούσε για να πιει νερό ή να πλυθεί. Τα γράμματα στο βάθος ξέβγαιναν πολύ έξω και μοιάζανε κι αυτά πιότερο με αλλόκοτα, κεντήματα και ξόμπλια παρά με γράμματα, γιατί ήσανε τούρκικα. Ό τεχνίτης που τάχε σκαλισμένα στο μάρμαρο είχε περάσει το φόντο με κάποιο υλικό που άστραφτε σα χρυσή γαλαζόπετρα κ' είχε χρωματίσει τα γράμματα κόκκινα και πράσινα. Η βρύση του Μπραήμ-μπαμπα έμοιαζε περισσότερο με παιχνιδάκι. Έμοιαζε σαν εργόχειρο φτιαγμένο από πιτήδεια χέρια, πολυδουλεμένο από μεράκι μόνο, κι όχι για λόγους καθημερινής εξυπηρέτησης. Είχε ώρες που απόμενε έρημη, και στέγνωνε ολότελα και μεις τα μικρά λέγαμε:. «Μην κόπηκε;» -και πηγαίναμε κοντά και δοκιμάζαμε. Κι άλλες ώρες δε μπορούσες να σιμώσεις. Την τριγύριζαν και στριμώγνονταν γύρα της νερουλάδες κ' υπηρέτριες, που τη λάσπωναν. Ακουμπούσαν πάνω στα πατάρια της τα σταμνιά τους και πατούσαν με τα πόδια τους τις μαρμάρινες νταντέλες. Τότες, εμείς τα παιδιά, παραφυλάγαμε από μιαν άκρη και περιμέναμε. Έμοιαζε νάναι φτιαγμένη πιότερο για μας, κι άμα, τέλος, άδειαζε κι αλάφρωνε, ξεπετιούμασταν όλα τα γειτονοπούλα και τρυπώναμε κάτω από τα χαρούμενα τόξα της. Δρασκέλιζα το νταντελωτό τοιχογύρι και περνούσα από μέσα, για νάμαι σιμότερα στο νερό. Είχε πλούσιο κρουνό και κλειδί ανάλογο, μπρούντζινο, περίτεχνα κι αυτό δουλεμένο, που κι αν τύχαινε να το κλέψουνε καμία φορά, δεν αργούσε ένα άλλο όμοιο να μπει στη θέση του. Μόνο αν τούτο γινότανε βράδι, η βρύση έτρεχε ποτάμι όλη νύχτα, κι ακουγότανε τότες το νερό ως το σπίτι μας, καθώς χτυπούσε κάτω στις πλάκες. Η μητέρα ήτανε καρδιακή κ' είχε πάντα της ανήσυχο ύπνο, κι ώσπου να καλοκοιμηθώ, την άκουα δίπλα μου να στριφογυρίζει και να λέει σα μονάχη της: «Όσο δε χορταίνω ν' ακούω το μουρμουρητό σου, νεράκι μου, άλλο τόσο λυπούμαι που χάνεσαι άδικα.» 2 Αλεξίου, Ε., «Η βρύση του Ιμπραήμ-μπαμπα», Ρένου Ηρακλή Αποστολίδη, Το διήγημα από τις αρχές του στον 19 ο αιώνα ως τις μέρες μας, εκδόσεις CORPUS, Αθήνα, 1971, σ.7-12.

5 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 213 TÜRKÇE METİN İBRAHİM BABA ÇEŞMESİ 3 Yoldaki çeşme kapımızın iki adım ötesinde olduğuna göre eve ayrı bir çeşme tesisatı döşemek için para ödemeye ne gerek vardı? Babamız şöyle diyordu: Evimizin bahçesi yok, eğer yol bizim bahçemiz olsaydı evde çeşmemiz varmış gibi olurdu Az sözle çok şey anlayan ve her zaman kanaatkar olan annem de şöyle diyordu: Dere ayaklarımızın arasından akşam sabah akıp giderken, kendi keyfine göre su akıtacak ip gibi incecik bir su borusunun bağlantısını yapmaları için cebimizden para vermek tam bir delilik olurdu. Söylediklerine göre bu çeşme bazen gece yarısından sonra ikide, bazen de sabaha karşı beşte akarmış Mermerden yapılmış olan bu çeşmenin üzerinde bir kubbede son bulan üç eğik kemer yer almaktaydı, kilisedekine benzer bir çukurluk üzerinde değişik şekillerde çelerikler ve eski yazılar yer alıyordu. Sağında ve solunda açılmış kanatları andıran bembeyaz iki minber uzanmakta ve önünü ise su içmek ya da elini yüzünü yıkamak için duran yolcuyu koruyan mermerden kıvrımlı bir duvar yer çevreliyordu. Dipte yer alan yazılar dışarı doğru fazlaca çıkmış ve yazıdan çok acayip görünümlü nakış ve işlemeyi andırıyordu çünkü bunlar Türkçeydi (Osmanlıcaydı). Bu yazıları mermer üzerine işlemiş olan usta fondaki zemin üzerinde altın turkuvaz gibi parlayan bir madde kullanmış, yazıları ise kırmızı ve yeşille renklendirmişti. İbrahim Baba çeşmesi daha çok bir oyuncağa benziyordu. Günlük ihtiyaca cevap vermek için değil de sadece zevk için özenle işlenmiş, marifetli ellerin eseri olan bir elişine benziyordu. Çeşmenin başı saatlerce boş kalıp da tamamen kuruduğunda biz çocuklar: Acaba suyu mu kesildi? diyerek yanına gidiyor ve kontrol ediyorduk. Kimi saatler olurdu ve yanına yaklaşamazdın. Sucular ve hizmetçiler başında toplanarak itiş kakış etrafını çamur içinde bırakıyorlardı. Kaplarını minberlerin üzerine bırakıyor ve ayaklarıyla mermer kıvrımların üzerine basıyorlardı. O zaman biz çocuklar bir köşede oturup bekliyorduk. Bu çeşme daha çok bizim için yapılmış gibi görünüyordu. Başı tenhalaşınca mahallenin tüm çocukları ortaya çıkıyor ve hoş görünümlü kemerlerinin altında yerimizi alıyorduk. Suya daha yakın olmak için çevresindeki kıvrımlı duvarı atlayıp iç tarafa geçiyordum. Geniş bir kurnası ve açma kapamaya yarayan özenle yapılmış bronzdan bir musluğu da vardı. Bazen olur da onu çalarlarsa yerine bir benzerinin takılması gecikmiyordu. Eğer musluk gece sökülürse çeşme tüm gece boyunca akıyordu ve zemine akan suyun şırıltı sesi evimize kadar geliyordu. Annem kalp hastasıydı ve her zaman tetikte uyuyordu ve ben derin uykuya dalana kadar, onun yatakta döndüğünü ve kendi kendine: Senin şırıltını duymaya doymadığım kadar, boşuna akıp gitmene de üzülüyorum dediğini duyuyordum. 3 Aleksiou E., İbrahim Baba çeşmesi, Çağdaş Yunan Edebiyatı Antolojisi, 19. yüzyıldan Günümüze, Derleyen: Renos İraklis Apostolidis, CORPUS Yayınları, Atina, 1971, s.7-12.

6 214 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Την άκουα μέσα στη νύχτα να λέει τούτα τα λόγια και στην καρδιά μου παίρνανε θλιβερήν έκταση. Εγώ πίστευα τότες πως η βρύση του Μπραήμ-μπαμπά μ' αγαπούσε εμένα περισσότερο απ' όλο τον άλλο κόσμο. Μια μέρα μούχε βγάλει η μητέρα με την κλωστή το πρώτο μου δόντι και μούπε να βρω ένα ποντίκι να του το δώσω να κάνουμε αλλαξιά. Τα πήρα και βγήκα στο δρόμο. Ήτανε καταμεσήμερο, καλοκαίρι, κι ο δρόμος έρημος. Πήγα στη βρύση, δρασκέλισα το τοιχογύρι, ανακάθησα στα πόδια μου, απόθεσα, κ' έριξα στην τρύπα που φεύγανε τα νερά το βγαλμένο μου δόντι, σιγαλομουρμουρίζοντας το τραγούδι που μούχε μάθει από πριν η μητέρα: Να, ποντικέ, το δόντι μου και δός μου σιδερένιο, να ροκανίζω το ψωμί το παξιμαδερένιο. Είχα ιδεί κάποτε ένα μικρό ποντικάκι να φέρνει τρομαγμένο γύρους χάμου στη βρύση, και στο τέλος να τρυπώνει και να χάνεται μέσα στην τρύπα, και πίστευα από τότες πως κει μέσα θάχε, βέβαια, τη φωλιά του. Μια μέρα. γυρνούσα στο σπίτι μας κ' είδα ανθρώπους μαζεμένους μπροστά στη βρύση. Ήτανε ανάκατοι, τούρκοι, με τα φέσια τους τα κόκκινα, και ρωμιοί, και κοιτάζανε κείνες τις χρυσές επιγραφές που εγώ ως τότες τις πίστευα για ξόμπλια. Ένας γέρος τούρκος, σεβάσμιος, με τα γυαλιά, στεκότανε στη μέση. Κοίταζε την επιγραφή, διάβαζε απαγγέλλοντας δυνατά τούρκικα κ' ύστερα τα εξηγούσε ρωμαϊικα κι άκουγαν όλοι με πολλή προσοχή και φαίνονταν πολύ λυπημένοι στάθηκα κ' εγώ κι άκουα: «Αυτά είναι ρητά από τα κοράνι: Λά ιλάχα ίλλαλάχα Μωχάμεν ταν ρεσούλουλάχι: Δεν υπάρχει Θεός, παρά ένας και μοναδικός κι ο Μουχαμέτης απόστολός του... Όχι! Δεν είναι όλα ρητά" είναι κι άλλα: Γιάλνες, μπιλίρ βε με εγιούς ολανλαρέ τεσσελλί εντέ μπιλίρ...: Μονάχα αυτός ξέρει και μπορεί να παρηγορήσει τους απελπισμένους, όπως έσβησε το καμίνι που έκαιγε μέσα μου και μου γλύτωσε το Άχμετάκι μου από τα νύχια του Χάρου... Έγώ Ιμβραήμ, του Αχμέτ γιος, δούλος του και υποταχτικός του, χτίζω μέσα στο δρόμο τούτη τη βρύση, για να ξεδιψάζουν οι διψασμένοι και να δοξολογούνε το όνομα του Μεγάλου Ραμπί!» Γιατί ήσανε λυπημένοι; Ό,τι διάβασε ο τούρκος δεν ήτανε λυπητερό. Άλλα το κακό που βρήκε τον Μπραήμ-μπαμπα ήτανε τόσο μεγάλο, που τα κουβέντιαζε και τον έκλαιγε όλη η πολιτεία. Και το μάθαμε μικροί και μεγάλοι. Ο Μπραήμ-μπαμπας είχε θεμελιώσει πριν χρόνια τούτη τη βρύση για χάρη του γιου του. Οταν ήτανε το παιδί τριώ χρονώ αρρώστησε από κακά λαιμόπονο αποφασίσανε οι γιατροί. Μα ο Μπραήμ-μπαμπας, με θεού φώτιση, έκαμε τάξιμο στο Ραμπί να στήσει βρύση μέσα στα δρόμο, φτάνει να σωθεί τα παιδί του. Και σώθηκε το παιδί και χτίστηκε κείνη η νταντελένια βρύση. Μα χθες το πάτησε το παιδί του το αυτοκίνητο και το σκότωσε, μεγάλο πια, παλικάρι της παντριάς. Χρόνος δεν είχε περάσει από τότε, που ξέσπασε στον τόπο η διαταγή να σηκωθούν οι τούρκοι να περάσουνε στην Τουρκία, κ'οί ρωμιοί πάλι από κει να περάσουνε δώθε. Στην αρχή-αρχή κανένας δεν μπορούσε να τα πιστέψει, ούτε να τα χωνέψει ένα τέτοιο πράμα.

7 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 215 Gecenin bir vaktinde kulağıma gelen onun bu sözleri içimde bir burukluğa neden oluyordu. Ben o tarihte İbrahim Baba çeşmesinin herkesten çok beni sevdiğine inanıyordum. Bir gün annem iple ilk dişimi çekmişti ve bana bir fare bulmamı ve dişi ona vererek onunla değiş tokuş yapmamı söyledi. Ben de dişi elime alarak yola koyuldum. Yaz mevsiminin bir öğlen vaktiydi ve yol da ıssızdı. Çeşmenin başına gittim ve çevresindeki duvarı atlayıp iç tarafta ayaklarımın üzerine oturdum ve akan suların gittiği deliğe çıkan dişimi attım ve bu arada annemin önceden bana öğrettiği bir şarkının sözlerini mırıldanıyordum: İşte fare al sana dişimi de ver bana çelik gibisini kıtır kıtır gevrek ekmeği kemirebileyim senin gibi. Bir gün çeşmenin etrafını ürkek bir şekilde dolaşan ve sonra da deliğin içine girerek ortadan kaybolan küçük bir fare görmüştüm ve o zamandan beri onun yuvasının orada olduğuna inanırdım. Bir gün eve dönerken çeşmenin etrafından toplanmış insanlar gördüm. Kırmızı fesleriyle Türkler ve yanlarında da Rumlar bir aradaydılar. O zamana kadar nakış zannettiğim altın yaldızlı o yazılara bakıyorlardı. Saygı gösterilen yaşlı bir Türk, ortada gözlükleriyle duruyordu. Kitabeye bakıyor, yüksek sesle Türkçe okuyor ve sonra da bunları Rumca olarak açıklıyordu ve herkes dikkatli bir şekilde dinlerken çok üzgün görünüyorlardı. Ben de yanlarına sokuldum ve kulak verdim: Bunlar Kuran dan alınmış sözlerdi: La ilahe illallah Muhammeden Resûlullah: Tanrıdan başka ilâh yoktur ve Muhammed de onun elçisidir Hayır hepsi Kuran dan sözler değildi başka sözler de vardı: Yalnız bilir ve meyus olanları teselli edebilir Sadece o bilir ve umutsuz olanlar teselli edebilir, tıpkı benim içimde yanan ateşi söndürdüğü ve Ahmet imi ölümün pençesinden kurtardığı gibi Ben Ahmet oğlu İbrahim, Tanrının kulu sıfatıyla, susamış olanların susuzluklarını gidermeleri ve Büyük Rabbin adını zikretmeleri için yol kenarına bu çeşmeyi inşa ediyorum! Niçin üzgündüler? O Türkün okuduklarında üzücü bir şey yoktu. Fakat İbrahim Babanın başına gelen felaket o kadar büyüktü ki bütün şehir bundan söz ediyor ve onun için göz yaşı döküyordu. Büyük küçük herkes bu haberi duymuştuk. İbrahim Baba bu çeşmeyi yıllar önce oğlu için gönül borcundan dolayı inşa etmişti. Çocuk üç yaşındayken boğazından çok ağır bir rahatsızlık geçirmişti ve doktorlar da durumunun ümitsiz olduğuna karar vermişlerdi. Fakat İbrahim Baba Tanrının inayeti ile, Rabbine bir adakta bulundu ve oğlunun kurtulması halinde yola bir çeşme yaptıracaktı. Çocuk kurtulunca o nakışlı çeşme inşa edilmişti. Fakat artık büyümüş ve evlilik çağında bir delikanlı olmuş oğluna dün bir araba çarpmış ve onun ölümüne sebep olmuştu. Türklerin, toplanıp Türkiye ye göç etmesi ve oradan da Rumların buraya gelmesini emreden kararın buralarda duyulmasından bu yana henüz daha bir yıl geçmemişti. İlk günlerde kimse böyle bir şeye ne inanabilmiş ne de içine sindirebilmişti.

8 216 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Οι εφημερίδες γράφανε και ξαναγράφανε τα καθέκαστα με μεγάλα χτυπητά γράμματα και τις διάβαζαν τούρκοι και ρωμιοί μαζί, μαζεμένοι δω και κει, σε γωνιές δρόμων και σε καφενεία. Μα οι εφημερίδες γράφουν ό,τι θέλουν!.. Γίνονται τέτοια πράματα; Γίνεται να ξεσηκώσεις ολόκληρο λαό, να τον βγάλεις από το σπίτι του, να τον ξεριζώσεις από τον τόπο του; Τι 'ναι, κανένα μπαούλο, να τα πάρεις και να τα μετατοπίσεις; Ξεχωρίζεις, λέγανε, το λάδι από το νερό μα το γάλα από το νερό δεν ξεχωρίζει, γιατί με τόσα χρόνια συμβίωσης είχανε μπερδευτεί συναμεταξύ τους με λογής δεσμούς, εμπόρια, αγοραπωλησίες, φιλίες, ήτανε σα δύο φυτά διαφορετικά που τα σπέρνεις στην ίδια γλάστρα, και, μ' όλο που νιώθουνε νάναι ξένα, όμως περιπλέκουνται κάτω από τη γης οι ρίζες τους και πάνω από το χώμα τα κλαδιά τους, κι άμα τραβήξεις να ξεριζώσεις τόνα, αχλάδα και τ' άλλο. Τύχαινε να σου ψιθυρίσουν στ' αφτί άκομα και το πως η τάδε τουρκοπούλα αγαπάει τον τάδε ρωμιό, και σε ξόδια ρωμιών θα έβλεπες άσφαλτα και λιγοστούς τούρκους, να ακολουθούν πίσω-πίσω, με τα καρνάδα τους φέσια, σκυφτοί και κλαμένοι' κι αν ήσουνα σε ψηλό παράθυρο και κοίταζες, το πλήθος κάτω σου φαινότανε σα χωράφι ανοιξιάτικο, που φύτρωσαν παπαρούνες στις ακρογυριές του. Ωστόσο πολλοί τούρκοι, όσοι είχανε μεγάλες φαμίλιες, βάνανε κιόλας αρχή να ξεσηκώνουνται. Πουλούσαν όσο όσο τα πράματα τους, για να πήγαιναν, λέει, μιαν ώρα αρχήτερα ίσως βολεύονταν καλύτερα αν πήγαιναν από τους πρώτους, Στα χωριά πουλούσαν τα ζωντανά τους και τα λάδια τους, γιατί μόνο τα κινητά ήταν ορισμός ότι μπορούσαν να πουλήσουν, και κατέβαιναν στα λιμάνι πατείς με πατώ σε. Η πολιτεία μας, η ήσυχη πάντα, είχε σηκωθεί στα ποδάρι κ'είχε καταντήσει, μέρα με την ήμερα, σαν ένα μεγάλο δημοπρατήριο. Ρολόγια παλαιικά, κλεισμένα στις γιάλες, και τεψιά που κρέμονταν από πενήντα χρόνια στο ίδιο καρφί, βρίσκονταν τώρα στα χέρια των τελάληδων και γύρευαν αγοραστή. Και η Ζεϊνέπ-χανουμ, που είχε καπινιάσει, αρραβωνιάσει την κόρη της, κ' είχε πουλήσει ό, τι κι άν είχε, για να καταφέρει να την νοικοκυρέψει σε δικό της σπιτικό και τις μαχμουντιέδες της και το διαμαντένιο ελμάσι, όλα τάδωσε για τα χτιστεί κείνο το σπιτάκι, τώρα θα τάφηναν όλα έτσι, λυτά-δεμένα και θάφευγαν με την ψυχή τους μοναχά. Και δεν είχανε αξιωθεί, το ελάχιστο, να μπούνε να κάμουνε ένα μήνα σ' αυτό το πολυβασανισμένο σπίτι. Τα πορτοπαράθυρα βάφανε τότες που βγήκε η διαταγή. Και πια τα παρατήσανε στη μέση. Αυτοί που ήτανε κισμέτι τους ναρθούνε να το κατοικήσουνε, ας βάφανε και τα πορτοπαράθυρα, στο χρώμα που θέλανε. Εμείς, έλεγε η Ζεϊνέπ-χανουμ, τόχε το κισμέτι μας να ξεροσταλιάσομε για να κάμομε μια τρύπα να χωθούμε, κι απάνω στην ώρα να βρεθούμε μόνο με τα χρέητα. Οι ρωμιοί, το περισσότερο οι γυναίκες, τους ξεπροβόδιζαν ως το βαπόρι, τους παίρνανε μπράτσο ή σήκωναν τα μωρά τους - θέλανε κάτι να κάμουν ο ένας στον άλλο, κάτι να κάμουν, και δίνανε κανένα χάρισμα για να θυμούνται. Τα τελευταία σφυρίγματα του βαποριού τα συνόδευαν λυπητερό μουρμουρητό και πνιγμένα αναφυλλητά, κι αναστενάγματα. Και δίνανε και παίρνανε παραγγελίες:

9 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 217 Gazeteler durmadan manşet haberlerinde bu olayın ayrıntılarını yazıyor ve Rumlarla Türkler birlikte orada burada toplanmış halde yol köşelerinde ve kahvelerde bu haberleri okuyorlardı. Gazeteler aklına eseni yazıyor!.. Böyle şey olur mu? Bütün bir halkı ayağa kaldırıp, onları evlerinden edip yerinden yurdundan koparmak olur mu? Nasıl olabilir böyle bir şey, bir bavul değil ki alıp başka yere götüresin. Suyu, yağdan ayırabilirsin ancak sütün içindeki su ayırt edilmez diyorlardı, çünkü bunca yıldır birlikte yaşama neticesinde değişik bağlarla birbirlerine karışmışlardı. Ticari ilişkiler, alım satımlar, dostluklar sonucunda (iki halk) aynı saksıya dikilmiş iki ayrı bitki gibiydiler, birbirlerine karşı yabancılık hissetseler de, toprağın altında kökleri üzerinde de dalları birbirine karışır ve birini kökünden çıkarmaya kalkışsan ardından diğeri de onu izler. Hatta bazen kulağına, falanca Türk kızının filanca Rum gencine gönlünü kaptırdığını fısıldadıkları da olurdu. Bazen Rumların cenazelerinde az sayıda da olsa kırmızı fesleriyle Türklerin de arkadan başlarını eğmiş halde gözyaşı dökerek cenazeye eşlik ettiklerine tanık olurdun. Yüksek bir pencereden aşağı bakarak töreni izlediğin zaman da aşağıdaki kalabalık sana, ilkbahar mevsiminde etrafından gelinciklerin açtığı bir tarlayı hatırlatırdı. Buna rağmen kalabalık ailesi olan pek çok Türk toparlanmaya başlamışlardı bile. Eşyalarını yok pahasına satıp bir an önce gitmek niyetindeydiler çünkü ilk gidenlerden olurlarsa belki daha iyi yerlere yerleşiriz diye düşünüyorlardı. Köylerde hayvanlarını ve zeytinyağlarını satıyorlardı çünkü sadece taşınır mallarını satma hakkına sahiptiler ve sonra da ana baba günün yaşanan limana iniyorlardı. Her zaman sakin olan şehrimiz ayağa kalkmıştı ve günden güne büyük bir müzayede salonuna dönüşmüştü. Cam çerçeve içinde eski saatler ve elli yıldan beri aynı çivide asılı duran tepsiler şimdi tellalların elinde alıcı arıyordu. Kızını nişanlanmış ve onu kendi evine evlendirmek için varını yoğunu satmış- mahmudiyelerini de, elmasını da hepsini o evin inşa edilmesi için elden çıkarmıştı-, şimdi ise tüm her şeyi olduğu gibi ortada bırakarak bir canlarıyla gideceklerdi. Bu çok çileli eve girip de içinde en azından bir ay olsun kalmak onlara nasip olmamıştı. Göç emri geldiğinde daha kapı ve pencereyi boyuyorlardı ve ondan sonra her şeyi olduğu gibi ortada bıraktılar. Gelip de bu evde oturmak kime nasip olacaksa onlar kapı ve pencereleri istedikleri renge boyayabilirlerdi. Zeynep Hanım: Bizim başımızı sokacak bir yer yapmak için tükenip tam bitti derken sadece borçlarımızla yüz yüze kalmak kaderimizdeymiş diyordu. Rumlar, daha çok da kadınlar onları yolcu etmek için gemiye kadar yanlarında gidiyor, kollarından tutuyor ya da bebeklerini kucağa alıyor, birbirleri için bir şey yapmak arzusu içindeydiler ve hatıra olur düşüncesiyle hediyeler alıp veriyorlardı. Geminin kalkış düdüğünün sesine hüzünlü mırıldanışlar ve boğulmuş hıçkırıklar ve iç geçirmeler eşlik ediyordu. Bu arada karşılıklı isteklerin ardı arkası kesilmiyordu:

10 218 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Να μου γράψεις, Ντιραϊέτ-χανουμ. Το δίχως άλλο, ευτύς ως θα γεννήσει, με το καλό, η Ηχσάνη σου, και τι παιδί θα κάμει, γιατί φεύγετε και μας αφήνετε με την έννοια. Να χαρείς! ευτύς ως γυρίσει ο Σταύρος από το στρατό, να μου γράψεις τι θα σου πει!.. Θα μου γράψει και κείνος, μα μπορεί να μη θέλει να μου πει την αλήθεια, να μη με στενοχωρέσει. Μα εγώ δε θέλω να ζω με την ελπίδα πως θα καταφέρει να με φέρει πίσω και νάναι ψέματα. Και γυρίζανε όλη μέρα πάνω-κάτω, και βγάνανε πιστοποιητικά, αν κάμανε πουθενά υπάλληλοι, μήπως, λέει, τους χρησιμέψουνε εκεί που θα πάνε, και ζητούσανε αποδεικτικά για τα παιδιά τους, που λέγανε πως τελειώσανε την δεύτερη τάξη του ελληνικού γυμνασίου η την τέταρτη του δημοτικού. Ο Μπραήμ-μπαμπας δεν έδειχνε πως σκοπεύει να φύγει. Ούτε ξεπουλούσε, ούτε βιαζότανε. Κάθε που έφταναν τα τούρκικα καράβια και γέμιζαν λαό, κατέβαινε κι αυτός στό λιμάνι, μαζί με τους ρωμιούς, και παρακολουθούσε σα θεατής. Σαν να μην ήτανε δική του τούτη η υπόθεση. Τούτη όμως η υπόθεση είχε διορίες και οι διορίες τελειώνανε σήμερα-αύριο. Τότες πια ο Μπραήμ-μπαμπας σηκώθηκε και πήγε στο Μητροπολίτη. Εκεί είχε κρεμάσει τις ελπίδες του, κ' ήτανε ήσυχος. Σαν δω πια κι αποδώ πως δε γίνεται τίποτα Έτσι θα τόχε πει από μέσα του, θα χριστιανέψω. Εγώ, εφέντη μου, είπε στο Μητροπολίτη, δεν μπορώ να φύγω, δε θέλω να φύγω! Γίνομαι, καλύτερα, χριστιανός! Καταλαβαίνω, τούπε κι ο Μητροπολίτης, μόνο που μας έχει απαγορευτεί να εκχριστιανίζομε τους ανταλλάξιμους. Τι να σου κάμω; Ήρθε κι άλλος ένας με τον ίδιο σκοπό, Τούρκικα δεν ξέρω. Είμαι γέρος ολομόναχος - η χανούμη μου δεν λογαριάζεται πια, ένα κουβάρι είναι στην άκρη του καναπέ. Πού να πάω; Είδες, του λόγου σου, εφέντη μου, κανέναν άνθρωπο να πιάσουνε να του ξεριζώσουνε την καρδιά του κι ύστερα να του πούνε σήκω περπάτα; Έτσι πασκίζουνε να μου το κάμουνε.... Την τελευταία μέρα, ο Μπραήμ-μπαμπας δεν είχε πια τη δύναμη να κρατηθεί, καλά είχε βαστάξει ως την ώρα, μα τώρα πια είχε αφήσει λεύτερη την καρδιά του. Βγήκε στους δρόμους κ' έκλαιγε φωναχτά σα μωρό παιδί - είχε ξεχειλίσει. Έπαιρνε στη σειρά τα μαγαζιά, και ρώταγε έναν-έναν τους ρωμιούς, και ζητούσε κλαίοντας μιαν απόκριση: Έχεις, αδέρφι, κανένα παράπονο από λόγου μου; Σούκαμα κανένα κακό; Τι κακό να κάμεις, μπέη μου; Εσύ ήσουνα ένας άγιος στον τόπο... --Και πάλι ξαναρώταγε παρακάτω: Μήπως, αφεντικά, έβλαψα κανένα σας χωρίς να το καταλάβω; Δίχως να το θέλω; Τι να του πουν;..

11 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 219 Sakın bana yazmayı unutma Dirayet Hanım, kızın İhsan hayırlısıyla doğurur doğurmaz ve kız mı erkek mi olduğunu yaz çünkü gidiyorsunuz ve bizi merakta bırakacaksınız. -Lütfen, Stavro askerden gelir gelmez sana ne diyeceğini bana yazıver!... Bana o da yazacak, ancak beni üzmemek için belki gerçeği söylemek istemez. Fakat olacak gibi değilse, beni geri getirmeyi başaracağı ümidiyle yaşamak istemiyorum. Tüm gün sabahtan akşama kadar oradan oraya koşturup bir yerde memur olarak çalışıp çalışmadıklarını gösteren belgeler düzenletmek için çabalıyorlardı çünkü bunlar belki de gittikleri yerde işlerine yarayabilirdi. Yunan ortaokulu ikinci sınıfını ya da ilkokulunun dördüncü sınıfını bitirdiklerini söyledikleri çocukları için de belgeler istiyorlardı. İbrahim Baba pek gitmeye niyetli görünmüyordu. Ne malını yok pahasına satıyor ne de acele ediyordu. Türk gemileri her gelişinde yolcuyla dolduğunda, Rumlarla birlikte o da limana iniyor ve seyirci gibi olan biteni izliyordu. Gören de bu yaşananların onun meselesi olmadığını sanırdı. Fakat bu olayda süreler vardı ve bu süreler bugün yarın bitiyordu. İşte o zaman İbrahim Baba kalkıp Metropolite gitti, ona ümit bağlamıştı ve o nedenle huzurluydu. Buradan da bir sonuç alamazsam Hristiyan olurum- demiş olmalıydı içinden. -Ben efendim, dedi Metropolite, buradan gidemem, gitmek istemiyorum! Hristiyan olurum daha iyi! -Anlıyorum, dedi ona Metropolit fakat mübadilleri Hristiyan yapmamız bize yasaklandı. Ben senin için ne yapabilirim ki? Bir başkası daha geldi aynı amaçla. -Ben Türkçe bilmiyorum. Tek başına kalmış yaşlı bir adamım. Kanepenin köşesinde iki kat duran zevcemden de artık hayır yok. Nereye gideyim? Siz efendim yakalayıp da yüreğini söküp aldıktan sonra, kendisine haydi şimdi yürü git dedikleri bir insan gördünüz mü? İşte bana bunu yapmaya uğraşıyorlar. - Son gün İbrahim Baba ayakta duracak gücü kendinde bulamıyordu, o ana kadar iyi dayanmıştı fakat vakit geldiğinde yüreğini özgür bırakmıştı. Sokaklara düşmüş ve bir küçük çocuk gibi yüksek sesle ağlıyordu- artık kabına sığmıyordu. Dükkanları sıradan tutmuş, Rumlara tek tek soruyor ve ağlayarak bir yanıt bekliyordu: -Kardeş, benden bir şikayetin var mı? Sana bir kötülük ettim mi? -Ne kötülük edeceksin beyim! Sen buralarda evliya gibi bir insandın Biraz aşağıda tekrar soruyordu: -Efendiler, bilmeden, istemeden birinize zarar mı verdim? Ona ne diyebilirlerdi ki?...

12 220 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Αφού δεν έχομε έχθρητα συναμεταξύ μας, αφού σας θέλομε και μας θέλετε, γιατί δεν κάνετε χαρτί να στείλετε, να μείνω το ελάχιστο εγώ στον τόπο, που είμαι γέρος, και δεν έχω πού να πάω; Εμείς δεν έχομε το ελεύθερο να ξεθάβομε τον άνθρωπο μας, δεν το επιτρέπει η θρησκεία μας, σαν ελόγου σας, για να παίρναμε μαζί μας του λιγόχρονου τα κόκκαλα!.. Τους συνοδέψαμε κι αυτούς σε λίγες μέρες στο λιμάνι. Ήτανε νύχτα δίχως φεγγάρι και φύσαε αεράκι. Η θάλασσα έκανε κύμα και μέσα στο λιμάνι, κ' είχαμε στο σπίτι στενοχώρια, πως, μαζί μ' ολα, θά τους πειράξει κ' η θάλασσα, γέρους βασανισμένους, ταλαιπωρημένους. Η Χαριέ-χανουμ, του Μπραήμ-μπαμπα η γρια, πήγαινε μπράτσο με τη μητέρα μου, κι ο πατέρας, πιο πίσω, με τον Μπραήμ-μπαμπα. Είχαμε πει στη μητέρα να καθήσει στο σπίτι, να μην έρθει, γιατί θα συγκινηθεί και θα την πειράξει η καρδιά της, μα κείνη ήθελε ναι και καλά ν' ακολουθήσει. Το ξέρω, της έλεγε η Χαριέ-χανουμ, πως δεν μπορείς, καλή μου, να κάνεις μακρινούς δρόμους. Μα τα παιδιά, αν τα φέρει ο δρόμος τους κατά τα μεζαρλίκια τα τούρκικα μνήματα, ας ρίχνουμε μια ματιά και στο μεζάρι του μακαρίτικου του Αχμέτ μου, Στα χέρια σου τόνε παραδίνω. Κι αν δε σου δίνει κόπο, γράψε μου τούχω φυτεμένα ζουμπούλια καί σε λίγες μέρες θάναι στον ανθό!.. Κ' εγώ θα πηγαίνω, και τα παιδιά θα στέλνω ταχτικά να ποτίζουνε!.. Οι άλλοι τούρκοι δε φροντίζανε για τους ανθρώπους τους μετά θάνατο" κάνανε μόνο, αν ήταν πλούσιοι, ένα πολύτιμο μνημείο και τίποτε άλλο μα η Χαριέχανουμ, όπως οι ρωμιοί, του πήγαινε λουλούδια, σ' ένα χρυσό βάζο, του άναβε καντίλι ταχτικά, του σκάλιζε και του φύτευε το χώμα ένα γύρο. Σα γυρίσαμε σπίτι, ξάπλωσε η μητέρα στην πολυθρόνα. Την πείραξε δύσπνοια. Της φέραμε, όπως πάντα, αιθέρα και ρίξαμε λίγες σταγόνες στή ζάχαρη και της δώσαμε να πάρει. Την παρηγορούσαμε, μα κλαίγαμε και μεις. Την ίδια κιόλας βδομάδα μας έστειλε στα μεζαρλίκια να ποτίσομε. Ξέραμε το μνήμα του Αχμέτ από άλλες φορές και το ξεχωρίζαμε αμέσως μέσα σε κείνη τή θάλασσα, μέσα σε κείνη την ατέλειωτη έκταση των τούρκικων τάφων. Ποτίσαμε. Κρατούσαμε κ' ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα. Βγάλαμε από το βάζο τα ξεραμένα λουλούδια που τούχε αφήσει την τελευταία μέρα η μάνα του και του βάλαμε τα φρέσκα που είχαμε φέρει μαζί μας. Λιβανίσαμε και με τούρκικο λιβάνι και φύγαμε. Την ίδια κείνη ήμερα, φεύγοντας, είδαμε μέσα στα τούρκικα νεκροταφεία κάτι ανθρώπους, που κρατούσανε μέτρα και μετρούσανε τη γης, ανάμεσα στα μεζαρλίκια, σκυμένοι χάμω. Τι μετράτε; Το σχέδιο του συνοικισμού. Εδώ θα γίνει αστικός προσφυγικός συνοικισμός. Στο χρόνο απάνω άναβε η ζωή στον καινούργιο συνοικισμό, πάνω από τα τούρκικα κόκκαλα. Όλα τα θεμέλια των σπιτιών είχανε στηθεί πάνω σε κρανία και σε λογής ανθρώπινα απομεινάρια.

13 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 221 Mademki aramızda düşmanlık yok, siz bizi istiyorsunuz biz sizi istiyoruz, yaşlı olan ve gidecek herhangi bir yeri olmayan benim için, en azından benim burada kalmam için neden bir yazı göndermiyorsunuz? Sizde olduğunun aksine, bize ölülerimizi mezarlarından çıkarma izni verilmez, bunu dinimiz yasaklamaktadır. O nedenle ömrü kısa evladımızın kemiklerini yanımızda götüremeyiz!... Onlara da birkaç gün sonra limana kadar eşlik ettik. Gökyüzünde ayın olmadığı bir geceydi, hafif bir de rüzgâr esiyordu. Deniz limanda bile dalgalıydı. Evde üzüntü içindeydik çünkü tüm diğer yaşananların yanı sıra bu yaşlı, zavallı ve kederli insanları deniz de tutacaktı. İbrahim Babanın eşi Hayriye hanımın koluna annem girmişti, babamsa daha arkadan İbrahim Baba ile geliyordu. Anneme evde kalmasını ve gelmemesini söylemiştik, çünkü duygulanacaktı ve kalbinden de rahatsızdı fakat o uyarılara aldırmaksızın gelmekte ısrar etmişti. - Hayriye Hanım anneme: Güzelim, uzun yola dayanamadığını biliyorum. Fakat çocukların yolu mezarlıklara-türk mezarlığına- düşerse rahmetli Ahmet imin mezarına da bir göz atsınlar. Onu sana emanet ediyorum. Eğer senin için zahmet olmazsa bana yazıver, mezarına sümbül ektim ve birkaç güne kadar çiçek açar!... -Ben de giderim, çocukları da düzenli olarak gönderirim ve su dökerler!... Diğer Türkler, ölmüş olan yakınları için herhangi bir özen göstermiyor, varlıklı iseler sadece pahalı bir türbe yaptırıyorlardı o kadar. Fakat Hayriye Hanım Rumlar gibi altın renk bir vazo içinde ona çiçekler götürüyor, onun mezarı başında ona düzenli olarak mum yakıyor, toprağını çapalıyor ve çevresine çiçekler ekiyordu. Eve dönünce, annem koltuğa uzandı. Nefes darlığı onu rahatsız etmişti. Her zaman olduğu gibi ona eter getirdik ve şekerin içine birkaç damla akıttık ve içmesi için kendisine verdik. Onu teselli etmeye çalışıyorduk fakat onunla birlikte biz de ağlıyorduk. Daha o hafta hemen bizi su dökmemiz için mezarlığa gönderdi. Ahmet in mezarını daha önceden biliyorduk, o denizin içinde o uçsuz bucaksız Türk mezarları arasında onu hemen ayırt edebiliyorduk. Su döktük. Elimizde bir demet gül de vardı. Annesinin son bıraktığı ve artık kurumuş olan çiçekleri çıkardık ve getirdiğimiz taze çiçekleri vazoya koyduk. Türk tütsüsüyle tütsüledik ve oradan ayrıldık. O gün oradan ayrılırken Türk mezarlığında mezarların arasında eğilmiş olarak ellerindeki metlerle ölçme yapan birilerini gördük. -Ne ölçüyorsunuz? -Mahallenin planını. Buraya göçmen mahallesi kurulacak. Bir yıl sonra yeni mahallede, Türklerin kemiklerinin üzerinde, yeni hayatlar kurulmuştu. Tüm evlerin temelleri insan kalıntılarının üzerine inşa edilmişti.

14 222 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) Και μέσα στους δρόμους του συνοικισμού, πάνω στα νιοσκαμένα κοκκινοχώματα, τα ποτισμένα, τα ζυμωμένα με τόσων γενιών δάκρια και καημούς, τα προσφυγόπσυλα, ανυποψίαστα, σχεδιάζανε με την κιμωλία εννιάπετρα και καλόγερους. Έγραφε ακόμη ή Χαριέ-χανουμ στη μητέρα μου και τη ρωτούσε, και κείνη πάλι της απαντούσε: Ναι, ναι, ανθίσανε και φέτος.

15 EBAD/JABS İ. Kelağa Ahmet Elli Aleksiou - İbrahim Baba Çeşmesi 223 Ve mahallenin sokaklarında, gelmiş geçmiş onca neslin gözyaşlarıyla sulanmış ve acılarıyla yoğrulmuş o yeni kazılmış kırmızı toprakların üzerinde karşıdan gelen mübadillerin çocukları her şeyden habersiz bir şekilde tebeşirle dokuztaş ve başka oyunların planlarını çiziyorlardı. Hayriye Hanım hala anneme yazıyordu ve soruyordu ve o da ona yine yanıt veriyordu: -Evet, evet bu yıl da çiçek açtılar.

16 224 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2)