(απόφ. Δ11γ/ο/393/ και απόφ. Δ11γ/454/ )

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΕΠ ΙΙΤΡΟΠΗ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΚΑ ΙΙ ΒΕΛΤ ΙΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Τ ΙΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΕΡΓΩΝ (απόφ. Δ11γ/ο/393/ και απόφ. Δ11γ/454/ ) Τεύχος: ΤΙΜ-01 Πρόταση Πλαίσιο απαιτούμενων ενεργειών& ρυθμίσεων Παράρτημα 6 Περίγραμμα Παρατηρητηρίου Συντελεστών Παραγωγής Τεχνικών Έργων (Π-ΣΠΤΕ) Έκδοση: 3.0 Ημ/νία: Δεκέμβριος 2010 Αναθεώρηση: 3.0

2 ΚΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ Αναθεώρηση: 3.0

3 Πίνακας Περιεχομένων 1. Οι βασικοί λόγοι για τη σύσταση του Π-ΣΠΤΕ Αναβάθμιση του μηχανισμού διαπίστωσης των βασικών τιμών Οι βασικές διαπιστώσεις Βασικές απαιτήσεις για το νέο μηχανισμό τιμοληψίας ΠΔΚ Διασφάλιση της ποιότητας των ΠΔΚ. Εναρμονισμένο εθνικό σχήμα χορήγησης εθνικών και ευρωπαϊκών Τεχνικών Εγκρίσεων Το ευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς (υποχρεωτικό) Στην πράξη (στην Ελλάδα) Τα συστήματα Τεχνικών Εγκρίσεων των ΠΔΚ. Οι ευρωπαϊκοί και εθνικοί οργανισμοί Τεχνικών Εγκρίσεων Προώθηση της Τυποποίησης και των Τεχνικών Προδιαγραφών Κλαδικό Συμβούλιο Τυποποίησης Το έλλειμμα Τεχνικών Προδιαγραφών και Τυποποίησης Η παρούσα κατάσταση Το κλαδικό Συμβούλιο Τυποποίησης (ΣΤ-ΤΕ) Συνοπτική αιτιολόγηση Μορφή και περίγραμμα αντικειμένου του Π-ΣΠΤΕ Τα βασικά χαρακτηριστικά Συμβατότητα με την ευρωπαϊκή πολιτική στον τομέα των ΠΔΚ Προτεινόμενοι βασικοί τομείς λειτουργιών του Παρατηρητηρίου Απαιτούμενη νομοθετική ρύθμιση...35 Σελίδα: 1 από 36

4 ΚΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ Σελίδα: 2 από 36

5 1. Οι βασικοί λόγοι για τη σύσταση του Π-ΣΠΤΕ Η πρόταση για τη σύσταση του Π-ΣΠΤΕ γίνεται υπό το πνεύμα των αναφερόμενων στην παρ. 4.2 του βασικού κειμένου της Πρότασης Πλαίσιο, για την υποστήριξη της ανάπτυξης και λειτουργίας ενός ολοκληρωμένου, αξιόπιστου και δυναμικού συστήματος αποτίμησης των συντελεστών παραγωγής και τιμολόγησης των τεχνικών έργων. Περεταίρω λόγοι που συνηγορούν για τη σύσταση του προτεινόμενου Π-ΣΠΤΕ, και οι οποίοι αναλύονται στη συνέχεια είναι: Η ανάγκη αναβάθμισης του μηχανισμού διαπίστωσης των βασικών τιμών Η ανάγκη διασφάλιση της ποιότητας και των υποχρεώσεων συμμόρφωσης των προιόντων δομικών κατασκευών (ΠΔΚ) με εναρμονισμένο εθνικό σχήμα Τεχνικών Εγκρίσεων Η ανάγκη προώθησης της τυποποίησης και των Τεχνικών Προδιαγραφών 1.1 Αναβάθμιση του μηχανισμού διαπίστωσης των βασικών τιμών Οι βασικές διαπιστώσεις 1/ Πρωταρχικό στοιχείο για την αξιόπιστη εκτίμηση των τιμών μονάδος των εργασιών μέσω αναλυτικών τιμολογίων καθώς και για την εφαρμογή ενός έγκυρου μηχανισμού αναθεώρησης των συμβατικών τιμών μονάδος, είναι το σύστημα διαπίστωσης της μεταβολής των βασικών τιμών, δηλ των τιμών των συντελεστών παραγωγής (εργατικά, υλικά, μηχανικός εξοπλισμός) που συμμετέχουν στην εκτέλεση κάθε επιμέρους εργασίας, όπως αυτές διαμορφώνονται ελεύθερα στην αγορά ή ορίζονται από αγορανομικές ή άλλες διατάξεις. 2/ Η διαδικασία διαπίστωσης των βασικών τιμών και η κατάρτιση του σχετικού πρακτικού, γίνεται σήμερα, ανά τρίμηνο, από την «Επιτροπής Διαπίστωσης Τιμών ΔΕ» (ΕΔΤΔΕ) που λειτουργεί στα πλαίσια της Δ11(γ) της ΓΓΔΕ του ΥΠΥΜΕΔΙ. 3/ Τα της σύστασης και λειτουργίας της «Επιτροπής Διαπίστωσης» ρυθμίζονταν από τον Ν. 889/1979 και τις κανονιστικές πράξεις που είχαν εκδοθεί για το σκοπό αυτό. Μετά την κατάργηση του Ν. 889/1979 και των κανονιστικών του πράξεων, δεν έχουν εκδοθεί νεώτερες οδηγίες ως προς τον τρόπο διαπίστωσης των βασικών τιμών, τα όργανα για τη διαπίστωση αυτή, την δυνατότητα αξιοποίησης των Τεχνολογιών Πληροφορικής & Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και του διαδικτύου και την αναγκαιότητα εφαρμογής επιστημονικών μεθόδων τιμοληψίας, τεκμηρίωσης, καταγραφής, στατιστικής επεξεργασίας και αποτύπωσης της μεταβολής των τιμών βασικών συντελεστών παραγωγής (υλικά, μισθώματα μηχανημάτων, ωρομίσθια). Σελίδα: 3 από 36

6 4/ Η διαδικασία διαπίστωσης των βασικών τιμών και η κατάρτιση του σχετικού πρακτικού, όπως γίνεται σήμερα, ανά τρίμηνο, από την ΕΔΤΔΕ, είναι μειωμένης αντιπροσωπευτικότητας διότι: Δεν είναι εναρμονισμένη με ανάλογες πρακτικές άλλων χωρών μελών της ΕΕ και δεν ακολουθεί μία δόκιμη μεθοδολογία τιμοληψίας και στατιστικής επεξεργασίας και απεικόνισης των δεδομένων, με τη μορφή χρονοσειρών. Δεν ακολουθεί μία ενιαία ταξινόμηση και κωδικοποίηση των εργατικών, των υλικών και των μηχανημάτων, κοινή για όλες τις κατηγορίες έργων. Μεγάλο φάσμα υλικών και μηχανημάτων που διατίθενται στην αγορά και χρησιμοποιούνται κατά την εκτέλεση των έργων, δεν αποτυπώνονται. Τα υλικά που αποτυπώνονται δεν είναι πάντα εκείνα που καλύπτουν τις απαιτήσεις συμμόρφωσης προς τις ισχύουσες προδιαγραφές, τα πρότυπα και τα υποχρεωτικά σήματα ποιότητας όπως το CE. Η διαπίστωση των μισθωμάτων των μηχανημάτων, καλύπτει περιορισμένο αριθμό παρωχημένων τύπων μηχανημάτων και δεν γίνεται με αντικειμενικό τρόπο σύμφωνα με διεθνώς καθιερωμένες πρακτικές. Η διαπίστωση των ωρομισθίων εργατοτεχνικού προσωπικού γίνεται κατά τρόπο που δεν συνάδει με τις ισχύουσες συλλογικές συμβάσεις και τις κείμενες διατάξεις κοινωνικής ασφάλισης, και με τον οποίο δεν καλύπτεται η συνολική δαπάνη του προσωπικού. Δεν προβλέπεται διαφοροποίηση των τιμών, ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες π.χ. γεωγραφικών διαμερισμάτων, που επηρεάζουν με συστηματικό τρόπο τις τιμές των συντελεστών παραγωγής. 5/ Η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά παρέχει αυξημένες δυνατότητες έγκυρης πληροφόρησης ως προς τα υλικά και τα μηχανήματα των Τεχνικών Έργων, που δεν έχουν μέχρι σήμερα αξιοποιηθεί από την ΕΔΤΔΕ και επιβάλλει την εφαρμογή εναρμονισμένων πρακτικών, ως προς την παρακολούθηση της διακύμανσης των τιμών τους. 6/ Η οικονομική συγκυρία που έχει διαμορφωθεί επιβάλλει την δημιουργία αξιόπιστων και αποτελεσματικών μηχανισμών που να λειτουργούν ως «βαρόμετρο» για την άμεση προσαρμογή των εκτιμήσεων του κόστους παραγωγής των ΔΕ, καθώς και των προϋπολογισμών και των τιμολογίων μελέτης, προς τις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες της αγοράς, ώστε να διασφαλίζονται οι απαιτούμενοι πόροι για την άρτια και έγκαιρη κατασκευή των έργων και για τη δίκαιη και πλήρη αποζημίωση των συντελεστών παραγωγής τους. Σελίδα: 4 από 36

7 1.1.2 Βασικές απαιτήσεις για το νέο μηχανισμό τιμοληψίας ΠΔΚ Στα πλαίσια του προτεινόμενου Παρατηρητηρίου ΣΠΤΕ, πέρα από τον μηχανισμό διαπίστωσης των τιμών των ΠΔΚ με δόκιμες μεθόδους τιμοληψίας και από έγκυρο ανεξάρτητο φορέα, θα εξασφαλίζονται μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα: Πλήρης καταγραφή και ενιαία κωδικοποίηση ταξινόμηση των διαφόρων συντελεστών παραγωγής κατά κατηγορία (εργατικά, υλικά, μηχανικός εξοπλισμός) και είδος, με υιοθέτηση εναρμονισμένων σε ευρωπαϊκό επίπεδο συστημάτων ταξινόμησης, όπως π.χ. το εικονιζόμενο (εικ. 1, 2 και 3). (εικ. 1) (εικ. 2) Σελίδα: 5 από 36

8 (εικ. 3) Δυνατότητα υποστήριξης τυποποιημένων ανταλλάξιμων ηλεκτρονικών καταλόγων. Διαρκής ενημέρωση και εμπλουτισμός των βάσεων δεδομένων με νέα είδη που εμφανίζονται στην αγορά. Εφαρμογή τεκμηριωμένης μεθοδολογίας τιμοληψίας των ΠΔΚ με καθορισμό της περιοδικότητας, της έκτασης και των πηγών της τιμοληψίας καθώς και των κατώφλιων σημαντικότητας για τις μεταβολές των τιμών. Σύνθεση αντιπροσωπευτικών ομάδων ομοειδών ειδών (καλάθια) για τον υπολογισμό μεσοσταθμικών αντιπροσωπευτικών δεικτών μεταβολής τιμών, αποκλείοντας τα είδη που κατά τεκμήριο δεν διαθέτουν πειστήρια τεχνικής συμμόρφωσης προς ισχύουσες προδιαγραφές, κανονισμούς και σημάνσεις. Καθορισμό γεωγραφικών ζωνών, των οποίων οι ιδιαιτερότητες επηρεάζουν με συστηματικό τρόπο τη διαμόρφωση των βασικών τιμών των διαφόρων ΣΠ (π.χ. νησιωτικές περιοχές). Σημειώνεται ότι στις χώρες της ΕΕ και στις ΗΠΑ παράλληλα με τις Εθνικές Στατιστικές Υπηρεσίες, πολλοί άλλοι ανεξάρτητοι οργανισμοί (ινστιτούτα, εκδοτικοί οίκοι, κλπ) συντηρούν και παρέχουν πλουσιότατες βάσεις δεδομένων με στοιχεία τιμών αγοράς για δομικά υλικά, ή με πληροφορίες για τις ισχύουσες προδιαγραφές όπως π.χ. BatiPrix, BatiPrduits, Répertire Permanant des Prduits et Ouvrages de Cnstructin RPOPC, Βaustffkatalg.cm, BaudatenBank.AT, PrductSelectr κ.α.), ή για δομικά μηχανήματα (π.χ. EUROLISTE, LECTURA, EquipmentWatch κ.α.). Σελίδα: 6 από 36

9 Όλες αυτές οι βιβλιοθήκες είναι συνδρομητικές και διαδικτυακές και ενημερώνονται ακόμη και σε ημερήσια βάση. Πέρα από τις ισχύουσες προδιαγραφές και τα τρέχοντα στοιχεία τιμών, στις βάσεις αυτές τηρούνται και οι χρονοσειρές με τους δείκτες της διαχρονικής μεταβολής των τιμών ενός μεγάλου αριθμού αντιπροσωπευτικών ειδών. Στα παραδείγματα που ακολουθούν εμφανίζονται, ενδεικτικά, σχετικοί δείκτες μεταβολής των τιμών ορισμένων ΠΔΚ, όπως υπολογίζονται από την εθνική στατιστική υπηρεσία της Γαλλίας και δημοσιεύονται στο διαδίκτυο, στον ιστοχώρο του εξειδικευμένου οίκου actuprix (βλ εικ. 4). εικ 4: Η γαλλική βάση δεδομένων actuprix Στις εικόνες 5, 6, και 7 που ακολουθούν εμφανίζονται οι χρονοσειρές του δείκτη μεταβολής της μέσης τιμής τσιμέντων, ράβδων οπλισμού και αδρανών υλικών. Σελίδα: 7 από 36

10 εικ. 5 α : Τσιμέντα εικ. 5 β : διαχρονική μεταβολή Σελίδα: 8 από 36

11 εικ. 6 α : Ράβδοι οπλισμού εικ. 6β: διαχρονική μεταβολή. Σελίδα: 9 από 36

12 εικ. 7 α : Αδρανή εικ. 7β: διαχρονική μεταβολή Σελίδα: 10 από 36

13 1.2 Διασφάλιση της ποιότητας των ΠΔΚ. Εναρμονισμένο εθνικό σχήμα χορήγησης εθνικών και ευρωπαϊκών Τεχνικών Εγκρίσεων Το ευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς (υποχρεωτικό) Σήμερα: Η Οδηγία 89/106/ ΕΟΚ, (ΟΠΔΚ) όπως τροποποιήθηκε από την 93/68/ΕΟΚ, «για την προσέγγιση των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών, όσον αφορά τα προϊόντα του τομέα των δομικών κατασκευών» (ΠΔΚ). Η εναρμόνιση του εθνικού δικαίου έγινε με το ΠΔ 334/1994 (ΦΕΚ Α' 176) «Προϊόντα δομικών κατασκευών», όπως αυτό τροποποιήθηκε και ισχύει. Προσεχώς: Ο επικείμενος Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου που αφορά στη θέσπιση εναρμονισμένων όρων εμπορίας των προϊόντων του τομέα των δομικών κατασκευών (ΠΔΚ). Με τον επικείμενο Κανονισμό αντικαθίσταται και αναβαθμίζεται, μετά από 15 χρόνια, η Οδηγία ΠΔΚ 89/106, με σκοπό την ενίσχυση της αξιοπιστίας ολόκληρου του συστήματος, και την εδραίωση της εγκυρότητας και της αναγνωρισιμότητας της σήμανση CE. Με τη θέσπιση του κανονισμού, που θα εφαρμοστεί άμεσα ενιαία σε όλες της χώρες-μέλη, αναμένεται να εξαλειφτεί το πρόβλημα της αποκλίνουσας ερμηνείας και εφαρμογής από τα κράτη μέλη, των σχετικών διαδικασιών. Σημειώνεται ότι ο Κανονισμός αυτός, μετά την επικείμενη έγκρισή του από το Συμβούλιο (έχει ήδη ψηφιστεί από το Ευρ.Κοινοβούλιο), θα είναι αμέσου εφαρμογής για τις χώρεςμέλη (αναμένεται να τεθεί σε πλήρη εφαρμογή τον Ιούλιο του 2011) Στην πράξη (στην Ελλάδα) Τα ΠΔΚ που εμπίπτουν στις οικογένειες υλικών, για τις οποίες έχει εκδοθεί αντίστοιχο εναρμονισμένο ευρωπαϊκό πρότυπο (π.χ αδρανή, τσιμεντοσωλήνες, τσιμέντα, στηθαία ασφαλείας, κ.α.) οφείλουν να φέρουν τη σήμανση CE, ως προϋπόθεση για την ελεύθερη κυκλοφορία τους στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά και επομένως και για την ενσωμάτωσής τους στα τεχνικά έργα (τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά). Μέχρι σήμερα από τα 500 και άνω εναρμονισμένα ευρωπαϊκά πρότυπα που έχουν εκδοθεί από την ΕΕ για την εφαρμογή της ΟΠΔΚ, στην Ελλάδα, οι υπουργικές αποφάσεις που έχουν εκδοθεί και οποίες καθιστούν υποχρεωτική τη σήμανση CE για τη διακίνηση των προϊόντων, αναφέρονται μόνο σε 74 εναρμονισμένα ευρωπαϊκά πρότυπα, που καλύπτουν τις ακόλουθες οικογένειες προϊόντων: τσιμέντα, πρόσθετα σκυροδέματος, κονιαμάτων και ενεμάτων, γεωϋφάσματα, εφέδρανα, μόνιμα συστήματα πυρόσβεσης, πλάκες πεζοδρομίων και κράσπεδα από φυσικούς λίθους, αδρανή δομικών έργων, βιομηχανικώς παραγόμενα θερμομονωτικά προϊόντα, προϊόντα από φυσικούς και διακοσμητικούς λίθους, ιστούς φωτισμού, στοιχεία τοιχοποιίας και δομική άσβεστο. Σελίδα: 11 από 36

14 Εννοείται ότι, και μετά την έκδοση αυτών των αποφάσεων, ουδείς μεριμνά: Για τον έλεγχο της αγοράς και τη συμμόρφωση των παραγωγών / προμηθευτών αυτών των υλικών. Όσοι εξ αυτών συμμορφώνονται (με πρόσθετο κόστος) αντιμετωπίζουν τον αθέμιτο ανταγωνισμό των υπολοίπων, που διαθέτουν ανενόχλητοι στην αγορά τα όποια υλικά τους. Για την ενημέρωση των επιβλεπόντων, ως προς την υποχρέωση απόρριψης υλικών που, αν και υπάγονται στην υποχρέωση σήμανσης, εισκομίζονται στο έργο χωρίς να τη διαθέτουν. Για την υποχρέωση επιβολής των κυρώσεων (πρόστιμα) που προβλέπονται στην παρ. 3 του άρθρου 176 του Ν.3669 (άρθρο 21 του Ν.1418) και στο ΠΔ 334/1994. Για την εναρμόνιση των περιγραφικών τιμολογίων και των τεχνικών προδιαγραφών και για την ενημέρωση των προϋπολογισμών των έργων. Για την ενημέρωση της Επιτροπής Διαπίστωσης Τιμών και των πινάκων υλικών του σχετικού πρακτικού Διαπίστωσης Τιμών, ώστε να αναφέρονται σε υλικά που έχουν την υποχρέωση σήμανσης. Επισυνάπτονται ενδεικτικά: Απόσπασμα του Πρακτικού Διαπίστωσης Τιμών Δ 2009, της ΓΓΔΕ, που αναφέρεται σε αδρανή υλικά οικοδομικών έργων (πίνακας Ε1), και Απόσπασμα της ΥΑ που καθιστά υποχρεωτική τη σήμανση CE των αδρανών, υλικών που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά. Όπως φαίνεται στο πρακτικό, ουδεμία αναφορά γίνεται στην κατά την ΥΑ υποχρέωση σήμανσης των αδρανών και στα ισχύοντα πρότυπα. Τα αναφερόμενα αδρανή ουδεμία σχέση έχουν ως προς την ονοματολογία και τις απαιτήσεις με τα αδρανή, που κατά την ΥΑ επιτρέπεται να κυκλοφορούν. Ακόμη και η αναφερόμενη μονάδα μέτρησης (m 3 ) δεν είναι αυτή, με την οποία οφείλει να γίνεται η τιμολόγηση των υλικών αυτών (tn). Σελίδα: 12 από 36

15 Ε1: ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ ΥΛΙΚΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΤΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΤΙΜΟΛΟΓΙΟ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ (ΑΤΟΕ) ΚΩΔ. ΑΤΟΕ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΙΔΟΣ ΜΟΝ. ΒΑΣΙΚΗ ΤΙΜΗ ( ) ΦΥΣΙΚΑ ΠΕΤΡΩΔΗ ΥΛΙΚΑ Άμμος κονιαμάτων m 3 15, Άμμος κονιοδεμάτων m 3 15, Άμμος λευκού μαρμάρου (N 1-3) για απομιμήσεις (ARTIFICIEL) kg 0, Άμμος εγχρώμου μαρμάρου (N 1-3) για απομιμήσεις (ARTIFICIEL) kg 0, Μαρμαρόσκονη λευκή (άχνη λευκού μαρμάρου) kg 0, Χάλικες διαστ. 0,7 έως 7 cm m 3 10, Χάλικες διαστ. 0,7 έως 3 ή 0,7 έως 2,5 cm m 3 10, Κροκάλες διαστ. 10 έως 25 cm m 3 9, Σκύρα διαστ. 0,7 έως 7 cm m 3 13, Σκύρα διαστ. 0,7 έως 3 cm ή 0,7 έως 2,5 cm m 3 13, Σύντριμμα (γαρμπίλι) διαστ. 0,4 έως 1 cm m 3 13, Κίσηρις άθραυστη (ελαφρόπετρα) m 3 35, Σκύρα κισήρεως διαστ. 1 έως 5 cm m 3 45, Λίθοι αργοί λατομείου m 3 11,01 Σελίδα: 13 από 36

16 ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Αρ. Φύλλου Μαρτίου 2007 Αριθμ. 5328/122 (2) Αδρανή Δομικών Έργων. ΟΙ ΥΠΟΥΡΓΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Έχοντας υπόψη: Άρθρο 1 1. Σε εφαρμογή των διατάξεων του π.δ. 334/1994 τα αδρανή τα οποία τίθενται στην κυκλοφορία, πωλούνται, αναλώνονται και προορίζονται για δομικά έργα στην Ελλάδα, θα συμμορφώνονται ανάλογα με τη χρήση τους: α) είτε με ένα από τα κατωτέρω ευρωπαϊκά πρότυπα: ΕΛΟΤ ΕΝ 12620:2002 (ΕΝ 12620:2002) «Αδρανή για σκυρόδεμα». ΕΛΟΤ ΕΝ 13043:2002 (ΕΝ 13043:2002) «Αδρανή ασφαλτομιγμάτων και επιφανειακών επιστρώσεων οδών, αεροδρομίων και άλλων περιοχών κυκλοφορίας οχημάτων». ΕΛΟΤ ΕΝ :2002 (ΕΝ : 2002) «Ελαφρά αδρανή - Μέρος 1: Ελαφρά αδρανή για σκυροδέματα, κονιάματα και ενέματα». ΕΛΟΤ : 2004 (ΕΝ ) «Ελαφρά αδρανή - Μέρος 2: Ελαφρά αδρανή ασφαλτομιγμάτων, επιφανειακών επιστρώσεων και εφαρμογών με σταθεροποιημένα ή μη σταθεροποιημένα υλικά». ΕΛΟΤ ΕΝ 13139:2002 (ΕΝ 13139: 2002) «Αδρανή κονιαμάτων». ΕΛΟΤ ΕΝ (ΕΝ ) «Αδρανή υλικών σταθεροποιημένων με υδραυλικές κονίες, ή μη σταθεροποιημένων για χρήση στα τεχνικά έργα και την οδοποιία». ΕΛΟΤ ΕΝ :2002 (ΕΝ :2002) «Φυσικοί ογκόλιθοι - Μέρος 1: Προδιαγραφή». ΕΛΟΤ ΕΝ : 2002 (ΕΝ 13450:2002) «Αδρανή για έρμα σιδηροδρομικών γραμμών». β) είτε με Ευρωπαϊκή ΤεχνικήΈγκριση σύμφωνα με το άρθρο 6 του π.δ. 334/1994, και θα φέρουν τη σήμανση CE σύμφωνα με τα ανωτέρω ευρωπαϊκά πρότυπα ή με την σχετική Ευρωπαϊκή ΤεχνικήΈγκριση. Άρθρο 3 Τα τυχόν αποθέματα ή και ημιέτοιμα προϊόντα, που υπάρχουν στην Ελλάδα μετά τη δημοσίευση της παρούσας απόφασης, μπορούν να διατίθενται στην αγορά έως δώδεκα (12) μήνες από τη δημοσίευση της παρούσας απόφασης. Μετά το πέρας της περιόδου αυτής απαγορεύεται η κυκλοφορία και πώληση των σχετικών προϊόντων χωρίς τη σήμανση CE. Άρθρο 4 Σε οποιονδήποτε πωλεί ή διακινεί ή αναλώνει για χρήση στην Ελλάδα τα προαναφερθέντα προϊόντα του άρθρου 1 της παρούσας κατά παράβαση των διατάξεων της ή εμποδίζει τον έλεγχο αυτών, επιβάλλονται οι προβλεπόμενες από τον νόμο κυρώσεις καθώς και αυτές του π.δ. 334/Ί994. Σελίδα: 14 από 36

17 1.2.3 Τα συστήματα Τεχνικών Εγκρίσεων των ΠΔΚ. Οι ευρωπαϊκοί και εθνικοί οργανισμοί Τεχνικών Εγκρίσεων 1. Οι εθνικές Τεχνικές Εγκρίσεις (Technical Agreements, Agrément (Avis) Techniques, Zulassungen) Ανεξάρτητα από την Οδηγία των ΠΔΚ και την υποχρέωση σήμανσης CE, και πριν από αυτήν ακόμη, στις περισσότερες χώρες-μέλη της ΕΕ (όπως π.χ. Γαλλία, Βέλγιο, Αγγλία, Γερμανία, Αυστρία), αλλά και στις ΗΠΑ, η κυκλοφορία των ΠΔΚ στην εθνική αγορά και η ενσωμάτωσή τους στα τεχνικά έργα, είχε ως προαπαιτούμενο την υποχρέωση έκδοσης σχετικής Τεχνικής Έγκρισης, από ένα ανεξάρτητο οργανισμό. Οι χώρες μέλη της ΕΕ που είχαν καθιερώσει την υποχρέωση αυτή συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να την εφαρμόζουν, για τα ΠΔΚ που δεν καλύπτονται (ακόμη) από την υποχρέωση σήμανσης CE ή που δεν καλύπτονται από ευρωπαϊκή Τεχνική Έγκριση (ΕΤΑ) (βλ εδάφιο 2 πιο κάτω), καθώς και για νέα προϊόντα και συστήματα δόμησης, που πρωτοεμφανίζονται στην αγορά. Οι εθνικές Τεχνικές Εγκρίσεις έχει επικρατήσει να αναφέρονται υπό τον Γαλλικό όρο Agrément (ακόμη και ο αντίστοιχος φορέας του Ην. Βασιλείου ονομάζεται ΒΒΑ: British Bard f Agrément), σε αντιδιαστολή με τις ευρωπαϊκές Τεχνικές Εγκρίσεις (βλ επόμενο εδάφιο 2) για τις οποίες χρησιμοποιείται ο όρος Apprvals. Στη Γαλλία οι εθνικές Τεχνικές Εγκρίσεις αναφέρονται και ως Avis Techniques (ΑTec) και έχουν το χαρακτήρα ανεξάρτητης επιβεβαίωσης γνωμάτευσης για τα τεχνικά χαρακτηριστικά και την καταλληλότητα των προϊόντων και συστημάτων δόμησης. Ο γαλλικός εθνικός φορέας έκδοσης των εγκρίσεων αυτών για τα οικοδομικά έργα είναι το CSTB (Centre Scientifique et Technique du Bâtiment, Κέντρο Οικοδομικής Επιστήμης και Τεχνολογίας), ενώ για τα οδικά έργα είναι η SETRA: (Service d'etudes Techniques des Rutes et Autrutes Υπηρεσία Τεχνικών Μελετών Οδών και Αυτοκινητοδρόμων). Όλες οι χορηγούμενες εγκρίσεις, καθώς και ο κανονισμός, οι όροι και οι διαδικασίες χορήγησής τους, είναι προσβάσιμες από το διαδίκτυο (βλ εικόνες 8 και 9 από τον σχετικό ιστοχώρο: Στην εικόνα 10 εμφανίζεται ένα απόσπασμα ATec. Στη Γερμανία ο εξουσιοδοτημένος φορέας για τη χορήγηση των εθνικών Τεχνικών Εγκρίσεων (ABZ: Algemeine bauaufsichtliche Zulassungen) για δομικά προϊόντα, που δεν υπόκεινται στην υποχρέωση σήμανσης CE, και τα συστήματα δόμησης, είναι το Γερμανικό Ινστιτούτο Δομικής Τεχνολογίας (DIBt: Deutsches Institut für Bautechnik, Οι ABZ (Zulassungen) πιστοποιούν τα τεχνικά χαρακτηριστικά και την καταλληλότητα των ΠΔΚ και των συστημάτων δόμησης, και ισχύουν σε όλα τα κρατίδια της ΟΔΓ. Σελίδα: 15 από 36

18 εικ. 8: Η γαλλική βάση δεδομένων για τις εθνικές Τεχνικές Εγκρίσεις του CSTB ( Εθνικές Τεχνικές Εγκρίσεις εικ. 9: Η μηχανή αναζήτησης Τεχνικών Εγκρίσεων του CSTB με θεματικό ευρετήριο Σελίδα: 16 από 36

19 εικ.10: Απόσπασμα Τεχνικής Έγκρισης του CSTB (ATec) Σελίδα: 17 από 36

20 Σελίδα: 18 από 36

21 Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται οι χώρες μέλη της ΕΕ, στις οποίες εφαρμόζεται σύστημα εθνικών Τεχνικών Εγκρίσεων για τα ΠΔΚ και τα συστήματα δόμησης, και οι φορείς, που είναι αρμόδιοι για τη χορήγηση των εθνικών Τεχνικών Εγκρίσεων. Σελίδα: 19 από 36

22 Το σύνολο των παραπάνω 18 φορέων εθνικών Τεχνικών Εγκρίσεων αποτελούν τα μέλη της UEATc: Unin Eurpeenne pur l Agrement technique dans la cnstructin - Eurpean Unin f Agrément - Ευρωπαϊκή Ένωση φορέων (εθνικών) Τεχνικών Εγκρίσεων Η συμμετοχή στην UEATc διασφαλίζει και την αμοιβαία αναγνώριση των εθνικών τεχνικών εγκρίσεων. Η Ελλάδα δεν έχει μέχρι σήμερα εθνικό φορέα Τεχνικών Εγκρίσεων ΠΔΚ και συστημάτων δόμησης, ούτε και καθιέρωσε αντίστοιχο εθνικό σχήμα, αλλά και ούτε υπήρξε ποτέ σε δημόσια έργα ρητή αναφορά ή απαίτηση Τεχνικής Έγκρισης. Σελίδα: 20 από 36

23 Η μόνη σχετική αναφορά που παραμένει ακόμη σε κάποια «παλαιάς κοπής» διαφημιστικά φυλλάδια υλικών, είναι η ένδειξη: «αναγνωρισμένο από το ΚΕΔΕ» ή «αναγνωρισμένο από το ΕΜΠ». 2. Οι ευρωπαϊκές Τεχνικές Εγκρίσεις (Eurpean Technical Apprvals, ETA) Με την έκδοση της οδηγίας των ΠΔΚ, η ΕΕ καθιέρωσε και ένα ευρωπαϊκό σύστημα Τεχνικών Εγκρίσεων με κεντρική διαχείριση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Τεχνικών Εγκρίσεων (Eurpean Organisatin fr Technical Apprvals, EOTA), που συστήθηκε για το σκοπό αυτό. Με το μηχανισμό των ΕΤΑ η ΕΕ επεδίωξε να διαμορφώσει ένα πρόδρομο ή μεταβατικό σύστημα, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα σήμανσης CE και σε ΠΔΚ, για τα οποία δεν έχει ακόμη εκδοθεί το εναρμονισμένο ευρωπαϊκό πρότυπο, με βάση οποίο θα κρίνεται τελικά η συμμόρφωσή του. Το σύστημα των ΕΤΑ δεν υποκαθιστά ούτε ακυρώνει τα οιαδήποτε εθνικά συστήματα Τεχνικών Εγκρίσεων, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν χορηγούν τη σήμανση CE και τα οποία αναφέρονται σε υλικά μηυποκείμενα (ακόμη) στην υποχρέωση σήμανσης CE. Για τη χορήγηση μιας ΕΤΑ πρέπει να συντρέχει κάποια από τις ακόλουθες προϋποθέσεις: Να μην έχει εκδοθεί σχετικό εναρμονισμένο πρότυπο Να μην έχει εκδοθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΕΕ) εντολή (mandate) για την έκδοση σχετικού εναρμονισμένου προτύπου Η ΕΕ να θεωρεί ότι δεν μπορεί (ακόμη) να συνταχθεί ένα τέτοιο πρότυπο. Το συγκεκριμένο είδος να αποκλίνει σημαντικά από το σχετικό εναρμονισμένο πρότυπο. Σελίδα: 21 από 36

24 Στην περίπτωση αυτή, και εφόσον εφαρμοστεί μια προκαθορισμένη διαδικασία επιβεβαίωσης, ότι οι προδιαγραφές - απαιτήσεις που καθορίζονται για την χορήγηση της Τεχνικής Έγκρισης, ικανοποιούνται από τον παραγωγό, η χορήγηση της Τεχνικής Έγκρισης επιτρέπει στον παραγωγό την εφαρμογή της σήμανσης CE στα προϊόντα του. Στον ΕΟΤΑ συμμετέχουν ως «κοινοποιημένοι φορείς» όλοι οι προαναφερόμενοι οργανισμοί εθνικών τεχνικών εγκρίσεων, καθώς και άλλοι από τις ίδιες ή άλλες χώρες-μέλη (π.χ. από τη Μ.Βρετανία, συμμετέχουν εκτός από το ΒΒΑ και άλλοι 5 οργανισμοί). Από την Ελλάδα συμμετέχει ο ΕΛΟΤ, ενώ από την Κύπρο το Κεντρικό Εργαστήριο Δημοσίων Έργων. Με τον επικείμενο νέο κανονισμό με τον οποίο αντικαθίσταται και απλοποιείται η οδηγία ΠΔΚ 89/106 (βλ παρ ), αναμορφώνεται σημαντικά η λειτουργία του μηχανισμού των ΕΤΑ, που αποκεντρώνεται και ανατίθεται σε εθνικούς διαπιστευμένους φορείς (όχι κατ ανάγκη έναν), οι οποίοι μπορούν να διατηρούν ταυτόχρονα και την αρμοδιότητα διαχείρισης των συστημάτων των εθνικών τεχνικών εγκρίσεων. Συμπέρασμα: Η σύσταση ενός φορέα εθνικών τεχνικών εγκρίσεων για τα ΠΔΚ και τα συστήματα δόμησης, δεν είναι ασυμβίβαστη προς την παράλληλη λειτουργία της σήμανσης CE, αλλά απεναντίας τη συμπληρώνει και συνάδει απόλυτα και με τις προβλέψεις του επικείμενου νέου ευρωπαϊκού κανονισμού, σχετικά με «τη θέσπιση εναρμονισμένων όρων εμπορίας των προϊόντων του τομέα των δομικών κατασκευών» Το προτεινόμενο Παρατηρητήριο ΣΠΤΕ είναι ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος για να καλυφθεί το κενό ενός τέτοιου φορέα στην Ελλάδα. Σελίδα: 22 από 36

25 1.3 Προώθηση της Τυποποίησης και των Τεχνικών Προδιαγραφών Κλαδικό Συμβούλιο Τυποποίησης Το έλλειμμα Τεχνικών Προδιαγραφών και Τυποποίησης Σήμερα η εικόνα των δημοπρατούμενων δημοσίων έργων στην Ελλάδα έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την έλλειψη συγχρονισμού των τεχνικών τους προδιαγραφών (Τεχνική Συγγραφή Υποχρεώσεων, ΤΣΥ) και του Τιμολογίου τους με τα ισχύοντα Ευρωπαϊκά Πρότυπα, τις τεχνολογικές εξελίξεις, τις συνθήκες αγοράς και τις οικονομικές συγκυρίες, αλλά και με τις προβλέψεις και απαιτήσεις της μελέτης. Η ασάφεια των περιγραφών των τιμολογίων και των τεχνικών προδιαγραφών και το έλλειμμα παραπομπής σε κοινά αποδεκτά πρότυπα και κανονισμούς, εκτός από το πρόβλημα εγκυρότητας των δημοσίων συμβάσεων, αποκλείουν τη δυνατότητα κοστολόγησης των εργασιών και σύγκρισης των προσφερομένων τιμών, ευνοούν την προσφυγή σε αθέμιτες πρακτικές που νοθεύουν τον ανταγωνισμό, δηλητηριάζουν τις σχέσεις των αντισυμβαλλομένων και την ατμόσφαιρα εκτέλεσης των έργων, και τελικά υποβαθμίζουν την ποιότητα των έργων. Η μη-ενσωμάτωση των ευρωπαϊκών προτύπων, τεχνικών προδιαγραφών και τεχνικών εγκρίσεων στις δημόσιες συμβάσεις, και κυρίως η γενικότερη ασάφεια που διέπει τις ΤΣΥ και τα τιμολόγια, ως προς τα ισχύοντα πρότυπα και προδιαγραφές, πέρα από τις συνθήκες αθέμιτου ανταγωνισμού που δημιουργεί: Υπονομεύει την εγκυρότητα των δημοσίων συμβάσεων, διότι αντιβαίνει στην πολιτική της Ε.Ε. για καθιέρωση κοινών κανόνων στον τεχνικό τομέα, Περιορίζει την ανταγωνιστικότητα του κλάδου των ΤΕ και θέτει «εκτός αγοράς» (ευρωπαϊκής και εθνικής) τους εγχώριους συντελεστές παραγωγής τους, Είναι σε βάρος της ποιότητας των έργων και των δομικών προϊόντων, Οδηγεί σε εσφαλμένες εκτιμήσεις της δαπάνης των έργων κατά τον προϋπολογισμό τους, και σε αδυναμία κοστολόγησής τους για την υποβολή αξιόπιστων προσφορών. Αντιβαίνει και στην πολιτική των ίσων ευκαιριών και της διαφάνειας για τις δημόσιες συμβάσεις στην εσωτερική ευρωπαϊκή αγορά και υπονομεύει την τελική ποιότητα των έργων και την επιβίωση των εγχώριων συντελεστών παραγωγής τους Η παρούσα κατάσταση Σε όλες τις δημόσιες συμβάσεις έργων, οι εφαρμοζόμενες σήμερα Τεχνικές Συγγραφές Υποχρεώσεων (ΤΣΥ) αναφέρονται ακόμα σε παρωχημένα κείμενα, όπως οι ΠΤΠ, που εφαρμόζονται καταχρηστικά, κατά παράβαση των σχετικών οδηγιών της ΕΕ, ενώ έπρεπε να έχουν ανακληθεί και αντικατασταθεί από καιρό. Με την υποχρέωση αποκλειστικής εφαρμογής των Ευρωκωδίκων από 01/01/2011, κατά το σχεδιασμό και τη μελέτη των τεχνικών έργων, καθίσταται επιτακτική και η εφαρμογή όλων των λοιπών προτύπων στα οποία παραπέμπουν οι Ευρωκώδικες για τα Σελίδα: 23 από 36

26 υλικά, την εκτέλεση εργασιών και τις δοκιμές και επιβάλλεται η απόσυρση κάθε αντιφατικού ή ασύμβατου προς αυτά τα κείμενα, εθνικού προτύπου ή προδιαγραφής. Η υποχρέωση απόσυρσης όλων των μη-συμβατών εθνικών τεχνικών κειμένων μέχρι 13/12/2010 ορίζεται στο έγγραφο ΔΙΠΑΔ/οικ/429, , που υπογράφεται από τον ΥΠΥΜΕΔΙ και απευθύνεται σε όλες τις αναθέτουσες αρχές. Ως επακόλουθο, σε μια πρώτη προσέγγιση, και χωρίς να θεωρηθεί εξαντλητικός ο παρακάτω κατάλογος, οφείλουν να αποσυρθούν ή να τροποποιηθούν σοβαρά (ακόμη και σε έκταση που μάλλον θα ήταν ευκολότερη η πλήρης απόσυρσή τους), τα παρακάτω νομοθετικά κείμενα: 1. Ο Ελληνικός Αντισεισμικός Κανονισμός (ΕΑΚ) Απόσυρση 2. Ο Ελληνικός Κανονισμός Ωπλισμένου Σκυροδέματος (ΕΚΩΣ) Απόσυρση 3. Το Β.Δ. κανονισμού φορτίσεων Απόσυρση 4. Ο ΚΑΝΕΠΕ (Κανονισμός επισκευής κτιρίων) Απόσυρση (δεν έχει ακόμα κοινοποιηθεί στην 98/34) 5. Ο Κανονισμός Τεχνολογίας Σκυροδέματος ΚΤΣ (αλλαγές) 6. Ο Κανονισμός Τεχνολογίας Χαλύβων ΚΤΧ (αλλαγές) 7. Οι Προδιαγραφές Έργων ΠΤΠ κατά το μέτρο που δεν λαμβάνουν υπόψη τους Ευρωκώδικες και τα Ευρωπαϊκά Πρότυπα Προϊόντων ή αναφέρονται σε αποσυρομένους κανονισμούς. Δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να καταρτίσουμε μία σύγχρονη πλήρη σειρά Πρότυπων Τεχνικών Προδιαγραφών Κτηριακών Έργων και αντίστοιχη για τα Έργα Υποδομής, εναρμονισμένων: αφενός με τα ισχύοντα ευρωπαϊκά πρότυπα (ΕΝ) και ειδικότερα εκείνα που υποστηρίζουν την εφαρμογή της Οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων (EPBD), και αφετέρου με τα εφαρμοζόμενα περιγραφικά τιμολόγια εργασιών. Οι Εθνικές Τεχνικές Προδιαγραφές (ΕΤΕΠ), που καταρτίστηκαν από το ΙΟΚ ως ΠΕΤΕΠ και μεταφέρθηκαν στην Ελληνική Τυποποίηση από τον ΕΛΟΤ (ΕΛΟΤ ΧΧ), λαμβάνουν υπόψη τους Ευρωκώδικες και είναι συμβατές με αυτούς, αλλά: Ενώ έχει δοθεί η σύμφωνη γνώμη της Ευρ. Επιτροπής (ΕΕ) για την εφαρμογή τους, εκκρεμεί η έγκριση εφαρμογής τους από το ΥΠΥΜΕΔΙ. Οι νέες ΕΤΕΠ καλύπτουν λιγότερο από το μισό πλήθος των απαιτούμενων προδιαγραφών οικοδομικών έργων και έργων υποδομής και ουδόλως λαμβάνουν υπόψη τις απαιτήσεις ενεργειακής εξοικονόμησης και τις συναφείς εργασίες. Σελίδα: 24 από 36

27 Από τα παραπάνω προκύπτει ότι: Στην Ελλάδα υπάρχει ένα μεγάλο και ουσιαστικό έλλειμμα, ως προς το κανονιστικό-τεχνικό πλαίσιο αναφοράς, που ισχύει για το σχεδιασμό και κυρίως για την εκτέλεση των τεχνικών έργων στη χώρα μας (δημοσίων και ιδιωτικών). Οι τεχνικές προδιαγραφές στις συγγραφές υποχρεώσεων και στα τιμολόγια των δημοσίων έργων είναι κατά το πλείστον παρωχημένες, εφαρμόζονται καταχρηστικά και αντίθετα από τις προβλέψεις της κοινοτικής νομοθεσίας για την τεχνική εναρμόνιση, ενώ αρκετές τελούν ήδη υπό αναγκαστική απόσυρση, χωρίς να έχουν αντικατασταθεί. Ο προϋπολογισμός της δαπάνης κατασκευής των έργων δεν προκύπτει λαμβάνοντας υπόψη τις απαιτήσεις σύγχρονων τεχνικών προδιαγραφών, πλήρως εναρμονισμένων με τα ισχύοντα ευρωπαϊκά πρότυπα. Το μεγαλύτερο έλλειμμα εντοπίζεται στις συμβατικές απαιτήσεις για τα ΠΔΚ που ενσωματώνονται στα έργα. Η συστηματική και χρόνια παρέκκλιση από την εφαρμογή των σχετικών υποχρεώσεων (π.χ. οδηγία 89/106/ΕΟΚ, ΠΔ 334/94), και η μεγάλη υστέρηση εναρμόνισης, αφήνει τους κατασκευαστές εκτεθειμένους στην ανεξέλεγκτη κυκλοφορία μη-σύμμορφων υλικών και στην υποτιμολόγηση των έργων. Οι προαναφερόμενες αδυναμίες και ελλείψεις δεν θεραπεύονται με Νόμους, Π.Δ. και Υ.Α., ούτε με πρόσκαιρες περιστασιακές Επιτροπές, αλλά με συμφωνία και συναίνεση όλων των ενδιαφερομένων μερών στη βάση τεχνικών προδιαγραφών, κανονισμών και προτύπων, που θα πρέπει να παραχθούν με την εποπτεία μόνιμων δομών και σύμφωνα με τις εθνικές και ευρωπαϊκές αρχές της τυποποίησης και της τεχνικής εναρμόνισης. Οποιαδήποτε αξιόπιστη και αποτελεσματική αντιμετώπιση, που μπορεί να πείσει τόσο τα ενδιαφερόμενα μέρη όσο και τα όργανα της Ε.Ε., ότι δεν αποτελεί μία ακόμη παρελκυστική τακτική, θα πρέπει να διασφαλίζει: Τη δέσμευση της πολιτικής ηγεσίας του καθ ύλην αρμόδιου υπουργείου, για την άρση των μη-συμμορφώσεων και την κάλυψη του ελλείμματος τυποποίησης με εγκυρότητα, συνέχεια και συνέπεια, στη βάση ενός νέου Σχεδίου Δράσης, κοινής αποδοχής. Τη θεσμοθέτηση της συμμετοχής όλων των συναρμόδιων δημόσιων φορέων και των ενδιαφερομένων μερών, στο πλαίσιο μόνιμης κλαδικής οργανωτικής δομής πολύ-συμμετοχικού χαρακτήρα, όπως είναι το «Κλαδικό (τομεακό) Συμβούλιο Τυποποίησης στον τομέα των Τεχνικών Έργων, ΣΤ-ΤΕ» Τη διαρκή ενημέρωση και προσαρμογή του κλάδου στις τεχνολογικές εξελίξεις, στην ευρωπαϊκή τυποποίηση και την τεχνική εναρμόνιση. Σελίδα: 25 από 36