Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΩΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΑΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΥΦΕΣΗ

Transcript

1 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΩΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΑΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΥΦΕΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Βασικά µεγέθη Ελληνικού τουρισµού κατά την περίοδο Συµµετοχή στο ΑΕΠ και στην απασχόληση 1.2. Έσοδα, αφίξεις αλλοδαπών τουριστών και µέση δαπάνη 1.3. Ξενοδοχεία Κλίνες 1.4. Η εποχικότητα του Ελληνικού Τουρισµού 1.5. Προέλευση αφίξεων Ενδείξεις για τη σηµασία του ευρώ 2. Συµπεράσµατα για τη σηµασία του τουρισµού στην Ελλάδα και προοπτικές που διαφαίνονται

2 Πρόλογος Η συγκεκριµένη εργασία προέκυψε κατά τη διάρκεια εκτέλεσης της ερευνητικής εργασίας της Α Λυκείου του ΓΕΛ Βάρδας Ηλείας τη σχολική περίοδο Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω τους µαθητές που συνέβαλαν στην εκπόνηση της εργασίας: Βασιλόπουλος Ηλίας, Βενετιάδη Ζωή, Βραχνή ήµητρα, Ιορδανίδης Φίλιππος, Καλύβα Γεωργία, Καραβούλια Ευγενία, Καραχάλιου Χαρά, Κοζώρη Αναστασία, Κρίγκος ηµήτρης, Λαµπροπούλου Ελένη, Λυσανδρόπουλος ιονύσης, Μαρτζάκλης Γρηγόρης, Μουλλά Μπεσνίκ, Μπλετσάκη Βασιλική, Παναγιωτόπουλος Άγγελος, Τσάτσος Βασίλης.

3 1. Βασικά µεγέθη Ελληνικού τουρισµού κατά την περίοδο Συµµετοχή στο ΑΕΠ και στην απασχόληση Το επόµενο διάγραµµα αφορά τη συµµετοχή του τουριστικού τοµέα στο ΑΕΠ και την απασχόληση στην Ελλάδα κατά την περίοδο ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 Συµµετοχή σε ΑΕΠ και απασχόληση ,2 19,4 16,6 17, ,5 18,1 18,2 15,9 16,3 19,5 19,8 17,6 17,8 19,4 17,5 18,7 16,8 17,7 17,8 17,6 15, ,8 18,3 16, ,6 2,3 2,5 2,2 1,9 1,9 2 1,9 1,9 1,8 1,8 1,8 1,9 0 Συµµετοχή στο ΑΕΠ σε % Συµµετοχή στην απασχόληση σε % διαφορά ΑΕΠ% - απασχόληση% Από αυτό προκύπτουν χρήσιµα συµπεράσµατα: Το ποσοστό απασχόλησης όσο και το ποσοστό συµµετοχής στο ΑΕΠ είναι ιδιαίτερα υψηλά (σταθερά άνω του17% και του 15% αντίστοιχα) κάτι που σηµαίνει ότι ο τουρισµός αποτελεί βασικό πυλώνα της οικονοµικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι περίπου 1 στους 6 Έλληνες ασχολείται µε τον τουρισµό. Σε όλη την περίοδο παρατηρούµε ότι το ποσοστό συµµετοχής των εργαζοµένων στον τουριστικό τοµέα είναι µονίµως πάνω από το αντίστοιχο ποσοστό συµµετοχής στο ΑΕΠ. Αυτό σηµαίνει ότι οι εργαζόµενοι στον τουριστικό τοµέα έχουν αµοιβές που είναι προφανώς µικρότερες από τις αµοιβές άλλων κλάδων. Η εξήγηση του φαινοµένου θα µπορούσε να είναι ότι η εργασία στον τουρισµό δεν είναι υψηλής ειδίκευσης και συνεπώς δεν απαιτεί υψηλές αµοιβές. Παρατηρούµε ότι η απόκλιση µεταξύ της συµµετοχής του ΑΕΠ και της απασχόλησης µειώνεται (ήταν 2,6% το 2000 και 1,9% το 2012). Συνεπώς οι αµοιβές του τουριστικού κλάδου αυξάνονται σχετικά µε τις αµοιβές στην υπόλοιπη οικονοµία. Αυτό είναι πιθανό αποτέλεσµα αυξανόµενης ειδίκευσης στον τουριστικό τοµέα. ηλαδή η τουριστική παραγωγή έχουµε ενδείξεις ότι αλλάζει µορφή. Από τον ερασιτέχνη τουριστικό υπάλληλο των περασµένων ετών περνάµε στον ειδικευµένο και σύγχρονο υπάλληλο

4 του σήµερα (κάτι που φαίνεται και από την αύξηση των σχολών που ασχολούνται µε τη συγκεκριµένη εκπαίδευση τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δηµόσιο τοµέα). Πρέπει τέλος να παρατηρήσουµε ότι αυτή η µείωση της απόκλισης µεταξύ ΑΕΠ και απασχόλησης προκύπτει και πριν από την έναρξη της ύφεσης το Συνεπώς δεν είναι αποτέλεσµα αυτής. Αντίθετα µπορούµε να πούµε ότι η ύφεση ανέκοψε και δεν ενίσχυσε αυτή τη σύγκλιση. Θα ήταν χρήσιµο να κάνουµε την εξής παρατήρηση: Ο κλάδος του τουρισµού δεν υπήρξε ως φούσκα, δηλαδή δεν ήταν υπερτιµηµένος όπως άλλοι κλάδοι της ελληνικής παραγωγής. Για παράδειγµα ο κλάδος των κατασκευών ο οποίος κατέρρευσε µε την ύφεση ήταν υπερτιµηµένος και µη ανταγωνιστικός. Συνεπώς είναι φυσικό µε την ύφεση να εµφανίζεται µικρότερη ή καθόλου πτώση στις αµοιβές του τουριστικού κλάδου σε σχέση µε τις αµοιβές των υπόλοιπων. Επίσης προκύπτει ένα αρκετά ενθαρρυντικό στοιχείο που αφορά την ένδειξη ότι ο τουριστικός τοµέας πέρασε από τη φάση της ύφεσης και είναι από τους πρώτους τοµείς που είναι ήδη σε πορεία ανάκαµψης. Εµφανίζεται µια κάµψη της συµµετοχής του στο ΑΕΠ τα έτη ενώ το 2012 εµφανίζεται ανοδική τάση. Η εξήγηση θα µπορούσε να είναι ότι ο τουρισµός επηρεάζεται κυρίως από το εισόδηµα της αλλοδαπής, δηλαδή από την οικονοµική κατάσταση των αλλοδαπών τουριστών πελατών µας. Η ύφεση που χτύπησε την παγκόσµια οικονοµία το 2007 και που έδειξε να σταθεροποιείται µετά το 2010 επηρέασε την πορεία του τουρισµού µας. Μετά το 2010 εµφανίζεται ανοδική τάση του τουριστικού τοµέα ακολουθώντας την πορεία της παγκόσµιας οικονοµίας. Το τελευταίο ενισχύεται από τα στοιχεία του διαγράµµατος 2 που αφορά την απασχόληση στον τουριστικό τοµέα. Η απασχόληση µειώθηκε σε απόλυτα µεγέθη κατά µεταξύ των ετών 2009 και 2012 κατά 14% περίπου (από σε ) ενώ στην υπόλοιπη οικονοµία γνωρίζουµε ότι η ανεργία αυξήθηκε κατά 21%. Τέλος από το συγκεκριµένο διάγραµµα (το 2 ο ) προκύπτει η ένδειξη ότι οι Ολυµπιακοί αγώνες της Αθήνας πιθανότατα βοήθησαν την εκτίναξη της απασχόλησης στον τουριστικό τοµέα µετά το 2004, λειτουργώντας ως πολύ αποτελεσµατική διαφήµιση προώθηση του Ελληνικού Τουρισµού. Συγκεκριµένα έχουµε αύξηση της απασχόλησης από το 2004, σε το 2005 κάτι που διατηρήθηκε µέχρι την έναρξη της επίδρασης από την παγκόσµια ύφεση το 2008.

5 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 Απασχόληση (άµµεση και έµµεση) ,1 885,6 878,2 854, ,3 796,6 796,2 776,3 785,3 798, ,6 688, Απασχόληση (άµµεση και έµµεση) 1.2 Έσοδα, αφίξεις αλλοδαπών τουριστών και µέση δαπάνη Το επόµενο διάγραµµα αφορά τις αφίξεις αλλοδαπών τουριστών στη χώρα µας την περίοδο και τα έσοδα που προέκυψαν από αυτές. ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3 Έσοδα & Αφίξεις αλλοδαπών ,4 15,2 16,2 15,9 14, ,4 16, ,4 10, ,6 12,6 12,5 10,3 9,5 11,7 10,4 10,7 11,4 11,3 11,6 10,4 9,6 10,5 10, Έσοδα (δις) Αφίξεις αλλοδαπών Προκύπτουν τα επόµενα συµπεράσµατα: Οι αφίξεις τουριστών φαίνεται να εκτοξεύονται µετά τους Ολυµπιακούς του Συγκεκριµένα έχουµε αύξηση αφίξεων από τα 11,7 εκατοµµύρια το 2004 στα 16,2 το 2007 (αύξηση περίπου 30%). Ακόµα και στη φάση της παγκόσµιας ύφεσης οι αφίξεις είναι σταθερά υψηλότερες από αυτές πριν το εν συµβαίνει το αντίστοιχο στα έσοδα από τον τουρισµό που δείχνουν να έχουν συνεχώς αυξανόµενη απόκλιση από τις αφίξεις. Συγκεκριµένα τα έσοδα µας από τον τουρισµό παραµένουν το 2012 σε επίπεδα του 2004 παρά τη µεγάλη αύξηση των αφίξεων. Ο επόµενος πίνακας το αποδεικνύει:

6 Έτος Μέση κατά κεφαλή δαπάνη Για να εξηγηθεί αυτό το φαινόµενο θα πρέπει να συνεκτιµήσουµε τα εξής: α. Η παγκόσµια ύφεση µείωσε τις δαπάνες για αγαθά που είναι ελαστικά στο εισόδηµα και συνεπώς τις τουριστικές δαπάνες των νοικοκυριών. Ο πολίτης τουρίστας καλύπτει σε περιόδους µείωσης του εισοδήµατος του άλλες πιο σηµαντικές για αυτόν ανάγκες. β. Η αύξηση του ανταγωνισµού στην ευρύτερη περιοχή (πχ. Αίγυπτος, Τουρκία, Κύπρος, βορειοαφρικανικές ακτές) οδήγησαν σε πτώση τιµών για το τουριστικό προϊόν. Ταυτόχρονα, όµως, οδήγησε (όπως θα δούµε παρακάτω) σε αύξηση των επενδύσεων στον τουριστικό τοµέα, µε στόχο τη βελτίωση της ποιότητας, τη µείωση του µέσου κόστους και τη διατήρηση της κερδοφορίας παρά τη µείωση των τιµών. γ. Η οµαδοποίηση της τουριστικής κίνησης µέσω τουριστικών πακέτων οδηγεί σε εκπτώσεις τιµών ( οικονοµίες κλίµακας στον τουρισµό). Ο τουρίστας που έρχεται στη χώρα απολαµβάνει ένα πακέτο παροχών στο οποίο εκτός της διαµονής περιλαµβάνεται η µετακίνηση, το φαγητό και τµήµα της διασκέδασης του, οπότε δαπανά λιγότερα χρήµατα για αυτές τις υπηρεσίες σε επιχειρήσεις εκτός του συγκεκριµένου πακέτου. 1.3 Ξενοδοχεία Κλίνες Το επόµενο διάγραµµα δείχνει τη µεγέθυνση του τουριστικού τοµέα µέσω της αύξησης των ξενοδοχειακών µονάδων στη χώρα µας.

7 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4 ξενοδοχεία Φαίνεται ότι κατά την περίοδο της έρευνας έχουµε µια αύξηση των ξενοδοχειακών µονάδων κατά περίπου 15% (από τις 8073 σε 9670). Οι τουριστικές µονάδες αποτελούν στην πραγµατικότητα τις επενδύσεις του τουριστικού τοµέα, οι οποίες δείχνουν να αυξάνονται. Αυτό επιβεβαιώνει ότι ο τουριστικός τοµέας είναι αναπτυσσόµενος και µάλιστα µε σταθερό τρόπο που δεν επηρεάστηκε ιδιαίτερα από την οικονοµική κρίση. Θα ήταν ενδιαφέρον να δούµε αν αυτές οι νέες ξενοδοχειακές µονάδες είναι µεγαλύτερου ή µικρότερου µεγέθους. Κάτι τέτοιο µπορεί να εξαχθεί ακόµα και µε απλή παρατήρηση του διαγράµµατος 5, που παρουσιάζει τις κλίνες που διαθέτουν τα ξενοδοχεία µας και τη διαχρονική τους εξέλιξη µετά το Παρατηρούµε αντίστοιχη αύξηση και µάλιστα µε ταχύτερο ρυθµό. Οι κλίνες αυξήθηκαν από περίπου το 2000 σε το 2012, δηλαδή σε ποσοστό που ξεπερνά το 25%. Η παρατήρηση αυτή µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η υπόθεση που κάναµε νωρίτερα για τη δηµιουργία οικονοµιών κλίµακας στον τουρισµό (δηλαδή µεγάλων µονάδων παραγωγής) τα τελευταία χρόνια, ήταν σωστή.

8 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 5 κλινες κλινες Ο ισχυρισµός µας ότι οι ξενοδοχειακές µονάδες µεγεθύνθηκαν τα τελευταία χρόνια επιβεβαιώνεται και από το επόµενο διάγραµµα που αποδίδει το µέσο όρο κλινών ανά ξενοδοχείο. ΙΑΓΡΑΜΜΑ 6 κλίνες ανά ξενοδοχείο 80,00 79,15 79,76 79,00 78,44 78,00 77,00 76,09 76,14 76,28 76,05 76,00 75,10 75,48 75,00 74,22 74,00 73,58 73,40 73,52 73,00 72,00 71,00 70,00 κλίνες ανά ξενοδοχείο Μάλιστα παρατηρούµε επιπλέον: Το µέγεθος των ξενοδοχειακών µονάδων µεγάλωνε σταδιακά την περίοδο Υπήρξε µια µικρή περίοδος σταθερότητας µεταξύ Από το 2010 υπήρξε απότοµη αύξηση του µέσου όρου κλινών ανά ξενοδοχείο

9 Οι παραπάνω παρατηρήσεις συµφωνούν µε την εκτίµηση που εκφράσαµε νωρίτερα ότι οι ξενοδοχειακές µονάδες µεγεθύνονται και προσπαθούν µε αυτόν τον τρόπο να αντιµετωπίσουν από τη µία την οικονοµική κρίση και από την άλλη τη άλλη τον αυξανόµενο παγκόσµιο ανταγωνισµό. Θα µπορούσε να καταλήξει κανείς στο συµπέρασµα ότι η τουριστική βιοµηχανία στην Ελλάδα ανταποκρίνεται στον ανταγωνισµό και προσαρµόζεται γρήγορα στις συνθήκες της αγοράς και της παγκόσµιας οικονοµίας. 1.4 Η εποχικότητα του Ελληνικού Τουρισµού Για να µελετήσουµε την εποχικότητα του τουρισµού στην Ελλάδα αθροίσαµε τις αφίξεις των τουριστών που πραγµατοποιούνται τους τρεις καλοκαιρινούς µήνες και εκφράσαµε το αποτέλεσµα ως ποσοστό των συνολικών ετήσιων αφίξεων. Το αποτέλεσµα ήταν ο επόµενος πίνακας. ΕΤΟΣ εποχικότητα ,20% ,30% ,30% ,60% ,10% ,50% % ,70% % % % % % Παρατηρούµε ότι σχεδόν οι µισοί τουρίστες έρχονται στην Ελλάδα την καλοκαιρινή περίοδο. Ο Ελληνικός Τουρισµός στηρίζεται στο πλεονέκτηµα των κλιµατολογικών συνθηκών της χώρας µας µε ότι ή κακό συνεπάγεται αυτή η διαπίστωση. Για παράδειγµα: Μπορεί να θεωρηθεί περίπου δεδοµένη η βάση της τουριστικής µας κίνησης, πάντα υπό την προϋπόθεση ότι ο τουριστικός κλάδος θα παραµένει ανταγωνιστικός στο επίπεδο των τιµών και των ποιοτικών παροχών. Το καλό κλίµα και οι οµορφιές της πατρίδας µας δεν θα εκλείψουν από τη µια µέρα στην άλλη. Απλά πρέπει να συνεχίσουµε να προσαρµοζόµαστε στον τουριστικό τοµέα µε την ταχύτητα που απαιτούν οι σύγχρονες συνθήκες. Από την άλλη πλευρά µπορεί κάποιος να πει ότι ο τουρισµός µας είναι µονοδιάστατος. Ότι θα µπορούσαµε να εκµεταλλευτούµε περισσότερο άλλα χαρακτηριστικά της πατρίδας µας για να προσελκύσουµε τουρίστες και σε άλλες εποχές του χρόνου. Ακόµα θα µπορούσαµε να έχουµε αντιρρήσεις ως προς τη µορφή των παροχών και τη σχέση τους µε την υστεροφηµία της χώρας µας (είναι γνωστές οι

10 ακραίες συµπεριφορές τουριστών σε κάποιες περιοχές της χώρας που έχουν αποκτήσει κακή φήµη ως προς τη µορφή της διασκέδασης που παρέχουν). Το συµπέρασµα πάντως που προκύπτει αβίαστα είναι ότι ο Ελληνικός Τουρισµός είναι κυρίως καλοκαιρινή υπόθεση. 1.5 Προέλευση αφίξεων Ενδείξεις για τη σηµασία του ευρώ Στην προσπάθεια να µελετήσουµε την προέλευση των αφίξεων αλλοδαπών τουριστών χρησιµοποιήσαµε τους 4 µεγαλύτερους πελάτες του Ελληνικού τουριστικού προϊόντος. Σε αυτήν την τετράδα ανήκουν διαχρονικά από το 2000 ως και το 2012 η Γερµανία, η Γαλλία, η Ιταλία (µε εξαίρεση το 2012) και το Ηνωµένο Βασίλειο. ΙΑΓΡΑΜΜΑ 7 Προέλευση αφίξεων Ην.Βασιλειο Γερµανια Ιταλια Γαλλια Παρατηρούµε ότι οι Άγγλοι που επισκέπτονται την Ελλάδα µειώνονται σταδιακά (έχουµε χάσει περίπου το 1/3 των Άγγλων τουριστών). Προφανώς µια τόσο µεγάλη µείωση χρήζει µελέτης. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι πιθανότατα η ένταξη µας στο ευρώ και η ανατίµηση του έναντι της Αγγλικής λίρας µας έκανε σχετικά ακριβότερους για τους Άγγλους. Αντίθετα οι υπόλοιποι µεγάλοι πελάτες µας που είναι και αυτοί µέλη της ζώνης του ευρώ δεν επηρεάστηκαν αρνητικά. Εµφανίζουν διακυµάνσεις (πχ. οι Γάλλοι δείχνουν τάσεις αύξησης, οι Γερµανοί κυµαίνονται συνήθως σε ένα µικρό εύρος και έχουν γίνει οι πρώτοι πελάτες µας, οι Ιταλοί µετά από περίοδο αύξησης εµφανίζουν τάσεις µείωσης και µάλιστα χάνουν τη θέση τους στην πρώτη τετράδα το 2012 την οποία καταλαµβάνουν οι Ρώσοι). Εντύπωση προκαλεί η απουσία των Αµερικανών από την πρώτη πεντάδα των πελατών µας. Αυτή η παρατήρηση ισχυροποιεί τον ισχυρισµό µας ότι το ευρώ έχει καταστήσει ακριβότερη και συνεπώς µη ανταγωνιστική την Ελλάδα ως τουριστικό

11 προορισµό για χώρες των οποίων τα νοµίσµατα υποτιµήθηκαν σε σχέση µε το ευρώ. Αντίθετα διατηρήσαµε και σε κάποιες περιπτώσεις αυξήσαµε την απήχηση του τουρισµού µας εντός της ζώνης του ευρώ, τουλάχιστον ως προς τους παραδοσιακούς µας και ισχυρούς εντός της ευρωζώνης πελάτες µας. 2. Συµπεράσµατα για τη σηµασία του τουρισµού στην Ελλάδα και προοπτικές που διαφαίνονται Το πρώτο και αβίαστο συµπέρασµα που προκύπτει από την έρευνα µας είναι ότι ο τουρισµός αποτελεί πολύ σηµαντικό παραγωγικό τοµέα της ελληνικής οικονοµίας. Είναι ένας τοµέας που προσθέτει σταθερά πολύ σηµαντικό ποσοστό του ΑΕΠ και δίνει απασχόληση σε πολύ µεγάλο τµήµα του ελληνικού εργατικού δυναµικού. Η βαρύτητα του τουρισµού και η πολυετής εξέλιξη των τουριστικών επιχειρήσεων, έχει συµβάλλει στην εξωστρέφεια της ελληνικής τουριστικής βιοµηχανίας µε την έννοια ότι µπορεί να προσαρµόζεται στο διεθνές οικονοµικό περιβάλλον και να επιβιώνει παρά τις αντιξοότητες που προκύπτουν από αυτό. Αυτή είναι και η αιτία της γρήγορης προσαρµογής του τουριστικού προϊόντος µας µε αφορµή την παγκόσµια κρίση. Η µεγέθυνση των τουριστικών µονάδων και η µείωση της κατά κεφαλήν δαπάνης των τουριστών δείχνουν ότι πιθανότατα έχουµε εκµεταλλευτεί οικονοµίες κλίµακας (πτώση του µέσου κόστους παραγωγής) που µας έχουν κάνει περισσότερο ανταγωνιστικούς, µε αποτέλεσµα να προσελκύουµε περισσότερους τουρίστες. Φυσικά αυτό δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί στο πλαίσιο αυτής της έρευνας αφού θα απαιτούσε στοιχεία κόστους των τουριστικών µονάδων. Υπάρχουν όµως ισχυρές ενδείξεις που απορρέουν από την ανάπτυξη του τουριστικού τοµέα µέσα στο περιβάλλον ύφεσης της ελληνικής οικονοµίας. Στα αρνητικά του ελληνικού τουρισµού πρέπει να καταγραφεί ότι πρόκειται για έναν τοµέα που αναπτύσσεται χωρίς να αξιοποιεί πλήρως τις δυνατότητες του, αφού περισσότερο από το µισό προϊόν του παράγεται µέσα σε ένα τρίµηνο (Ιούνιος Σεπτέµβριος). Η αδυναµία ενίσχυσης του τουρισµού µας σε µη καλοκαιρινούς µήνες, µας οδηγεί σε µια µονοδιάστατη ανάπτυξη των δοµών του τουρισµού ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες των καλοκαιρινών επισκεπτών µας. Με αυτόν τον τρόπο δεν ενισχύουµε άλλες µορφές τουρισµού που θα µπορούσαν να αποτελούν µόνιµη πηγή εισοδήµατος και σε µη καλοκαιρινές περιόδους. Άλλωστε η ιστορία µας και τα αποµεινάρια του αρχαίου πολιτισµού µας δεν έχουν εποχικό χαρακτήρα. Η ανάπτυξη του τουριστικού τοµέα µέσα σε καταστάσεις έντονης ύφεσης αποτελεί την απόδειξη ότι ο συγκεκριµένος τοµέας µπορεί να αποτελέσει βάση για τη µελλοντική βελτίωση της εθνικής οικονοµικής µας κατάστασης. Στο ερώτηµα αν αρκεί ο τουριστικός τοµέας για την έξοδο από την κρίση η απάντηση είναι φυσικά αρνητική. Η ανάπτυξη προϋποθέτει την αξιοποίηση πολλών τοµέων στους οποίους έχουµε αντίστοιχες δυνατότητες. Απλά ο τουριστικός τοµέας µπορεί να αποτελέσει το παράδειγµα προς µίµηση τουλάχιστον ως προς το βαθµό προσαρµοστικότητας του

12 στο διεθνή ανταγωνισµό. εν αποτελεί µονόδροµο ανάπτυξης. Απλά δείχνει το δρόµο