Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΑΡΞ

Transcript

1 Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Τα στάδια της κομμουνιστικής κοινωνίας οι θεμελιακές αρχές των δύο σταδίων ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Η μαρξική οπτική της αρνητικής ελευθερίας Η Ελευθερία ως αυτοκαθορισμός Ατομικότητα και Αλληλεξάρτηση- Μια νέα σύλληψη του εαυτού Η Ελευθερία ως αυτοπραγμάτωση εντός της κομμουνιστικής κοινωνίας Το περιεχόμενο της αυτοπραγμάτωσης- μια προσπάθεια ορισμού Μια ενδιαφέρουσα οπτική ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ; Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΥΠΑΡΞΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΩΝ επιρροές : FEUERBACH, HEGEL, KANT Η Κριτική της αστικής κοινωνίας ως εμμενής κριτική Διάκριση μεταξύ Μαρξικής και Αστικής αντίληψης της Ελευθερίας η Ελευθερία ως απουσία αλλοτρίωσης η αλλοτρίωση ως ανελευθερία όλων των μορφών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην παρούσα εργασία θα μας απασχολήσει η διεύρυνση της έννοιας της ελευθερίας από τη μαρξική σκέψη και η ανάδειξη της αξίας της ελευθερίας σε κριτήριο αποτίμησης των νεωτερικών αστικών κοινωνιών. Στην προσπάθειά μας αυτή πολύτιμη βοήθεια προσέφεραν όλοι οι καθηγητές του μεταπτυχιακού τμήματος της Φιλοσοφίας και ιδιαιτέρως ο Ανδρέας Μιχαλάκης, του οποίου οι συμβουλές και τα σχόλια βοήθησαν στην αποσαφήνιση δύσκολων ζητημάτων στην ερμηνεία της μαρξικής θεωρίας. Οι συζητήσεις με τις συναδέλφους του τμήματος, Έλενα Νακοπούλου, Ρίτα Τσατσαράκη και Βάσια Βεργούλη με βοήθησαν να αναπτύξω σκέψεις και ερωτήματα πάνω στη βιβλιογραφία, γι αυτό και τις ευχαριστώ. Τέλος οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όσους διευκόλυναν με οποιοδήποτε τρόπο στην έρευνα μου και ιδιαίτερα τα παιδιά μου Δημήτρη Μπαμπίλη και Δανάη Γεωργίου. 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συζήτηση στο πεδίο της ηθικο-πολιτικής φιλοσοφίας σχετικά με τις αξίες, που θα μπορούσαν να συγκροτούν μια καλή και δίκαιη κοινωνία, προκρίνει την ελευθερία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη ως θεμελιακές αξίες. Η προβληματική περί ελευθερίας συνιστά ένα επίκαιρο ζήτημα, όχι μόνο για το ιστορικό της ενδιαφέρον, αλλά και ως κριτική αποτίμηση των νεωτερικών καπιταλιστικών κοινωνιών. Από την εποχή που αναπτύσσεται η μαρξική θεωρία, ο τρόπος με τον οποίο συγκροτείται η αστική κοινωνία αποτελεί τη ρίζα της κοινωνικής αδικίας, βάση της οποίας είναι το γεγονός ότι, ενώ ο κοινωνικός πλούτος παράγεται από την αμοιβαία συνέργεια των ανθρώπων, δεν επιστρέφει στους αληθινούς παραγωγούς ή και σε όσους χρήζουν κοινωνικής μέριμνας, αλλά κυρίως στους κατόχους των μέσων παραγωγής. Ο Μarx λοιπόν, καλείται να απαντήσει μεταξύ άλλων στο ερώτημα: Μήπως η κοινωνική συνύπαρξη θα ήταν ανθρωπινότερη σε μια κοινωνία διαφορετική από την κεφαλαιοκρατική; 1 Ο Marx εκτιμά ότι στη σύγχρονη του αστική κοινωνία διανοίγεται η ιστορική δυνατότητα και προοπτική αναίρεσης της ιδιοποίησης του κοινωνικού πλούτου από ένα μειοψηφικό τμήμα της κοινωνίας. Θεωρεί, δηλαδή, την καπιταλιστική κοινωνία ως ένα στάδιο μέσα από το οποίο η ανθρωπότητα είναι δυνατόν να περάσει σε μια υψηλότερη μορφή κοινωνίας, βάση της οποίας θα αποτελεί η αρχή της «ακέραιης και ελεύθερης ανάπτυξης κάθε ατόμου» 2 Με άλλα λόγια «αναζητείται» μια μορφή κοινωνίας, στην οποία ο τρόπος παραγωγής και οι αντίστοιχες αντιλήψεις περί των θεμελιακών αξιών θα βρίσκονται σε πραγματική αρμονία. Τούτο αποτελεί ανάγκη γιατί στο εσωτερικό της αστικής κοινωνίας η κυρίαρχη τάξη θεωρεί νομιμοποιημένη στην ολότητά της την κοινωνική διάρθρωση, ενώ από τη σκοπιά των εξουσιαζόμενων τάξεων η κοινωνική πραγματικότητα κρίνεται ανυπόφορη. Ο Marx αναγνωρίζει τις διαφορετικές αξιολογικές τάσεις και διαβλέπει μια συνειδητή ιστορική πορεία προς το μετασχηματισμό της υπάρχουσας κοινωνικής δομής. Έτσι γράφει μαζί με τον Engels στη Γερμανική Ιδεολογία: «Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η 1 K. Mαρξ, «Συμβολή στην κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου». Εισαγωγή, στην ελληνική έκδοση, Το Εβραϊκό Ζήτημα, μτφρ., Γ. Κρητικός, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1978, σελ K. Mαρξ, Το Κεφάλαιο, 1 ος τόμος, 1867, ελλ.μετ. εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα,1978, σελ

4 πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων. Οι όροι αυτής της κίνησης προκύπτουν από τις προϋποθέσεις που τώρα υπάρχουν.» 3 Ο Σταμάτης διατυπώνει τη σκέψη ότι «Η αστική κοινωνία, ως ιστορική αφαίρεση, αναλύεται σε μια αντινομική σύνθεση μορφής και περιεχομένου της κοινωνικής αναπαραγωγής της ζωής.» 4 Ερμηνεύει τη σύνθεση αυτή ως φαινομενική επικοινωνία ελεύθερων και ίσων υποκειμένων που όμως στην ουσία της αποτελεί ανισότιμη σχέση, αφού θεμελιώνεται πάνω στην εκμεταλλευτική τάση των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής να ιδιοποιούνται τον πλούτο που παρήγαγαν οι πραγματικοί παραγωγοί. Συνεπώς το αίτημα που καλείται να απαντήσει ο κομμουνισμός είναι η αναθεμελίωση μιας κοινωνίας στην οποία η απρόσωπη διαίρεση κοινωνικής εργασίας θα δώσει τη θέση της σε κάτι νέο που θα έχει αποφασιστεί και υλοποιηθεί από το σύνολο των μελών της κοινωνίας, εφόσον αυτά αποφασίσουν συνειδητά και συλλογικά να αλλάξουν την κοινωνική τους ζωή. Τι είναι όμως αυτό το νέο; Πως δομείται η κομμουνιστική κοινωνία; Αναφορές υπάρχουν σε διάφορα έργα του Marx, όχι όμως και συστηματική ανάλυσης, γεγονός που έχει επιτρέψει και τις τόσο διαφορετικές προσεγγίσεις. Κατά τη γνώμη μας, όμως, ο φιλόσοφος δεν θα ήταν δυνατόν να πράξει διαφορετικά. Δεν θα μπορούσε να ορίσει την κομμουνιστική κοινωνία κατά τρόπο αντίστοιχο της Πολιτείας του Πλάτωνα, γιατί θα χαρακτηριζόταν ασυνεπής. Η κομμουνιστική κοινωνία καταρχήν ως αταξική θα διαμορφώνεται από το σύνολο των μελών της, που τα ίδια θα αποφασίζουν για τα δημόσια ζητήματα ακολουθώντας την αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης όλων. Έπειτα, αφού ο Μarx θεωρεί τόσο τον άνθρωπο ως μονάδα όσο και ολόκληρο το ανθρώπινο είδος ως δημιουργό της φύσης του, δεν θα μπορούσε παρά μόνο να δώσει ένα σκιαγράφημα της κομμουνιστικής κοινωνίας ως προϊόντος της ελεύθερης ανθρώπινης δραστηριότητας. Άλλωστε, ούτε ήθελε, αφού γράφει, «εμείς δε θα προβλέψουμε τον κόσμο δογματικά, αλλά μάλλον επιθυμούμε 3 K. Mαρξ-Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, 1846, Α'τόμος, μτφρ. Κ. Φιλίνη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1997, σ.82,82 4 Κ. Σταμάτης, Αστική Κοινωνία, Δικαιοσύνη και Κοινωνική Κριτική, εκδ. Ίδρυμα Σ. Καράγιωργα, Αθήνα, 1995, σ.54 4

5 να βρούμε το νέο κόσμο διαμέσου της κριτικής του παλιού». 5 Ο ίδιος μάλιστα, καταγγέλλει τους εφευρέτες συστημάτων που τοποθετούν το προλεταριάτο σε μια κατασκευασμένη οργάνωση της κοινωνίας γράφοντας στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο: «Οι θεωρητικές θέσεις των κομμουνιστών δε βασίζονται με κανένα τρόπο σε ιδέες και αξιώματα που εφευρέθηκαν ή ανακαλύφθηκαν από τον ένα ή τον άλλον αναμορφωτή του κόσμου.» 6 Επιπλέον είχε επίγνωση ότι οι άνθρωποι θα άλλαζαν τις απόψεις τους για τον κόσμο μόνο ως αντίδραση στην εξαθλίωση και όχι εξαιτίας της έλξης μιας καλύτερης ζωής. 7 Ο Ollman συνηγορεί σε αυτή την οπτική θεωρώντας ότι υπάρχουν σημεία στα οποία προτείνεται η μη δυνατότητα περιγραφής του κομμουνισμού ως μια διαδικασία του γίγνεσθαι. 8 Συνεπώς η κομμουνιστική κοινωνία είναι μια «πραγματική κίνηση» εν τη γενέσει, που είναι δυνατόν να υπάρξει, αλλά δεν είναι ακόμα υπαρκτή. Δεν είναι μια ουτοπία, καθώς η σύγχρονη επιστήμη και η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχουν διευρύνει τα όρια τόσο της πραγματικότητας όσο και των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Άρα, η δομή της κομμουνιστικής κοινωνίας δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων, αφού θα διαμορφωθεί από τα ίδια τα μέλη της, που στο πλαίσιο της αυτοκυβέρνησης θα συν-διαμορφώσουν το είδος της κοινωνίας στο οποίο επιθυμούν να ζουν.το ζήτημα είναι οι άνθρωποι όλων των καταπιεσμένων τάξεων να αναπτύξουν την ικανότητα να αντιληφθούν ότι είναι δυνατή η δημιουργία μιας κοινωνίας, όπου το άτομο θα είναι ελεύθερο και θα διαθέτει τη δύναμη να αναδείξει την αληθινή του ατομικότητα. Έτσι η ελευθερία ως αυτοπραγμάτωση αποτελεί το θεμέλιο και ταυτόχρονα το σκοπό της κομμουνιστικής κοινωνίας. Πώς θα αναδυθεί όμως μια τέτοια κοινωνία; Ο Μarx διαιρεί το μέλλον σε δύο στάδια: α) τη δικτατορία του προλεταριάτου. Θεωρεί ότι η νέα κοινωνία θα αναδυθεί από την παλιά και «επομένως, από κάθε άποψη, οικονομικά, ηθικά, πνευματικά, είναι γεμάτη με τα σημάδια της παλιάς κοινωνίας, που από τους κόλπους της βγήκε.» 9 β) τον τέλειο κομμουνισμό. 5 K. Marx, «Letter to Ruge», Writings of the Young Marx on Philosophy and Society, trans. and ed. L. D. Easton and K. H. Guddat (N. Y., 1967), p. 212 we do not anticipate the word dogmatically, but rather wish to find the new world through the criticism of the old ( η μετάφραση δική μου). 6 K. Mαρξ-Φρ. Ένγκελς, Το μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, μτφρ.γ.κουτής, εκδ.θεμέλιο,1983, σελ.65 7 Bertel Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, Pluto Press, London,1979,σελ Στο ίδιο σελ.49 9 Κ. Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα,1875,εκδ.Σύγχρονη Εποχή,Αθήνα,1994, σελ. 21 5

6 Η θεωρία του είναι ένα είδος θεωρίας προσανατολισμένης στην πράξη. Στη 2 η θέση για τον Feuerbach γράφει: «Το ζήτημα αν μπορεί να αποδοθεί στην ανθρώπινη σκέψη μια αντικειμενική αλήθεια, δεν είναι ζήτημα θεωρητικό αλλά πρακτικό. Στην πράξη πρέπει να αποδείχνει ο άνθρωπος την αλήθεια, δηλαδή την πραγματικότητα και τη δύναμη τη μη υπερβατικότητα της σκέψης του...».εδώ η γνώση οδηγεί στην αλλαγή της κατάστασης και στην αλλαγή του εαυτού. =========== Η ανασυγκρότηση του περιεχομένου που δίνεται στην ελευθερία από τη μαρξική θεωρία, καθώς και η μαρξική κριτική στην καπιταλιστική κοινωνία με κριτήριο την αξία της ελευθερίας αποτελεί το θέμα της παρούσας μελέτης. Στο πρώτο κεφάλαιο θα κάνουμε μια συνοπτική περιγραφή των σταδίων της κομμουνιστικής κοινωνίας και των θεμελιακών αρχών τους. Στο πρώτο μέρος του, θα παρουσιάσουμε τη «δικτατορία του προλεταριάτου» η οποία αποτελεί κατά τον Marx μια μεταβατική περίοδο, που διατηρεί στοιχεία του αστικού δικαίου. Θα αναδείξουμε τη σημασία του προλεταριάτου, το οποίο αποτελεί γέννημα της αστικής μορφής ζωής και του οποίου οι διεκδικήσεις έχουν καθολικό χαρακτήρα. Η νίκη του προλεταριάτου θα οδηγήσει στο πρώτο στάδιο του κομμουνισμού. Θα αναφερθούμε στα μέτρα που ορίζονται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ώστε να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα. Έτσι, η σημασία της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας, η προσπάθεια εξάλειψης του ανταγωνισμού μεταξύ των ανθρώπων της πόλης και των ανθρώπων της υπαίθρου, το περιεχόμενο που παίρνει η έννοια της ισότητας ως ίση πρόσβαση στα μέσα, η γενίκευση της υποχρέωσης της εργασίας και ο ρόλος της παιδείας στην ελεύθερη ανάπτυξη όλων των μελών της κοινωνίας αποτελούν τις προϋποθέσεις της ελευθερίας στην κομμουνιστική κοινωνία. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε το μαρξικό σκιαγράφημα του δεύτερου σταδίου, του τέλειου κομμουνισμού. Θα διακρίνουμε έξι σημεία: το τέλος του καταμερισμού της εργασίας, την ανάδειξη μιας υψηλού βαθμού συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων ως αποτέλεσμα μιας νέας αντίληψης του εαυτού ως κοινωνικού όντος, την κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, τον πλήρη έλεγχο της φύσης και της ανάδειξής της σε ανόργανο σώμα του ανθρώπου, την απουσία εξωτερικών της θέλησης των υποκειμένων κανόνων και το τέλος κάθε διάκρισης εθνικής, θρησκευτικής, φυλετικής κλπ.- μεταξύ των ανθρώπων. 6

7 Στο δεύτερο μέρος, θα αναλύσουμε τις θεμελιακές αρχές των δύο σταδίων όπως παρουσιάζονται στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα. Στο πρώτο στάδιο η εργασιακή οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής βασίζεται στην αρχή : από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τη συμβολή του. Θα αναδείξουμε τη σημασία του ελεύθερου χρόνου τόσο στην ανάπτυξη του ατόμου όσο και στην ποιοτική βελτίωση της παραγωγικής δραστηριότητάς του, και τη θεμελίωση της ελεύθερης συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων στο σύνολο του δημόσιου βίου. Στη συνέχεια, θα ασχοληθούμε με τη δεύτερη αρχή, στην οποία προκρίνονται οι ανάγκες καθενός ως κριτήριο της αρχής της κατανομής. Για τον Μarx η ισότητα των ατόμων δεν οδηγεί στην εξισωτική ιδέα της ομοιομορφοποίησης των μελών της κοινωνίας. Η μετάβαση σε αυτή τη δεύτερη αρχή ερμηνεύεται ως εναρμόνιση με το δεύτερο στάδιο, τον τέλειο κομμουνισμό. Καθώς η πρώτη αρχή, αν και απαραίτητη λόγω των υφιστάμενων συνθηκών, κρίνεται πως συντηρεί την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, η πλήρης ανάπτυξη του ατόμου και η ουσιαστική αλληλεγγύη κρίνεται πως απαιτούν τη θέσμιση της δεύτερης αρχής, της διανομής, δηλαδή, του κοινωνικού πλούτου βάσει των αναγκών. Σαφώς, οι συνθήκες αφθονίας του κοινωνικού πλούτου αποτελούν προϋπόθεση και επιτρέπουν αυτή τη μετάβαση. Έχοντας αναδείξει τις συνθήκες που θα επιτρέψουν τη διεύρυνση του περιεχομένου της ελευθερίας στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουμε τις μορφές της ελευθερίας. Πρόθεσή μας είναι να παρακολουθήσουμε τον τρόπο που προσεγγίζει ο Μarx την ελευθερία, για να μπορέσουμε στη συνέχεια να ερμηνεύσουμε την ανάδειξή της σε κριτήριο της αποτίμησης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Έτσι, στο δεύτερο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τη διερεύνηση της έννοιας της αρνητικής ελευθερίας από τη μαρξική οπτική. Θα εξετάσουμε την κριτική του Μarx στις ατομικές ελευθερίες όπως αναλύεται στο Εβραϊκό Ζήτημα. Θα επιχειρηματολογήσουμε πάνω στη θέση ότι η μαρξική κριτική δεν απορρίπτει τα ατομικά δικαιώματα στο σύνολό τους, αλλά μέμφεται το διχασμό του ανθρώπινου υποκειμένου σε άνθρωπο και πολίτη, καθώς και την ανακήρυξη του πολίτη σε υπηρέτη του εγωιστή ανθρώπου. Συνεπώς, η μαρξική κριτική στρέφεται κατά της αντίληψης της ελευθερίας, που ταυτίζεται με το απόλυτο δικαίωμα της κυριότητας των ιδιοκτητών. Κατά την ερμηνευτική μας προσέγγιση αυτό δε σημαίνει ότι ο Μarx δεν αναγνωρίζει ένα πεδίο ιδιωτικής ζωής μέσα στο οποίο ο άνθρωπος προστατεύεται από τις παρεμβάσεις των άλλων μελών της κοινωνίας. Άλλωστε, θα συμφωνήσουμε με την προσέγγιση του Peffer πως στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα ο Μarx 7

8 αναφέρεται στη μη παρέμβαση της αστυνομίας στη ζωή του κάθε ατόμου. Γι αυτό και θα διαφωνήσουμε με την προσέγγιση του Σταμάτη που θεωρεί τη μαρξική κριτική στα ατομικά δικαιώματα άδικη εν μέρει. Η διαφωνία μας θα βασιστεί στη θέση του Μarx που συνδέει την ελεύθερη ανάπτυξη του ενός με την ελεύθερη ανάπτυξη όλων. Συνεπώς, προϋποτίθεται ότι τα σχέδια του ενός δεν υπονομεύουν τα σχέδια των άλλων. Άλλωστε θα επισημάνουμε ότι ο ίδιος ο Σταμάτης στη συνέχεια της ανάλυσής του, αναφέρεται στην εξαθλίωση των εργατών και στον περιορισμό της μαρξικής κριτικής σε εκείνα τα δικαιώματα που οδηγούν στην αλλοτρίωση του ανθρώπου από το ειδολογικό του είδος και σε ό,τι συνάπτεται με τον κτητικό ατομισμό. Ο Μarx δεν θεωρεί την κοινωνία μια συνάθροιση ασύνδετων ανθρώπων που προσδοκούν στην ένωσή τους παρακινούμενοι από τα εγωιστικά συμφέροντά τους, αλλά μια πολιτική κοινότητα ανεξάρτητων υποκειμένων που κατανοούν το προσωπικό τους συμφέρον σε σύνδεση με τα επιμέρους συμφέροντα των άλλων, αλλά και το συμφέρον της κοινότητας. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε την οπτική της Gould, η οποία θεωρεί ότι ο Marx κατανοεί την αρνητική ελευθερία όχι ως απουσία εμποδίων, αλλά ως υπερπήδηση εξωτερικών εμποδίων. Θα περιγράψουμε την διαφορά μεταξύ Μarx και Smith όσον αφορά την εργασία. Ενώ ο πρώτος την ερμηνεύει ως παραγωγική δραστηριότητα, που οδηγεί στην αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, ο δεύτερος την αντιλαμβάνεται ως κατάρα και ταυτίζει την ελευθερία με την ηρεμία. Στο δεύτερο μέρος, θα εξετάσουμε την ελευθερία ως αυτοκαθορισμό. Θα ερμηνεύσουμε τον αυτοκαθορισμό, πρώτον, ως καθορισμό του εαυτού σύμφωνα με την κατ ουσία φύση του και δεύτερον, ως καθορισμό του εαυτού σύμφωνα με τις επιλογές του ατόμου. Θα αναδείξουμε τις δύο ικανότητες του ανθρώπου, την ικανότητα για ελεύθερη, συνειδητή, δημιουργική δραστηριότητα και την ικανότητα για ανθρώπινη κοινότητα. Θα αναφερθούμε στα Χειρόγραφα του 1844 όπου ο Μarx θεωρεί πως η αστική μορφή εργασίας περιορίζει τον άνθρωπο από το να κατανοήσει τις δύο παραπάνω ικανότητες, συνεπώς τον εμποδίζει να είναι ελεύθερος. Θα επισημάνουμε, επίσης, τη διαφορά του Μarx με τους θεωρητικούς του ορθολογισμού, καθώς αυτός δεν ταυτίζει το υποκείμενο με τον ορθολογικό εαυτό, αλλά αναφέρεται στα εμπειρικά άτομα. Τέλος θα συνδέσουμε την έννοια του αυτοκαθορισμού με την έννοια της αυτονομίας, που ερμηνεύεται είτε ως άρνηση του υποκειμένου σε κάθε παρέμβαση στη ζωή του, είτε ως επιλογή των παρεμβάσεων που θα δεχτεί και θα εγγυώνται την αυτοανάπτυξή του. 8

9 Στο τρίτο μέρος, θα εξετάσουμε τη σχέση της ατομικότητας με την αλληλεξάρτηση. Η ανάλυσή μας θα παρουσιάσει τη μαρξική κριτική αφενός στον χυδαίο κομμουνισμό όσον αφορά την άρνηση της προσωπικότητας του ατόμου και αφετέρου στον καπιταλισμό σχετικά με το ρόλο του χρήματος στον καθορισμό της ατομικότητας. Θα θέσουμε τα επιχειρήματά μας σχετικά με τη θέση μας πως η αλληλεξάρτηση δεν οδηγεί στην κατάργηση της έννοιας της ατομικότητας, αλλά αντίθετα στη διεύρυνσή της. Το άτομο κατανοεί τον εαυτό του ως μέλος της παραγωγικής κοινότητας και αντιλαμβάνεται τον άλλον ως μέρος της δικής του φύσης. Συνεπώς, το αίσθημα της ευτυχίας που νιώθει από τις σχέσεις του με τους οικείους του διευρύνεται. Θα δείξουμε ότι η άρνηση του Marx στον ελεύθερο ανταγωνισμό οφείλεται στο ότι τον θεωρεί ως την πλήρη υποδούλωση της ατομικότητας. Θα παρουσιάσουμε τη θέση μας που αφορά τη δικαιολόγηση της άρνησης του αυτοκαθορισμού στην κομμουνιστική κοινωνία. Θα δείξουμε πως, αν και αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο της απουσίας καταναγκασμού, εν τούτοις δεν θα αποτελεί μια συνήθη επιλογή των ελεύθερων υποκειμένων. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις κοινωνικές σχέσεις στα τρία στάδια ανάπτυξης της κοινωνίας. Στην προ-καπιταλιστική κοινωνία οι κοινωνικές σχέσεις παρουσιάζονται ανελεύθερες και άνισες, στην καπιταλιστική κοινωνία παίρνουν τη μορφή της τυπικής ισότητας, ενώ ουσιαστικά είναι ανταγωνιστικές και στην κομμουνιστική γίνονται σχέσεις ουσιαστικής ισότητας. Έπειτα, θα υποστηρίξουμε τη θέση ότι το όραμα της κομμουνιστικής κοινωνίας δεν αποτελεί ιστορική πρόβλεψη αναδεικνύοντας τη διαφορά της εγελιανής από τη μαρξική σκέψη σχετικά με αυτό το ζήτημα. Τέλος, θα παρουσιάσουμε τη μαρξική προσέγγιση που δίνει οντολογική προτεραιότητα στα άτομα και τα κατανοεί εντός των κοινωνικών τους σχέσεων. Στο τέταρτο μέρος, θα αναλύσουμε την έννοια της ελευθερίας ως αυτοπραγμάτωσης. Ξεκινώντας από την ανάγκη δημιουργίας δημόσιων σχολείων που θα οδηγήσουν στην παραγωγή πλήρως αναπτυγμένων ανθρώπων, η μαρξική περιγραφή της κοινωνίας στον τέλειο κομμουνισμό, που παρομοιάζεται με ορχήστρα, θα συγκριθεί με τον καταμερισμό της εργασίας στην καπιταλιστική κοινωνία. Η ανάδειξη της εργασίας σε πρώτη επιθυμία της ζωής θα συνδεθεί όχι μόνο με τη συνεισφορά του ατόμου στην παραγωγή αλλά και με τη διεύρυνση του χώρου των δραστηριοτήτων του. Θα πάρουμε μέρος στο διάλογο σχετικά με την απουσία εξωτερικών κανόνων στον κομμουνισμό διατηρώντας τη θέση ότι αίτημα της 9

10 μαρξικής σκέψης είναι η νίκη κατά της εξωτερικής εξουσίας χωρίς αυτό να σημαίνει την απουσία κανόνων που θα εγγυώνται την ασφάλεια των μελών της κοινωνίας. Στο πέμπτο μέρος, μας απασχολεί το ερώτημα: ποιες δραστηριότητες οδηγούν στην αυτοπραγμάτωση. Κριτήρια διάκρισης των δραστηριοτήτων αποτελούν η παρουσία ενός σκοπού εξωτερικού της πράξης και η ικανοποίηση που προέρχεται από την τέλεση της δραστηριότητας αν και αυτή δεν αποτελεί τον άμεσο σκοπό της πράξης. Η αξία των δραστηριοτήτων που οδηγούν στην αυτοπραγμάτωση συνδέεται με τις αξίες της υποκειμενικότητας και της κοινότητας με την έννοια του όλου. Το υποκείμενο ως δρων νιώθει αυτοεκτίμηση, δρα μέσα και προς χάριν της κοινωνίας και οδηγείται στην αυτονομία. Στο τελευταίο μέρος του δευτέρου κεφαλαίου θα παρακολουθήσουμε την οπτική της Gould, η οποία διαπιστώνει ότι ο Μarx σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη και τον Ηegel αρνείται την ιδέα της προκαθορισμένης φύσης των ανθρώπων και υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δημιουργεί τη φύση του. Θα παρουσιάσουμε το αισιόδοξο όραμα του Μarx που βλέπει την ανθρωπότητα σε μια αέναη πορεία προς τα εμπρός, με άλλα λόγια σε μια συνεχή γένεση νέων δυνατοτήτων διαμέσου του πράττειν. Στη συνέχεια εξετάζουμε το παράδοξο της παρουσίασης των δύο όψεων της ελευθερίας. Από τη μια πλευρά η ελευθερία περιγράφεται ως η ικανότητα των ανθρώπινων όντων να αυτοπραγματωθούν μέσα από τη δραστηριότητά τους και από την άλλη η ελευθερία κατανοείται ως αυτοπραγμάτωση, δηλαδή, ως το προϊόν που επιτυγχάνεται διαμέσου της εξάσκησης της παραπάνω ικανότητας. Το παραπάνω παράδοξο επιλύεται αν κάνουμε τη διάκριση μεταξύ της δυνατότητας και της πραγμάτωσής της. Θα περιγράψουμε επίσης, το ρόλο της φαντασίας ως μιας ικανότητας που επιτρέπει στον άνθρωπο να θέτει σκοπούς και να προσδοκεί την ικανοποίηση που θα νιώσει από την επίτευξή τους, καθώς και τη μετατροπή των φυσικών αναγκών σε συνειδητές ανάγκες που οδηγούν στη δημιουργία νέων τρόπων του «πράττειν» και διαφοροποιούν τον άνθρωπο από τα άλλα όντα. Θα υποστηρίξουμε ότι οι δύο όψεις της ελευθερίας συνιστούν ένα «όλον» έτσι ώστε η ελευθερία να μην αποτελεί μια ξεχωριστή αξία που προστίθεται στη δραστηριότητα, αλλά ότι κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα να είναι ελεύθερη. Στο τρίτο κεφάλαι,ο θα μελετήσουμε την ελευθερία ως κριτήριο αποτίμησης της αστικής κοινωνίας. Θα ξεκινήσουμε από τις επιρροές που δέχτηκε ο Marx. Αρχικά επισημαίνεται ότι αν και η κριτική του Feuerbach έχει απελευθερώσει τον Μarx από τον εγελιανό ιδεαλισμό, εν τούτοις ο Μarx χρησιμοποιεί την εγελιανή 10

11 έννοια της αλλοτρίωσης, την εγελιανή διαλεκτική και την εγελιανή ιδέα της πράξης, τις οποίες όμως μετασχηματίζει ώστε να αναπτύξει τη δική του θεώρηση της πραγματικότητας. Ταυτόχρονα, ακολουθεί τη σκέψη του Feuerbach για τον άνθρωπο ως αντικειμενικό ον, τον πραγματικό, αισθητό, πλήρη άνθρωπο και την κοινωνικότητα του ανθρώπου και τη χρησιμοποιεί στη σύλληψη της αστικής κοινωνίας ως αντιφατικής μορφής ζωής που εμπεριέχει τη δυνατότητα της άρσης της πραγματικότητας. Τέλος οι καντιανές διακρίσεις μεταξύ αξιοπρέπειας- τιμής, μέσωνσκοπών, αυτονομίας- ετερονομίας επιτρέπουν στο Μarx να αναπτύξει τη θεωρία περί ανελευθερίας ως αλλοτρίωσης της αστικής κοινωνίας. Στο δεύτερο μέρος, θα υποστηρίξουμε ότι η μαρξική κριτική οφείλει να είναι εμμενής ώστε να αποτιμηθεί η κοινωνική πραγματικότητα με κριτήρια που βρίσκονται εντός της και όχι στη σφαίρα του δέοντος. Θα εξετάσουμε τη διάκριση της εμμενούς κριτικής σε δύο τύπους. Ο πρώτος συνίσταται στην αποτίμηση της πραγματικότητας με κριτήριο την ουσία της και τις δυνατότητές της, ενώ ο δεύτερος αντιπαραβάλλει αξίες με τις οποίες η κοινωνία αυτοκατανοείται με την πραγματικότητα αυτής της κοινωνίας. Όπως θα υποστηρίξουμε και για τους δύο τύπους η πραγματικότητα χαρακτηρίζεται ως ανορθολογική. Στο τρίτο μέρος, θα ασχοληθούμε με τη διάκριση μεταξύ της αστικής και της μαρξικής αντίληψης περί ελευθερίας. Θα εξεταστεί η αστική αντίληψη της αρνητικής ελευθερίας σε σύγκριση με την ανθρώπινη χειραφέτηση που προτείνεται από τη μαρξική σκέψη. Θα μελετηθούν τα ηθικά δικαιώματα και οι ηθικές υποχρεώσεις ως χαρακτηριστικά της κοινωνίας των ιδιωτών σε σχέση με το μαρξικό αίτημα του περάσματος από το «εγώ και εσύ» στο «εμείς». Θα υποστηρίξουμε ότι η ελευθερία ως αυτοπραγμάτωση έχει ηθικο-πρακτικό χαρακτήρα αφού θεμελιώνεται στην αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης όλων. Θα αναδείξουμε το ρόλο της επιθυμίας στον αυτοκαθορισμό του ανθρώπου και θα εξετάσουμε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στο πλαίσια του καπιταλισμού και του κομμουνισμού. Στο τέταρτο μέρος, θα αναπτύξουμε την ελευθερία ως απουσία αλλοτρίωσης. Αρχικά θα παρακολουθήσουμε τη μαρξική ανάπτυξη της θεωρίας της αλλοτρίωσης στα Χειρόγραφα του 1844, όπου παρουσιάζεται σε τέσσερις μορφές. Η ανάπτυξη της έννοιας της αντικειμενοποίησης και η μορφή που παίρνει στην αλλοτριωμένη εργασία, καθώς εκπίπτει σε εξαντικειμενίκευση θα μας επιτρέψει να ερμηνεύσουμε την αλλοτρίωση του εργάτη από το προϊόν της εργασίας του. Το αντικείμενο της φύσης μορφοποιείται και νοηματοδοτείται από το υποκείμενο-δημιουργό του μέσα 11

12 από μια δραστηριότητα που οδηγεί το υποκείμενο στην αυτοπραγμάτωση. Όπως θα δείξουμε, στην αστική κοινωνία το υποκείμενο δεν αναγνωρίζει το αντικείμενο της εργασίας του ως δικό του, επειδή τα μέσα παραγωγής δεν του ανήκουν. Συνεπώς, οι σχέσεις μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου παρουσιάζονται ως εξωτερικές, δηλαδή, τα δύο μέρη παρουσιάζονται φαινομενικά ως ξεχωριστές οντότητες εντελώς ανεξάρτητες από τη μεταξύ τους σχέση. Στη συνέχεια εξετάζεται η αλλοτρίωση από την παραγωγική δραστηριότητα. Θα υποστηριχτεί ότι κατά τον Μarx ο καταμερισμός της εργασίας οδηγεί στην οπισθοδρόμηση των ανθρωπίνων δυνάμεων. Ο άνθρωπος συλλαμβάνει την παραγωγική δραστηριότητα ως απώλεια του εαυτού, γίνεται ένα απλό εξάρτημα της μηχανής και η ικανότητά του να εργάζεται μετατρέπεται σε εμπόρευμα, το οποίο εισέρχεται στο σύστημα ανταλλαγής αξιών. Η επιφανειακά ισότιμη, ελεύθερη διαδικασία στην πράξη της ανταλλαγής υποκρύπτει την αλλοτρίωση του εργάτη από την παραγωγική δραστηριότητα. Θα υποστηρίξουμε ότι υπάρχει ένα καντιανό υπόβαθρο στο σημείο αυτό της μαρξικής κριτικής. Επίσης, ότι η απουσία του καπιταλιστή από τις δύο πρώτες μορφές της αλλοτρίωσης- την αλλοτρίωση από το προϊόν και την αλλοτρίωση από την παραγωγική δραστηριότητα- αποτελεί μεθοδολογική επιλογή του Μarx, η οποία εκφράζει μια «οντολογική προτεραιότητα»- υπό την έννοια της κοινωνικής οντολογίας- δηλαδή, θέτει ως αιτία των αστικών κοινωνικών μορφών την αλλοτριωμένη εργασία. Η μελέτη της αλλοτρίωσης του εργάτη από την ειδολογική του φύση θα εστιαστεί στη σχέση ανθρώπου- φύσης, στην οποία πραγματώνονται οι ιδιότητες της καθολικότητας και της ελευθερίας, που ορίζουν τον άνθρωπο ως είδος. Θα υποστηρίξουμε, πρώτα, τη θέση ότι σε αυτή τη μαρξική διατύπωση περιορίζεται το νόημα των παραπάνω ιδιοτήτων-αξιών, επειδή εκφράζουν μόνο τη σχέση του υποκειμένου-αντικειμένου και έπειτα, τη θέση ότι σε αυτή τη μορφή της αλλοτρίωσης το άτομο ασχολείται μόνο με το πως θα παραμείνει ζωντανό, με αποτέλεσμα αυτό που παραμένει από την ειδολογικής του ουσία να είναι μια αφαίρεση. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τις αλλοτριωμένες σχέσεις των κοινωνικών υποκειμένων. Θα τις εξετάσουμε από την οπτική του κεφαλαιοκράτη, που βλέπει τον εργάτη ως απλό μέσο και έπειτα από την οπτική του εργάτη, ο οποίος καθορίζει τη στάση του απέναντι στους άλλους με βάση τη στάση του απέναντι στον εαυτό του. Θα ασχοληθούμε με τον υποβιβασμό των σχέσεων μεταξύ των υποκειμένων σε αποτέλεσμα της αλλοτριωμένης σχέσης ανθρώπου-φύσης και την αλλοίωση της 12

13 κοινωνικότητας των δρώντων σε μια μορφή κοινωνικότητας με χωριστικόανταγωνιστικό χαρακτήρα. Η αλλοτρίωση των ανθρώπινων υποκειμένων κάτω από το πρίσμα της «τάξης», η οποία συλλαμβάνεται ως συσσώρευση ανθρώπων με τον ίδιο τρόπο ζωής, οδηγεί στην απομόνωση του ατόμου και την ανεξαρτησία από τις κοινωνικές σχέσεις που λαμβάνεται ως ελευθερία, ενώ συνιστά τη δουλεία του ατόμου στην αστική κοινωνία. Θα τελειώσουμε τη μελέτη μας με την αλλοτρίωση στην πολιτική σφαίρα. Θα δείξουμε ότι το κράτος, στον καπιταλισμό, μεταμορφώνεται σε ανεξάρτητη ύπαρξη και ταυτόχρονα η ίδια σχέση μεταξύ κεφαλαιοκράτη- εργάτη αναπαράγεται στη σχέση κυβερνώντων-κυβερνωμένων. Επίσης, πως ο πατριωτισμός συνιστά μια άλλη όψη της πολιτικής αλλοτρίωσης. Θα υποστηρίξουμε, τέλος, ότι το κράτος από δημιούργημα συνεργασίας των ατόμων μετατρέπεται σε «απατηλή κοινότητα». Η ανάλυσή μας ολοκληρώνεται με την υποστήριξη της θέσης ότι η αλλοτρίωση είναι ανελευθερία στο σύνολο των μορφών της. Θα υποστηρίξουμε, δηλαδή, ότι στην αστική κοινωνία το άτομο στερείται και ενός ιδιωτικού χώρου του πράττειν (αρνητική ελευθερία) και του αυτοκαθορισμού του (θετική ελευθερία) και της ελευθερίας ως αυτοπραγμάτωσης. Συνεπώς, μένει να το συνειδητοποιήσει για να προχωρήσει στην άρση αυτών των συνθηκών. 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 1.1 Τα στάδια της κομμουνιστικής κοινωνίας Ο Μarx διαιρεί το μέλλον του κομμουνισμού σε δύο στάδια: α)τη δικτατορία του προλεταριάτου, μια ιστορική περίοδος τα όρια της οποίας τίθενται ως εξής: «Ανάμεσα στην καπιταλιστική και την κομμουνιστική κοινωνία βρίσκεται η περίοδος της επαναστατικής μετατροπής της μιας στην άλλη. Και σ αυτήν την περίοδο αντιστοιχεί μια πολιτική μεταβατική περίοδος, όπου το κράτος δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά η επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου.» 10 Αυτό το πρώτο στάδιο χαρακτηρίζεται μια περίοδος κυοφορίας πριν από τον τέλειο κομμουνισμό. Είναι μια περίοδος στην οποία οι άνθρωποι έχοντας άρει τις συνθήκες ζωής του καπιταλισμού θα ανοικοδομήσουν μια νέα ζωή. Τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου φυσικά θα έχουν κάποια κοινά στοιχεία με το προηγούμενο ιστορικό στάδιο, δηλαδή την αστική κοινωνία. Αξιοσημείωτο είναι ότι η διάρκεια αυτού του σταδίου δεν προκαθορίζεται, αλλά θεωρείται μια μεταβατική περίοδος προς το επόμενο στάδιο. Ο Marx αναφέρεται στη «δικτατορία» όχι με την έννοια που την κατανοούμε σήμερα αναλογιζόμενοι τον Hitler και τον Mussolini. Πριν από αυτούς η χρήση της λέξης παρέπεμπε στην αρχαία Ρώμη, όπου ο δικτάτορας εκλεγόταν για να εκτελέσει συγκεκριμένο έργο σε μικρή χρονική περίοδο σε περιόδους κρίσεις. Συνεπώς, εννοεί «τη δημοκρατική διακυβέρνηση ολόκληρης της εργατικής τάξης (που συμπεριλαμβάνει και τους αγρότες), η οποία αποτελεί τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες.» 11 Για αυτό το λόγο και η δικτατορία του προλεταριάτου είναι περισσότερο δημοκρατική από τις δημοκρατικές κυβερνήσεις των καπιταλιστικών κοινωνιών, όπου οι εργάτες δεν συμμετέχουν στη 10 K. Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα,ό.π., σελ Bertell. Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό. π., σελ

15 λήψη αποφάσεων, αλλά δέχονται παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής τους, που δεν τις επιλέγουν οι ίδιοι. Οι προλετάριοι, ως τάξη, θεωρούνται δημιούργημα του καπιταλισμού. Όπως η αστική τάξη δημιουργεί τα όπλα που θα στραφούν εναντίον της, δημιουργεί και τους ανθρώπους που μπορούν να επιτύχουν την ανατροπή της. «Στο βαθμό που αναπτύσσεται η αστική τάξη, δηλαδή το κεφάλαιο, στον ίδιο βαθμό αναπτύσσεται και το προλεταριάτο, η τάξη των σύγχρονων εργατών, που ζουν μόνο όσο βρίσκουν δουλειά, και που βρίσκουν δουλειά μόνο όσο η δουλειά τους αυξάνει το κεφάλαιο. Αυτοί οι εργάτες, που αναγκάζονται να πουλιούνται κομμάτι κομμάτι, είναι το εμπόρευμα, όπως και κάθε άλλο εμπορικό είδος, κι έτσι είναι εκτεθειμένοι με τον ίδιο τρόπο σ όλες τις εναλλαγές του ανταγωνισμού, σ όλες τις διακυμάνσεις της αγοράς.» 12 Στην εποχή του Μarx το αίτημα της αναζήτησης μιας κοινωνικής μερίδας, που θα την χαρακτήριζε το στοιχείο της καθολικότητας και θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ριζική και καθολική χειραφέτηση του Ανθρώπου, βρίσκει την μαρξική του προοπτική στην τάξη των βιομηχανικών εργατών, το προλεταριάτο. «Αναγγέλλοντας τη διάλυση της προγενέστερης τάξης του κόσμου, το προλεταριάτο δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να εκφράζει το μυστικό της ίδιας του της ύπαρξης, γιατί είναι η ντε φάκτο διάλυση της τάξης αυτής. Ζητώντας την άρνηση της ατομικής ιδιοκτησίας το προλεταριάτο ανυψώνει σε αρχή της κοινωνίας εκείνο που η κοινωνία έθεσε σαν αρχή γι αυτό, αυτό που προσωποποιεί, χωρίς να έχει αυτό το ίδιο συμμετάσχει σε τούτο καθόλου, μια και είναι το αρνητικό αποτέλεσμα της κοινωνίας. (...) Η φιλοσοφία βρίσκει στο προλεταριάτο τα υλικά της όπλα, όπως το προλεταριάτο βρίσκει στη φιλοσοφία τα πνευματικά του όπλα. (...) θα συντελεστεί η χειραφέτηση που θα κάνει τους Γερμανούς ανθρώπους. (...) χειραφέτηση του Γερμανού σημαίνει χειραφέτηση του ανθρώπου. Η κεφαλή της χειραφέτησης αυτής είναι η φιλοσοφία, καρδιά της το προλεταριάτο.» 13 Το προλεταριάτο είναι η «καθολική» τάξη, επειδή αρνείται «καθολικά» την κοινωνία. Ο καθολικός χαρακτήρας του προλεταριάτου αποτελεί την ουσία του αισιόδοξου μαρξικού επιχειρήματος. Ως ιστορική του αποστολή τίθεται η απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε υλική και πνευματική δυνάστευση και η Κ. Μαρξ- Φρ. Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ό.π.,σ Κ. Μαρξ, Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου, μτφρ. Μπ. Λυκούδης, εκδόσεις Παπαζήση,, σ. 16,17 15

16 πραγμάτωση της θεωρίας των φιλοσόφων περί κατάκτησης της ελευθερίας του ανθρώπινου είδους, της κυριαρχίας του πάνω στη φύση και της άρσης των αντιθέσεων μεταξύ του ατόμου και των άλλων μελών της κοινωνίας, καθώς και της συμφιλίωσης του ατόμου με τον εαυτό του. Το προλεταριάτο δεν αποτελεί μια φυσική και κατά συνέπεια διιστορική κατάσταση, αλλά είναι γέννημα της αστικής μορφής ζωής. Εν τούτοις, δεν αποτελεί μέρος αυτής της υφιστάμενης τάξης καθώς το ίδιο στερείται ατομικής ιδιοκτησίας. Συνεπώς, η συνείδηση, οι ανάγκες του και τα αιτήματά του διαφέρουν από εκείνα των άλλων κοινωνικών τάξεων, «το προλεταριάτο δεν έχει ούτε ιδιοκτησία ούτε κέρδος να υπερασπιστεί. Το μοναδικό του συμφέρον, η κατάργηση του υπάρχοντος τρόπου εργασίας, είναι συμφέρον ολόκληρης της κοινωνίας. Αυτό εκφράζεται στο γεγονός ότι η κομμουνιστική επανάσταση, αντίθετα με όλες τις προηγούμενες, δεν μπορεί να αφήσει σε κατάσταση δουλείας, καμία κοινωνική ομάδα, γιατί καμία κοινωνική τάξη δεν βρίσκεται σε κατώτερη μοίρα από το προλεταριάτο.» 14 Επιπλέον, όντας εκτός της κοινωνίας των ιδιωτών, το προλεταριάτο, πρώτον, δεν μετέχει στο διχασμό μεταξύ πολίτη και αστού και δεύτερον δεν ζητά την ικανοποίηση κάποιου συγκεκριμένου δικαιώματος αλλά την άρση της γενικής αδικίας. Οι προλετάριοι είναι αυτοί που υποφέρουν περισσότερο από τον εγωισμό της αστικής κοινωνίας, άρα αποτελούν έκφραση της ανορθολογικότητάς της. «Εξαιτίας αυτού του εγωισμού, το προλεταριάτο καθίσταται για τον Μαρξ «η πλήρης απώλεια του ανθρώπου». Η διατύπωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί έτσι, τονίζεται ότι η προσβολή που υφίσταται είναι η καθολική προσβολή, αφού προσβάλλεται η ανθρώπινή του υπόσταση καθ αυτήν και όχι κάποιο επιμέρους συμφέρον του. Η ανθρώπινη του υπόσταση είναι κάτι πραγματικά καθολικό, αφού το προλεταριάτο τη μοιράζεται με όλους τους άλλους ανθρώπους όλων των τάξεων. Κατά συνέπεια δεν διεκδικεί επιμέρους δικαιώματα, δεν εγείρει εγωιστικά αιτήματα, αλλά απαιτεί την αποκατάσταση της οντότητάς του ως ανθρώπου, την «καθολική επανάκτηση του ανθρώπου». 15 Η νίκη του προλεταριάτου θα οδηγήσει στο πρώτο στάδιο του κομμουνισμού. Θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική του περιγραφή. Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ορίζονται δέκα μέτρα, τα οποία θα πρέπει να ακολουθηθούν με κάποιες διαφορές στην κάθε χώρα και τα οποία θα αποσπάσουν 14 Marcuse, Λόγος και Επανάσταση, Ύψιλον, Αθήνα,1985,σ Ανδρέας Μιχαλάκης, Ο νεαρός Μαρξ-Κοινωνική Υποκειμενικότητα Και Χειραφέτηση, Πάτρα 2014, σελ

17 όλο το κεφάλαιο από τα χέρια των ιδιωτών, ώστε να συγκεντρώσουν όλα τα μέσα παραγωγής στα χέρια του κράτους και να αυξήσουν το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων όσο το δυνατόν γρηγορότερα. 16 Τα μέτρα αυτά μας δίνουν μια περιγραφή του πρώτου σταδίου: 1. Απαλλοτρίωση της γαιοκτησίας και χρησιμοποίηση της γαιοπροσόδου για τις κρατικές δαπάνες. 2. Βαριά προοδευτική φορολογία. 3. Κατάργηση του κληρονομικού δικαιώματος. 4. Κατάσχεση της ιδιοκτησίας όλων των φυγάδων και στασιαστών. 5. Συγκέντρωση της πίστης στα χέρια του κράτους μέσω μιας εθνικής τράπεζας με κρατικά κεφάλαια και αποκλειστικό μονοπώλιο. 6. συγκέντρωση των μέσων μεταφοράς στα χέρια του κράτους. 7. Πολλαπλασιασμός των εθνικών εργοστασίων και των εργαλείων παραγωγής, ξεχέρσωμα και βελτίωση των αγρών σύμφωνα με ένα κοινό πρόγραμμα. 8. Ίση, υποχρεωτική εργασία για όλους, δημιουργία βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα για τη γεωργία. 9. Ενοποίηση των γεωργικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων, προσπάθεια για τη βαθμιαία εξάλειψη των διαφορών μεταξύ πόλης και επαρχίας. 10. Δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση για όλα τα παιδιά. Κατάργηση της δουλειάς των παιδιών στο εργοστάσιο με τη σημερινή της μορφή. Συναρμογή της εκπαίδευσης με την υλική παραγωγή, κλπ. 17 Δεν σκοπεύουμε στο σημείο αυτό στην πλήρη ανάλυση των παραπάνω μέτρων, καθώς δεν είναι ο κύριος σκοπός της μελέτης μας. Θα παραμείνουμε έτσι στην εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων, τα οποία θα μας δώσουν τη δυνατότητα μιας καλύτερης περιγραφής των προϋποθέσεων της ελευθερίας στην κομμουνιστική κοινωνία. Από τα μέτρα αυτά συμπεραίνουμε: Πρώτον, γίνεται μια προσπάθεια διευκόλυνσης της μετάβασης από την ατομική ιδιοκτησία στην κοινοτική ιδιοκτησία - πρέπει να σημειωθεί εδώ, πως η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί τον πυρήνα της μαρξικής κριτικής στην αστική κοινωνία. 16 Bertell Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π., σελ K. Μαρξ-Φρ. Ένγκελς, Το μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ό.π., σελ.74 17

18 Δεύτερον, ότι ο Μarx προσπαθεί να εναρμονίσει τους αστικούς εργάτες, τους προλετάριους, με τους εργάτες της γης, τους μικροκαλλιεργητές. Καθώς θεωρεί ότι έχουν κοινά συμφέροντα, πιστεύει ότι κάτι τέτοιο δεν θα είναι ιδιαίτερα δύσκολο. 18 Και το ένατο μέτρο στοχεύει σε αυτή την άρση της διάκρισης μεταξύ του αστικού πληθυσμού και του πληθυσμού της υπαίθρου. Ο ίδιος ο Μarx χρησιμοποιεί όρους όπως «ηλιθιότητα της αγροτικής ζωής» 19 Η συμφιλίωση αυτή φαίνεται πως είναι πολύ σημαντική για τη μαρξική σκέψη, αφού έχει ήδη αναπτυχθεί και στη Γερμανική Ιδεολογία: «Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε πόλη και χωριό μπορεί να υπάρχει μονάχα μέσα στα πλαίσια της ατομικής ιδιοκτησίας. Είναι η πιο χτυπητή έκφραση της υποταγής του ατόμου στον καταμερισμό της εργασίας, της υποταγής του σε μια καθορισμένη δραστηριότητα που του επιβάλλεται αναγκαστικά. Αυτή η υποταγή κάνει τον έναν περιορισμένο ζώο της πόλης, τον άλλο περιορισμένο ζώο του χωριού, και καθημερινά ξαναδημιουργεί την αντίθεση ανάμεσα στα συμφέροντά τους. Η εργασία ενώ είναι πάλι το κύριο πράγμα, είναι η εξουσία πάνω σε άτομα, και όσο υπάρχει η τελευταία, πρέπει να υπάρχει και ατομική ιδιοκτησία. Η κατάργηση της αντίθεσης ανάμεσα σε πόλη και χωριό είναι ένας από τους πρώτους όρους της κοινοτικής ζωής,...» 20 Γιατί δίνεται όμως τόση έμφαση σε αυτή την συμφιλίωση; Την εποχή που αναπτύσσεται η μαρξική θεωρία οι εργάτες και οι αγρότες αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού, ήταν οι κύριοι παραγωγοί του κοινωνικού πλούτου. Επιπλέον, αναγνωρίζεται ότι οι αγρότες έχουν ανάγκη την πόλη και ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει στο πεδίο της τεχνολογίας και του πολιτισμού και οι εργάτες έχουν ανάγκη την ύπαιθρο, την επαφή τους με το φυσικό περιβάλλον «με σκοπό να επιτύχουν το πλήρες ανάστημά τους ως ανθρώπινα όντα.» 21. Τρίτον, ότι στοιχεία του καπιταλιστικού συστήματος της οικονομίας όπως η ανισότητα των εισοδημάτων θα συνεχίσουν να υπάρχουν και σε αυτό το στάδιο. Ως λύση προτείνεται η φορολόγηση των εσόδων, η οποία θα μειώσει το παραπάνω χάσμα. «με την αυξανόμενη ισότητα των εισοδημάτων, η προοδευτική φορολόγηση του εισοδήματος σύντομα θα ξεπεραστεί» Βertell. Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π., σελ Κ. Mαρξ- Φρ. Ένγκελς, Το μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος,,ό.π.., σελ Κ. Mαρξ-Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, Α τόμος, όπ.,σελ Bertell Ollman, Social and Sexual Revolution-Essays on Marx and Reich, ό.π.,σελ Στο ίδιο, σ

19 Θα πρέπει να επισημανθεί εδώ, πως η ίση πρόσβαση στα μέσα συνδέεται και αποτελεί αναγκαία συνθήκη της αξίας της ελευθερίας. Η ισότητα παίρνει δηλαδή, την έννοια της ίσης δυνατότητας της ελεύθερης ανάπτυξης. Με άλλα λόγια, τα ίσα δικαιώματα στις συνθήκες αυτο-ανάπτυξης επεκτείνουν την έννοια της ισότητας στο πολιτικό, νομικό, κοινωνικό και οικονομικό πεδίο. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη ουσιαστικής ισότητας αποτελεί η αναδιανομή των όρων της κοινωνικής παραγωγής, των βαρών και των ωφελημάτων. Αφού ως σχέδιο της παραγωγής τίθεται η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, οι παρακρατήσεις πριν την τελική διανομή στα άτομα θα είναι σαφώς μεγαλύτερες από πριν, το μερίδιο, όμως, που καθένας θα λαμβάνει τελικά θα εξακολουθεί να είναι μεγαλύτερο από την αμοιβή του στις συνθήκες του καπιταλισμού, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι η υλική του ύπαρξη θα είναι ασφαλής και άνετη. Ως μέτρο συμβολής θα ισχύσει η αρχή της ίσης αμοιβής για ίσο εργασιακό χρόνο. «Επομένως ο κάθε μεμονωμένος παραγωγός ύστερα από τις κρατήσεις παίρνει πίσω ακριβώς ό,τι δίνει. Αυτό που της έδωσε είναι η ατομική ποσότητα εργασίας. (...) Παίρνει από την κοινωνία μια απόδειξη ότι πρόσφερε τόση εργασία (ύστερα από αφαίρεση της εργασίας για κοινά αποθέματα) και μ αυτή την απόδειξη παίρνει από την κοινωνική παρακαταθήκη μέσων κατανάλωσης, όσα αντιστοιχούν στη δουλειά που ξόδεψε. Την ίδια ποσότητα εργασίας, που έδωσε στην κοινωνία με μια μορφή, την παίρνει πίσω με άλλη μορφή.» 23 Βλέπουμε ότι στο πρώτο στάδιο η κοινωνία εξακολουθεί να περιορίζεται από όρους αστικού τύπου δικαίου. Θα επανέλθουμε σε αυτό αργότερα στο σχόλιό μας στην αρχή σχετικά με την ανταμοιβή καθενός βάσει της συμβολής του. Με αυτή την ιδέα συντάσσεται και το τρίτο μέτρο της κατάργησης του κληρονομικού δικαιώματος, που στοχεύει, ύστερα από κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα στο ξεκίνημα μιας ζωής ίσων ευκαιριών. Τέταρτον, ότι με το μέτρο της ίσης, υποχρεωτικής εργασίας για όλους αίρεται η αδικία που υπάρχει στη σχέση κεφαλαίου- εργασίας και εξαιτίας της οποίας, οι λίγοι που δεν εργάζονται καρπούνται το μόχθο όσων εργάζονται. Η εργασία είναι υποχρεωτική για όλους με την προϋπόθεση, ότι έχουν την απαιτούμενη σωματική και πνευματική κατάσταση που τους επιτρέπει να πάρουν μέρος στην παραγωγική 23 Κ. Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, ό.π., σ

20 διαδικασία. Η επιλογή του είδους της εργασίας αποτελεί ατομική υπόθεση και αφού κάθε μέλος της κοινωνίας είναι εργάτης, εξαλείφονται οι ταξικές διαφορές. Πέμπτον, ότι η ελεύθερη εκπαίδευση όλων των παιδιών αποτελεί μέριμνα της κοινωνίας και η κατάργηση της παιδικής εργασίας την εποχή αυτή συνιστά άμεση απαίτηση. Είναι μια θέση που μας δείχνει αφενός τη ιδιαίτερη σημασία της παιδείας στην ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρώπων και αφετέρου την ανάγκη δημιουργίας ενός εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο θα συνδέεται με την παραγωγή «όχι μόνο ως μια από τις πρόσθετες μεθόδους στην αποδοτικότητα της παραγωγής αλλά ως τη μόνη μέθοδο παραγωγής πλήρως αναπτυγμένων ανθρώπινων όντων.» 24 (η υπογράμμιση δική μου) β) ο τέλειος κομμουνισμός. Ο αστικός περιορισμός, του οποίου απομεινάρια βρίσκουμε ακόμα στο πρώτο στάδιο, αίρεται στο δεύτερο στάδιο, η περιγραφή του οποίου είναι ακόμα πιο γενική και λιγότερο συστηματική από αυτή του προηγούμενου σταδίου. Ως πλαίσιο των συνθηκών της και των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται τίθεται η «κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.» 25 Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε έξι κύρια σημεία: 26 Πρώτον, το τέλος του καταμερισμού εργασίας, που αποτελεί το κεντρικό χαρακτηριστικό της κομμουνιστικής κοινωνίας. Στις προηγούμενες ιστορικές περιόδους οι ανάγκες της παραγωγικής διαδικασίας όπως και οι κοινωνικές σχέσεις παρουσίαζαν κάθε άτομο με μια μόνο εργασία για το σύνολο του βίου του. Η βιομηχανική επανάσταση περιόρισε ακόμη περισσότερο τον άνθρωπο σε «μηχανικές δραστηριότητες» στερώντας του την ευκαιρία να αναπτύξει τις ικανότητες και τα ταλέντα του. Στο δεύτερο στάδιο του κομμουνισμού οι προηγούμενες συνθήκες αίρονται, η διάκριση μεταξύ σωματικής και πνευματικής εργασίας καθίσταται ανενεργή, με αποτέλεσμα τα άτομα να απολαμβάνουν ένα ευρύτερο πεδίο δραστηριοτήτων. 27 «Ο κομμουνισμός είναι το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας σαν ανθρώπινη αυτο-αποξένωση, και για το λόγο αυτό πραγματική ιδιοποίηση της ανθρώπινης ουσίας μέσα από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο είναι η πλήρης 24 Κ. Marx,Capitαl,trans. S. Moore and E. Aveling (Moscow, 1958), p.48 «not only as one of the methods of adding to the efficiency of production but as the only method of producing fully developed human beings.» ( η μετάφραση δική μου) 25 Bertell Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π., σελ Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ

21 αποκατάσταση του ανθρώπου στον εαυτό του, σαν κοινωνικής, δηλαδή σαν ανθρώπινης ύπαρξης.» 28 Δεύτερον, στην κομμουνιστική κοινωνία είναι ορατός ένας υψηλός βαθμός συνεργασίας και ένα αμοιβαίο ενδιαφέρον για τις περισσότερες από τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Στα Χειρόγραφα του 44 ο Μarx γράφει: «Δραστηριότητα και κατανάλωση, τόσο στο περιεχόμενό τους όσο και στον τρόπο της ύπαρξης τους, είναι κοινωνική δραστηριότητα και κοινωνική κατανάλωση. Η ανθρώπινη ουσία της φύσης υπάρχει μόνο για τον κοινωνικό άνθρωπο. Γιατί μόνο στην περίπτωση αυτή η φύση υπάρχει για τον άνθρωπο σαν συνδετικός κρίκος με άλλους ανθρώπους, η βάση της ύπαρξης του για τους άλλους και της δικής τους ύπαρξης γι αυτόν σαν το ζωτικό στοιχείο της ανθρώπινης πραγματικότητας.(...) Κοινωνική δραστηριότητα και κοινωνική κατανάλωση με κανένα τρόπο δεν υπάρχει αποκλειστικά και μόνο στη μορφή μιας άμεσης κοινοτικής δραστηριότητας και μιας άμεσης κοινοτικής κατανάλωσης κι αν η κοινοτική δραστηριότητα και η κοινοτική κατανάλωση, δηλαδή δραστηριότητα και κατανάλωση που εκφράζουν και επιβεβαιώνουν τον εαυτό τους σε άμεση πραγματική σύνδεση με άλλους ανθρώπους, λειτουργούν οπουδήποτε, η άμεση αυτή έκφραση της κοινωνικότητας αναπηδά από την ουσιαστική φύση του περιεχομένου της δραστηριότητας κι είναι ταιριαστή προς τη φύση της κατανάλωσης.» 29 (οι υπογραμμίσεις δικές μου) Παρατηρούμε μια διεύρυνση του πεδίου των δραστηριοτήτων στις οποίες η συνεργασία είναι πλέον ορατή. Στον τέλειο κομμουνισμό η αλληλεξάρτηση συνιστά το αναγνωρισμένο μέσο για να μεταβούμε από τους υφιστάμενους περιορισμούς σε ό,τι μέχρι τώρα δεν αναγνωριζόταν ως αλληλεξάρτηση. 30 Μια νέα αντίληψη του εαυτού ως κοινωνικού όντος και της ανθρωπότητας ως μέρος- κομμάτι του ατόμου είναι τα αποτελέσματα της ανάπτυξης αυτών των σχέσεων. Ο Μarx θεωρεί την κοινότητα των ανθρώπων το απαραίτητο πλαίσιο μέσα στο οποίο είναι δυνατή η πραγμάτωση της ελευθερίας του ατόμου. «Μονάχα σε μια κοινότητα μαζί με άλλους έχει κάθε άτομο τα μέσα να καλλιεργήσει τις ικανότητές του προς όλες τις κατευθύνσεις. Μόνο μέσα στην κοινότητα, επομένως, είναι δυνατή 28 Κ. Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφκά Χειρόγραφα του 1844, ελλ. Μετ. Εκδ. Γλάρος, σελ Στο ίδιο, σελ Bertell Οllman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π., σελ

22 η προσωπική ελευθερία.». 31 Συνεπώς, η αλληλεξάρτηση δεν περιορίζει το πεδίο της ατομικής ελευθερίας, αντίθετα το διευρύνει. Θα επανέλθουμε. Τρίτο χαρακτηριστικό της κομμουνιστικής κοινωνίας είναι η κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Το χαρακτηριστικό αυτό συνδέεται με τις δύο θεμελιακές αρχές που διέπουν τα δύο στάδια και θα μελετήσουμε στη συνέχεια. Επόμενο χαρακτηριστικό είναι ο πλήρης έλεγχος της φύσης και η υποταγή της στους σκοπούς που θέτουν οι άνθρωποι. Η κομμουνιστική πραγματικότητα συνίσταται από αλληλοσυνδεόμενα μέρη. Ο Μarx προβλέπει την ένωση της φυσικής με την ανθρώπινη επιστήμη. Ο άνθρωπος θα αντιληφθεί την ιστορία του ως μια διαδικασία προόδου και την φύση ως το πραγματικό του σώμα. Αυτοί, που σήμερα αποκαλούνται φυσικός και κοινωνικός κόσμος και οι άνθρωποι τους μεταχειρίζονται ως διακριτά μέρη, θα αποτελούν μια ολότητα. Οι άνθρωποι θα βλέπουν ολόκληρο τον κόσμο με τα μάτια του δημιουργού, αφού τίποτα πλέον δεν θα αποτελεί εμπόδιο στην ολοκλήρωσή τους. Βλέποντας τους δεσμούς των ανθρώπων με την φύση ως λογικώς εσωτερικές σχέσεις πάνω στις οποίες κάθε άτομο σε σύνδεση με τους συντρόφους του έχει τώρα αποκτήσει συνειδητή κυριαρχία, ο Μarx μπορεί να ισχυριστεί ότι στον κομμουνισμό η φύση γίνεται άνθρωπος. 32 «Η καθολικότητα του ανθρώπου εκδηλώνεται στην πράξη στην καθολικότητα που καθιστά ολόκληρη τη φύση ανόργανο σώμα του σαν άμεσο μέσο ζωής και σαν ύλη, το αντικείμενο και το εργαλείο της ζωτικής του δραστηριότητας. Η φύση είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου, δηλαδή η φύση στο βαθμό που είναι ανθρώπινο σώμα. Ο άνθρωπος ζει από τη φύση, δηλαδή η φύση είναι το σώμα του, και πρέπει να διατηρήσει ένα συνεχή διάλογο μαζί της αν θέλει να μην πεθάνει.». 33 Πέμπτο χαρακτηριστικό αποτελεί η απουσία εξωτερικών της θέλησης των υποκειμένων κανόνων που θα οργανώνουν τη ζωή τους, με εξαίρεση την παραγωγική δραστηριότητα, όπου τα ανθρώπινα υποκείμενα συνυπάρχουν και συνεργάζονται όπως τα μέλη μιας ορχήστρας. Το ζήτημα θα αναλυθεί στη συνέχεια. Τελευταίο χαρακτηριστικό της κομμουνιστικής κοινωνίας είναι το τέλος κάθε διάκρισης μεταξύ των ανθρώπων που αφορά: το έθνος, τη φυλή, τη θρησκεία, την τάξη, το επάγγελμα, τον χωρισμό τους σε ανθρώπους της πόλης και ανθρώπους της υπαίθρου, όπως ήδη έχουμε δει, ακόμη και την οικογένεια. Το ανθρώπινο είδος 31 Κ,Μαρξ-Φρ.Ένγκελς, H Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σελ Bertell Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π.,σελ.. 76 Για μια συνοπτική ανάλυση του περιεχομένου των εσωτερικών σχέσεων δες σελ 43 υποσημείωση Κ. Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844, ό.π., σελ

23 συνιστά πια κάτι το ενιαίο, ένα έθνος, θα μπορούσαμε να πούμε, με την προϋπόθεση ότι η λέξη δεν διατηρεί πλέον την λειτουργία που είχε στην αστική κοινωνία. Οι πολίτες αυτής της «παγκόσμιας κοινότητας» μοιράζονται συναισθήματα και σκέψεις που έχουν έναν παγκόσμιο χαρακτήρα, μιλούν την ίδια γλώσσα χωρίς αυτό να σημαίνει την εξαφάνιση των τοπικών γλωσσών και των πολιτιστικών στοιχείων που τους διακρίνουν σε τοπικό επίπεδο, νιώθουν κοσμοπολίτες και ως παραγωγοί και ως καταναλωτές. «Μόνο τότε θα απελευθερωθούν τα ξεχωριστά άτομα από τους εθνικούς και τοπικούς φραγμούς, θα έρθουν σε πρακτική σύνδεση με την υλική και πνευματική παραγωγή όλου του κόσμου και θα είναι σε θέση να αποκτήσουν την ικανότητα να απολαμβάνουν αυτή την ολόπλευρη παραγωγή όλης της γης (τις δημιουργίες του ανθρώπου)». 34 Θα παραμείνουμε μόνο στο θέμα της διάκρισης των θρησκειών. Οι πολίτες του μέλλοντος δεν είναι άθεοι, ο Μarx αποφεύγει αυτό τον όρο. Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε υπέρ ούτε κατά της θρησκείας, επειδή οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες, ο φόβος και οι αδυναμίες έχουν αντικατασταθεί από τη δύναμη της κοινότητας. 35 Συνοψίζοντας θα περιγράφαμε τον τέλειο κομμουνισμό ως ένα πλαίσιο ανάπτυξης των απαραίτητων ποιοτήτων στο ανθρώπινο είδος που θα του επιτρέψουν να ζήσει σε μια καλή κοινωνία. 1.2 οι θεμελιακές αρχές των δύο σταδίων Στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα αναφέρονται οι θεμελιακές αρχές που πρέπει να διέπουν την κοινωνική συμβίωση στην κομμουνιστική κοινωνία. Η εργασιακή οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής βασίζεται στην αρχή: από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τη συμβολή του K. Mαρξ-Φρ. Ένγκελς, H Γερμανική Ιδεολογία, ό.π.., σελ Bertell Ollman, Social and Sexual Revolution- Essays on Marx and Reich, ό.π., σελ. 84 Ο Ντοστογιέφσκι στους Δαιμονισμένους αναφέρεται στην ίδια ιδέα όταν γράφει: Σήμερα ο άνθρωπος δεν είναι ακόμα εκείνος ο άνθρωπος. Θα υπάρχει ένας καινούριος άνθρωπος ευτυχισμένος και περήφανος...αυτός που θα νικήσει τον πόνο και τον φόβο...τότε την ιστορία θα την χωρίζουν σε δύο μέρη, από τον γορίλα μέχρι την εξόντωση του Θεού κι από την εξόντωση του Θεού μέχρι...μέχρι...την αλλαγή του πλανήτη και της ανθρώπινης φύσης.φ. Ντοστογιέφσκι, Οι δαιμονισμένοι, μτφρ. Ε. Μπακοπούλου, εκδ. Ίνδικτος,Αθήνα 2007, σελ