ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÉÊÁÑÉÁÊÙÍ ÌÅËÅÔÙÍ 1

Transcript

1 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 17 ÅÔÏÓ 6 ïí ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 1

2 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 17 ÅÔÏÓ 6 ïí ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ, Ôçë.: , Fax.: , info@ikarianstudies.org αν ψωνιζουμε ολοι οι ελληνες, ελληνικα προϊοντα και μονο, θα ειχαμε εσοδα 15 δισ. το χρονο ðåñéå üìåíá 3 Η Ελεύθερη Ικαριακή Πολιτεία. Μάκης Καβουριάρης 5 Ο θεσμός των κοινοτήτων στην Ικαρία. Αγγ. Δ. Κονταξοπούλου 9 Απ τ Απερίχου μέχρι το Σοφράνο κι απ το Περδίκι ως τον Ξυλοσύρτη... Ηρώ Τσαρνά 11 Η Ικαριακή επανάσταση της 17 Ιουλίου Γιάννης Μουλάς 12 Ύµνος στην ανεξαρτησία της Ικαρίας. Paola Cοlοtti, Vacallo Ελβετίας Μάιος Μετάφραση: Νικ. Τσαγκάς 14 Οι «εξ Ικάρου» του Περσικού Κόλπου. Ιωάννης-Ανδρέας Γ. Βλάχος 18 Επίσκεψη στην "Ικαρία" του Περσικού Κόλπου. Απόστολος Κράτσας 19 Γάλανθος (Galanthus Ikarica) 20 Από το μύθο στο λόγο. Το μώλυ. Μπάμπης Μπουρμάς 21 Γλιστρίδα (Portulaca - Olerancea) 22 Χλωρίδα της Ικαρίας. Μοναδική και απειλούμενη. Θεμιστοκλής Κατσαρός 23 Υπερικόν (Hypericum Perforatum ή Βαλσαμόχορτο ή Σπαθόχορτο) 24 Οι «ρίγανες» της Ικαρίας. Χαρτογράφηση και αξιοποίηση των ειδών. Γαρυφαλιά Οικονόμου, Γ. Παναγόπουλος, Β. Κωτούλας, Π. Ταραντίλης, Δ. Καλύβας, Μ. Πολυσίου και Α. Καραμάνος 25 Β' Συμπόσιο Αμπέλου Οίνου. Δήμος Διονύσου Αττικής Η τρούφα. Παυλίνα Κλαδοπούλου Λόγω της οικονομικής κρίσης, το περιοδικό θα εκδίδεται ανά έτος. Παρακαλούμε αποστείλτε τις συνδρομές σας. Ευχαριστούμε ΕΙΜ Óôï åîþöõëëï: Η "Νήσος Ικαρία" θραύουσα διά του ξίφους της των μακραίωνα Τουρκικόν ζυγόν. Éäéïêôçóßá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí Åêäüôçò ñéóôüäïõëïò Ì. ÎåíÜêçò ÅðéìÝëåéá êäïóçò ÐÝôñïò ÈÝìåëçò Óýìâïõëïò êäïóçò ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò ÌÜêçò Öïõíôïýëçò ÓõíôáêôéêÞ ÏìÜäá Çñþ ÔóáñíÜ - Êü éëá Μάκης Καβουριάρης Ãñáììáôåßá Å.Ä. ýëç ÄçìÞôñçò Ñüæïò ÂÜóù ÁíäñÝïõ Öùôïãñáößåò Êáëëéôå íéêüò Óýìâïõëïò ñéóôüäïõëïò Ó. Ìáëá ßáò ÓôáìÜôçò. Ìáëá ßáò Ó åäéáóìüò óåëéäïðïßçóç Êùí/íïò ÔñÜêáò Åêôýðùóç ÃñáöéêÝò ÔÝ íåò ÄåêÜëïãïò áñ. Ôñéêïýðç 153 Ôçë , ÐáñáëáâÞ Üñèñùí êáé åñãáóéþí óôá ãñáöåßá ôçò åôáéñåßáò: ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ Ôçë.: Fax.: info@ikarianstudies.org Áðáãïñåýåôáé ìå ïðïéïíäþðïôå ôñüðï, áíáäçìïóßåõóç, ðáñüöñáóç, äéáóêåõþ, ç åí ãýíç áíáðáñáãùãþ ìýñïõò Þ ïëüêëçñùí èåìüôùí ôïõ ðåñéïäéêïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôçò óôïé åéïèåóßáò êáé óåëéäïðïßçóþò ôïõ, óýìöùíá ìå ôéò äéáôüîåéò ôïõ Í. 2121/93, ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò Ðáñéóßùí êáé ôïõò êáíüíåò Äéåèíïýò Äéêáßïõ ðïõ éó ýïõí óôçí ÅëëÜäá. Ôá êåßìåíá åêöñüæïõí ôéò ðñïóùðéêýò áðüøåéò ôùí óõããñáöýùí. 2

3 Η Ελεύθερη Ικαριακή Πολιτεία Η πραγμάτωση ενός εθνικού και κρατικού υποκειμένου Μάκης Καβουριάρης Η δεκαετία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, που τελείωσε με την δημιουργία του Νεοελληνικού κράτους, μαζί με την δεκαετία του 1910 που άρχισε με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τελείωσε με την μικρασιατική καταστροφή το 1922 και την δεκαετία του 1940 που τελείωσε με την λήξη του εμφυλίου το 1949, αποτελούν τις περιόδους της νεώτερης ιστορίας μας στις οποίες συνέβησαν σημαντικά γεγονότα, τα οποία καθόρισαν την εθνική και κρατική μας υπόσταση. Αυτό δεν σημαίνει ότι στα ενδιάμεσα χρόνια, όπως και τα χρόνια που ακολούθησαν δεν έχουμε γεγονότα τα οποία είχαν σημαντικές συνέπειες στην ιστορία της χώρας μας. Όμως σ αυτές τις δεκαετίες, (όπως ενδεχομένως θα γίνει και στη δεκαετία που διανύουμε, με τις προβλεπόμενες και απρόβλεπτες εξελίξεις της), παίχτηκαν, κερδήθηκαν και χάθηκαν πολλά. Σε εδάφη, ανθρώπους και αγώνες για τους όρους και τις συνθήκες ζωής τους. Για την Ικαρία η επανάσταση της 17 ης Ιουλίου του 1912 και η ένωσή της με την Ελλάδα, αποτελούν την ολοκλήρωση του πόθου του ικαριώτικου λαού για ελευθερία, η οποία παρά την αυτονομία και αυτοδιοίκηση που του παραχωρήθηκε επί τουρκοκρατίας, παρέμενε πάντα μια βασική συνιστώσα της πορείας του. Η σημαία της Επανάστασης. Στις παραμονές της Επανάστασης του 1821 στην Ικαρία συγκροτήθηκε πυρήνας της Φιλικής Εταιρείας, (Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου). Κατά την διάρκεια της επανάστασης εθελοντές από την Ικαρία πήραν μέρος στον αγώνα και στον ελληνικό στόλο συμμετείχαν αρκετοί ικάριοι καραβιώτες, κυρίως το 1826, όταν ο στόλος είχε ως ορμητήριο την Ικαρία, (Χ. Παμφίλης, σ ). Οι Ικαριώτες συμμετείχαν στην τροφοδοσία του στόλου και στο αναγκαστικό δάνειο της προσωρινής κυβέρνησης. Στην Ικαρία επίσης βρήκαν καταφύγιο πολλοί χιώτες πρόσφυγες, μετά την σφαγή της Χίου, εκ των οποίων αρκετοί εγκαταστάθηκαν οριστικά στο νησί. (όπ. αν.) Με την δημιουργία του ελληνικού κράτους, η Ικαρία μαζί με τις υπόλοιπες Ανατολικές Σποράδες λειτουργεί ως τμήμα του νεοσύστατου κράτους του οποίου όμως τα σύνορά του αποφασίστηκαν στην Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, όπου τα νησιά του Βορείου, του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα ετέθησαν εκτός ελληνικών συνόρων. Στην «λαϊκή ρίμα της Ικαριακής Επαναστάσεως» γράφει ο Χαράλαμπος Παμφίλης: «Μα η βαρκούλα πούτρεχε στο σάλι να κολλήσει δεν είχε τύχη κι έμεινε μονάχη ν αρμενίσει μ έναν αγά, που έπαιρνε το αποκοφτικό κ εκάθονταν αξένιαστος στον Άην Κηρυκό. Κ οι προεστοί διαφέντευαν την μικροπολιτεία, Πούχε τον Δήμο Βασιλιά τη Λευτεριά θρησκεία». Η σχεδία με την οποία προσομοιάζει την μητέρα Πατρίδα. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο 1 ος Παγκόσμιος πόλεμος, με την συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό των νικητών του πολέμου, παρά την μικρασιατική περιπέτεια και την καταστροφή που είχε ως συνέπεια την απώλεια της Σμύρνης, με την ευρύτερη περιοχή της, και της Ανατολικής Θράκης, οδήγησαν στον διπλασιασμό της έκτασης και του πληθυσμού της Ελλάδας. Με την Συνθήκη Ειρήνης της Λοζάννης, (Ιούλιος 1923), με την οποία τελειώνει η Μεγάλη Ιδέα, αναγνωρίστηκε επίσημα η εθνική κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά του Βορείου και του Ανατολικού Αιγαίου (Σαμοθράκη, Λήμνο, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία μαζί με τους Φούρνους) και παραχωρήθηκαν η Ίμβρος και η Τένεδος στην Τουρκία. Για την Ικαρία το σημαντικότερο γεγονός των νεώτερων χρόνων είναι η επανάσταση του 1912, (αυτή την συγκλονιστική χρονιά για την Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου), και η ένωσή της με την Ελλάδα. Ο πληθυσμός της στην αρχή του αιώνα, με βάση τα επίσημα στοιχεία των ληξιαρχικών βιβλίων, ανήρχετο σε περίπου. Σύμφωνα όμως με τον Χαράλαμπο Παμφίλη, ο πραγματικός πληθυσμός έφτανε τις , (Χ. Παμφίλης, σ. 180). 3

4 Η επανάσταση έγινε λίγους μήνες πριν την κήρυξη του 1 ου Βαλκανικού Πολέμου από την Ελλάδα, την Σερβία και την Βουλγαρία εναντίον της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον Οκτώβριο του Η επανάσταση των Νεοτούρκων (1908), οδήγησε σε σκλήρυνση της πολιτικής της στους κατεχόμενους λαούς και επέτεινε τις τάσεις αποσκίρτησής τους, (Χ. Παμφίλης, σ. 203 και επ.) Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος στην Κυρηναϊκή ( ), οδήγησε στην «προσωρινή» κατάκτηση της Δωδεκανήσου από τους Ιταλούς, (1912), η παρουσία των οποίων στο Αιγαίο και οι απώτερες βλέψεις τους, δεν επέτρεπαν την αντίδραση της Τουρκίας στον εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα των νησιών του Αιγαίου. Η Ελληνική Κυβέρνηση βρισκόταν σε μια περίοδο έντονων πολιτικών χειρισμών με τις Μεγάλες Δυνάμεις και τις βαλκανικές χώρες με τις οποίες προσπαθούσε να συνεργαστεί για την επέκτασή της στα εδάφη του αλύτρωτου ελληνισμού. Η προσάρτηση των νησιών του Αιγαίου, πριν την ολοκλήρωση των συμμαχιών στις οποίες απέβλεπε η ελληνική κυβέρνηση, δυσκόλευε τους χειρισμούς της για την υλοποίηση των όρων της επιτυχούς σύγκρουσής της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι επιστολές του έλληνα υπουργού εξωτερικών Λάμπρου Κορομηλά της 5 ης και 10 ης Οκτωβρίου του 2012, προς την Διοικητική Επιτροπή της Ικαριακής Πολιτείας είναι αποκαλυπτικές των προβλημάτων που αντιμετώπιζε η ελληνική κυβέρνηση στην ικανοποίηση του αιτήματος της ένωσης. Όπως μας μεταφέρει ο Χ. Παμφίλης, «Η Ελλην. Κυβέρνησις απέφευγε να καταλάβει την Ικαρίαν, ίνα μη ταράξει την από πολιτικής απόψεως προηγμένην αυτής υπόθεσην», (Χ. Παμφίλης, σ. 306). Από την επανάσταση μέχρι την ένωση με την Ελλάδα μεσολάβησαν τέσσερις σχεδόν μήνες λειτουργίας της Ελεύθερης Πολιτείας Ικαρίας. Τα Ικαριακά, στο τεύχος τους του Δεκεμβρίου 2011, σε μια μνημειώδη έκδοσή τους συγκέντρωσαν όλα τα πρακτικά της Διοικητικής επιτροπής της Ελεύθερης Πολιτείας από την 17 Ιουλίου μέχρι την 4η Νοεμβρίου του 1912, όπου και «έπαυσεν υφισταμένη η Ικαριακή Ελευθέρα Πολιτεία καταληφθείσα υπό του Ελληνικού Στρατού και Στόλου». Πρόκειται για το τελευταίο πρακτικό της Διοικητικής Επιτροπής Ικαρίας. Για την μελέτη αυτής της περιόδου χρωστάμε πολλά στον Γεώργιο Λομβαρδά, γραμματέα της Διοικητικής Επιτροπής, και συντάκτη των πρακτικών και στον Χαράλαμπο Παμφίλη, ενός από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων και ιστορικού αυτών των 112 ημερών ύπαρξης της Ελεύθερης Ικαριακής Πολιτείας. Το βιβλίο του «Η Ιστορία της Νήσου Ικαρίας» αποτελεί την σημαντικότερη πηγή που διαθέτουμε για την μελέτη της εξαιρετικής αυτής περιόδου κατά την οποία οι πρωτεργάτες της, προσδοκώντας την ένωση με την Ελλάδα και παλεύοντας για την υλοποίησή της, πέτυχαν την οικοδόμηση ενός εθνικού και κρατικού υποκειμένου το οποίο έδωσε απαντήσεις σε ιδιαιτέρως δύσκολα προβλήματα και περίπλοκες καταστάσεις. Ένα θεμελιώδες πρόβλημα που αντιμετώπισε το νεοσύστατο Κράτος ήταν η ανάγκη διακυβέρνησης με βάση τον υπάρχοντα από αιώνες και επιτυχημένο θεσμό της δημογεροντίας, ο οποίος όμως χαρακτηριζόταν από τις διαμάχες στις δημογεροντίες των βορείων περιοχών του νησιού, όπως και τις αντιθέσεις των βορείων στο σύνολό τους με τους νοτίους, των σοφρανικών με τους σταβεντικούς. Με κύριο αίτημα των βορείων, την μεταφορά της έδρας της διοίκησης και της πρωτεύουσας στον Εύδηλο και την αντίδραση των φαναριτών σ αυτό το ενδεχόμενο. Η Διοικητική Επιτροπή, το μεσοδιάστημα μέχρι την ένωση, οικοδόμησε Κράτος και κρατικούς μηχανισμούς που επέτρεψαν την επίλυση των προβλημάτων και την αποφυγή των κινδύνων που αντιμετώπιζε το νεοσύστατο κράτος: Τον εξοπλισμό, την είσπραξη φόρων και τελών από το κεντρικό ταμείο, το επισιτιστικό για την αποφυγή της σιτοδείας που απειλούσε το νησί, τις εξαγωγές της σταφίδας, την νομισματική ισοτιμία, την ασφάλεια, την απονομή δικαιοσύνης, τα σχολεία, τις συγκοινωνίες, την λειτουργία του Ταχυδρομείου για τη αποκατάσταση των ταχυδρομικών επικοινωνιών, κυρίως με την Αμερική από την οποία έφθαναν τα γράμματα των Ικαρίων μεταναστών και τα χρήματα που έστελναν στις οικογένειές τους. Η ναύλωση του ατμόπλοιου Κλεοπάτρα αποτελεί μια σημαντική πρωτοβουλία την Ικαριακής Πολιτείας, η οποία βοήθησε στον εξοπλισμό του νησιού, την περιφρούρησή του, τις μεταφορές προϊόντων και την ενίσχυση της εξέγερσης του Θεμιστοκλή Σοφούλη, τον Σεπτέμβριο του 2012, στην Σάμο, (Χ. Παμφίλης, σ. 270 επ. και 285 επ.). Η δημιουργία της Ελεύθερης Ικαριακής Πολιτείας έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από τους Καριώτες της διασποράς. Η Ικαριακή Αδελφότης της Αλεξάνδρειας, λίγες μόνο μέρες μετά την ανακήρυξη της Ελεύθερης Πολιτείας, απέστειλε μέσω του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών 500 λίρες, που χρησίμευσαν στην αγορά όπλων και την ενοικίαση της Κλεοπάτρας, (Χ. Παμφίλης, σ. 284). Παρόμοιες πρωτοβουλίες ελήφθησαν από τις Ικαριακές Αδελφότητες στην Αμερική. Πέρα, από τα χρήματα έχουμε και την μαζική επιστροφή Iκαρίων, που επέστρεψαν με τον οπλισμό τους στο νησί, για να πάρουν μέρος στην Επανάσταση. Όπως δε μας μεταφέρει ο Χ. Παμφίλης, «μολονότι τα υπό της Κυβερνήσεως όπλα δεν υπερέβαινον τα 600, η Ικαρία μετά των Φούρνων είχε πλείονα των όπλων πολεμικών», (όπ. αν). Παρά τις δυσκολίες, τις αντιθέσεις, το τοπικιστικό πνεύμα, τις προσωπικές φιλοδοξίες, τις διαφορετικές απόψεις για την διεξαγωγή του αγώνα και το μέλλον του βραχύβιου κράτους, οι πολίτες που ανέλαβαν το τεράστιο αυτό έργο, το έφεραν σε πέρας με την μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία. Επρόκειτο περί εξαίρετων ανθρώπων. Αυτοί που αναδεικνύονται σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως ήταν η Επανάσταση, που έγινε, με σχετική ευκολία και σε συνθήκες παλλαϊκού ξεσηκωμού, κυρίως όμως, όπως απαιτούσε η διοίκηση του νεοσύστατου μικρού Κράτους, δείχνοντας σε μας τους νεώτερους πως, αν ο μύθος περί ρήτρας δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της Ικαρίας ήταν αληθινός, θα αναβίωνε η Ελεύθερη Ικαριακή Πολιτεία, και με το παράδειγμά της θα έδειχνε στην Ελλάδα και την Ευρώπη, (μηδέ της Αυστρίας εξαιρουμένης), το πως μπορεί να οικοδομηθεί μια κοινωνία με το πνεύμα του κοινοτισμού και της λαϊκής συμμετοχής. 4

5 Ο θεσμός των κοινοτήτων στην Ικαρία Αγγελική Δ. Κονταξοπούλου Οι Κοινότητες στον ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν από τα πανάρχαια χρόνια, προκειμένου να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι από κοινού τα βιοτικά προβλήματα και τους κινδύνους που απειλούσαν τις κοινωνίες τους. Με την πάροδο των αιώνων εξελίχθηκαν, ανάλογα με τις αντικειμενικές συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε περιοχή και τις δυνάμεις που δρούσαν εντός τους. Εκτός από την ονομασία Κοινότητες, χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς οι όροι Καρτέρια, Δημαρχίες, Δημογεροντίες. τειας, αλλά δεν έχει εμφανιστεί ακόμη στο νησί εκπρόσωπος της τουρκικής εξουσίας. Έτσι η τοπική διοίκηση εξακολουθεί να ασκείται από τους Γέροντες. Η εκλογή τους καθώς και των Προεστώτων γινόταν κάθε χρόνο διά βοής σε υπαίθρια συνέλευση του λαού στη Λαγκάδα, για την περιφέρεια της Πέρα Μερίας, και στο Έξω ή Κάτω Χωριό (Ακαμάτρα), για την περιφέρεια της Μεσαρίας. Εκείνο τα διάστημα δημιουργήθηκε και το τρίτο Καρτέριο, του Φαναρίου. Κατά το διάστημα της Λατινοκρατίας (1191μ.Χ μ.Χ.) Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας γενικά οι Κοινότη- έχουμε πληροφορίες ότι το νησί ήταν μοιρασμένο σε δύο Καρτέρια, της Πέρα Μερίας και της Μεσαρίας, το καθένα με το δικό του αιρετό άρχοντα, που ονομαζόταν Προεστώς, ενώ οι γέροντες της περιφέρειας ήταν σύμβουλοί του. Ξένος Ξενάκης Ιωάννης Μαλαχίας Στη συνέχεια, κατά τον επονομαζόμενο «αιώνα της Αφάνειας» (1521μ.Χ. 1601μ.Χ.) οι «κρυμμένοι» Ικάριοι διατήρησαν το σεβασμό και την υποταγή στους εκλεγόμενους Γέροντες, οι οποίοι έλυναν τις ποικίλες διαφορές στα χωριά, επέβαλαν τιμωρίες σε περιπτώσεις αξιόποινων πράξεων, ενώ κάποιοι από αυτούς γνώριζαν ανάγνωση και γραφή (κυρίως ιερείς), γι αυτό και συνέτασσαν τα διάφορα έγγραφα των χωριανών. Από τις αρχές του 17ου αιώνα οι Ικάριοι εγκαταλείπουν σιγά σιγά την απομονωμένη ζωή, επιστρέφοντας σε εγκαταλειμμένους οικισμούς ή δημιουργώντας καινούριους. Τυπικά η Ικαρία είναι μέρος της Οθωμανικής επικρά- τες αναβαθμίστηκαν σε επικουρικό και ανεπίσημο παράγοντα της επαρχιακής διοίκησης, με κύριο καθήκον την είσπραξη των φόρων για λογαριασμό του Τουρκικού κράτους. Στην Ικαρία ίσχυσε το σύστημα της κατ αποκοπής καταβολής των φόρων (μακτού), που είχε καθιερωθεί Ι. Κράτσας σε πολλά νησιά ήδη από την εποχή του σουλτάνου Μεχμέτ Β, γνωστού ως Μωάμεθ Β του Πορθητή, ο οποίος βασίλεψε από το 1451μ. Χ. έως το 1481μ.Χ.. Σύμφωνα με αυτό το σύστημα το κράτος εισέπραττε από μια περιφέρεια κάθε χρόνο ένα καθορισμένο από πριν ποσό. Τα τρία Γεροντικά Συμβούλια του νησιού μας λοιπόν, μαζί με τους Προεστώτες Προεστούς, κατένειμαν τον φόρο υποτέλειας στα σπιτοκαθίσματα, τον συγκέντρωναν και τον παρέδιδαν στις τουρκικές αρχές στη Χίο. Εκτός από τον εισπρακτικό τους ρόλο, συνέχιζαν το διοικητικό, ρυθμιστικό και δικαστικό έργο που επιτελούσαν και στο παρελθόν. Όποτε έπρεπε να αποφασίσουν για ζητήματα 5

6 της «Κοινής Πατρίδας», ολόκληρου δηλαδή του νησιού, οι Γέροντες και οι Προεστώτες και των τριών διαμερισμάτων συναντιόνταν για το «Μέγα Συμβούλιον», συνήθως στο Καψαλινό Κάστρο. Τις κοινές αποφάσεις τις υπέγραφαν είτε με το όνομά τους, αν γνώριζαν γραφή, είτε με το σημείο του σταυρού είτε με το αποτύπωμα των δακτύλων τους. Στη συνέχεια τις σφράγιζαν με την κοινή σφραγίδα, της οποίας τα κομμάτια ήταν μοιρασμένα για φύλαξη στις τρεις Κοινότητες και τα κρατούσαν μαζί τους οι Προεστώτες την ημέρα της κοινής σύσκεψης, τα τοποθετούσαν σε ειδική μεταλλική στεφάνη, για να διαμορφωθεί πλήρως η σφραγίδα, την οποία πάλι διέλυαν μετά από τη χρήση της και ο κάθε Προεστώς έπαιρνε το κομμάτι που αναλογούσε στην Περιφέρειά του. Ακόμη και η τουρκική εξουσία σεβόταν το κύρος και το ρόλο των Γερόντων. Αυτοί ήταν απόλυτοι ρυθμιστές των υποθέσεων του νησιού και μόνο στην περίπτωση που υπήρχαν αντιδράσεις στην εκτέλεση των αποφάσεων των Συμβουλίων τους, ζητούσαν από τη Διοίκηση της Χίου την αποστολή ειδικών Αγάδων για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Υποθέτουμε ότι η εγκατάσταση μόνιμου Αγά στην Ικαρία έγινε στα τέλη του 17 ου ή στις αρχές του 18 ου αιώνα. Η εξουσία των αγάδων όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν τυπική και όχι ουσιαστική. Περιόδευαν με την ακολουθία τους στις προσιτές περιοχές όπου τους υποδέχονταν οι Γέροντες με δώρα και χρηματικά ποσά (πεσκέσια, χεντιγιέ, ικράμια). Επέβλεπαν την εκτέλεση των αποφάσεων που έπαιρναν τα Γεροντικά Συμβούλια και παραλάμβαναν από αυτά τους ορισμένους φόρους. Δεν έπαιρναν καμία απόφαση χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των Γερόντων, ενώ μαζί με αυτούς επέλυαν και τις δικαστικές διαφορές. Προσαρμόστηκαν δηλαδή στα παραδοσιακά διοικητικά δεδομένα της Ικαρίας, καθώς δεν είχαν ούτε λόγο ούτε δυνατότητα να απαιτήσουν κάτι διαφορετικό, απομονωμένοι καθώς ήταν σε ένα νησί με αμιγή ελληνικό πληθυσμό και μερικούς αστυφύλακες μόνο στη συνοδεία τους. Άλλωστε οι Αγάδες γνώριζαν ότι, εάν προκαλούσαν τη δυσαρέσκεια και την οργή των Ικαριωτών, οι Γέροντες θα έκαναν σχετικές καταγγελίες στις τουρκικές αρχές, οι οποίες θα τους καθαιρούσαν από το αξίωμά τους. Για την καταβολή του φόρου «μακτού» οι Γέροντες υπέγραφαν χρηματικά ομόλογα και αναλάμβαναν προσωπικά τη υποχρέωση της εμπρόθεσμης εξόφλησης. Με την υπογραφή των ομολόγων το νησί θεωρούνταν απαλλαγμένο από τη φορολογική υποχρέωση και υπόχρεοι ήταν εφεξής οι Γέροντες, με εγγύηση και την ατομική τους περιουσία. Η συγκέντρωση αυτών των χρημάτων δεν ήταν πάντα εύκολη υπόθεση, γι αυτό και ζητούσαν την παρέμβαση του Αγά, όταν οι ίδιοι δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα με αμελείς ή δύστροπους οφειλέτες. Κάποια στιγμή τα τρία τμήματα του νησιού ονομάστηκαν «Δήμοι», οι Γέροντες «Προεστοί» και οι τρεις Προεστώτες «Δήμαρχοι». Κάθε Δήμαρχος ήταν ο ανώτερος διοικητικός και δικαστικός λειτουργός στον Δήμο του, ενώ την ανώτατη νομοθετική και δικαστική αρχή του νησιού την αποτελούσαν και οι τρεις μαζί, οι οποίοι συνεδρίαζαν υπό την προεδρία του Αγά, που κατοικούσε πλέον μόνιμα στον Δήμο Φαναρίου. Κατά κανόνα δεν υπήρχαν γραπτοί νόμοι. Ως τέτοιοι λογίζονταν οι αποφάσεις του Συμβουλίου των Δημάρχων, οι διατάξεις που κάθε Δήμαρχος προκήρυσσε για την περιφέρειά του και τα δημοψηφίσματα, που γίνονταν απευθείας από τον ικαριώτικο λαό, διά βοής και σε πολύ σοβαρά θέματα. Έτσι περνάμε στον 19 ο αιώνα και στην προετοιμασία της εθνεγερσίας. Αρκετοί Ικαριώτες ναυτικοί και Γέροντες είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και εργάζονταν για τους σκοπούς της Επανάστασης του Υποθέτουμε ότι η Ικαρία συντάχθηκε στον Αγώνα του Γένους τον Απρίλιο ή Μάιο του Μετέφεραν τον Αγά με ασφάλεια στον Τσεσμέ της Μ. Ασίας και μαζί με τα υπόλοιπα εξεγερμένα νησιά υπάχθηκαν στην Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας. Υπάρχουν πληροφορίες ότι από το 1822 μέχρι το 1830 τοποθετήθηκαν διάφοροι Έλληνες Διοικητές στο νησί. Συγχρόνως συνεχίζει τη λειτουργία του ο θεσμός των Γερόντων, που ονομάζονται πλέον Δημογέροντες, με επικεφαλής τους Δημάρχους και από το 1825 οι Δημαρχίες μετονομάσθηκαν σε Δημογεροντίες. Η περίοδος εκείνη ήταν δύσκολη, γιατί διοικητική αρρυθμία και ανασφάλεια μάστιζαν όλα τα νησιά. Η διαχείριση των κοινών παρέμενε ουσιαστικά στα χέρια των Δημογερόντων και των Δημάρχων, οι οποίοι συνεδρίαζαν συχνά πότε στην Ακαμάτρα πότε στα Κάτω Σπόδα, για να αντιμετωπίσουν κυρίως την αύξηση των αδικημάτων, που διαπράττονταν στο νησί, με αυστηρές ποινές σε ξένους και σε ντόπιους. Το 1828 ο Ιωάννης Κωλλέτης, ως Έκτακτος Επίτροπος των Ανατολικών Σποράδων ( Σάμος, Ικαρία, Πάτμος, Λέρος, Κάλυμνος) καθόρισε με Εγκύκλιο τα καθήκοντα των Δημογεροντιών. Κάθε περιφέρεια του νησιού εξέλεγε κάθε χρόνο από 2 έως 4 Δημογέροντες, οι οποίοι εξέταζαν κάθε τοπική υπόθεση. Η λήψη της απόφασης ανήκε βέβαια στον πολιτικό άρχοντα, στον οποίο όμως κατέθεταν τη γνώμη τους οι Δημογέροντες. Εκτελούσαν επίσης καθήκοντα συμβολαιογράφου και ειρηνοδίκη. Φρόντιζαν ακόμη για την ανανέωση των ναυτιλιακών εγγράφων των πλοίων και τις μεταβιβάσεις τους. Ταυτόχρονα ο Ι. Κωλλέτης προώθησε την εκλογή Επαρχιακής Δημογεροντίας, που την αποτελούσαν τρεις Δημογέροντες, ένας από κάθε διαμέρισμα. Έτσι το 1829 και το 1830 η Επαρχιακή Δημογεροντία, που εκπροσωπεί ολόκληρη πια την Ικαρία, έχει μέλη τον Διακογιώργη ή Διακο Γεώργιο Βασίλαρο, από το Τμήμα Φαναρίου, τον Σταυρινό Χλίτα ή Χλήττα, από το Τμήμα Μεσαρίας, και τον Νικόλαο Καστανιά, από το Τμήμα Περαμερίας. Το 1830 κατέγραψαν τις γαίες, τα αμπέλια και τα υποστατικά του νησιού, κατ εντολή της Ελληνικής Κυβέρνησης. Τα πιο σοβαρά προβλήματα των κατοίκων του νησιού το διάστημα της Ελληνικής διακυβέρνησης ήταν οι δυσβάστακτες φορολογικές επιβαρύνσεις και οι ληστρικές επιδρομές από κακοποιούς συντροφοναύτες του ελληνικού στόλου. Στις 3 Φεβρουαρίου 1830, με την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου, τα νησιά επιστρέφουν στη δικαιοδοσία του Οθωμανικού κράτους. Το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος αναγκάζεται να αποδεχθεί τη δυσάρεστη αυτή εξέλιξη, υπό την πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης. Στην Ικαρία πάντως μόνιμος Αγάς εμφανίστηκε το Στο διάστημα αυτών των πέντε χρόνων το νησί 6

7 διοικούνταν από τους Δημογέροντες, οι οποίοι αποφάσιζαν για τα τοπικά θέματα, αναφέρονταν στον Διοικητή της Ρόδου και φυσικά συγκέντρωναν και περέδιδαν το φόρο του νησιού στις τουρκικές αρχές. Σε γενικές γραμμές τα πρώτα χρόνια της «Δεύτερης Τουρκοκρατίας» το παραδοσιακό αυτοδιοικητικό σύστημα του νησιού λειτούργησε και οι Τούρκοι Αγάδες τηρούσαν την παλιά διακριτική τους στάση. Το 1865 εκδίδεται ο Νόμος περί Νομαρχιών με τον οποίο αλλάζει η διοικητική διαίρεση της τουρκικής επικράτειας. Βάσει αυτού η Ικαρία αποτελούσε Υποδιοίκηση, με Υποδιοικητή (Καϊμακάμη) που έδρευε στον Άγιο Κήρυκο, και ήταν μοιρασμένη στους γνωστούς τρεις Δήμους. Ο πρώτος Καϊμακάμης εγκαταστάθηκε στην Ικαρία το Από τότε εγκαινιάστηκε στο νησί νέα πολιτική, που δεν ευνοούσε την αυτοδιοίκηση και μεθόδευε την αφομοίωση των κατοίκων. Ο Καϊμακάμης συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες στα χέρια του και οργάνωσε δικαστική και οικονομική υπηρεσία. Οι Δημογεροντίες αποδυναμώθηκαν κυρίως διότι δεν ήταν ξεκαθαρισμένες οι δικαιοδοσίες τους από τον τουρκικό νόμο. Ο ρόλος τους είχε περιοριστεί σε γεωργικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, ενώ συγκέντρωναν τον φόρο και τον παρέδιδαν στον Μουχτάρη, όπως ονομαζόταν πλέον ο παλιός Προεστώς ή Δήμαρσύστημα της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μάλιστα μεθόδευσε και πέτυχε την ένωση της Ικαρίας σε μία Δημαρχία, η οποία εκλέχτηκε το 1889 με Δήμαρχο τον Γεώργιο Πάτελο και 12μελές Δημοτικό Συμβούλιο. Στην τετράμηνη λειτουργία της εξέδωσε διατάγματα για διάφορα θέματα και ο ικαριακός λαός στήριζε με ενθουσιασμό το έργο της. Δυστυχώς αφενός το νομοθετικό «κενό», αφετέρου οι αντιδράσεις του Καϊμακάμη, την οδήγησαν σύντομα σε διάλυση. Ιωαν. Παπαλάς Ηλίας Κουτρίδης Απόστολος Μελής Ιωάννης Γεωργ. Παμφίλης Το 1894 συγκροτείται μία επιτροπή από μορφωμένους Ικάριους για τη σύνταξη Κανονισμού Λειτουργίας των Κοινοτήτων του νησιού. Ο Κανονισμός επικυρώθηκε από τον Καϊμακάμη και τέθηκε σε εφαρμογή το 1895 σταδιακά και στις τρεις Κοινότητες. Σε γενικές γραμμές αναγνώριζε ως ανώτερη αρχή του τόπου τις Δημογεροντίες και υπήγαγε στη δικαιοδοσία τους τα ζητήματα της εκπαίδευσης, της αγροφυλακής, των εκκλησιών, της οδοποιίας και κάθε άλλο τοπικό θέμα. Από τότε οι Δημογεροντίες της Ικαρίας προσπαθούσαν να ασκήσουν το έργο τους βασιζόμενες στον Κανονισμό. Παρά τις συγκρούσεις με τον Καϊμακάμη οργάνωσαν την τοπική αυτοδιοίκηση και δημιούργησαν διάφορα συμβούλια και επιτροπές. Συντόνισαν και ανέλαβαν τον αγώνα της καπνοκαλλιέργειας, η απαγόρευση της οποίας δημιουργούσε σοβαρά οικοχος του κάθε Τμήματος. Οι Δημογέροντες αγωνίζονταν επίσης για τη διατήρηση του οικονομικού προνομιακού καθεστώτος, που ναι μεν είχε καθιερώσει το Φιρμάνι του Σουλτάνου Μαχμούτ Β το 1835 και κατοπινές επίσημες διαταγές, αλλά συνεχώς παραβιαζόταν με την επιβολή νέων φόρων. Από το 1886 εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο γιατρός Ιωάννης Παμφίλης, που ανέλαβε ηγετικό ρόλο στον αγώνα για την αναγέννηση του νησιού. Διαχειρίστηκε ως Δημογέροντας συνετά και αποτελεσματικά την υπεράσπιση των προνομίων του νησιού, και πήρε πρωτοβουλίες να αναδιοργανωθεί εσωτερικά το νησί και να λειτουργήσει ξανά το Οι φωτογραφίες προέρχονται από το περιοδικό «Πανδίκη». Εκτός του Ιωάννη Μαλαχία που προέρχεται από το περιοδικό «Ικαριακά». νομικά προβλήματα στους Ικάριους. Σε συνεργασία με τις Δημογεροντίες των άλλων νησιών της Τετρανήσου (Πάτμου, Λέρου, Καλύμνου) υπερασπίστηκαν επίσημα και οργανωμένα τα προνόμια, τα οποία συστηματικά βάλλονταν και περιορίζονταν. Στα πλαίσια του «προνομιακού αγώνα» κατέθεταν επανειλημμένα προσφυγές στο Συμβούλιο Επικρατείας, διόρισαν επί πληρωμή αντιπροσώπους στην Κωνσταντινούπολη για τη διαχείριση του ζητήματος, προωθούσαν τα παράπονα και τα αιτήματά τους στον Διοικητή του νησιού, ενώ άλλοτε κατήγγελλαν τον ίδιο ή τον Οικονομικό Έφορο ή τον Αστυνόμο για αυθαι- 7

8 ρεσίες και παρανομίες. Απηύθυναν αναφορά στον Τούρκο πρωθυπουργό (1902) και έστειλαν τηλεγράφημα στον ίδιο τον Σουλτάνο (1908). Επίσης φρόντιζαν τους Ικάριους που αποδημούσαν στις γύρω περιοχές και κυρίως τους ασθενείς που κατέφευγαν στη Χίο και στη Σμύρνη για περίθαλψη και θεραπεία. Το Κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 έδωσε ελπίδες στους νησιώτες ότι το προνομιακό καθεστώς θα αναγνωρισθεί συνταγματικά. Δυστυχώς δε συνέβη κάτι τέτοιο, απεναντίας η κατάσταση επιδεινώθηκε. Τον Ιούλιο του 1909 τηλεγραφική εντολή της Κυβέρνησης καταργούσε τα προνόμια των Ανατολικών Σποράδων. Ακολούθησαν βίαια μέτρα, δημεύσεις, εκτοπισμοί, φυλακίσεις, δαρμοί σε βάρος όσων διαφωνούσαν και αντιδρούσαν στη νέα πολιτική. Οι διαταγές που έφταναν στο νησί επέβαλαν συνεχώς πρόσθετες επιβαρύνσεις και αφομοιωτικά, καταπιεστικά μέτρα. Οι Δημογεροντίες έδιναν τον αγώνα τους, μέσα σε αντίξοες και επικίνδυνες πλέον συνθήκες. Αποφάσισαν από κοινού με τις Δημογεροντίες των άλλων νησιών να στείλουν πληρεξούσιους στην Κωνσταντινούπολη, για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων που είχαν μέχρι πρότινος, και απηύθυναν επιστολή στον Πατριάρχη ζητώντας τη βοήθειά του. Παράλληλα φρόντιζαν για τα βιοτικά προβλήματα του νησιού. Ζήτησαν και εξασφάλισαν για παράδειγμα από τον Γενικό Επιθεωρητή Γεωργίας του Νομού Αιγαίου και Αϊδινίου κλήματα, για αντικατάσταση αυτών που είχαν καταστραφεί από την φυλλοξήρα. Ασχολήθηκαν με το πρόβλημα της αθρόας αποδημίας ανήλικων κοριτσιών από την Ικαρία, για να εργαστούν, συνήθως ως υπηρέτριες. Απευθύνθηκαν στο Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας για την αποστολή αρχιτεκτονικών σχεδίων, προκειμένου να κατασκευάσουν κατάλληλα κτίρια για την Αστική Σχολή, το Παρθεναγωγείο, αλλά και το Γυμνάσιο που φιλοδοξούσαν να ιδρύσουν. Στο μεταξύ οι σχέσεις ανάμεσα στους Δημογέροντες και τον εκάστοτε Διοικητή δεν ήταν καθόλου καλές, αφού ο τελευταίος αρνούνταν κάθε συνεργασία μαζί τους, τους περιφρονούσε και τους διέβαλλε. Οι Δημογεροντίες κατήγγελλαν με κάθε ευκαιρία και με κάθε μέσο που διέθεταν τη συμπεριφορά του. Επί Καϊμακάμη Δημητρίου Ζαφειρόπουλου αντιμετώπισαν με σύμπνοια και σύνεση ακόμη και τις προσπάθειες που έκανε να διασπάσει τους κατοίκους του νησιού και να σπείρει διχόνοια ανάμεσά τους. Μέσα στο 1910 ζήτησαν την αρωγή των Αδελφοτήτων της Αλλοδαπής για την κατασκευή στον Άγιο Κήρυκο προκυμαίας, σφαγείων και ξενώνα για τους χωρικούς όλου του νησιού. Την ίδια χρονιά ο Ζαφειρόπουλος απαγορεύει την εκλογή νέων Δημογερόντων και αυθαίρετα διορίζει Δημογέροντες της αρεσκείας του. Στις αντιδράσεις των κατοίκων του νησιού απαντάει αρχικά με συλλήψεις και φυλακίσεις πληρεξουσίων του Τμήματος της Μεσαρίας. Ταυτόχρονα αρχίζει να εφαρμόζεται αιφνιδιαστικά η στρατολογία, ενώ υπάλληλοι της Εταιρείας Ρεζή, που είχε το μονοπώλιο του καπνού, απαιτούν να ξεριζωθούν οι καπνοφυτείες του νησιού. Ο Ικαριακός λαός με τους Δημογέροντες αντιδρούν, διαμαρτύρονται, με συνέπεια να φυλακιστούν κάποιοι Δημογέροντες στη Χίο. Η αποφασιστική αντίσταση είχε πάντως θετικά αποτελέσματα, αφού μέσα στο 1911 τηλεγραφική διαταγή της Τουρκικής κυβέρνησης επιτρέπει την καπνοφυτεία στην Ικαρία.. Το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς η Δημογεροντία Φαναρίου αγωνίζεται και για το ζήτημα της κυριότητας των ιαματικών πηγών της περιοχής. Ήδη έχει αναλάβει καθήκοντα ο τελευταίος Καϊμακάμης της Ικαρίας, ο Θουκυδίδης Δημητριάδης, που συνεχίζει τη βάναυση και εκφοβιστική τακτική του προκατόχου του, οδηγώντας την σε ακραίες καταστάσεις. Ευτυχώς απέναντί του βρήκε αποφασισμένους Ικαριώτες με την καθοδήγηση ικανών και συνετών Δημογερόντων. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και ο γιατρός Ιωάννης Μαλαχίας, που εκλέγεται Δημογέροντας αλλά και Μουχτάρης Φαναρίου από το 1906 και θα αναλάβει ηγετικό ρόλο στην επανάσταση που πλησιάζει και μοιάζει αναπόφευκτη μέσα στο εκρηκτικό κλίμα που δημιούργησε η άτεγκτη πολιτική του Τουρκικού κράτους και των Αρχών του νησιού. Σε αυτήν την πιο δύσκολη, την πιο κρίσιμη φάση της ιστορίας του νησιού, εάν αναλογιστούμε τις πιθανές αντιδράσεις της Τουρκικής κυβέρνησης στην Ικαριακή εξέγερση, πρωτεργάτες ήταν πάλι οι Δημογέροντες του νησιού. Μετά την επιτυχημένη Επανάσταση στις 17 Ιουλίου του 1912 και την ίδρυση της «Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας», ο θεσμός των Δημογεροντιών οδεύει προς το τέλος του. Η Διοικητική Επιτροπή αποφασίζει: «...ὅπως αἱ μέχρι τοῦδε λειτουργοῦσαι κοινότητες ὑπό τό ὄνομα Δημογεροντίαι μετονομασθῶσι Δημαρχίαι, αἵτινες θά ἔχωσι τήν αὐτήν δικαιοδοσίαν, πλήν ἐκείνης, ἥτις θά προστεθῇ ἤ θά ἀφαιρεθῇ διά νέας ἀποφάσεως τῆς Διοικητικῆς Ἐπιτροπῆς». Στις 4 Νοεμβρίου του 1912 η Ικαρία ενσωματώνεται στο Ελληνικό κράτος και έκτοτε ο θεσμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ακολουθεί το ενιαίο μοντέλο και τη σχετική νομοθεσία που ισχύει για όλη την Ελληνική επικράτεια. Προσπάθησα να παρουσιάσω μια εικόνα του θεσμού των Δημογεροντιών στην Ικαρία, αναγκαστικά συνοπτική, άρα ελλιπή και αποσπασματική. Νομίζω όμως ότι ήταν αρκετή, για να καταλάβουμε όλοι τι εννοούσε ο αείμνηστος Ιωάννης Μελάς, όταν αναφερόταν με θαυμασμό στο «έπος των Δημογεροντιών». Αναμφίβολα στη λειτουργία και το έργο τους διαπιστώνουμε το μεγαλείο της αυτοοργάνωσης, της συλλογικότητας, της δημοκρατικότητας, της ισοτιμίας, της ανθρωπιάς, της δικαιοσύνης. Δεν έλειψαν φυσικά ούτε τα λάθη ούτε οι αδυναμίες ούτε οι μικρότητες ούτε οι τοπικισμοί. Όλα αυτά όμως οι Ικαριώτες έβρισκαν τη μεγαλοψυχία και τη σοφία να τα ξεπερνάνε, και να κρατάνε ζωντανό και αποτελεσματικό το θεσμό επί τόσα χρόνια και σε τόσο αντίξοες συνθήκες. 8

9 Απ τ Απερίχου μέχρι το Σοφράνο κι απ το Περδίκι ως τον Ξυλοσύρτη... Ηρώ Τσαρνά «...Ο Αντώνης μου στο 97 πολέμησε στη Θεσσαλία και ύστερα επήγεν εις την Κρήτη για έναν καιρό... Κάμποσες βδομάδες πριν από της Αγιάς Μαρίνας τον ήχανα μέρα παρά μέραν...μούλεε πως ηπήαινεν στο Γιατρόν (τον Μαλαχίαν).Τα βράδια ησυχνόρχουνταν ο Μουλάς ο Σταμάτης, ο Αποστόλης ο Παριανός, ο Βασίλης ο Τσαμπής κι ο Δημήτρης ο Παριανός. Ανήμερα της Αγίας Μαρίνας ήμουνα στο χωράφι ακούω τουφεκιές κι ήκοψεν η αγελάδα... περνούσαν οι σφαίρες κι χτυπούσαν απά στο σπίτιν του Κόκκινου. Φοβήθηκα και δεν ήξερα τι ήτρεχε...επανάσταση, μου λένε, και σηκώθηκαν οι Τούρκοι να σκοτώσουν τους Καριώτες...Εγώ ρώτησα πού να ναι ο άντρας μου. -Καλά είναι ο άντρας σου, μου λέει το Σπυρακάκη (Κ. Αϊβαλιώτης). Περάσαν τη Φάρδη με το Γιατρό και πάνε να πιάσουν τους Τούρκους στις Ράχες... Αμα διώξαμε τους Τούρκους, σε κάθε χωριόν είχε δυο ναύτες και μας γυμνάζανε όλους άνδρες, γυναίκες...παιδιά και μάθαινα κι εγώ σκοποβολή. Ηστεκούμασταν στην Κουρμαδιά και μας ήβαλλαν ένα πορτοκάλι στην άκρην του κήπου μας, που ήταν τριανταδυό αυλάκια. Κι απά στο πορτοκάλιν ένα δαχτυλίδι. Κι ήμαθα κι ηκάνεβγα το πορτοκάλι με το «μάλιχερ» και καμιά φορά ηπέρνουν και μέσα από το δαχτυλίδι.» Απόηχοι του Μακρυγιάννη. Η Αγγέλικα, μάνα του Νικολάου Πλούτη ήταν μια από τις ξεχωριστές γυναικείες μορφές της Ικαρίας, το έλεγε η ψυχή της 1. Η Ικαριακή επανάσταση δεν φούντωσε ξαφνικά στο νησί. Οι Τούρκοι είχαν βγάλει φιρμάνι για να κοπούν τα προνόμια που απολάμβανε η Ικαρία, όπως και η Πάτμος, η Κάλυμνος, η Λέρος, η Τετράνησος του Αιγαίου. Εξάλλου ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος έδινε την αφορμή για ξεσηκωμό. Οι νησιώτες πίστευαν ότι η κατοχή τους από τους Ιταλούς ήταν το πρώτο βήμα για την απελευθέρωσή τους 2. Ασχετα αν μετά από σχετικές διαπραγματεύσεις και με την κατάληψη των Δωδεκανήσων οι ελπίδες αυτές διαψεύστηκαν. Ο κύβος πάντως είχε ριφθεί. Οι Μουχτάρηδες (Δήμαρχοι) της Ικαρίας, ο Ιωάννης Μα- 1. Γυναικεία μορφή που ξεχώρισε στον Αγώνα ήταν και η Θεοδοσία Κουτούφαρη στο Αγιο Δημήτρη Ραχών, όπου μαζί με άλλους εορταστές αφόπλισαν τους Τούρκους χωροφύλακες (ζαπτιέδες). Βλ. Ιωάννου Μελά, Ιστορία της νήσου Ικαρίας, Β τόμος, σ. 229, Αθήναι Βλ. Χαράλαμπου Γ. Παμφίλη,. Ιστορία της νήσου Ικαρίας, Από των προϊστορικών χρόνων μέχρι της ενώσεως της νήσου μετά της Ελλάδος (1912), επιμ. Αθηνά Χ. Παμφίλη, Αθήναι λαχίας του τμήματος Φαναρίου, ο Γιώργος Πουλιανός ή Καλύμνιος της Μεσαριάς και ο Απόστολος Μελής της Περαμεριάς, αρνούμενοι να υπογράψουν τη συμφωνία για την κατάργηση των προνομίων, μεταφέρθηκαν με πολεμικό πλοίο στη Χίο, όπου κρατήθηκαν φυλακισμένοι για τρεις μήνες. Μπροστά στην αμετάκλητη απόφαση των Ικαρίων και με δεδομένη την υποστήριξη των Δημάρχων Λέρου, Πάτμου, Καλύμνου, οι Τούρκοι υποχώρησαν. Το ηθικό των Καριωτών αναπτερώθηκε από αγωνιστές σαν τον «γιατρο-γιάννη» που καβάλα στο άλογό του γύριζε τις νύχτες και συναντούσε συνωμοτικά τους συμπατριώτες του 3. Ιδιοι αρματωλοί και κλέφτες. Ο Καϊμακάμης (Διοικητής) πάνω από το κονάκι του (Διοικητήριο) φοβέριζε τον γιατρό αφού κάτι είχε ψυλλιαστεί. Ο Γιάννης όμως ήταν άπιαστος. Οι ζυμώσεις προχωρούσαν και το μόνο που έλειπε για να ξεκινήσει ο αγώνας των σκλαβωμένων ήταν η γνώμη του Πρωθυπουργού (Βενιζέλου) από την Αθήνα. Οταν η αποστολή γύρισε από την πρωτεύουσα με θετικά αποτε- 3. Βλ. Θεολόγου Γ. Μαλαχία, Ανέκδοτα διηγήματα του νησιού, τ. Α, Φυσιογνωμίες λογιών-λογιών του Νησιού με την εποχή τους, εκδ. «Κασταλία», Αθήναι 1975, σ. 89 κεξ. 9

10 λέσματα άρχισαν να ετοιμάζονται, μέσα στον Ιούλιο, τα χωριά απ τα Περίχου μέχρι τη Μεσαριά και το Σοφράνο και απ το Περδίκι μέχρι Χριστό, Γλαρέδο, Ξυλοσύρτη. Ο Αντώνης ο Πλούτης, ο επονομαζόμενος «Σακκάς», με την εμπειρία του στους αγώνες, μπήκε στα λημέρια των Τούρκων, ξοπίσω του κι άλλοι και μάλιστα ο Βατούγιος ο «Επιδέξιος» που τρέμαν οι Τούρκοι στη θωριά του. Οι Τούρκοι άρχισαν να κλαψουρίζουν ικετεύοντας για τη ζωή τους : «Πάρετέ τα ούλα...μόνο τη ζωή μας, τζάνο μου.» Τους Τούρκους από Εύδηλο και Ράχες τους πήγαιναν αιχμάλωτους για το Φανάρι. Το κάθε σπίτι τότε είχε κάτι να διηγηθεί. Οι γυναίκες σταυροκοπιούνταν και οι άντρες μπήκαν για τα καλά στο τουφεκίδι. Στη μάχη στο Χρυσόστομο σκοτώθηκε το πρώτο παλικάρι του ξεσηκωμού, ο Γιώργος παπά Νικόλα Σπανός, από τον Εύδηλο. Αργότερα οι αγωνιστές περικύκλωσαν και ξετρύπωσαν τους Τούρκους της Λευκάδας, κοντά στα Λουβιάρικα. Ο ιστορικός της Ικαρίας,νομικός, συγγραφέας, εκδότης εφημερίδων 4, και πρώτος βουλευτής της Ικαρίας, Χαράλαμπος Παμφίλης, κατέφθασε από την Αίγυπτο, για να βοηθήσει όπως μπορούσε. Τελικά πήρε τη θέση του νομικού συμβούλου στην καινούργια διοίκηση του νησιού. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Καριώτες δεν πείραξαν ούτε τρίχα από τους αιχμαλώτους τους, μετά τη διαταγή και του αρχηγού τους Ιωάννη Μαλαχία: τους έστειλαν με το πλοίο του Μαστρογιαννάκη στην Ηγεμονία της Σάμου ακολουθώντας τους, αρματωμένοι, με το σκάφος του Ζάρα. «Θέλω ν' αναπαυτώ στην άκρη του χωριού μας»/... έλεγε σε στιχάκια του ο Γιατρός (μαιευτήρας), ο σπουδασμένος σε Αθήνα και Παρίσι, που ήρθε να μείνει στην πατρίδα του και βοήθησε από την πρώτη γραμμή στην ευόδωση του Ξεσηκωμού της. Κι ο Χαράλαμπος Παμφίλης έγραψε την Ουτοπία του, Την Πολιτεία των Ελαχίστων με το όραμα μιας δίκαιης και Δημοκρατικής Πολιτείας 5. Κι η κόρη του, η Αθηνά Χ. Παμφίλη, που πέθανε νεότατη, πρόλαβε κι έδωσε γραπτά την πνοή της Ελευθερίας που φύσηξε στο νησί μας με το επικό της ποίημα (Α-Ω) Το Ικαριακό Ειδύλλιο του 1912: -Χ- «Μα να! πετά η Μάνα μας τον πένθιμο μποξά της/ και βάλλει τη ρομφαία της και ζώνει τα σπαθιά της!/» Συγκινήθηκε και ο Επτανήσιος ποιητής και ως άλλος Σολωμός κρούει κι αυτός τη δική του λύρα στη μικρή μας Ικαρία: «Απ το δώμα του πλάστη σταλμένη/ η Θεά η γλυκιά κατεβαίνει/με ρομφαία στο ένα της χέρι/ και στο άλλο αναμμένο δαδί,/ τη χαρά και το φως για να φέρει/ στο μικρό αλλ ανδρείο νησί./...» Η Ικαριά που έζησα κι αγάπησα Η Ικαριά που έζησα κι αγάπησα γραμμένη μες στη μνήμη για παλικαροσύνη κι αρχοντιά Ανάμεσα στα παλικάρια των χωριών πάνω απ τη Λευκάδα (Χριστός, Γλαρέδες) ξεχώρισαν ο Καπνιστός, ο Ταμπουράς... Κι απ το Περδίκι ο Μανταγάς, ο Παπής. Πήραν και το κονάκι του Καϊμακάμη μαζί με τον ίδιο και τους άντρες του. Η Ικαρία ανακηρύχθηκε «Ελευθέρα Πολιτεία» με Διοικητή τον αρχηγό του Ξεσηκωμού τον γιατρο-γιάννη. Ορίστηκε 12μελές Συμβούλιο, ο καθένας στον τομέα του, και Σύνταγμα. Το καθεστώς Αυτονομίας κράτησε τρεισήμισι μήνες (17 η Ιουλίου 1912 ως 4η Νοεμβρίου), ως την ένωση με την Ελλάδα. Τον αγώνα βοήθησαν οι Ικάριοι της διασποράς και οικονομικά και με εθελοντές (π.χ. «Αιγυπτιακός Σύνδεσμος»). 4. «Πανδίκη», «Ικαρος». Γυναίκες μάνες ερωμένες με της ψυχή κομπόδεμα Αντρες λεβέντες Απαρτα κάστρα χτίσαν το «Δώδεκα» H.T. 5. «...Πρωτίστως θα προνοήσεις να εξασφαλίσεις τα απολύτως αναγκαία πράγματα κατόπιν τα χρήσιμα και όλως κατόπιν τα πολυτελή...διότι μετά μίαν κοινωνική διάλυσιν δεν νοείται νομισματική ανταλλαγή. Νοείται μόνον αρπαγή.», Η Πολιτεία των ελαχίστων της Ικαρίας εκθρονίζουσα τον αγάν της γης, τιμάται σίτου δεκάλιτρων 3, εκδ. Οίκος Αγγελικής Χ. Παμφίλη και αδελφών, Αθήναι-Σεπόλια, οδός Αλβανίας 45, σ

11 Η Ικαριακή επανάσταση της 17 Ιουλίου 1912 Γιάννης Μουλάς, δικηγόρος Η Ικαρία, στις 17 Ιουλίου 2012, γιορτάζει τα 100 χρόνια της απελευθέρωσής της από τον Τουρκικό ζυγό. Ένα ζυγό που κράτησε πολλούς αιώνες, όπως και για την υπόλοιπη Ελλάδα. Η Ικαριακή επανάσταση της 17 Ιουλίου 1912, δεν ήταν η πρώτη. Είχε προηγηθεί η επανάσταση του 1821, με την οποία οι πρόγονοί μας, συμπορευόμενοι με όλη την Ελλάδα, είχαν και πάλι επαναστατήσει και απελευθερωθεί μόνοι τους, αλλά οι "προστάτιδες"! δυνάμεις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία, και προ παντός η σατανική Αγγλία, όταν το 1830, καθόριζαν τα όρια του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, έκριναν διαφορετικά, αφήνοντάς μας στη σκλαβιά για άλλα 80 περίπου χρόνια, μέχρι τις 17 Ιουλίου Όταν, και πάλι μόνοι τους, μη αντέχοντας τη σκλαβιά, που με την επικράτηση του κινήματος των Νεοτούρκων και με άθλιο ανδρείκελο τους στο νησί τον "Έλληνα" Καϊμακάμη (Διοικητή) Θουκυδίδη Δημητριάδη, έγινε αβάσταχτη, ξεσηκώθηκαν σύσσωμοι πάλι και κήρυξαν επανάσταση, πρώτοι απ' όλα τ' άλλα σκλαβωμένα νησιά του Αιγαίου, ελευθερώνοντας ταυτόχρονα και τους Φούρνους και στέλνοντας εθελοντές στη Σάμο και τη Χίο, με κίνδυνο άμεσο να σφαγούν από τους Τούρκους, κατά τη πάγια τακτική τους σε παρόμοιες περιπτώσεις, όπως αργότερα, στη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, έγινε με τη Χίο και τα Ψαρά. Ο ξεσηκωμός όμως των προγόνων μας στις 17 Ιουλίου 1912, δεν ήταν τυχαίος, δεν ήταν δηλαδή μια αυθόρμητη ή απερίσκεπτη "αποκοτιά", τροφοδοτημένη μόνο από τη πατριωτική φλόγα που έκαιγε τις ψυχές τους, αλλά και μια πράξη καλοζυγισμένη, που ωρίμασε μέσα στις διεθνείς και τοπικές συνθήκες μιας εξαιρετικά ευνοϊκής συγκυρίας. Η παρουσία, λόγω του Ιταλοτουρκικού πολέμου, Ιταλικών πολεμικών πλοίων στη περιοχή μας, εξ αντικειμένου αποτελούσαν ασπίδα προστασίας μας. Η ετοιμότητα του Ελληνικού Κράτους για την έναρξη, μετά και από συνεννόηση με την Σερβία και την Βουλγαρία, του Βαλκανικού Πολέμου κατά της Τουρκίας και με Πρωθυπουργό, μετά την επανάσταση του 1909, τον ικανότατο Ελευθέριο Βενιζέλο και τέλος η ανώμαλη, λόγω του κινήματος των Νεοτούρκων, εσωτερική κατάσταση της Τουρκίας, συνιστούσαν τις ιδανικές συνθήκες για την έκρηξη της Ικαριακής Επανάστασης και την αποφυγή αντιποίνων γενοκτονίας από μέρους της Τουρκίας. Πράγματι, ιδανικότερες στιγμές για την Ικαριακή Επανάσταση δεν μπορούσαν να υπάρξουν και γι αυτό, αξίζει κάθε θαυμασμός και κάθε τιμή στους προγόνους μας, που αξιολογώντας ορθά τη χρονική συγκυρία και τα τρέχοντα γεγονότα, ξεσηκώθηκαν πάνδημα και μας χάρισαν τη λευτεριά μας, με ένα και μόνο νεκρό, τον αείμνηστο Γεώργιο Σπανό, ο οποίος, παρότι πολύτεκνος, πήρε μέρος από τους πρώτους στο κάλεσμα της Πατρίδας. Πρέπει ιδιαίτερα δε να τονισθεί ότι η επανάσταση αποφασίστηκε και πραγματοποιήθηκε χωρίς καμιά ουσιαστική βοήθεια, αφού το Ελληνικό Κράτος, θέλοντας ν' αποφύγει οποιαδήποτε πρόωρη εμπλοκή με την Τουρκία, εκτός από συμβουλές, τήρησε "αυστηρή ουδετερότητα", με κίνδυνο η Ικαρία προς στιγμήν ν' αντιμετωπίσει περίπτωση κατάληψής της από τα Ιταλικά πολεμικά, που για πολλούς, λόγω των απατηλών διακηρύξεων των Ιταλών ως ελευθερωτών δήθεν των Ελληνικών νησιών, ήταν και ευπρόσδεκτη. Ευτυχώς η αλλαγή της Ευρωπαϊκής πολιτικής έναντι των Ιταλών και η επικράτηση μεταξύ των ξεσηκομένων προγόνων μας, πιο νηφάλιων σκέψεών, μας έσωσαν από αυτό τον κίνδυνο, που θα μας κόστιζε άλλα 33 χρόνια σκλαβιάς, Ιταλικής αυτή τη φορά, όπως έγινε με τα άτυχα Δωδεκάνησα, που η Ιταλία, αθετώντας τις διακηρύξεις της, τα κράτησε σκλαβωμένα μέχρι και το 1945, που απελευθερώθηκαν και ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μετά την λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου και τη νίκη των συμμάχων. Οπλαρχηγοί του Η Ικαρία, μετά την επικράτηση της Επανάστασης και το διώξιμο των Τούρκων, επί 4½ μήνες, δηλ. από 17/7/1912 μέχρι 4/11/1912, έμεινε μόνη και λειτούργησε σαν "ανεξάρτητο κράτος" με το όνομα "Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας", με έναν υπέροχο δικό της ύμνο, με στίχους του ποιητή Φρ. Καρρέρ και μουσική 11

12 του μουσικοσυνθέτη Κ. Ψάχου, με δικούς της θεσμούς, "Σύνταγμα", "Διοίκηση", "Δικαιοσύνη", υποτυπώδη "Στρατό", "Ναυτικό", με "ναυαρχίδα" την περιβόητη "Κλεοπάτρα" και κάποια άλλα ιστιοφόρα, "Αστυνομία", "Σχολεία", "Ταχυδρομεία" με δικά της "γραμματόσημα" και επίσημη εφημερίδα (κάτι σαν Εφημερίδα Κυβερνήσεως σήμερα) την "Ίκαρο", κλπ. Στο διάστημα αυτό, η Ικαρία διοικήθηκε από μια Διοικητική Επιτροπή (δηλαδή μια μικρή κυβέρνηση) που αποτελούνταν από ένα πρόεδρο και 11 μέλη. Θεωρώ σκόπιμο, προς γνώση και των νεότερων, να αναφέρω τα ονόματα των μελών της Διοικητικής Επιτροπής, που (σοφά) προέρχονταν και από τις τρεις δημογεροντίες του νησιού: Πρόεδρος ο Αρχηγός της επανάστασης Ιωάννης Μαλαχίας και μέλη, οι Ζαχαρίας Μωραΐτης, Αγγελής Τσαντές, Ιωάννης Πουλιανός, Σαράντης Κρόκος, Κων/νος Πουλιανός, Νικόλαος Μαλαχίας, Λεωνίδας Σπανός, Θοδωρής Σπανός, Χαράλαμπος Παμφίλης και Χαράλαμπος Σπανός. Γραμματέας της Επιτροπής ο σχολάρχης Γεώργιος Λομβαρδάς. Η Διοικητική αυτή Επιτροπή λειτούργησε άψογα, με σοβαρότητα και οργάνωση, πραγματικά εντυπωσιακή, αν λάβει κανείς υπόψη ότι ούτε γνώσεις είχαν, ούτε εμπειρία κυβερνητική, ούτε οικονομικά μέσα. Προσωπικά πιστεύω ότι η αποτελεσματική λειτουργία της, ώστε να μην υπάρξει κενό εξουσίας, οφειλόταν στο θαυμάσιο θεσμό των Δημογεροντιών, που ίσχυσε και λειτούργησε με απόλυτη επιτυχία στο νησί κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Όποιος έχει διαβάσει τα πρακτικά των συνεδριάσεων της Διοικητικής Επιτροπής (δηλ. της μικρής Ικαριακής Κυβέρνησης) μένει κατάπληκτος για τη σοβαρότητα και αποτελεσματικότητα με την οποία αντιμετώπιζε και έλυνε τα διάφορα καθημερινά προβλήματα του λιλιπούτειου "Κράτους". Η ενσωμάτωση της Ικαρίας στην Ελλάδα έγινε στις , με κατάληψη του νησιού από το Πολεμικό "Θύελλα", με διαταγή του αρχηγού του στόλου Ναυάρχου Κουντουριώτη. Η ενσωμάτωση, την οποία οι πρόγονοί μας επίμονα ζητούσαν από την πρώτη στιγμή της απελευθέρωσής τους, έγινε με δάκρυα χαράς και καθολικές κωδωνοκρουσίες, σε μια ατμόσφαιρα παλλαϊκού πανηγυρισμού των κατοίκων, γιατί επιτέλους είχε φθάσει η στιγμή της πραγματοποίησης του ονείρου τους, της Ένωσης με τη Μητέρα Ελλάδα. Κλείνοντας, δεν μπορώ όμως να μην πω ότι η Ικαρία δεν βρήκε την θαλπωρή της μητρικής αγκαλιάς που περίμενε, αλλά αδιαφορία για τα πολλαπλά και βαθειά προβλήματά της, τις συνέπειες της οποίας πληρώνει και μέχρι σήμερα. Πιστεύω ότι έστω και τώρα, έστω και τόσο αργά, το κράτος πρέπει επί τέλους να ενδιαφερθεί για τα μεγάλα προβλήματα της Ικαρίας, που εξακολουθούν να παραμένουν άλυτα. Μας το οφείλει. Έχουν περάσει 100 χρόνια από την ένωσή μας, είναι καιρός πια να νιώσουμε κι' εμείς το ζεστό χέρι και την αγάπη της μάνας Πατρίδας. Ύµνος στην ανεξαρτησία της Ικαρίας Paola Cοlοtti, Vacallo Ελβετίας Μάιος 2012 Μετάφραση: Νικ. Τσαγκάς Κατοικηµένη από επτά χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Υπέστη τους περσικούς πολέµους και µέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεµο η ζωή υπήρξε ευτυχής. Μέρος της Δεύτερης Αθηναϊκής Συµµαχίας, έπεσε υπό τους Ρωµαίους, υπό το Βυζάντιο, έγινε ο στόχος των πειρατών, η χερσαία γη υπήρξε η σωτηρία, κυριαρχηµένη από τους Ρωµαίους και από τους Γενοβέζους, νικηµένη ακόµα µια φορά από τους ιππότες του Αγίου Ιωάννου, κατακτήθηκε στη συνέχεια από τους Τούρκους το Έγιναν µάχες εναντίον των τυράννων, φονεύθηκε ο πρώτος Τούρκος φοροεισπράκτορας (σηµ. µεταφρ: η ποιήτρια κάνει) υπαινιγµό στο επεισόδιο του "όλοι εµείς Aφέvτη". Οι Ικαριώτες ξεσηκώθηκαν µε την Ελλάδα το Η Οθωµανική αυτοκρατορία νικήθηκε έξι χρόνια µετά. Το πρωτόκολλο του Λονδίνου ανακήρυξε την τουρκική κυριαρχία. Στις 17 Ιουλίου του 1830, οι Τούρκοι εξεδιώχθησαν και υπήρξε η ικαριακή ανεξαρτησία. Οι Βαλκανικοί πόλεµοι εµπόδισαν την ένωση µε το υπόλοιπο του νέου ελληνικού κράτους. Μόνο µετά από πέντε µήνες υπήρξε δυνατή η ένωση. Την 4 η Νοεµβρίου του 12 υπήρξε η ικαριακή απελευθέρωση: το νησί µεταµορφώθηκε σε τµήµα της Ελλάδος. Η ελληνική κυβέρνηση δεν επένδυσε για την ανάπτυξη της νήσου. Έφθασε η βοήθεια από τους ξενιτεµένοuς της Αµερικής. Στις 17 Ιουλίου εξεδιώχθη η τουρκική Φρουρά. Στιs 18 Ιουλίου ανακηρύχτηκε το ελεύθερο ικαριακό κράτος. Ο Γεώργιος Σπανός από το χωριό Εύδηλος φονεύτηκε από ένα Τούρκο. Και στις 17 lουλίου του θέρους εκείνου κηρύχτηκε ήρωας της ικαριακής επανάστασης. Οι Φούρνοι ή Κορσεοί, απελευθερωµένοι, απετέλεσαν τµήµα του ελεύθερου ικαριακού κράτους. Η ανεξαρτησία διήρκεσε πέντε µήνες. Ο Ιωάννης Μαλαχίας υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος. Σηµαία, γραµµατόσηµα ένοπλες δυνάµεις είχε το νησί. Υπήρξαν δύσκολοι καιροί, µε τον κίνδυνο να πέσει υπό την κυριαρχία της ιταλικής αυτοκρατορίας του Αιγαίου. Κατά το Νοέµβριο του 1912 η Ικαρία µετά από καθυστέρηση οφειλόµενη στους Βαλκανικούς πολέµους κατέστη µέρος της Ελλάδος. Η σηµαία είναι όµοια µε εκείνη της Ελβετίας. Το βάθος είναι κυανό αντί να είναι κόκκινο, όµοια µε τα κυανά ρόδα που σήµερα ρίχνουµε πάνω στην ηµεροµηνία αυτή. Από την ανάµειξη αυτή, γκραβούρα προκύπτει στο βιολετί χρώµα που χρωµατίζει ακόµα µια φορά αυτό το νησί της σκέψης. Παράλληλα γίνεται ιδεώδες ακρόπλωρο [σηµ: η ποιήτρια εµπνέεται από τη λαϊκή γκραβούρα της εποχής που η Ικαρία µε την ελληνική σηµαία εµφανίζεται ως γενναία γυναίκα στην πλώρη πλοίου] η γυναίκα που αναπαριστά την Ικαρία. Πνέει ο άνεµος, πάνω στο άσπρο και µπλέ πανί, πάντοτε τεντωµένο που αγκαλιάζει µε το αριστερό και µε το δεξί το τροχισµένο σπαθί. Με τα µάτια καρφωµένα στον άγγελο, οπλισµένο επίσης µε ένα σπαθί. Τα φτερά της οδηγούν τον οπλισµένο στόλο έτοιµο 12

13 για την µάχη, αιµατωµένη απο το ευγενικό αίµα των Ικαριωτών, γίνεται ρόδινη ή ίσως βιολετί η σηµαία, το πράσινο ένδυµα. Ο ερυθρός µανδύας στον ζωηρό άνεµο, τα στρατεύµατα των µαχητών την ακολουθούν µε πίστη. Γίνονται κόκκινες από αίµα οι ακτές της κόκκινης νήσου, οπλισµένης και αγαπηµένης µέχρι τον Θάνατο. Δυο σπαθιά αρκούν να νικήσουν τον εχθρό. Εν τούτοις στρατεύµατα δίδυµα µε εκείνα των ουράνιων στρατευµάτων µάχονται µέχρι την τελευταία ρανίδα αίµατος της καριώτικης υπερηφάνειας που κατέβηκε από τα επτά χιλιάδες χρόνια προ Χριστού, από τα 750 χρόνια προ Χριστού από τους Έλληνες της Μιλήτου, από τους Γενοβεζους. Ένας νέος Ίκαρος έπεσε, την ηµέρα εκείνη του lουλίου. Θέλησε να πέσει για να θέσει σε διαταραχή τα στρατεύµατα, αναµειγνύοντας τον ιδρώτα του µε εκείνον των πιο γενναίων Ικαριωτών. Τις σταγόνες τις πιο θερµές από κερί που ακόµα κυλούν απ' αυτόν, έρρεαν πάνω στα καπέλλα, στα λαµπερά όπλα και πάνω στα σώµατα, στα ιδρωµένα µαλλιά, τα δάκρυα γίνονταν σκληρά, στέγνωναν ανάµεσα στα φρύδια σχηµατίζοντας ένα γείσο που εµπόδιζε την όραση, εισέδυαν στα αυτιά που εµπόδιζαν τις διαταγές, τυφλούς και κουφούς τους είχε καταστήσει ο Ίκαρος για να ελαττώσει τη θέληση. Εµποδισµένοι από το είδος αυτό του σωτηρίου µέλιτος, οι εχθροί θέλησαν να καταφύγουν στη θάλασσα για να πλυθούν, δεν ήταν αρκετό το αλάτι, το βαθύ παράπονο για να διαλύσει το ελληνικό ρετσίνι, τα ρούχα εµπόδιζαν τις κινήσεις, τα όπλα κόλλαγαν στο σώµα. Οι κινήσεις φρεναρισµένες επιβράδυναν τις διαφυγές, τις εξόδους και τις προελάσεις. Στο µεταξύ η τούρκικη σηµαία δεν µπορούσε να σηκωθεί για να διεγείρει τους συντρόφους, το κερί είχε ξηράνει τη σηµαία µέσα σε στενό κλοιό, εξαφανίστηκε η ηµισέληνος και το αστέρι, οι Τούρκοι δεν γνώριζαν που να πάνε χωρίς τον ιδεώδη αυτόν οδηγό χωρίς εν τούτοις ένας ελαφρύς άνεμος της παραλίας να ταράζει τα νερά που γίνονταν πιο κόκκινα µπροστά στις καριώτικες παραλίες. Το γλυκό αίµα έβγαινε σπο τις τούρκικες πληγές αναµειγνυόταν χωρίς να συγχέεται µε εκείνο των Ικαριωτών. Ήσαν αγκάθια Ψαριών τα ξίφη των µαχών αυτών, ενός ψαριού καλούµενου Ικαρία, όπου το πέσιµο στη µάχη είναι το πέσιµο ενός Ικάρου, παντοτε πιο µυθικού, ακόµα και εάν η κάθοδος είναι του πιο ταπεινού στρατιώτη, απόγονου των Φαναριωτών (σηµ µεταφρ: εννοεί των κατοίκων του Φαναρίου, Αγίου Κηρύκου). Το άγαλµα στην άκρη της πλώρης κατεβαίνει από το πλοίο και κόβει κατ ευθείαν τις σηµαίες, τα ιστία, τα τούρκικα πλοία. Από τις διακοπές αυτές ένα αίµα αναβλύζει πιο κόκκινο ενώ η θάλασσα γίνεται σκοτεινή θύελλα και βουλιάζει µέσα στο νερό τα πιο θαραλλέα πνεύματα. Είναι το καλοκαίρι της ανεξαρτησίας, ο πιο βιολετί Ιούλιος, από την µπουκαμβίλια που αναγγέλλει τη νίκη. Η Ικαριώτικη Νίκη φτερώνει από τους αγρούς, από τα παράθυρα που γιορτάζουν, χορωδίες που ανεβαίνουν στον ουρανό, στην αντίθετη κατεύθυνση προς εκείνη του φτεροφόρου που έπεσε. Πάνω στα πλοία, τραγουδούν, χορεύουν, κάνουν ένα τιµητικό γύρο, οι δίδυµες αδελφές κλίνουν το κεφάλι µε νικητήρια χαρά µέσα στην καρδιά. Μεταξύ του ήλιου και της θάλασσας, µεταξύ της θάλασσας και του ήλιου ήταν χαραγµένη για πάντα η στενή οδός, η προτιµώµενη, εκείνη της πτώσης και της νίκης που πηγαίνει προς τα πάνω. Η προτιµώµενη οδός της απελευθέρωσης. Τελική, έγχρωµη, του βιολετί χρώµατος, αρωµατισµένη από το µέλι που ρέει, από γλυκά δάκρυα. Όπως ποτέ λουλουδιασµένα ακόµα µια φορά µε µια βιολετί σκέψη. Όλα τα ψάρια που είναι τα παιδιά του νησιού αυτού, που έχει το σχήµα του ψαριού, φθάνουν στην επιφάνεια του νερού γιορτάζοντα από την ηµέρα εκείνη την ελευθερία µέσα στα νερά που εγγίζουν το µώλο της πτώσης, που έχουν τη γεύση του ελληνικού αλατιού, της ελληνικής φωτιάς. Μικρή χρωµατική γεωµετρία. Η σηµαία του Τικίνου (σηµ. µετ: το ιταλικό καντόνι της Ελβετίας) είναι κατά το ήµισυ κόκκινο και κατά το ήµισυ µπλέ: αναµειγνύοντας τα δυο αυτά χρώµατα έχουµε το βιολετί χρώµα (στο σκοτεινό λιλά). Το βιολετί αυτό χρώµα είναι το χρώµα της νήσου Ικαρίας. Της νήσου της σκέψης. Ο πανσές (γαλλικά ίον, αλλά και σκέψη. La pensee) είναι το βιολετί χρώµα της σκέψης. Η Ικαρία είναι η βιoλετιά νήσος της σκέψης. Η ελβετική σηµαία έχει άσπρο σταυρό σε κόκκινο βάθος, η σηµαία της Ικαρίας έχει άσπρο σταυρό σε κυανό φόντο. Η επικάλυψη προκαλεί τα ίδια χρωµατικά θαύµατα. Η Πάολα Κολόττι είναι διακεκριµένη Ελβετίδα ποιήτρια, καθηγήτρια και λογία, µεγάλη φίλη της Ελλάδος και της Ικαρίας, την οποία επισκέφτηκε και έγραψε ενθουσιώδη άρθρα στο περιοδικό "Ικαριακά" όπως "η πτήση του Ικάρου", "η ελληνική διασπορά". Ιδού η νέα της συνεργασία της για την επέτειο των 100 χρόνων για την απελευθέρωση της νήσου, προορισµένη για τα ικαριακά έντυπα. Σε απόδοση από την ιταλική από τον καθηγητή Νίκο Τσαγκά. 13

14 Οι «εξ Ικάρου» του Περσικού Κόλπου Ιωάννης-Ανδρέας Γ. Βλάχος Eντελώς ανυπόστατη θεωρείται από σχεδόν όλους τους μελετητές γι αυτό και οι περισσότεροι δεν την αναφέρουν καν - η τόσο γοητευτική για τους σύγχρονους Ικαριώτες υπόθεση ότι ίσως το ονομαζόμενο σήμερα Φαϊλάκα νησί του Περσικού Κόλπου ονομάσθηκε «Ικαρος» επειδή οι πρώτοι έποικοι κατάγονταν από την Ικαρον του Αιγαίου και ότι το όνομα αυτό τού δόθηκε, με εντολή μάλιστα του ιδίου του Αλεξάνδρου, προς τιμήν τους. Εξ όσων γνωρίζω, ο πρώτος, και ουσιαστικά ο μόνος μέχρι σήμερα, που υποστήριξε ως αυτονόητη την ιδέα αυτήν είναι ο κορυφαίος Βρετανός ιστορικός William W. Tarn, ο οποίος, σε μια σύντομη υποσημείωσή του στο χουσες αρχαίες πηγές δεν γίνεται μνεία σε παρουσία στην Ικαρον του Περσικού εποίκων προερχόμενων από εκείνην του Αιγαίου, θα έπρεπε, το λιγότερο, να είχαν αποτελέσει αυτοί την μεγάλη πλειονότητά τους ώστε να είναι σε θέση να επιβάλουν στους υπόλοιπους, και μάλιστα στους ήδη εγκατεστημένους εκεί κυρίαρχους Μακεδόνες, το όνομα του δικού τους, υποτελούς σε αυτούς τόπου καταγωγής. Η αποκαλούμενη, άλλωστε, «Στήλη του Σωτέλη», που είχε ανακαλυφθεί εντελώς τυχαία, το 1937, στην Φαϊλάκα, αναφέρει μια ομάδα Αθηναίων: «Σωτέλης Αθηναίος καί οι στρατιώται, Διί Σωτήρι, Ποσειδώνι, Αρτέμιδι Σωτείραι»: «Ο Σωτέλης ο Αθηναίος και Η πάλαι ποτέ νήσος Ικαρος του Περσικού και νύν Φαϊλάκα. αφιερωμένο στον Μέγα Αλέξανδρο έργο του, σημείωνε: «There was a shrine of hers (i. e. Artemis) on the island of Icaria near Samos, from which island must have come the colonists of the island on the Arabian side of the Persian Gulf, who named that island Icaros and brought Tauropolos with them; the colonization could only have been Alexander s or early Seleucid.». Σημειωτέον ότι και οι ελάχιστοι που το θεωρούν σήμερα ως την πιθανότερη εκδοχή, δεν καταθέτουν, όσο ξέρω, καμμία συγκεκριμένη επιχειρηματολογία που να στηρίζει την πεποίθησή τους. Κατά την επικρατέστερη, πράγματι, άποψη, οι πρώτοι έποικοι μάλλον πρέπει να ήσαν ηλικιωμένοι παλαίμαχοι της μακεδονικής στρατιάς, και αργότερα μόνο θα ήλθαν ίσως επίσης έποικοι από άλλες περιοχές της Ελλάδος. Δεν μπορεί, βέβαια, να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να υπήρχαν ανάμεσά τους και Ικάριοι. Ωστόσο, εκτός του ότι σε καμμία από τις υπάροι στρατιώτες του ανέθεσαν στον Δία Σωτήρα, τον Ποσειδώνα και την Αρτέμιδα Σώτειρα». Σε κάποιο άλλο από τα ελληνιστικά επιγραφικά ευρήματα της Φαϊλάκας αναφέρονται, βέβαια, αν και εμμέσως, «Ικάριοι», πρόκειται όμως για τους κατοίκους της ιδίας της Ικάρου, εκείνης δηλαδή του Περσικού. Πρόκειται για την επιγραφή που, χάρη στην ανακάλυψή της το 1959 από τους Δανούς αρχαιολόγους, επιβεβαιώθηκε οριστικά η ταύτιση της Ικάρου του Περσικού με την σημερινή Φαϊλάκα, γι αυτό και έχει καθιερωθεί να μνημονεύεται ως «Στήλη της Ικάρου». Στο μακροσκελές αυτό κείμενο, που αποτελείται από οδηγίες του «βασιλέα» προς τους κατοίκους της Ικάρου και που τους εντέλλεται να τις αναρτήσουν σε στήλη στο εκεί ιερό της Αρτέμιδος, οι αποδέκτες αναφέρονται ως «οι εν Ικάρω». Άν, όμως, στην περίπτωση αυτήν δεν χωρεί η παραμικρή αμφιβολία ότι εννοούνται κάτοικοι της Ικάρου του Περσικού, 14

15 το ίδιο δεν μπορεί να ειπωθεί σε ό,τι αφορά κάποιαν άλλην, εξαιρετικά ολιγόλογη εκείνη, επιγραφή, χαραγμένη σε έναν μικρό πέτρινο βωμό και η οποία, αντίθετα με την προηγούμενη - που, όπως είδαμε, απευθύνεται σε όλο τον πληθυσμό της Ικάρου -, πιθανόν να αναφέρεται, ακριβώς όπως και η προαναφερθείσα «Στήλη του Σωτέλη», σε κάποια σχετιζόμενη με την «Ικαρον» ξεχωριστή ανθρώπινη ομάδα. Η άλλη αυτή επιγραφή, η οποία όπως και η προηγούμενη, ανακαλύφθηκε το 1959, από τους Δανούς αρχαιολόγους, έχει, κατά την σημαντικότερη, πιο πρόσφατη δημοσίευσή της το 1985, ως εξής: ΤΟ{ΙΣ ΘΕΟΙΣ} OI ΕΞ ΙΚΑ{ΡΟΥ} ΙΔΡΥΣΑΝ {ΤΟ} ΒΩΜΟΝ Επειτα από μία συμπλήρωση των υπαρχόντων κενών, η επιγραφή αποδίδεται από τις Αγγλίδες ερευνήτριες Charlotte Roueché και Susan Sherwin-White ως: «To the gods, those from Ikaros dedicated this altar», δηλαδή «Στους θεούς, οι εξ Ικάρου αφιέρωσαν ετούτον τον βωμόν». Πρέπει, ωστόσο, ευθύς αμέσως να διευκρινισθεί ότι, για τις δυο ερευνήτριες, με τους «εξ Ικάρου» ανώνυμους αυτούς αφιερωτές του εν λόγω βωμού δεν εννοούνται «προερχόμενοι από την Ικαρον του Αιγαίου» έποικοι αλλά, όπως και με την προηγούμενη, κάτοικοι της ιδίας της Ικάρου του Περσικού. Ομως, ο Kristian Jeppesen, εξέχων μέλος της Δανικής αρχαιολογικής αποστολής που διενήργησε ανασκαφές στην Φαϊλάκα, αμφισβητεί την αποκατάσταση τις δεύτερης σειράς της αφιέρωσης ως «οι εξ Ικάρου». Εχοντας πρώτος, το 1960, δημοσιεύσει και σχολιάσει την επιγραφή αυτήν, είχε προτείνει τότε την ανάγνωση «οι εξ Ιν{δου}, δηλαδή «οι προερχόμενοι από την Ινδία», εκτιμώντας ότι επρόκειτο για παλαίμαχους Μακεδόνες της Ινδικής εκστρατείας του Αλεξάνδρου. Η ερμηνεία αυτή είχε γίνει αποδεκτή από ορισμένους άλλους διακεκριμένους ερευνητές, γι αυτό και, όπως εκ προοιμίου το επεσήμανα, έχει ευρύτερα επικρατήσει η άποψη ότι οι πρώτοι έποικοι της Ικάρου του Περσικού ήσαν «ηλικιωμένοι παλαίμαχοι της μακεδονικής στρατιάς». Το εξαιρετικά ενδιαφέρον, όμως, σε αυτήν την διαμάχη μεταξύ έγκριτων ελληνιστών-επιγραφικών είναι το επιχείρημα που προβάλλει ο Jeppesen για να καταρρίψει την ερμηνεία των δυο Αγγλίδων, νεότερων συναδέλφων του. Επανερχόμενος, πράγματι, επί του σημείου αυτού σχεδόν τριάντα χρόνια μετά και με αφορμή την προτεινόμενη από αυτές διαφορετική ανάγνωση, με την οποία μάλιστα κατηγορηματικώς απορρίπτεται η δική του, ο Jeppesen επισημαίνει ότι ακόμα και αν γινόταν αποδεκτή η ανάγνωση «οι εξ Ικάρου», αποκλείεται οι κάτοικοι της Ικάρου του Περσικού να αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «εξ Ικάρου», το οποίο δεν είναι δυνατόν να σημαίνει «διαμένοντες στην Ικαρον» παρά μονάχα «προερχόμενοι από την Ικαρον» - κάτι το οποίο, προσθέτει, θα είχε νόημα μόνον εφόσον ήσαν έποικοι από την Ικαρία του Αιγαίου. Σημειωτέον ότι την άποψή του υποστηρίζει ο καθηγητής Αγγελος Χανιώτης, σημειώνοντας: «Jeppesen also comments on a fragmentary inscription which records the dedication of an altar to the gods by settlers. Roueché and Sherwin-White restored εξ Ικ{άρου}, but Jeppesen rightly points out that the inhabitants of Ikaros could not call themselves so. If the word Ικ{άρου} should be restored here, it probably meant settlers from the homonymous island of Aegean.» Εκεί, όμως, σταματά τον κριτικό του συλλογισμό ο Jeppesen - ο οποίος, στην πραγματικότητα, επαναφέρει, χωρίς καν να αναφέρει την πηγή του δανείου του, την άποψη που είχε διατυπώσει σαράντα χρόνια πριν ο W.W. Tarn (βλ. σελ. 1) -, δίχως να αναπτύξει πιο συστηματικά την νέα, υποτίθεται, θεώρησή του επί ενός τόσο καίριου ζητήματος. Και πώς, πράγματι, να το πράξει όταν, όπως εξ αρχής το είχα επισημάνει, σε καμμία αρχαία πηγή δεν γίνεται λόγος για παρουσία «Ικαρίων» του Αιγαίου στην Ικαρον του Περσικού, ακόμα δε λιγότερο συνδέουν αυτές την ονοματοθεσία του νησιού του Περσικού με την παρουσία σε αυτό «Ικαρίων» εποίκων. Επιπρόσθετα, θα ήταν δύσκολο να φαντασθεί κανείς ότι, ακόμα και αν υπήρχαν ανάμεσα στους κατοίκους του νησιού πολλές εκατοντάδες, προερχόμενοι από την Ικαρον του Αιγαίου έποικοι, η θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία του νησιού ήταν τέτοια που να τους επιτρέψει να εγκαταστήσουν στον κύριο ναό της Ικάρου, έναν δικό τους, αφιερωμένο σε όλους τους θεούς, βωμό. Οι δύο εκ διαμέτρου αντίθετες αυτές προσεγγίσεις συμπίπτουν, ωστόσο, σε ένα καίριας σημασίας σημείο: στο ότι και οι δύο πλευρές αναγνωρίζουν ως 2η λέξη της 2ης σειράς της επιγραφής την πρόθεση «εξ». Και χαρακτηρίζω ως «καίριας σημασίας» την σύμπτωσή τους σε ό, τι αφορά την πρόθεση αυτήν, επειδή θα μπορούσε να γεφυρώσει αυτή, κατά κάποιον τρόπο, τις εκ διαμέτρου αντίθετες αναγνώσεις τους, με την παρεμβολή ανάμεσα στις δυο μιας τρίτης ανάγνωσης, η οποία δανείζεται τα, κατά την γνώμη μου, δοκιμότερα στοιχεία της καθεμιάς. Εφόσον, πράγματι, από την μία, κρατούσαμε ως δόκιμη την ανάγνωση «εξ Ικάρου» των Roueché 15

16 και Sherwin-White, αποδίδοντάς όμως στην πρόθεση «εξ» την σημασία που δοκίμως της αποδίδει ο Jeppesen, δηλαδή όχι «εν Ικάρω» αλλά «προερχόμενοι από» την Ικαρον, και εφόσον, από την άλλη, δεν αποκλείαμε τόσο κατηγορηματικά όσο το κάνουν σχεδόν όλοι οι μελετητές το ενδεχόμενο να είχε μετάσχει στον εποικισμό της Ικάρου του Περσικού κάποια «προερχόμενη από» εκείνην του Αιγαίου ανθρώπινη ομάδα που να διέθετε αρκετό κύρος ώστε να εγκαταστήσει έναν δικό της βωμό αφιερωμένον σε όλους τους θεούς, θα μπορούσαμε να σκεφθούμε ότι πιθανόν να μην έχουμε να κάνουμε στην προκείμενη περίπτωση με κατά κυριολεξίαν «Ικαρίους». Θα μπορούσε, δηλαδή, να πρόκειται για κάποιαν άλλη, όντως προερχόμενη από την Ικαρον του Αιγαίου αλλά διαφορετικής καταγωγής ανθρώπινη ομάδα, και συγκεκριμένα για μίαν ομάδα προερχόμενων τες, ασφαλώς περισσότερο από τους «στεριανούς» Μακεδόνες, διέθεταν την αναγκαία τεχνογνωσία και εμπειρία ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις μιας αποστολής όπως ήταν η λειτουργία ενός ευρισκόμενου σε μία νευραλγική θέση παραθαλάσσιου, νησιωτικού φρουρίου που, ακριβώς όπως ήταν κι εκείνο του Δρακάνου, προοριζόταν να λειτουργήσει όχι ως συνηθισμένο φρούριο αλλά ως σημείο ελέγχου της ευρύτερης περιοχής και, ειδικότερα, ως τηλεπικοινωνιακός σταθμός. Ξέρουμε, βέβαια, ότι, όταν μετά την μάχη της Χαιρώνειας, ο Φίλιππος Β δημιούργησε την Συμμαχία της Κορίνθου, ενώ πολλές νησιωτικές πόλεις που μετείχαν στην Β Αθηναϊκή Συμμαχία προσχώρησαν σε αυτήν, η Σάμος και προφανώς η Ικαρία επίσης, δεν έλαβαν μέρος και παρέμειναν αθηναϊκές κτήσεις, ώστε απίθανο θα ήταν να φαντασθεί κάποιος Αρχαιολόγοι επί το έργον. από το νησί αυτό Αθηναίων, που αναμφίβολα, όπως το καθιστά ανάγλυφο η προαναφερόμενη «Στήλη του Σωτέλη», η θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία της Ικάρου πρέπει να ήταν δίχως άλλο, αμέσως μετά από εκείνην των Μακεδόνων, η υψηλότερη όλων. Τι θα μπορούσε, όμως, να είχε συμβεί, ώστε να βρεθεί στην «νέα Ικαρον» μία ομάδα Αθηναίων προερχόμενων από την Iκαρον του Αιγαίου; Στο ερώτημα αυτό δεν είναι αδύνατο να δοθεί μία απάντηση. Θα μπορούσαμε, πράγματι, να σκεφθούμε ότι προκειμένου να επανδρώσουν τη φρουρά που εγκατέστησαν στο νησάκι του Περσικού, οι επιτελείς του Αλεξάνδρου είχαν ίσως σχεδιάσει να μετακαλέσουν, καθιστώντας τους, όπως ήσαν και στην Ικαρία από τα μέσα του 5ου π. Χ. αι., «κληρούχους», μίαν ομάδα Αθηναίων στρατιωτών που υπηρετούσαν στο Δράκανον της Ικαρίας και συγκεκριμένα στον εκεί γνωστό πύργο-παρατηρητήριο, ο οποίος, αξίζει να σημειωθεί, θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους όλων των αντίστοιχων αθηναϊκών πύργων του Αιγαίου. Οι «εξ Ικάρου» αυτοί Αθηναίοι στρατιώότι θα είχαν κάποιο λόγο οι σταθμευμένοι αυτοί στο Δράκανον Αθηναίοι να δεχθούν μία τέτοια πρόταση, η οποία θα συνεπαγόταν μάλιστα ότι θα λιποτακτούσαν από τις τάξεις του αθηναϊκού στρατού και το λιγότερο που θα είχαν υποστεί θα ήταν να διαγραφούν από την τάξη των Αθηναίων πολιτών. Αν όμως αυτό ήταν αδιανόητο τότε, το ίδιο δεν θα ίσχυε από το 322 π. Χ. και έπειτα, όταν, ένα χρόνο περίπου μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, στο πέρας του αποκαλούμενου «Λαμιακού πολέμου», οι επαναστατημένοι κατά των Μακεδόνων Αθηναίοι θα κατατροπωθούν και μαζί με ολόκληρο το Αιγαίο, η Σάμος και, μαζί της η Ικαρία επίσης, θα περιέλθουν στην πλήρη κυριαρχία των Μακεδόνων. Υπό την νέα αυτή συγκυρία, πράγματι, διόλου απίθανο γίνεται πλέον το ενδεχόμενο να προτάθηκε από τους Μακεδόνες, με ελκυστικούς όρους, σε μερίδα των ως τότε σταθμευμένων στο σημείο αυτό της Ικαρίας Αθηναίων στρατιωτών-κληρούχων να μετεγκατασταθούν στην Ικαρο του Περσικού. Η υπόθεση αυτή, άλλωστε, ενισχύεται σε σημαντικό 16

17 βαθμό, φωτίζοντάς την συγχρόνως, από την προαναφερθείσα «Στήλη του Σωτέλη», η οποία δεν αναφέρεται γενικώς και αορίστως σε μια ομάδα Αθηναίων, αλλά σε μια συγκροτημένη ομάδα Αθηναίων στρατιωτών, από το οποίο συνάγεται ότι, παρότι δεν μνημονεύεται ο συγκεκριμένος τόπος προέλευσής τους, η κύρια μερίδα ή και το σύνολο των ανδρών που, όπως φαίνεται, επάνδρωναν το εκεί φρούριο δεν αποτελείτο από «παλαίμαχους Μακεδόνες» αλλά από εξειδικευμένους Αθηναίους αξιωματικούς και οπλίτες. Ετσι, λαμβάνοντας υπόψη ότι εκείνο που, στην «νέα Ικαρον», διέκρινε τους προγενέστερα σταθμευμένους στο Δράκανον της Ικαρίας Αθηναίους οπλίτες-κληρούχους από τους οποίους άλλους εποίκους ήταν η «εξ Ικάρου» προέλευσή τους, θα μπορούσε η επίμαχη επιγραφή να ερμηνευθεί ως εξής: «Στους θεούς οι εξ Ικάρου (Αθηναίοι) αφιέρωκαλλιεργητές (είναι γνωστό ότι αυτόχθονες καλλιεργούσαν κατά κανόνα τους κλήρους των Αθηναίων οπλιτών-εποίκων, οι οποίοι συχνά δεν κατοικούσαν καν επί του κλήρου τους), και αριθμός αυτόχθονων Ικαρίων, τότε δικαίως θα πρέπει να επαίρονται οι σύγχρονοι Ικαριώτες για τον ρόλο που είχαν διαδραματίσει οι μακρινοί τους πρόγονοι Η Ικαρος του Περσικού και σημερινή Φαϊλάκα οπωσδήποτε δεν έχει ακόμα αποκαλύψει όλα τα μυστικά της, και οι συνεχιζόμενες εκεί αρχαιολογικές ανασκαφές, στις οποίες μετέχουν από το 2008 και Ελληνες αρχαιολόγοι υπό την διεύθυνση της διακεκριμένης αρχαιολόγου Αγγελικής Κοτταρίδη, ενδέχεται να μας επιφυλάσσουν όπως είχε συμβεί με την «Στήλη της Ικάρου» και άλλες επιβεβαιώσεις αμφισβητούμενων υποθέσεων ή και ανατροπές των καθιερωμένων. Εκτός και αν οι μελλοντικές αυτές Ο πύργος του Δρακάνου, που εφύλασσε τον στενό ανάμεσα στην Ικαρία και την Σάμο (διακρίνεται στο βάθος). σαν τον βωμόν αυτόν». Με άλλα λόγια, ο λόγος για τον οποίον δεν αναφέρονται αυτοί ως «εξ Ικάρου Αθηναίοι» αλλά απλώς ως «εξ Ικάρου», είναι ότι, αφού ήσαν οι μοναδικοί «εξ Ικάρου (του Αιγαίου)» έποικοι στο νησί του Περσικού, η ειδικότερη «εθνική» τους ταυτότητα εξυπακούετο. Μήπως, εν τέλει δεν θα ήταν και τόσο ανυπόστατη η πεποίθηση των σύγχρονων Ικαριωτών ότι λόγω προέλευσης εποίκων από το δικό τους νησί ονομάσθηκε «Ικαρος» το νησί του Περσικού; Εφόσον θα ίσχυε η εκδοχή αυτή, τούτο θα σήμαινε ότι η φρουρά του Δρακάνου και του εκεί πύργουπαρατηρητηρίου, που είναι βεβαιωμένο ότι λειτουργούσε κατά την ελληνιστική περίοδο, είχε αποτελέσει για πολλές δεκαετίες και τουλάχιστον μέχρι τα μέσα τα τέλη της βασιλείας του Σελεύκου Α (281 π.,χ.) την σε μόνιμη βάση κύρια ή και μοναδική δεξαμενή τροφοδοσίας σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό της αντίστοιχης φρουράς της Ικάρου του Περσικού και του δικού της πύργου-παρατηρητηρίου. Άν μάλιστα, όπως εύλογα συνάγεται, τους Αθηναίους αυτούς στρατιωτικούς είχαν ακολουθήσει τότε ως εκπλήξεις δεν προέλθουν από την Ικαρο του Περσικού αλλά από εκείνην του Αιγαίου, ένα νησί που και αυτό δεν έχει ακόμα αποκαλύψει όλα τα μυστικά που κρύβονται στα σπλάγχνα του. Πράγματι, κατά τα τελευταία δέκα χρόνια, ανασκαφές έχουν διενεργηθεί επιτέλους και στην περιοχή του Δρακάνου, στην οποία ήλθε στο φως μία ολόκληρη «ακρόπολη», προστατευμένη από ένα τείχος εφοδιασμένο με πύργους που θεωρείται ότι λειτουργούσαν και αυτοί ως παρατηρητήρια του θαλάσσιου χώρου, καθώς επίσης και ένας ναΐσκος της στενά σχετιζόμενης με την Αρτέμιδα, θεάς «Ειλειθυίας». Μία συγκριτική μελέτη των δυο αυτών «ακροπόλεων»: εκείνης της Ικάρου του Περσικού και εκείνης της Ικάρου του Αιγαίου, θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις αναφορικά με την πιθανή ιστορική σχέση ανάμεσα στις δύο αυτές θέσεις: ανάμεσα στην έδρα μιας αθηναϊκής κληρουχίας «μητέρας» στο αρχιπέλαγος του Αιγαίου και την έδρα μιας αθηναϊκής κληρουχίας «θυγατέρας» της στο αρχιπέλαγος του Περσικού κόλπου. 17

18 Επίσκεψη στην Ικαρία του Περσικού Κόλπου Απόστολος Κράτσας, πρ. Υπουργός Στην καρδιά του Περσικού Κόλπου στα χωρικά ύδατα του Κουβέιτ, ένα νησί επιλεγμένο από το Μέγα Αλέξανδρο, ως φύλακας και παρατηρητήριο, ονομάστηκε από τον ίδιο Ικαρία (IKAROS). Ο διάδοχός του, Στρατηγός Σέλευκος, προσέθεσε το όνομα φυλάκιο λόγω στρατηγικής σημασίας που είχε το νησί αυτό για τον έλεγχο της περιοχής, εξ ου και το σημερινό όνομα Φαϊλάκα (FAILAKA). Σύμφωνα με μία εκδοχή μεταξύ μύθου και ιστορίας, μόλις έφτασαν εκεί ο Μέγας Αλέξανδρος και το στράτευμά του σχημάτισαν την εντύπωση ότι το νησί έμοιαζε με την Ικαρία του Αιγαίου Πελάγους, όσον αφορά στο σχήμα του και τα άλλα χαρακτηριστικά του, όπως παραλίες, άνεμοι κλπ. ήταν μεγάλη. Οι αρχές που οργάνωσαν με επιμέλεια κι επιτυχία την επίσκεψή μας, ανέφεραν ότι το νησί επισκέπτονται ο πρώην Υπουργός Απόστολος Κράτσας και η σύζυγός του Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Ρόδη Κράτσα, που είναι οι πρώτοι Ικάριοι που έρχονται στην αδελφή νήσο. Η επίσκεψη έγινε με την ευκαιρία της επίσημης επίσκεψης στο Κουβέιτ της Ρόδης Κράτσα ως εκπροσώπου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ντόπιοι τιμούν ιδιαίτερα την ιστορία του νησιού και του ονόματός του. Έτσι, το δημόσιο ferry boat μεταξύ της πρωτεύουσας του Κουβέιτ και της Φαϊλάκα ονομάζεται Ίκαρος (Ιkaros), όπως και τo κεντρικό εστιατόριο και το ξενοδοχείο στο νησί. Αλλά και η γενική ατμόσφαιρα μας θύμιζε την Ικαρία. Παρθένα Παραδίδοντας το φωτογραφικό άλμπουμ της Ικαρίας μαζί με μέλι παραδοσιακό από την Ικαρία στον Εμίρη του Κουβέιτ Sabah Al-Ahmad Al Jaber Al-Sabah. Η αρχαιολόγος, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κα Κοτταρίδη, με τη συνδρομή διεθνών ερευνητών συνεχίζει τις ανασκαφές κι αποκαλύπτει το πέρασμα του μεγάλου στρατηλάτη και εκπολιτιστή. Συμπληρωματικά και σύμφωνα με άλλη εκδοχή, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ξεκίνησε για τη μεγάλη εκστρατεία του προς την Ανατολή, πήρε μαζί του τους Μακεδόνες που είχε εγκαταστήσει στην περιοχή Φάρου, της σημερινής Διοικητικής Περιφέρειας Αγίου Κηρύκου Ικαρίας, αλλά και τους ντόπιους Ικάριους που τους βοηθούσαν στο έργο τους, την παρακολούθηση δηλαδή και τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο. Έτσι, η παρουσία των Ικάριων κατά την άφιξη των στρατευμάτων του Μ. Αλεξάνδρου και η εγκατάστασή τους στο νησί του Περσικού Κόλπου ήταν καταλυτική για το όνομα που πήρε. Ένας ολλανδός ανθρωπολόγος, ο καθηγητής κ. George Maat, ανακάλυψε ότι στοιχεία στα οστά που βρέθηκαν στους τάφους παραπέμπουν στην περιοχή του ελλαδικού χώρου και τη συγκεκριμένη περιοχή του Αιγαίου. Η επίσκεψή μας στην Ικαρία του Περσικού Κόλπου ήταν ένα όνειρο πολλών ετών και η συγκίνηση που νιώσαμε Στις αρχαιολογικές ανασκαφές που δείχνουν την ελληνική ιστορία της Failaka με τον Πρέσβη της Πολωνίας στο Κουβέιτ και το Μπαχρέιν, εκπρόσωπο της Πολωνικής Προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης κ. Janusz Szwedo και τη σύζυγό του Malgorzata. φύση, άγονες περιοχές, ήσυχοι ψαράδες στην παραλία, απλά καφενεία (με ναργιλέ βέβαια), αυθεντικοί και ριζωμένοι οι λιγοστοί κάτοικοι που απέμειναν μετά τη μαζική έξοδο που προκάλεσε η εισβολή του Σαντάμ Χουσεΐν το 1990, όταν προσπάθησε να κάνει δικό του φυλάκιο, να μετατρέψει δηλαδή το νησί σε μία στρατιωτική βάση που θα ήλεγχε την περιοχή. Ακόμη οι σφαίρες και οι βομβαρδισμοί είναι αποτυπωμένοι στα κτίρια. Και εύλογα θα διερωτηθεί κάποιος. Σε αυτήν τη χώρα των πετροδολαρίων, με τους εντυπωσιακούς ουρανοξύστες δεν κατάφεραν να τα επισκευάσουν; Το κράτος του Κουβέιτ κάνει πολλά σχέδια για την Ικαρία του, για να αποτελέσει ένα χώρο υψηλού επιπέδου διακοπών, ένα ξεχωριστό resort, διατηρώντας παράλληλα το χαρακτηριστικό ιστό της παραδοσιακής πολεοδομίας και ταυτότητάς του. Ένα βασικό εμπόδιο στα σχέδια αυτά είναι ο έντονος αέρας στο νησί που πρέπει να ληφθεί υπόψη, τόσο για τη θέση του αεροδρομίου όσο και για την επιλογή των πλαζ για τα θαλάσσια σπορ. Ακριβώς όπως και στην Ικαρία που ο αέρας είναι κυρίαρχο στοι- 18

19 Γάλανθος (Galanthus Ikarica) Από την πόλη του Κουβέιτ προς τη Failaka με το φέρρυ μποτ «Ίκαρος». χείο, που ο αέρας μας εμπνέει και μας κατευθύνει. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι όταν ήρθε η ώρα να φύγουμε από τη Φαϊλάκα και να επιστρέψουμε στην πρωτεύουσα του Κουβέιτ, ο καιρός ξαφνικά χάλασε. Βγήκε απαγορευτικό πλεύσης. Δε στενοχωρήθηκα καθόλου. Θεώρησα ξεχωριστό προνόμιο την πιθανότητα να περάσω μία βραδιά στην Ικαρία του Περσικού Κόλπου, στο ξενοδοχείο Ίκαρος. Ένιωθα πολύ χαλαρά και προτιμούσα να αφήσουμε τα πράγματα να κυλήσουν μόνα τους, κάτι που νιώθουμε συχνά στην Ικαρία. Κατέβηκα στην παραλία και παρακολουθούσα τους ψαράδες που έριχναν με το δικό τους τρόπο τα δίχτυα. Κρατούσε ο ένας τη μία άκρη στη στεριά και οι άλλοι έπαιρναν την άλλη άκρη στη θάλασσα, έβγαιναν προς τ ανοιχτά και κάνοντας έναν κύκλο με τη βάρκα, κατέληγαν πάλι στη στεριά, όπου τραβούσαν το δίχτυ και από τις δύο άκρες και η ψαριά ήταν πάντα καλή. Ένα ελικόπτερο του Στρατού με εντολή της κυβέρνησης, ήρθε να μας διακόψει αυτήν την απόδραση. Σε λίγο είμαστε πίσω στην πρωτεύουσα, κι εδώ που τα λέμε, μόλις προλάβαμε λόγω του αέρα που δυνάμωσε. Και άλλα στοιχεία παραπέμπουν στην Ικαρία. Δίπλα στις ανασκαφές, στο χώρο δηλαδή που ο Μ. Αλέξανδρος έκτισε τον οικισμό του, βρίσκεται το περίπτερο του Εμίρη, ο τόπος διαμονής του εκάστοτε Εμίρη όταν επισκέπτεται τη Φαϊλάκα, ένα κτίριο απλό και λιτό, σα να θέλει να είναι πιστό στο ικαριακό πνεύμα, σε αντίθεση με την πολυτέλεια και την υπερβολή του σύγχρονου αραβικού πολιτισμού. Σήμερα πρέπει τις ιστορικές γέφυρες μεταξύ της Ικαρίας του Αιγαίου και της Ικαρίας του Περσικού Κόλπου να τις κάνουμε γέφυρες επικοινωνίας και συνεργασίας. Κατά την επίσκεψή μου αυτή διαπίστωσα το ενδιαφέρον του ίδιου του Εμίρη και της κυβέρνησης για μία τέτοια προοπτική, αρχής γενομένης από την αδελφοποίηση. Πολλές ευκαιρίες προβολής κι ανάπτυξης, τουριστικής κι επενδυτικής, θα μπορούσαν να προκύψουν για την Ικαρία μας, αρκεί να είμαστε κι εμείς αποφασισμένοι να ανοίξουμε τα πανιά μας και να σχεδιάσουμε ένα καλύτερο μέλλον, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματά μας. Στο λογότυπο της Εταιρείας Ικαριακών Μελετών απεικονίζεται ο Κάνθαρος, η Παιώνια και ο Γάλανθος. Η παιώνια θρομβία (Peonia muscula Ikarica) και ο γάλανθος ο ικαριακός (Galanthus Ikarica) είναι δύο σπάνια είδη φυτών. Ο γάλανθος το γένος Αγγειόσπερμων Μονοκότυλων φυτών ανήκει στην οικογένεια των Αμαρυλλίδων. Το φυτό έχει βαθυπράσινα φύλλα και τα άνθη του είναι μεγάλα. Απαντάτε σε πολλά μέρη στην Ικαρία. Όλα τα είδη Galanthus είναι πολυετή ποώδη φυτά που αναπτύσσονται από βολβούς. Ορισμένα είδη απειλούνται στην άγρια μορφή τους και είναι παράνομο να συλλέγονται οι βολβοί τους από το φυσικό τους περιβάλλον. Το 1983 προτάθηκε από την Duroisin ότι το μυστηριώδες μαγικό βότανο ΜΩΛΥ που εμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου είναι στην πραγματικότητα το Galanthus. Μια δραστική ουσία η οποία ονομάζεται γαλανταμίνη, όπως η αντιχολινεστεράση θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αντίδοτο στο δηλητήριο της Κίρκης. Στο ξενοδοχείο «Ίκαρος»: στην πόρτα η αναγραφή του ονόματος Ίκαρος σε λατινική και αραβική γραφή. Η Κίρκη, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του, π.χ. 19

20 Από το μύθο στο λόγο Τό μῶλυ Μπάμπης Μπουρμάς Πρόκειται για μυθικό και θαυματουργό φυτό, για είδος βοτάνης, με μαγική δύναμη. Το όνομά του αρχικά συναντάται στην Οδύσσεια του Ομήρου (κ305), Ῥίζῃ μέν μέλαν ἔσκε, γάλακτι δέ εἴκελον ἄνθος, μῶλυ δέ καλέουσι θεοί. δηλ. 'είχε μαύρη ρίζα και λουλούδι άσπρο σαν το γάλα, που οι θεοί το ονόμαζαν μώλυ'. Είναι το φυτό που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα ως αντιφάρμακο, για να αποφύγει την μεταμόρφωσή του σε χοίρο από τα θέλγητρα και την μαγική τέχνη της Κίρκης. Το φάρμακο αυτό χαρακτηρίζεται ως ἐσθλόν δηλ. 'καλό, ωφέλιμο' (κ287), σε αντίθεση με το λυγρόν φάρμακο 'κακό, ολέθριο' (κ236) της Κίρκης που με αυτό έσπρωχνε στη λησμο- Ελέβορος ή Σκάρφι ή Μόλυ όπως το ονομάζει ο Όμηρος. νιά της ποθητής πατρίδας. Το μῶλυ το ξερίζωσε ο ίδιος ο Ερμής, γιατί οι άνθρωποι δύσκολα μπορούν να το ξεριζώσουν από το χώμα, έδειξε δε στον Οδυσσέα όλα τα χαρακτηριστικά του και τον τρόπο που αναπτύσσεται το φυτό, έδωσε ακόμα συμβουλές στο ήρωα για τον ενδεδειγμένο τρόπο της χρήσης του. Δεν αναφέρεται πώς το αποκαλούν οι άνθρωποι, αλλά μόνο πως το ονομάζουν οι θεοί, τούτο πιθανώς σημαίνει ότι πρόκειται για κάποια ορολογία πρώιμης μαγικής και μυστηριακής διαδικασίας. Το ότι είναι πολύ δύσκολο για ένα θνητό να το ξεριζώσει δηλώνει τις υπερφυσικές ιδιότητες του φυτού. Στις λαϊκές παραδόσεις υπάρχουν πολλές αντίστοιχες δοξασίες, λέμε λ.χ. έναν άνθρωπο σκίνου ρίζα'' όταν είναι ριζωμένος στη γη του και για πολλές γενιές κατοικεί στον ίδιο τόπο. Κατά τον Απολλώνιο το Σοφιστή το μῶλυ εἶναι φυτόν αλεξιφάρμακον οἱ μέν γάρ γλωσσογράφοι το ἄκεσμα καί οἷον το ἕλκυσμα τῶν φαρμάκων, Κλεάνθης δε ὁ φιλόσοφος ἀλληγορικώς φησί δηλοῦσθαι τόν λόγον, δι οὗ μωλύονται αἱ ὁρμαί καί τά πάθη δηλ. 'είναι φυτό που ενεργεί ως αντίδοτο, και οι μεν λεξικογράφοι με αυτό ονομάζουν τη θεραπεία και κατά κάποιο τρόπο την εξουδετέρωση του δηλητηρίου, ο δε στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης ισχυρίζεται ότι, με τη λέξη μῶλυ, δηλώνεται αλληγορικά ο λόγος'', με τον οποίο μαραίνονται οι ορμές και τα πάθη'. Περίπου έτσι το περιγράφει και ο Ησύχιος, οι δε νεοπλατωνικοί το ερμηνεύουν παιδεία''. Πολλοί προσπάθησαν να προσδιορίσουν την πραγματική βοτανολογική ταυτότητα του φυτού, όπως ο Θεόφραστος, ο Πλίνιος, ο Διοσκουρίδης, ο Γαληνός κ.α. Κατά καιρούς το ταύτισαν: α) Με το σκόρδο το εδώδιμο, Allium satívum, να σημειωθεί ότι απαντώνται πάνω από 20 είδη Allium όπως cepa (το κρεμμύδι), porrum (το πράσο), ampeloprasum (το αμπελόπρασο), rotundum (το αγριόπρασο) κ.α. β) Με τον απήγανο (πήγανο), Ruta chalepensis ή Peganum harmala, ή Ruta Montana, αναφέρεται δε το εξής φυτόν όπερ ψήνουσι και δι αυτού γράφουσι σταυρόν εις τας θύρας κατά τα δωδεκαήμερα, ως αποκρουστικού πονηρών πνευμάτων κατά τας δημώδεις δοξασίας, στην αρχαιότητα χρησίμευε σαν αντίδοτο στο δάγκωμα των φιδιών. γ) Με τον στρύχνο (μαυρόχορτο, βρωμόχορτο, αγριοντοματιά, στύφνος), Solanum nigrum, από όπου λαμβάνεται η στρυχνίνη, ένα δηλητηριώδες αλκαλοειδές. δ) Με το ηρύγγιο (μοσχάγκαθο, γαϊδουράγκαθο, φιδάγκαθο), Erygium campestre της οικογένειας των σκιαδανθών. ε) Με το μανδραγόρα, Mandatory autumnalis, φυτό με λευκά ή βιολετιά άνθη, μεγάλα φύλλα και πασσαλώδη ρίζα που πολλές φορές μοιάζει με ανθρώπινο σώμα, η ρίζα του είναι δηλητηριώδης πλούσια σε διάφορα αλκαλοειδή όπως είναι η ατροπίνη. Κάποιοι ερμηνεύουν τη μῶλυ ως σφλόμο δηλ. φλόμο, με αυτό το όνομα υπάρχουν διάφορα φυτά όπως τα Euphorbia characias, Euphorbia dendroides, Euphorbia helioscopia, Verbascum sinuatum κ.α. ο χυμός όλων αυτών είναι καυστικός, τοξικός, ναρκωτικός ακόμα και δηλητηριώδης. Επιχειρείται και μία Η Κίρκη δίνει το μαγικό ποτό στους συντρόφους του Οδυσσέα. 20

21 Γλιστρίδα (Portulaca - Olerancea) Η Κίρκη προσφέρει στον Οδυσσέα "μαγικό ποτό" σχέση με το γένος των φυτών γάλανθος, Galanthus reginae Olgae της οικογενείας των Amaryllidaceae, ελκυστική η αντιστοίχιση με το ομηρικό γάλακτι εἴκελον ἄνθος, 'λουλούδι σαν το γάλα', στην οικογένεια αυτή ανήκουν ο νάρκισσος, τα κρινάκια της θάλασσας, οι κίτρινες πούλες, κ.α. οι βολβοί αυτών έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκαλοειδή, η χρήση τους είναι επικίνδυνη, χρησιμοποιήθηκαν για την επιληψία, τους σπασμούς και τον πυρετό, έχουν εμετικές, καρδιοτονωτικές και καθαρτικές ιδιότητες. Η λέξη ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή ομογλωσσία και η αρχική ρίζα είναι *mou-lo-, *mū-lo- 'ρίζα, φυτό', πρβλ. σανσκριτικά mūla-, mūlam 'ρίζα', mūlakarman- 'η μαγγανεία (τά μάγια) με ρίζες', Στην ελληνική υπάρχει η λέξη μώλυγερ (μώλυγες), σύμφωνα με τον Ησύχιο έτσι ονομάζουν οι Λάκωνες 'τά ἄνοζα ξύλα, δηλ. δέντρα χωρίς πολλά κλαδιά'. Ακόμα η λέξη μόλυζα 'το κεφάλι του κρομμύου του μέλανος, το σκόρδο', το ρήμα μωλύω 'μαραίνομαι, λειώνω κατά το ψήσιμο, εξαφανίζομαι, παραλύω, αδυνατίζω', ετυμολογείται (μάλλον παρετυμολογείται) από το μῶλυ (γεν. μώλῡος και μώλεως). Άλλοι το βρίσκουν συγγενικό με το μαλακός ή με το λατινικό mollis, -e 'μαλακός', δεν υπάρχει όμως καμία βεβαιότητα για τούτο. Ομόηχες περίπου λέξεις όπως μῶλυς 'ασθενής, απαλός', μώλυσις 'σιγοβράσιμο', μωλύτης 'άνοστος, φλύαρος' κ.α. δεν πρέπει να έχουν καμία συγγενική σχέση με την εν λόγω λέξη. Συμπερασματικά το μῶλυ ανήκει στη σφαίρα και στον κόσμο των θεών, της μαγείας, της μαγγανείας, του φαντασιακού, του μυστηριακού, του μύθου, της δοξασίας. Η τάση του ανθρώπου να το ταυτίσει με κάποιο φυσικό και πραγματικό βότανο είναι η προσπάθειά του να προσεγγίσει διά του λόγου το μεταφυσικό κόσμο. Η γλιστρίδα σε πολλά μέρη της Ελλάδος είναι γνωστή και ως αντράκλα ή αδράχλη ή ολησθηρίς. Πρόκειται για άλλο ένα ζιζάνιο που αφθονεί στους κήπους και τους Ελληνικούς αγρούς το καλοκαίρι. Καλλιεργείται και πωλείται στις λαϊκές αγορές και στα μανάβικα. Η ευχάριστη ξινή, χυμώδης και δροσερή της γεύση ταιριάζει πολύ με πράσινες σαλάτες και ντομάτα, ενώ επίσης μπορεί να μαγειρευτεί με κρέας και ψάρι. Η γλιστρίδα καλλιεργείται εδώ και 4000 χρόνια, κατάγεται από τη Νότια Ευρώπη και καλλιεργείται εντατικά στη Μεγάλη Βρετανία, την Ολλανδία, την Άπω Ανατολή και Ινδία. Θα λέγαμε ότι είναι ένα πολυφάρμακο. Τα φύλλα της περιέχουν πολύ νερό (95%) και έχει πολλές θρεπτικές ουσίες και μεταλλικά στοιχεία. Είναι πλούσια σε βιταμίνες A, B, C, E και Κ σε κάλιο, μαγγάνιο θειαμίνη μαγνήσιο, φώσφορο, χαλκό και Β-καροτένιο. Έχει αντιοξειδωτικές και φλαβονοειδείς ουσίες (προστατεύουν τα κύτταρα και το DNA από τις βλάβες τους). Φαίνεται να υπάρχουν ουσίες που εμποδίζουν καρδιακά και εγκεφαλικά επεισόδια, έχει αντικαρκινική και αντιφλεγμονώδη δράση. Ο Γαληνός το χορηγούσε για οδοντικές και στοματικές παθήσεις. Ο Ιπποκράτης για γυναικολογικές, ο Διοσκουρίδης ως καθαρτικό, διουρητικό, αντιπαρασιτικό σε οφθαλμολογικές παθήσεις και επούλωση πληγών. Η δε βιταμίνη C και Ω3 για τα λιπαρά οξέα. Βιβλιογραφία: Όμηρος (κ287, 236, 305), Liddel-Scott (Λεξικό), Άνθιμος Γαζής (Λεξικό), J. Pokorny (Ετυμολ. Ινδοευρ. Λεξικό), Gerhard Cobler (Indogermaniches Worterbuch), Δ. Δημητρακου (Λεξικό), Απολλώνιος Σοφιστής (Λεξικό Ιλιάδος, Οδύσσειας), Ησύχιος, Ι. Πανταζίδου (Λεξικόν Ομηρικόν), Alf.Heubeck κλπ (Ομήρου Οδύσσεια Β ), Αντώνης Αλιμπέρτης (Φυτά της Κρήτης), Θ.Χελντράϊχ (Λεξικό δημωδών ονομάτων φυτών). 21

22 Χλωρίδα της Ικαρίας Μοναδική και απειλούμενη Θεμιστοκλής Κατσαρός Η Ικαρία είναι ένα νησί το οποίο ανήκει στο σύμπλεγμα των Ανατολικών Σποράδων, μήκους 40 χιλιομέτρων, πλάτους 5-9 χλμ. και με περίμετρο 98 χλμ.. Αποτελείται από σύμπλεγμα ορεινών όγκων, οι οποίοι εκτείνονται από τα νοτιοδυτικά προς τα βορειοανατολικά. Το νησί κατέχει προνομιακή θέση στο Αιγαίο, διότι κατά κάποιο τρόπο είναι γέφυρα προς τα ανατολικά (Σάμος Μ. Ασία), προς τα βόρεια (Χίος - Λέσβος), προς τα δυτικά (Μύκονος Σύρος Τήνος) και προς τα νότια (Φούρνοι Δωδεκάνησα), και είναι αλίμενος. Γάλανθος Γεωλογικά ανήκει στη Λυδικο-Καρική κρυσταλλοπαγή μάζα, η οποία διαμορφώθηκε στη Προδεβόνιο περίοδο της γης. Αποτελείται από κρυσταλλοσχιστώδη μεταμορφωμένα πετρώματα, όπως οι γνεύσιοι, οι μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι, τα μάρμαρα κ.α. Τα πετρώματα αυτά περικλείουν τεράστιους όγκους από γρανίτες. Το υψηλότερο όρος του νησιού είναι ο Αθέρας ο Πράμνος των αρχαίων, ύψους μ. Το γεωγραφικό ανάγλυφο του νησιού είναι εντυπωσιακό. Όρη με υψηλές κορυφές, βουνά, λόφοι, βαθιά βραχώδη φαράγγια, μεγάλες ρεματιές, με απότομες και κρημνώδης συνήθως όχθες, μικρές κοιλάδες, ένα μεγάλο οροπέδιο (το Πέζι) και με παραλίες βραχώδεις και απόκρημνες κυρίως στις νότιες ακτές. Στις εκβολές των χειμάρρων σχηματίζονται μικρές κοιλάδες και υπήνεμοι κολπίσκοι με αμμουδιές. Όλα αυτά ως και το ιδιάζον κλίμα του νησιού και οι άφθονες πηγές νερού, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ζωής των κατοίκων και συνετέλεσαν ώστε να εμφανίζεται μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα ποικιλία πανίδας και ιδίως χλωρίδας. Εκατοντάδες είναι τα είδη των φυτών τα οποία έχουν καταγραφεί στο νησί και άλλα τα οποία περιμένουν τους βοτανολόγους. Πολλά από τα φυτά αυτά είναι ενδημικά, τα οποία συναντώνται μόνο στην Ικαρία, άλλα δε είναι ενδημικά των νησιών του Αιγαίου. Αναφέρουμε μερικά από αυτά: Το τραχύδιο το Ικαριακό (Asperula Ikarica), Το Ερύσιμο (Erysimum senoneri, υπο- είδος Ικαριακό άγρια κίτρινη βιολέτα), η Ιβήρις (Ibertis runemarki), το λινόν το Ικαριακό (αγριολίναρο), το αμμόφυτο (Arenaria runemarki - περικοκλάδα του γιαλού), η Δακτυλίτης (Digitalis leucophea, υποείδος Ικαριακό, πουνιόχορτο), ο Γάλανθος ο Ικαριακός (galanthus Ikarica = κλανίδι / σκολαρίκι), το Μελάνθιο (Nigella =μαυροκούκι) η Θύμβρα η Ικαριακή (Satureja Ikarica θρύμπι), το Σύμφυτο το Ικαριακό (Symphytum ikarum Λαρίκι), ο Φλόμος ο Ικαριακός (verbascum ikarica = φλόμος), η Παιώνια θρομβία η Ικαριακή (Paeonia mascula ikarica = Αγριοματζουράνα, αγριοκαράφτα, αγριοτριαντάφυλλο) κ.α. Εκτός από αυτά υπάρχει και ένα πλήθος φυτών ενδημικών των νησιών του Αιγαίου και των απέναντι Μικρασιατικών ακτών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις Κενταύριες, την Κεφαλάρια, το Ξίφιον (Μάης ή σπαθόφυλλο), το Σιδηρίτη (τσάι του βουνού), τις καμπανούλες σε διάφορες ποικιλίες (Πετρούχια), την Σεραπιάδα (καριδιόχορτο), τις Ορχιδέες, το Υπερικό (βαλσαμόχορτο) το οποίο συναντάται σε πολλά είδη, όπως το Υπερικό το διαμπερές (Hypericum perfoliatum), Υπερικό το διάτρητο (Hypericum perforatum), το Υπερικό το εμπετρόφυλλον (Hypericum empetrifolium), το Υπερικό το ούλον (Hypericum crispum, η καλοκοιμητέ ή αγούδουρας) και άλλα είδη. Πολλά από τα φυτά αυτά είναι φαρμακευτικά και χρησιμοποιούνται από αρχαιοτάτων χρόνων στη λαϊκή ιατρική όπως για παράδειγμα το βαλσαμόχορτο (το Υπερικό) χρησιμοποιείται ως επουλωτικό, κατά των εγκαυμάτων, ως αντικαταθλιπτικό κ.α. Πολλά από τα φυτά που αναφέραμε τελούν υπό προστασία διότι κινδυνεύουν με αφανισμό, όπως η καμπανούλα (πετρούχι) και η Ρορίππα που προστατεύονται από τη συνθήκη της Βέρνης, το Παγκράτιο (κρίνος της θάλασσας ή γυμνόκρινος) κ.α. Τις τελευταίες δεκαετίες έκαναν την εμφάνισή τους και νέα φυτά, των οποίων οι σπόροι φαίνεται ότι μετεφέρθησαν στο νησί με τα ξερά χόρτα ζωοτροφών που εισάγονται (!), ή επιγενή που εγκλιματίστηκαν. Υπάρχουν ακόμη στο νησί γένη, τα οποία περιλαμβάνουν πολλά είδη θάμνων και δέντρων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα είδη δρυός ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και η δρυς η Φελλόδρυς (ένα και μοναδικό δέντρο στο νησί) τον Πύξο της τάξεως των Γρομφαδιωδών (γνωστό στο νησί ως Τσιμισίρι, ένα και μοναδικό και αυτό), τα διάφορα είδη πεύκης (pinus brutia, pinus halepensis, taxos baccata κ.α το τελευταίο ένα και μοναδικό), το Κλήθρο (Alnus, γνωστό στο νησί ως Σκλήθρο), τις λεύκες τις Ιτιές, και ένα πλήθος άλλων θάμνων και δέντρων. Η Ικαρία, η οποία κάποτε ήταν δασοσκεπής, σήμερα κινδυνεύει να αποβεί τόπος γυμνός και άδενδρος. Με τις πυρκαϊές του 1902 καταστράφηκε το δάσος από δρύες και άργιους, το οποίο περιέβαλε τον Αγ. Κήρυκο από την 22

23 Μονή Ευαγγελισμού Λευκάδας μέχρι Οξέ. Λίγο αργότερα κάηκε το δάσος από κέδρους στη βορειοδυτική Ικαρία. Με τις πυρκαϊές του 1993 κάηκε το πευκοδάσος Γλαρέδων, Χριστού, Αγίου Παντελεήμονα μέχρι τις κορυφές του Αθέρα. Αργότερα κάηκε η περιοχή της Οξές μέχρι τα Θέρμα, και πλαγιές γύρω από το Γαλισκάρι. Η οικολογική καταστροφή που προκλήθηκε είναι τρομακτική. Εκτός από τα δέντρα χάθηκε και ένας μεγάλος αριθμός φυτών, τα οποία μάταια τα αναζητούμε σήμερα. Ένας άλλος παράγοντας που επιτείνει τον αφανισμό φυτών είναι η υπερβόσκηση. Πολλές περιοχές δίνουν την εντύπωση αλπικού τοπίου. Πολλά φυτά, ιδία άνθη εντυπωσιακά στην εμφάνιση, όπως τα λίλιουμ (κρίνοι), οι τουλίπες, οι αμαρυλλίδες (γυμνή κιουρά) τα ρινοπέταλα (Fritilaria) κ.α. εξηφανίσθηκαν. Αιτία οι πυρκαϊές, η υπερβόσκηση, αλλά και η συνήθεια να τα ξεριζώνουν και να τα μεταφυτεύουν σε γλάστρες και αυλές σπιτιών. Τα φυτά αυτά χάνουν το φυσικό τους Υπερικόν Hypericum Perforatum ή Βαλσαμόχορτο ή Σπαθόχορτο στην ξένη βιβλιογραφία St John's wort. Παιώνια περιβάλλον και μετά από μία ή δύο ανθοφορίες, χάνονται. Οι σπουδαιότεροι βιότοποι αγριολούλουδων στο νησί είναι: Στο χωριό Πλαγιά βόρεια και δυτικά, στο φαράγγι του Ρυάκα του χωριού Χρυσόστομος, στα Καμπιά, βόρεια από το Νίφι, στους λόφους γύρω από τον όρμο Ιερό, στην Αρεθούσα, στον Δρούτσουλα, στο κάστρο Κοσκινά, στο Πέζι και τα Τριφύλλια, στην Οξέ, στο Μονοκάμπι, τις εκβολές του Χειμάρου Βουτσιδέ στον Κάμπο, στο φαράγγι του Χάλαρη στις Ράχες κ.α. Οι βιότοποι όμως σήμερα δέχονται ανθρωπογενείς πιέσεις, με την διάνοιξη οδών αγροτικών, χωρίς τις σχετικές μελέτες, με την τοποθέτηση κεραιών τηλεπικοινωνίας και ανεμογεννητριών, με την επέκταση των οικισμών και την τουριστική «αξιοποίηση» κάποιων περιοχών. Πολλά είδη έχουν ήδη καταχωρηθεί στο «Κόκκινο βιβλίο» των απειλουμένων προς εξαφάνιση και ευρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο. Χρέος όλων και του καθ ενός ξεχωριστά είναι η ευαισθητοποίηση για προστασία και φύλαξη των βιοτόπων, διότι με τους ρυθμούς που ακολουθούμε στο τέλος τα αγριολούλουδα θα τα βλέπουν τα παιδιά ή τα εγγόνια μας μόνο από φωτογραφίες, εφόσον και αυτές υπάρχουν. Προς το παρόν παρά τις μεγάλες καταστροφές (φυσικές και ανθρωπογενείς) που έχει υποστεί η Ικαρία, εξακολουθεί να είναι ένας μεγάλος βοτανικός παράδεισος, ο οποίος προσφέρεται για έρευνα και μελέτη στους ειδικούς. Αλλά μέχρι πότε; Το υπερικό απασχόλησε τη θεραπευτική από την αρχαιότητα, ο Γαληνός και ο Διοσκουρίδης το αναφέρουν ως διουρητικό, επουλωτικό, εμμηναγωγό, αιμοστατικό. Στις Η.Π.Α. μετά το 1997 το υπερικό έγινε το ποιό δημοφιλές φυτό-βάλσαμο-φάρμακο για ήπια και μέτρια κατάθλιψη. Σήμερα η καλλιέργειά του ξεπερνά τα στρέματα. Τα φύλλα του είναι κιτρινό-πορτοκαλί και τα πέταλα συνήθως κίτρινα. Όταν γυρίσουν προς τον ήλιο αποκαλύπτουν ημιδιαφανείς στιγμές που δίνουν την εντύπωση πως είναι διάτρητες. Οι κουκίδες αυτές δεν είναι όμως τρύπες, αλλά έγχρωμα αιθέρια έλαια και ριτίνες. Για πολλούς φυτοθεραπευτές αυτές οι κουκίδες περιέχουν μερικά από τα πιό πολύτιμα και αποτελεσματικά φυτικά συστατικά. Το βαλσαμόχορτο περιέχει υπερικίνη και ψευδοϋπερικίνη, φλαβονοειδή, ξανθόνες, φαινολικά οξέα και αιθέρια έλαια. Ο Όμηρος μας λέει ότι τον Φιλοκτήτη τον θεράπευσε ο Μαχαών από την γάγγραινα που προήλθε από δάγκωμα ύδρας, αφού καθάρισε το τραύμα με κρασί και έβαλε στην πληγή ήπια βότανα, που του είχε δώσει ο πατέρας του ο Ασκληπιός. Βότανα που τα είχε χαρίσει ο κένταυρος Χείρωνας στον μαθητή του, Ασκληπιό. 23

24 Οι «ρίγανες» της Ικαρίας Χαρτογράφηση και αξιοποίηση των ειδών Γαρυφαλιά Οικονόμου 1 Ερευνητική Ομάδα Γ. Παναγόπουλος 1, Β. Κωτούλας 1, Π. Ταραντίλης 2, Δ. Καλύβας 3, Μ. Πολυσίου 2 και Α. Καραμάνος 1 1. Εργαστήριο Γεωργίας, 2. Εργαστήριο Χημείας, 3. Εργαστήριο Εδαφολογίας Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να προβάλλεται ως αίτημα των καιρών η «επιστροφή στα προϊόντα φυτικής προέλευσης. Η τάση αυτή έχει οδηγήσει όλες τις χώρες σε µία αύξηση της ζήτησης για φυσικά προϊόντα και ιδιαίτερα για τα Αρωματικά & Φαρμακευτικά φυτά, λόγω των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων τους και της αναγνωρισμένης αξίας τους στη μεσογειακή διατροφή. Ιδιαίτερα, η παραγωγή αιθερίων ελαίων θεωρείται μία σημαντική παραγωγική κατεύθυνση, α) ως αρτύµατα ή καρυκεύµατα φαγητών (όπως π.χ. η δάφνη, η ρίγανη, το δενδρολίβανο κ.λ.π.), β) ως βιομηχανικά προϊόντα (διαιτητικά συμπληρώματα, βοτανικά τσάγια και ροφήματα, αρωματοθεραπευτικά έλαια, σαπουνιών, καλλυντικών, κ.λπ.) και γ) ως φαρμακευτικά προϊόντα (φάρμακα με ουσίες φυτικής προέλευσης για τον άνθρωπο και τα ζώα). Η καλλιέργεια των αρωματικών φυτών με χρήση στη φαρμακοβιομηχανία, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, θεωρείται η περισσότερο δυναμική κατεύθυνση καθώς οι παραγωγοί αρωματικών φυτών απολαμβάνουν υψηλές τιμές και σταθερή απορρόφηση του προϊόντος του. Αυτό συμβαίνει γιατί τα αρωματικά φυτά της χώρας μας διαθέτουν σε καλύτερη ποσότητα και σημαντικά ανώτερη ποιότητα τα απαραίτητα χημικά συστατικά, όπως αυτά απαιτούνται από τις φαρμακευτικές βιομηχανίες. Επιπλέον, σύμφωνα με τους κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης η καλλιέργεια αρωματικών φυτών σε συνδυασμό με τη σύσταση ομάδων παραγωγών και ιδιαίτερα τους νέους αγρότες είναι μία δράση που ενισχύεται οικονομικά ιδιαίτερα στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές. Στο νησί της Ικαρίας υλοποιήθηκε από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο με Επιστημονική Υπεύθυνο την Επίκουρη Καθηγήτρια του Εργαστηρίου Γεωργίας κ. Γαρυφαλιά Οικονόμου το πρόγραμμα εφαρμογής «Αποτύπωση, Αξιολόγηση και Αξιοποίηση των Αρωματικών και Φαρμακευτικών φυτών της νήσου Ικαρίας» με χρηματοδότηση του Δήμου Ευδήλου. Το πρόγραμμα έχει διάρκεια δύο χρόνια, άρχισε τον Ιανουάριο 2008, περατώθηκε τον Δεκέμβριο 2009 και προέκυψαν τα παρακάτω αποτελέσματα: Xωροταξική απεικόνιση με Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) των Α/Φ φυτών τύπου καρβακρόλης, που θα έχουν άμεση χρήση με φαρμακοβιομηχανία. Από την καταγραφή των φυτών και την χημική ανάλυση του αιθερίου ελαίου κατά την περίοδο Απρίλιος - Οκτώβριος 08 προέκυψαν χάρτες που απεικονίζουν την ακριβή θέση προέλευσης του κάθε φυτού καθώς και την ακριβή θέση του κάθε χημειότυπου (εικόνα 1). Συγκεκριμένα, έχουν καταγραφεί σε αφθονία πληθυσμοί των παρακάτω ειδών Α/Φ φυτών σε 35 θέσεις δειγματοληψίας: Origanum hirtum (κ. ρίγανη), Origanum onites (κ. άγρια ρίγανη), Satureja thymbra (κ.θρούμπη), Thymus capitatus, (κ. θυμάρι), Hypericum perforatum, (κ. βαλσαμόχορτο), Salvia spp. (κ. φασκόμηλο), Lavandera officinalis (κ. Λεβάντα), Helichrysum italicum (κ. Ελίχρυσο), Mentha pulegium (κ. φλισκούνι) και Sideritis spp. (τσάι του βουνού). Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο στα διάφορα είδη κυμάνθηκε κατά μέσο όρο ως εξής: ήμερη ρίγανη (έως 8%), θρούμπι (έως 6.5%), θυμάρι (έως 4.5%) και άγρια ρίγανη (έως 4%). Η χημική ανάλυση έδειξε ότι το κύριο συστατικό είναι η καρβακρόλη καθώς η περιεκτικότητα της ουσίας κυμάνθηκε σε όλους τους πληθυσμούς από 71 έως 85%. Παρατηρήθηκε επίσης, ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των αρωματικών φυτών εμφανίζεται στο ΒΑ τμήμα του νησιού και πιο συγκεκριμένα στην ευρύτερη περιοχή της κοινότητας του Καραβόσταμου. Μεγάλη πυκνότητα φυτών θυμαριού (Thymus capitatus) εμφανίστηκε στην περιοχή του Αεροδρομίου του Χρυσόστομου και της Δάφνης. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι περιεκτικότητες σε καρβακρόλη, που είναι η ουσία με το κύριο εμπορικό ενδιαφέρον, είναι από τις υψηλότερες που έχουν παρατηρηθεί στον Ελλαδικό χώρο από την έως τώρα αναζήτηση των βιβλιογραφικών μας δεδομένων. Εγκατάσταση φυτείας στην Αρέθουσα (Νοέμβριος 2008) σε έναν υπερβοσκημένο βοσκότοπο που διαμορφώθηκε σε αναβαθμίδες (πεζούλες) και περιφρά- 24

25 χτηκε με ευθύνη του Δήμου Ευδήλου ο οποίος διέθεσε και τον μηχανικό εξοπλισμό του. Σχηματίστηκαν 4 αναβαθμίδες που καλύπτουν περισσότερο από τετραγωνικά μέτρα στα οποία φυτεύτηκαν μετά από επιλογή οι καλύτεροι χημειότυποι από άγρια και ήμερη ρίγανη, θρούμπι και θυμάρι. Η φυτεία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μία δυναμική καλλιέργεια αρωματικών φυτών με επιλεγμένα είδη, με χαρακτηριστικά που εκφράζονται μόνο στον τόπο προέλευσής τους δράση που μπορεί να οδηγήσει σε προϊόντα Γεωγραφικής Ένδειξης και υψηλής προστιθέμενης αξίας. Σε αυτόν τομέα θα βοηθήσει παραγωγή του αιθερίου ελαίου επί τόπου με την τοποθέτηση μικρού ειδικού αποστακτήρα σε προστατευόμενη κατασκευή σύμφωνα με τις προδιαγραφές μικρών αγροτουριστικών μονάδων, μία δράση που ενισχύεται από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Τα παραπάνω προϋποθέτουν τις συστηματικές ενέργειες των τοπικών φορέων για την ένταξη του τομέα των Α/Φ φυτών στα προγράμματα ανάπτυξης της Ικαρίας. Εγκατάσταση φυτείας στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο (Νοέμβριος 2008). Οι επιλεγμένοι πληθυσμοί εγκαταστάθη- καν σε φυτεία στο Πανεπιστήμιο για να μελετηθεί η περίπτωση της διαφοροποίησης των χαρακτηριστικών των φυτών όταν μεταφερθούν σε άλλο περιβάλλον. Περισσότερο σημαντικό όμως θεωρείται η μελέτη παραγωγής πολλαπλασιαστικού υλικού με νέες τεχνολογίες για γρήγορη, αποδοτική και ποιοτικά σταθερή αναπαραγωγή των συγκεκριμένων αρωματικών φυτών μία γνώση που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από όσους ασχοληθούν με αυτόν τον τομέα. Από την έως τώρα ανάλυση των δεδομένων του εγχειρήματος προκύπτει η σημαντικότατη αρωματική και φαρμακευτική χλωρίδα της Ικαρίας που είναι πλέον καταγεγραμμένη σε σύστημα GIS. Αυτό σημαίνει ότι η γνώση της ακρίβειας των θέσεων οδηγεί αυτόματα στην προστασία και διατήρηση των φυτών εκεί παράγουν τα καλύτερα χαρακτηριστικά. Η περίπτωση της Ικαρίας για το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο είναι πλέον Πρότυπο Αναφοράς «Αποτελεσματικής Εγκατάστασης και Αξιοποίησης Αρωματικών Φυτών» ενώ προτείνεται για άλλες περιοχές της χώρας μας μετά φυσικά από ανάλυση των δεδομένων και των ιδιαιτεροτήτων της κάθε περιοχής. Β Συμπόσιο Αμπέλου & Οίνου στο Δήμο Διονύσου Αττικής στις 15 Σεπτεμβρίου 2012 Από την μηνιαία τοπική εφημερίδα "Διόνυσος" Προφανής και υλοποιήσιμος στόχος είναι να καταστεί το "Συμπόσιο Αμπέλου και Οίνου" θεσμός διεθνούς εμβέλειας αφού ο Δήμος Διονύσου (ως Αρχαίος Δήμος Ικαρίας) αποτελεί τον γενέθλιο τόπο της αμπελουργίας και της οινοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό φέτος το "Συμπόσιο" τίμησε τον ακριτικό Δήμο Ικαρίας, τόσο για την μακρά αμπελουργική του παράδοση και ιστορία, όσο όμως και για την ιστορική του σχέση με τον τόπο μας και την επικείμενη αδελφοποίησή του με τον Δήμο Διονύσου, όπως ανακοινώθηκε και από τους δύο Δημάρχους. Το χρώμα και το άρωμα της Ικαρίας ήταν έντονο στο συμπόσιο με σημαντικές παρουσίες. 1. Η Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, δώρησε στο συμπόσιο ένα παραδοσιακό πατητήρι σταφυλιών, με καριώτικες πλάκες που εγκαταστάθηκε ήδη και θα μείνει ως κόσμημα του χώρου των Διονυσίων. 2. Έξι Ικαριώτες οινοποιοί, οι κκ Ρόζος, Παπασημάκης, Καρίμαλης, Τσαντίρης, Κόχυλας και Γαγγλίας παρουσίασαν και προσέφεραν στους Διονυσιώτες γεύσεις από οκτώ εκλεκτές ποικιλίες Ικαριώτικων κρασιών (τον αρχαίο πράμνιο οίνο, κρασοκέλι, ρέτενο, euphoria, λάγκυρο, μπεγλέρι, ξυνόμαυρο, φωκιανό, πάμπιο) μαζί με τυράκια και παραδοσιακά πιταράκια που ταξίδεψαν αυθημερόν αεροπορικώς από την Ικαρία, προσφορά της εταιρείας "Μια ζωή πίτα" των Δ. Γιουνά - Η. Μπακόπουλος χειροποίητα προϊόντα ζύμης. 3. Το Ικαριώτικο χορευτικό συγκρότημα "Άρτεμις Ταυροπόλος". 4. Η γνωστή Ικαριώτισα τραγουδίστρια κα Ηλέκτρα Παπα- σημάκη τραγούδησε τραγούδια του κρασιού της Ικαρίας με την συνοδεία της κιθάρας του γνωστού συνθέτη ενορχηστρωτή και κιθαρίστα Βαγγέλη Φάμπα. 5. Κατά την επίσημη έναρξη του Συμποσίου παραδόθηκε από τον Δήμαρχο κ. Γιάννη Καλαφατέλη και τον Πρόεδρο του ΘΕΣΠΙ κ. Χ. Ποτίδη, ειδική τιμητική μπρούτζινη πλακέτα και ο αντίστοιχος συνοδευτικός πάπυρος, στον δήμαρχο της Ικαρίας Χριστόδουλο Σταυρινάδη. Ο δήμαρχος του Διονύσου κος Ι. Καλαφατέλης απονέμει τιμητική πλακέτα στον δήμαρχο της Ικαρίας κο Χρ. Σταυρινάδη. Το παραδοσιακό πατητήρι σταφυλιών, στον χώρο που εγκαταστάθηκε. 25

26 Η τρούφα Παυλίνα Κλαδοπούλου Η Τρούφα ή το Ύδνον είναι ένα σχετικά σπάνιο είδος υπόγειου μανιταριού, που συμβιώνει και αναπτύσσεται στις ρίζες ορισμένων ειδών δένδρων ή και θάμνων. Ύδνα καλούνται γενικά όλα τα υπογείως καρποφορούμενα στρογγυλόμορφα σαρκώδη μανιτάρια - μύκητες, που ανήκουν στην οικογένεια των Tube-raceae και ιδιαίτερα στα γένη Tuber (Ασκομύκητες) και Terfezia. Είναι γνωστά επίσης και με τις συνώνυμες λαϊκές ονομασίες τους, Ύκνο, Ύχνο, Ίτανο, Υδανιά, Χοιρόψωμο, Χοιρόχορτο, αλλά και με την εξελληνισμένη γαλλική ονομασία Τρούφα (Truffe). (Επειδή τα ύδνα φυτρώνουν σε αφθονία τις βροχερές χρονιές διατυπώθηκε από ορισμένους η άποψη, ότι μπορεί η λέξη να προέρχεται από το ύω = βρέχω). Έχουν σχήμα κονδύλου, μεγέθους 2-7 συνήθως εκατοστών γκριζόμαυρα έως ωχρόλευκα, που παράγονται μέσα στο έδαφος σε βάθος 6-15 περίπου εκατοστών. Όπως όλοι οι μύκητες είναι ετερότροφοι οργανισμοί και έτσι δεν μπορούν να συνθέσουν ουσίες απαραίτητες για την επιβίωση τους. Για να αντιμετωπίσουν αυτή την έλλειψη προσκολλώνται σε μερικούς τύπους φυτών (δέντρα και θάμνους), δημιουργώντας μια σχέση ονομαζόμενη «μυκορριζική συμβίωση», από την οποία ωφελούνται και τα δύο μέρη. Η συμβίωση πραγματοποιείται τόσο σε ξυλώδη και σε ποώδη φυτά, κυρίως σε συγκεκριμένα δασικά είδη όπως ο κάρπινος/γαύρος, οι φουντουκιές, τα πεύκα, οι λεύκες, οι δρυς, οι ιτιές και τα φλαμούρια. Η τρούφα στην πραγματικότητα και κυριολεκτικά ονομάζεται «καρποφόρο γόνιμο σώμα» και προσκολλάται στο φυτό με μια φυτική (βλαστική) σύνθεσηδομή, που ονομάζεται "μυκήλιο". Οι μυκηλιακές υφές αυτών των μυκήτων περιβάλλουν τα λεπτά ριζικά τριχίδια των φυτών και απομυζούν από αυτά κυρίως υδατάνθρακες ενώ οι ρίζες των φυτών ευεργετούνται ως προς την αύξηση της ικανότητάς τους να προσροφούν νερό από το έδαφος, αζωτούχες ουσίες και στοιχεία όπως κάλιο, φώσφορο, σίδηρο καθώς και ιχνοστοιχεία. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν έως και 100 μέτρα μυκηλιακών υφών σε ένα κουταλάκι εδάφους από ένα υγιές δάσος. Η τρούφα σχηματίζεται κάτω από το έδαφος πάνω στη ρίζα του συμβιούντος φυτού. Έχει μορφή στρογγυλή περισσότερο ή λιγότερο ανώμαλη, με μέγεθός που ποικίλλει από τις διαστάσεις ενός μπιζελιού σε εκείνη ενός πορτοκαλιού. Εξωτερικά καλύπτεται από φλοιό που ονομάζεται «περίδιο», το εσωτερικό, που ονομάζεται «σάρκα του καρπού ή βώλος», περιέχει εκατομμύρια «σπόρους», που εκτελούν την αναπαραγωγική λειτουργία. Με την βλάστηση των σπόρων δημιουργείται το μυκήλιο, το οποίο, εκτός του ότι συνδέει το φυτό με τον μύκητα, εισχωρεί στα φυτά, "μολύνοντας" τις νέες ρίζες που βρίσκονται στο έδαφος. Κατά την ωριμότητα, κάθε είδος τρούφας εκπέμπει τη δική του οσμή και για το λόγο αυτό ένας εκπαιδευμένος σκύλος είναι σε θέση να προσδιορίσει την θέση της τρούφας, η οποία συλλέγεται από τον εμπειρογνώμονα τρουφών. H γαστρονομική και θρεπτική του αξία κάνουν αυτόν τον μύκητα ένα από τα πλέον περιζήτητα εδέσματα παγκοσμίως. Του αποδίδονται, επίσης, θεραπευτικές δράσεις κατά μυϊκών και αρθριτικών πόνων και υψηλών επιπέδων χοληστερόλης. Κυρίως, όμως, του αποδίδονται ισχυρές αφροδισιακές ιδιότητες. Οι τρούφες έχουν μία αρκετά μεγάλη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη, έτσι συχνά αναφέρονται ως «φυτικό κρέας». Τόσο οι μαύρες όσο και οι λευκές τρούφες αποτελούνται άνω του 70% από νερό, ενώ το λοιπό ποσοστό κατά το μεγαλύτερο μέρος συνίσταται από μέταλλα (ασβέστιο, κάλιο και μαγνήσιο), μεταλλικά άλατα και οργανικές ουσίες. Αρκετές μελέτες έχουν γίνει για να εξηγηθεί το γεγονός ότι τα γουρούνια «τρελαίνονται» για την τρούφα και ιδίως τα θηλυκά. Τα ζώα αυτά ανιχνεύουν μία ανδροστενόλη, μία στεροειδή αλκοόλη που έχει ταυτοποιηθεί στις τρούφες και που επίσης αποτελεί συστατικό του σιέλου του αρσενικού χοίρου. Οι φρέσκιες τρούφες περιέχουν έναν αριθμό οργανικών μορίων γνωστών ως αλκοόλες, αλδεΰδες και κετόνες. Το άρωμα της τρούφας οφείλεται στην ένωση διμεθυλοσουλφίδιο, (η οποία απαντά και στα σπαράγγια) σε συνδυασμό με κάποιες άλλες πτητικές ενώσεις. Ανάλογα με τα διάφορα είδη τρουφών οι αναλογίες μεταξύ αλκοολών, αλδεϋδών και κετονών ποικίλουν αλλά πάντα εμπεριέχεται διμεθυλοσουλφίδιο. Πάνω από 200 πτητικές οργανικές ενώσεις έχουν ταυτοποιηθεί στα διάφορα είδη τρούφας. Κάθε διακριτό είδος περιέχει είδη τέτοιων ενώσεων και η σύνθεση και περιεκτικότητα αυτών εξαρτάται από τις γεωγραφικές συντεταγμένες και την ωριμότητα της τρούφας. Όταν οι τρούφες φυλάσσονται για κάποιο διάστημα οι πτητικές θειούχες ενώσεις εξατμίζονται ταχύτερα από άλλα μόρια. Η απελευθέρωση διμεθυλοσουλφιδίου στον αέρα δίνουν στην τρούφα αυτό το δυνατό και χαρακτηριστικό άρωμα. Αναφορές με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία όσον αφορά στην χημική σύσταση και την θρεπτική αξία δίνουν τα εξής: υγρασία, πρωτεΐνες, λίπη, ακατέργαστες φυτικές ίνες, ανθρακικά και ασκορβικό οξύ. Περιέχονται επίσης K (κάλιο), P (φώσφορος) σε υψηλές συγκεντρώσεις, καθώς και ικανά επίπεδα Ca (ασβεστίου), Mg (μαγνησίου), Na (νατρίου), Fe (σιδήρου), Cu (χαλκού), Zn (ψευδαργύρου) και Mn (μαγγανίου). Έρευνες επίσης δείχνουν ότι η τρούφα σαν τροφή περιέχει όλα τα απαραίτητα για τον οργανισμό αμινοξέα. Τέλος σκόπιμο είναι να αναφέρουμε ότι οι μύκητες, εν γένει, αποτελούν μία σημαντική πηγή πρωτογενών και δευτερογενών μεταβολιτών που εδώ και καιρό εκμεταλλεύονται οι φαρμακοβιομηχανίες και οι βιομηχανίες τροφίμων. Πολλοί τέτοιοι μεταβολίτες είναι γνωστοί για τα ποικίλα οφέλη τους. Για παράδειγμα, η βενζαλδεϋδη, μία πτητική ένωση υπεύθυνη για το χαρακτηριστικό άρωμα του αμυγδάλου, που αποτελεί την πλέον εκμεταλλεύσιμη αρωματική ένωση στη 26