Κεφάλαιο Πρώτο: Ο πλανήτης γη και το κλίμα. 1.1 Ο πλανήτης γη, δημιουργία και εξέλιξη

Transcript

1

2 Κεφάλαιο Πρώτο: Ο πλανήτης γη και το κλίμα 1.1 Ο πλανήτης γη, δημιουργία και εξέλιξη Για αιώνες ολόκληρους, η επίσημη άποψη της επιστήμης για τον πλανήτη που ζούμε, είναι ότι πρόκειται για ένα βράχο κάπου στο διάστημα, που για κάποιους λόγους εμφάνισε μια ιδιαιτερότητα: Τη ζωή. Η άποψη αυτή εξακολουθεί να είναι σεβαστή και ίσως κυρίαρχη ανάμεσα στους ανθρώπους, ειδικά στο δυτικό κόσμο που έχει κάνει σημαία του την ανθρωποκεντρικότητα. Στη δεκαετία του εβδομήντα, ένας Βρετανός βιολόγος εμφάνισε μια εναλλακτική θεωρία, η οποία, καθώς περνούσαν τα χρόνια, άρχισε να επιβεβαιώνεται από στοιχεία και ταυτόχρονα να γίνεται συνείδηση ολοένα περισσότερων ανθρώπων. Ο βιολόγος λεγόταν James Lovelock και στη θεωρία του έδωσε το όνομα της Γαίας, της μητέρας θεάς όλων των θεοτήτων της ελληνικής μυθολογίας. Σε αντίθεση με την άποψη ότι η Γη είναι ένας νεκρός βράχος, όπου συνυπάρχουν διάφορα πλάσματα, ο Lovelock υποστήριξε ότι η Γη είναι ένας πλανήτης ζωντανός, πάνω στον οποίο συμβιώνουν όλα τα έμβια και άβια είδη, τα οποία ρυθμίζουν την ατμόσφαιρα και το κλίμα σύμφωνα με τις ανάγκες τους, προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν (Lovelock J, 1979). Η Γη λοιπόν, ως μίγμα αερίων και σκόνης, περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο περισσότερο από τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια. Η ζωή εμφανίστηκε σε αυτή μισό δισεκατομμύριο χρόνια αργότερα. Το οξυγόνο, το κύριο και σημαντικότερο συστατικό της ατμόσφαιρας εμφανίστηκε κατόπιν των μονοκυτταρικών οργανισμών. Πιστεύεται ότι η πρώτη ζωντανή ύλη χρησιμοποίησε ως τροφή ουσίες παραγόμενες από τις γεωλογικές διεργασίες. Μετά το πέρασμα μεγάλων χρονικών περιόδων εξελίχθηκε μια νέα διαδικασία, η φωτοσύνθεση, η 1

3 οποία χρησιμοποίησε το διοξείδιο του άνθρακα, και το φως του Ήλιου για να παράγει υδρογονάνθρακες από διοξείδιο του άνθρακα και νερό. Το παραπροϊόν αυτής της πορείας είναι το οξυγόνο, το οποίο στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της Γης συσσωρεύτηκε στον αέρα, με αποτέλεσμα την εξέλιξη των ζωντανών όντων που χρειάζονταν οξυγόνο για να ζήσουν. Έτσι εμφανίστηκε σιγάσιγά η πλήρης σειρά της ζωής, όπως την βλέπουμε σήμερα. Αυτή η διαδικασία άλλαξε την κατανομή πολλών συστατικών της ατμόσφαιρας (Firor John, 1992). Αυτή η εξέλιξη δεν καθόρισε μόνο την σύσταση του αέρα, αλλά τροποποίησε και τη θερμοκρασία του πλανήτη μας. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι ένα αέριο που παγιδεύει την υπέρυθρη ακτινοβολία, απορροφά ένα μεγάλο μέρος της, που σε διαφορετική περίπτωση θα διέφευγε από τη Γη και μ' αυτό τον τρόπο κρατά τον πλανήτη θερμό. Αντίθετα, το οξυγόνο δεν είναι αποτελεσματικό στην παγίδευση της εξερχόμενης ακτινοβολίας. Γενικά, ένα συμμετρικό μόριο όπως το οξυγόνο το οποίο αποτελείται από δύο όμοια άτομα, δονείται ή περιστρέφεται δυσκολότερα από μόρια με πιο σύνθετη δομή και σχήμα, όπως το διοξείδιο του άνθρακα και οι υδρατμοί, και έτσι δυσκολεύεται στην απορρόφηση και εκπομπή της ακτινοβολίας. Με αυτό τον τρόπο, η προσθήκη οξυγόνου και η αφαίρεση διοξειδίου του άνθρακα, όπως γίνεται στην φωτοσύνθεση, αφαιρεί θερμότητα και η Γη γίνεται ολοένα πιο ψυχρή. Όμως, μια ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα παραμένει στην ατμόσφαιρα, καθώς ανανεώνεται από την αναπνοή των φυτών και των ζώων και τροφοδοτείται από τις εκλύσεις των ηφαιστείων και των θερμοπηγών. Το νερό, εξατμιζόμενο από θάλασσες και λίμνες, παγιδεύει επίσης την υπέρυθρη ακτινοβολία, με αποτέλεσμα τον διαρκή εγκλωβισμό της και την ολοένα αυξανόμενη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας. Συνεπώς, ο αέρας, δεν είναι κάτι ξεχωριστό, αλλά απλώς ένα συστατικό ενός συσχετιζόμενου και αλληλοεπηρεαζόμενου συστήματος. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί συμμετέχουν στη συγκρότηση της ατμοσφαιρικής σύστασης, ενώ οι αλλαγές της ατμόσφαιρας επηρεάζουν τη ζωή παντού. Η θερμοκρασία στην γήινη επιφάνειά καθορίζεται από τη σύσταση του αέρα, όμως τη μεγαλύτερη επίδραση στις διαφοροποιήσεις της την προκαλούν λίγα ιχνοστοιχεία και όχι τα κύρια συστατικά του αέρα. Το διοξείδιο του άνθρακα, το πλέον υπεύθυνο αέριο για την 2

4 αύξηση της θερμοκρασίας της Γης, βρίσκεται σε ποσοστό μικρότερο από 0,04%. Επομένως, για να αλλάξουμε: τη θερμοκρασία της Γης δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε με τα 5 τετράκις εκατομμύρια τόνους της ατμόσφαιρας, αλλά με ένα πολύ μικρότερο μέρος της. Οι ουσίες του αέρα που συμβάλλουν στην όξινη βροχή, ή στην αστική ρύπανση, εμφανίζονται σε συγκεντρώσεις λίγων μερών στο δισεκατομμύριο (ppbv = ένα μέρος όγκου αερίου σε ένα δισεκατομμύριο μέρη όγκου αέρα), ενώ οι συγκεντρώσεις των ουσιών που καταστρέφουν το όζον βρίσκονται στην ατμόσφαιρα σε συγκεντρώσεις χίλιες φορές μικρότερες (pptv = ένα μέρος όγκου αερίου σε ένα τρισεκατομμύριο όγκου αέρα). Στις μέρες μας, κάθε μελέτη με θέμα την ατμόσφαιρα πρέπει να αναφέρεται σε αυτήν τη νέα και ολοένα αυξανόμενη δύναμη που δρα στον αέρα: την ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία προκαλεί την ανησυχία μας για όλο και περισσότερο άγνωστες και απειλητικές αλλαγές. 1.2 Το κλίμα της γης στο απώτερο παρελθόν Είναι γνωστό, από γεωλογικά και παλαιοντολογικά ευρήματα, ότι το κλίμα στα διάφορα σημεία της γης, δεν είχε τα χαρακτηριστικά που έχει σήμερα. Η μελέτη του κλίματος και των μεταβολών του, από την εποχή της δημιουργίας της γης, είναι αντικείμενο της επιστήμης της Παλαιοκλιματολογίας. Βεβαίως η δυσκολία της μελέτης του κλίματος του παρελθόντος είναι προφανής. Η ανεύρεση διαφόρων στοιχείων του παρελθόντος, που σχετίζονται με τους κλιματικούς τύπους που επεκράτησαν στα διάφορα σημεία του πλανήτη, μας δίνουν την δυνατότητα να έχουμε μια επαρκή γνώση της εξελικτικής πορείας των κλιματολογικών μεταβολών του πλανήτη μας (Σακσαμάνογλου, Μπλουτσός, 1998). Ξεκινώντας μια σύντομη αναδρομή για το κλίμα της γης στο παρελθόν, παρατηρούμε ότι πολύ λίγα στοιχεία είναι γνωστά για τις κλιματικές συνθήκες που επικράτησαν πριν από την Κάμβριο περίοδο. Είναι γνωστό ότι κατά την πριν από την Κάμβριο περίοδο, υπήρξαν τουλάχιστον πέντε παγετώδεις εξάρσεις σε μία μέση περίοδο 250 εκατομμυρίων ετών. Η πλέον εκτεταμένη από αυτές πρέπει να έλαβε χώρα στον Πρωτεροζωικό αιώνα και πιο συγκεκριμένα στη Χουρώνιο 3

5 περίοδο. Οι σημαντικότερες παγετώδεις επεκτάσεις έγιναν προς την περιοχή της σημερινής Βόρειας Αμερικής και Νότιας Αφρικής. Υπάρχουν ενδείξεις ότι λίγο πριν από την Χουρώνιο περίοδο, στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα ο Καναδάς και οι γειτονικές προς αυτόν πολιτείες των ΗΠΑ, επικράτησε θερμό τροπικό κλίμα. Η Κάμβριος περίοδος ξεκινά με μία παγετώδη εποχή και τελειώνει με ένα κλίμα θερμότερο αυτού που επικρατεί σήμερα στον πλανήτη. Στη διάρκειά της, η επέκταση των παγετώνων έφθασε μέχρι τη σημερινή εύκρατη ζώνη, στις περιοχές της Βόρειας Αμερικής, της Ινδίας, της Κίνας, της Αυστραλίας (ανατολικής και νότιας), καθώς και στο βόρειο τμήμα της Νότιας Αφρικής. Στην διάρκεια της Καμβρίου περιόδου, θερμό κλίμα σημειώθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα του Βορείου Ημισφαιρίου. Ειδικότερα, τροπικές συνθήκες επεκράτησαν στην περιοχή της Καλιφόρνιας και ξηρές ερημικές συνθήκες στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. Κατά το τέλος της Καμβρίου περιόδου, η μέση θερμοκρασία πρέπει να κυμάνθηκε μεταξύ 10 C και 20 C, τυπικές τιμές που επικρατούν σήμερα σε περιοχές με μικρότερο γεωγραφικό πλάτος (Σακσαμάνογλου, Μπλουτσός, 1998). Η θέρμανση αυτή συνεχίσθηκε σχεδόν μέχρι τα μέσα της Ορδοβισίου περιόδου. Το κλίμα του μεγαλύτερου τμήματος της Βορείας Αμερικής υπήρξε ηπιότερο από αυτό που επικρατεί σήμερα. Υπάρχουν ενδείξεις που βεβαιώνουν ότι στα μέσα της Ορδοβισίου περιόδου σε τμήματα των ανατολικών ΗΠΑ το κλίμα υπήρξε ξηρό. Στην διάρκεια της Σιλουρίου περιόδου, το κλίμα υπήρξε επίσης θερμό σε όλη την έκταση της Βορείου Αμερικής και Αρκτικής. Γεωλογικές ενδείξεις βεβαιώνουν ότι οι θαλάσσιες μάζες που κάλυπταν σημαντικά τμήματα της Βορείου Αμερικής, στην διάρκεια της Καμβρίου και Ορδοβισίου περιόδου εξαφανίζονται στην άνω Σιλούριο περίοδο (Gayugan epoch) και εμφανίζονται χερσαίες εκτάσεις, στις ανατολικές ΗΠΑ, εξαιρετικώς ερημικές. Η ορογένεση στη Βορειοδυτική Ευρώπη είναι το πλέον χαρακτηριστικό του τέλους ( εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα) της γεωλογικής αυτής περιόδου. Στην Δεβόνιο περίοδο το κλίμα υπήρξε γενικά θερμό, με εξαίρεση τους περιορισμένης εκτάσεως τοπικούς παγετώνες της Νοτίου Αμερικής και Νοτίου Αφρικής. Η ένδειξη παρουσίας παγετώνων, την ίδια περίοδο, στο Βόρειο 4

6 Ημισφαίριο και στην Αυστραλία, είναι πολύ αμφίβολη. Στις ανατολικές ΗΠΑ πιθανόν να επικράτησε ένα ομοιόμορφα θερμό κλίμα με έντονες βροχοπτώσεις. Το κλίμα στην αρχή της Λιθανθρακοφόρου περιόδου υπήρξε θερμό και υγρό, ενώ προς το τέλος της ιδίας περιόδου υπήρξε πολύ ψυχρό. Η περίοδος αυτή διαιρείται σε δύο εποχές: τη Μισσισίπια και την Πενσυλβάνια. Η Μισσισίπια εποχή υπήρξε θερμή μόνο στη Βόρειο Αμερική, με καλοκαίρια βροχερά ιδιαίτερα στην ανατολική πλευρά. Στις περιοχές αυτές υπήρξε τοπικά ερημικό κλίμα κυρίως στα υπήνεμα των μεγάλων οροσειρών των δυτικών ΗΠΑ. Η γενική τάση του κλίματος ήταν προς την κατεύθυνση των ισχυρών βροχοπτώσεων ιδιαίτερα στις ανατολικές ΗΠΑ, στην Ευρώπη και στη Βόρειο Ασία. Τα μεγαλύτερα αποθέματα άνθρακα σ' αυτές τις περιοχές δημιουργήθηκαν την εποχή αυτή. Αυτές οι συνθήκες συνεχίσθηκαν σχεδόν μέχρι το τέλος της Πενσυλβάνια εποχής. Λίγο πριν το τέλος της εποχής αυτής, το κλίμα σε αυτές τις περιοχές έγινε πιο ξηρό και πιο ψυχρό, πλησιάζοντας εκείνο της Προ-Κάμβριας παγετώδους εποχής, ενώ στην Ευρώπη επεκράτησε ερημικό κλίμα σε πολλές ηπειρωτικές περιοχές της. Στην διάρκεια του πρώτου τετάρτου της Περμίου περιόδου, δημιουργήθηκαν παγετώνες στο νότιο τμήμα της Νοτίου Αμερικής, στη Νότιο Αφρική, στην Ινδία και στο μεγαλύτερο τμήμα της Αυστραλίας. Το κλίμα τις περιόδου αυτής είναι ψυχρό και ερημικό στο Νότιο Ημισφαίριο, ενώ είναι θερμό και ξηρό στο Βόρειο. Είναι η περίοδος που η στάθμη των ωκεανών υποχωρεί, με αποτέλεσμα την αύξηση του μεγέθους της χέρσου. Είναι παράδοξο το γεγονός ότι, την περίοδο αυτή, δεν αυξήθηκε ο όγκος των πάγων της Ανταρκτικής. Το μεγαλύτερο τμήμα της χέρσου στο Βόρειο Ημισφαίριο είναι ακάλυπτο από πάγους. Στο κεντρικό τμήμα των ΗΠΑ επικρατεί ημιερημικό κλίμα, με βροχές καταρρακτώδεις που ακολουθούνται όμως από μεγάλης διάρκειας περιόδους ανομβρίας (ξηρασίας). Τα αποθέματα λιθάνθρακα που δημιουργούνται την περίοδο αυτή στη Βόρειο Κίνα και σε τμήματα της Αυστραλίας, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το κλίμα στις περιοχές αυτές είχε χαρακτήρα θερμό - τροπικό. Η πρώτη περίοδος του Μεσοζωικού αιώνα, η Τριάσιος, ξεκινά με κλίμα ήπιο και ξηρό και τελειώνει με κλίμα υγρό και θερμό, ιδιαίτερα στην Τασμανία, Αυστραλία, Σιβηρία, Νότια Ασία, Ευρώπη, και Ανατολική Γροιλανδία. Θερμό 5

7 είναι επίσης το κλίμα στην Αλάσκα, την Καλιφόρνια, τη Μαλαισία και στις θάλασσες εκείνες που εμφανίζονται τα κοράλλια. Η Ιουράσιος περίοδος που μερικές φορές χαρακτηρίζεται και σαν ο αιώνας των κοραλλιών, υπήρξε γενικά θερμή, με μέσες θερμοκρασίες που φθάνουν τους 10 C. Η θερμοκρασία των θαλασσών με μεγάλο γεωγραφικό πλάτος ήταν μεγαλύτερη κατά 5 C έως 10 C, σε σχέση με αυτές που επικρατούν σήμερα. Την περίοδο αυτή τήκονται οι παγετώνες που σχηματίσθηκαν κατά την Πέρμιο περίοδο, με αποτέλεσμα να καλυφθούν από τα νερά μεγάλες περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και των δυτικών ΗΠΑ. Τροπικό κλίμα επικράτησε, την περίοδο αυτή, στην Ιαπωνία, Μαλαισία, Αρκτική, Αλάσκα, Αγγλία, Σιβηρία και στην περιοχή νότια του ακρωτηρίου Horn. Η βροχόπτωση, στο μεγαλύτερο τμήμα του πλανήτη, υπήρξε ασθενής και διαλείπουσα. Οι κατακλύσεις τμημάτων της χέρσου από τα νερά των θαλασσών και το περίπου ομοιόμορφο θερμό κλίμα, συνεχίστηκαν σε ένα σημαντικό τμήμα της Κρητιδικής περιόδου. Την περίοδο αυτή εμφανίζεται μία σαφής τάση μειώσεως της θερμοκρασίας, σε όλο τον πλανήτη. Έτσι περίπου πριν 85 εκατομμύρια χρόνια, το μέγιστο της θερμοκρασίας στην Ευρώπη και την Αμερική, δεν ξεπερνά τους 20 C. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η ψύξη αυτή, οδήγησε και στην εξαφάνιση των Δεινοσαύρων. Την περίοδο αυτή η θερμοκρασία της θάλασσας, στις ακτές της Αγγλίας και Δανίας, ήταν περίπου 18 C. Ο σχηματισμός των Άλπεων, των Ιμαλαΐων, του Καυκάσου και των οροσειρών της δυτικής Βορείου Αμερικής, πραγματοποιείται στην διάρκεια της Τριτογενούς περιόδου. Η περίοδος αυτή διαιρείται σε πέντε επιμέρους εποχές. Η πρώτη από αυτές, η Παλαιόκαινος που ξεκινά 66 εκατομμύρια χρόνια πριν, χαρακτηρίζεται από μετρίως θερμό κλίμα με κάπως περισσότερες βροχοπτώσεις, σε σχέση με τη σημερινή εποχή. Υγρό και θερμό είναι το κλίμα στην Ηώκαινο εποχή. Η μέση ετήσια θερμοκρασία στην Κεντρική Ευρώπη είναι 15 C περίπου υψηλότερη, σε σχέση με τις σημερινές τιμές. Την ίδια διαφορά είχε και η επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας, στις ακτές της Καλιφόρνια τον χειμώνα. Τα πολύ θερμά καλοκαίρια και οι ήπιοι χειμώνες, ιδιαίτερα των μεγάλων γεωγραφικών πλατών, αποκλείουν τον 6

8 σχηματισμό πάγων σε αρκετά σημεία των περιοχών αυτών. Το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης γνωρίζει ένα τυπικώς Μεσογειακό κλίμα, με ισχυρές βροχοπτώσεις τον χειμώνα. Στην Αγγλία το κλίμα μοιάζει με εκείνο των τροπικών δασών. Όλη η περιοχή των ΗΠΑ έχει κλίμα υγρό, το δε δυτικό τμήμα τους παρουσιάζει ετήσιες βροχοπτώσεις της τάξεως των 2 m, ομοιόμορφα κατανεμημένων στην διάρκεια του έτους. Το κλίμα αυτό ευνοεί την ανάπτυξη τρυφερής χλωρίδας και αφθονία άγριας πανίδας, σε περιοχές πoυ σήμερα είναι γυμνές και άγονες. Έτσι στην Νοτιοανατολική Αλάσκα αναπτύχθηκαν την εποχή αυτή φυτά, όπως η μανόλια, φοίνικες και δάφνες, ενώ στο Grinnell Land, 10 νότια του Βορείου Πόλου, αναπτύχθηκαν πεύκα, έλατα και ιτιές. Ελώδη δάση αναπτύχθηκαν στην περιοχή του Τεννεσή των ΗΠΑ, ενώ αλιγάτορες εμφανίστηκαν στην περιοχή της Ντακότα. Η Ολιγόκαινος εποχή ξεκίνησε με κλίμα υγρό και θερμό αλλά στο μέσον της άλλαξε και το κλίμα έγινε ψυχρό. Η μέση ετήσια θερμοκρασία των χερσαίων περιοχών, περί την Ανταρκτική, κυμάνθηκε γύρω στους 10 C, στο ξεκίνημα αυτής της εποχής. Η τροπική βλάστηση του Καναδά και των βορείων πολιτειών των ΗΠΑ, της προηγουμένης εποχής, αντικαταστάθηκε σιγά-σιγά από δάση που ευδοκιμούν σε εύκρατα κλίματα. Μια ελαφρά βελτίωση του κλίματος παρατηρήθηκε στη Μειόκαινο, που αποτελούσε μια προσωρινή ανάσχεση της γενικής τάσεως προς την κατεύθυνση της αυξήσεως των παγετώνων. Η θερμοκρασία του αέρα στην κεντρική Ευρώπη, και η θερμοκρασία της επιφάνειας των υδάτων στις ακτές της Καλιφόρνια ήταν υψηλότερη κατά 10 C και 7 C αντίστοιχα, σε σύγκριση με αυτές που επικρατούν σήμερα στις περιοχές αυτές. Επίσης η θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας, στην ισημερινή περιοχή του Ατλαντικού, ήταν 3 C - 4 C χαμηλότερη από τις σημερινές. Η Πλειόκαινος εποχή σημαδεύτηκε από μία έντονη τάση μείωσης τόσο της θερμοκρασίας, όσο και των βροχοπτώσεων. Ερημική βλάστηση αναπτύχθηκε στην περιοχή του Βορείου Μεξικού, εξαιτίας της μειώσεως των βροχοπτώσεων και του μεγάλου ετησίου θερμομετρικού εύρους. Προς το τέλος της εποχής αυτής, το κλίμα του πλανήτη έγινε πιο ψυχρό και περισσότερο ξηρό, σε σύγκριση με τις επικρατούσες κλιματολογικές συνθήκες. Η μεταβολή αυτή του κλίματος, οδήγησε πολύ γρήγορα στον σχηματισμό των πλέον πρόσφατων παγετώνων, οι οποίοι έχουν 7

9 επαρκώς μελετηθεί από τους επιστήμονες. Η Πλειστόκαινος εποχή, παρ' όλο που η διάρκειά της είναι σχετικά μικρή, το ενδιαφέρον της επιστήμης γι' αυτήν είναι πολύ μεγάλο. Αυτό οφείλεται αφενός μεν στο γεγονός ότι απέχει σχετικά λίγο χρόνο από τη σημερινή εποχή, αφετέρου δε στη μεγάλη ποικιλία γεωλογικών δεδομένων που έχουμε για την εποχή αυτή. Τα δημοσιευμένα συμπεράσματα, για την εποχή αυτή, είναι ορισμένες φορές αντιφατικά, με αποτέλεσμα την δημιουργία σύγχυσης. Εκείνο όμως το οποίο είναι βέβαιο, είναι το γεγονός ότι υπήρξαν τέσσερα σημαντικά χρονικά διαστήματα με έντονη την παρουσία των παγετώνων, σε μεγάλα τμήματα του πλανήτη. Στα διαστήματα αυτά, η μέση πλανητική θερμοκρασία ήταν 6 C μικρότερη της σημερινής. Μεταξύ των διαστημάτων αυτών υπήρξαν τρία χαρακτηριστικά μεσοδιαστήματα, στα οποία η μέση πλανητική θερμοκρασία ήταν 3 C, μεγαλύτερη από τη σημερινή. Επομένως ο σημερινός τύπος του κλίματος, ταιριάζει περισσότερο με τον τύπο του κλίματος που επικρατεί στο χρονικό διάστημα μεταξύ δύο παγετωδών εξάρσεων. Στα διαστήματα των παγετωδών εξάρσεων, η παγοκάλυψη υπήρξε περισσότερο εκτεταμένη στη Βόρειο Αμερική, στη Γροιλανδία και στη Σκανδιναβία. Η παγοκάλυψη της Βορείου Αμερικής, υπήρξε σημαντικά μεγαλύτερη από εκείνη της Ευρώπης. Στην διάρκεια της μεγίστης παγοκαλύψεως το 30% της χέρσoυ καλύφθηκε από πάγους. Σε πολλές περιοχές του Βορείου Ημισφαιρίου και της Ανταρκτικής, η έκταση της καλυμμένης, από πάγους χέρσου, παρουσίασε συνεχή μείωση από την πρώτη προς την τέταρτη εμφάνιση. Αυτό δημιουργήθηκε εξαιτίας της συνεχούς μειώσεως του υετού στις περιοχές αυτές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στην πρώτη εμφάνιση των παγετώνων, το μέγιστο της παγοκαλύψεως εμφανίστηκε στην περιοχή του Καναδά, ενώ στη συνέχεια διολίσθησε προς τα ανατολικά, έτσι ώστε στην τελευταία εμφάνιση των παγετώνων, το μέγιστό τους παρατηρήθηκε στην Ανατολική Ευρώπη. Στην διάρκεια της δεύτερης και τρίτης εμφανίσεως των παγετώνων, τότε που σχηματίσθηκαν οι μεγάλες λίμνες της Ανατολικής Αφρικής, η μέση ετήσια βροχόπτωση πλησίασε τα 2m. 8

10 Το κλίμα στα μεσοπαγετώδη διαστήματα ήταν γενικά θερμό και ξηρό. Το χρονικό διάστημα μεταξύ δεύτερης και τρίτης εμφανίσεως παγετώνων, ήταν το μεγαλύτερο και το ξηρότερο, ενώ το μικρότερο υπήρξε αυτό μεταξύ τρίτης και τετάρτης εμφανίσεως παγετώνων. Τα ευρήματα που έχουμε στην διάθεσή μας δείχνουν ότι στα μεσοπαγετώδη διαστήματα το κλίμα στη Μέση Ανατολή, στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική, υπήρξε θερμότερο και ξηρότερο από αυτό της σημερινής εποχής. Στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν, δηλαδή πριν από χρόνια, στον κεντρικό Ατλαντικό και την Καραϊβική, η θερμοκρασία ήταν 7 C έως 12 C χαμηλότερη της σημερινής. Στη Μέση Ανατολή το κλίμα ήταν δροσερό και υγρό πάνω από τον 30 παράλληλο, ενώ ήταν δροσερό και ξηρό νότια του 22 παραλλήλου. Πριν από χρόνια το κλίμα της Ευρώπης έμοιαζε με αυτό της τούνδρας. Πριν χρόνια η θερμοκρασία του Βορείου Ημισφαιρίου της γης ήταν μικρότερη της σημερινής. Παλαιοκλιματικά δεδομένα δείχνουν μια αιφνίδια θέρμανση του Ατλαντικού ωκεανού, που αποδίδεται στην απότομη παγοποίηση του Αρκτικού ωκεανού. Η παγοποίηση αυτή δέσμευσε τόση μεγάλη ποσότητα νερού, που διεκόπη η επικοινωνία μεταξύ Αρκτικού και Ατλαντικού ωκεανού. Αυτή η θέρμανση θεωρείται ότι έχει σημαδέψει το τέλος της τελευταίας σημαντικής εμφανίσεως παγετώνων. Περιληπτικά, το κλίμα των τελευταίων χρόνων συνοψίζεται στον πίνακα που ακολουθεί. 9

11 Περίοδος Περιοχή Στοιχεία κλίματος π.χ. Νότια Αριζόνα Θερμό και άνυδρο π.χ. Ευρώπη Δροσερό και υγρό που γίνεται δροσερό και ξηρό το 7000 π.χ. περίπου. Οι πάγοι εγκαταλείπουν την περιοχή της Σουηδίας το 6840 π.χ π.χ. Βόρεια Αμερική και Δροσερό και ξηρό με πιθανή Ευρώπη επέκταση των μαστοφόρων προς την Αριζόνα και το Νέο Μεξικό π.χ. Βόρειο και Νότιο Θερμό και υγρό που γίνεται Ημισφαίριο θερμό και ξηρό το 3000 π.χ. περίπου. Διαλείπουσα ξηρασία στις δυτικές ΗΠΑ, μετά το 5500 π.χ. Υποχώρηση των πάγων στον πορθμό της Ανταρτικής το 4000 π.χ. Μέγιστη υποχώρηση των πάγων στην Αλάσκα το 3500 π.χ π.χ. Βόρειο Ημισφαίριο Γενικώς θερμό και ξηρό με διαλείμματα ισχυρών βροχοπτώσεων (Ευρώπη 1300 π.χ., Μέση Ανατολή 1100 π.χ π.χ. και ΗΠΑ 660 π.χ.) και εντόνων ξηρασιών (Ευρώπη μετά το 2200 π.χ. μεταξύ 1200 και 1000 π.χ. και μεταξύ 700 και 500 π.χ., Κίνα από 842 π.χ. μέχρι 771 π.χ. και 10

12 δυτικές ΗΠΑ στο 510 π.χ. περίπου) Ενίσχυση των πάγων στην Αλάσκα μεταξύ 2380 π.χ. και 1340 π.χ. καθώς και το 600 π.χ. περίπου. 500 π.χ. 0 Ευρώπη Δροσερό και υγρό. Μεγιστοποίηση των πάγων στη Σκανδιναβία μεταξύ 500 π.χ. και 200 π.χ. 330 μ.χ. ΗΠΑ Ξηρασία στις δυτικές πολιτείες μ.χ. Μέση Ανατολή και Επεισόδια ξηρασίας στη Μ. Αγγλία Ανατολή που ακολουθούνται από ψυχρούς χειμώνες. Ξηρασία στην Αγγλία. 600 μ.χ. Αλάσκα Ενίσχυση των παγετώνων. 673 μ.χ. Ανατολική Ευρώπη Πάγοι στη Μαύρη Θάλασσα. 800 μ.χ. Μεξικό Άρχισε η υγρή περίοδος μ.χ. Ανατολική Ευρώπη Πάγοι στη Μαύρη Θάλασσα. 829 μ.χ. Αφρική Πάγοι στον Νείλο μ.χ. Ισλανδία Αποχώρηση των πάγων (Εποχή των Βίκινγκς) μ.χ. Αφρική Πάγοι στον Νείλο μ.χ. Γιούτα (ΗΠΑ) Η γραμμή του χιονιού 300m υψηλότερα μ.χ. Αλάσκα Αύξηση των πάγων. 11

13 μ.χ. ΗΠΑ Υγρό κλίμα στις δυτικές πολιτείες μ.χ. ΗΠΑ Ξηρασία στις δυτικές πολιτείες μ.χ. ΗΠΑ Εξαιρετική ξηρασία στις νοτιοδυτικές πολιτείες μ.χ. ΗΠΑ Υγρό κλίμα στις δυτικές πολιτείες μ.χ. Ευρώπη ΗΠΑ Δροσερό και υγρό. Περιοδική αύξηση των παγετώνων στην Ευρώπη ( , και ) και στη Βόρειο Αμερική ( ). Ξηρασία στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ ( ) μ.χ. Βόρειο και Νότιο Αύξηση της θερμοκρασίας Ημισφαίριο του χειμώνα κατά 1,5 ο C. Πτώση κατά 5,2 m της στάθμης της Great Salt Lake. Οι παγετώνες των Άλπεων μειώθηκαν κατά 25% και της Αρκτικής κατά 40%. Ταχεία υποχώρησης των παγετώνων των Άνδεων της Παταγονίας ( ) και των Καναδικών Βραχωδών ορέων ( ) μ.χ. ΗΠΑ Μείωση της ετήσιας 12

14 μ.χ. Βόρειο και Νότιο Ημισφαίριο μ.χ. Βόρειο και Νότιο Ημισφαίριο βροχόπτωσης στις ΝΔ πολιτείες κατά 25%. Μείωση της θερμοκρασίας του πλανήτη και σταθεροποίηση των ορίων των παγετώνων. Ταχεία αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και μείωση των πάγων ιδιαίτερα της Ανταρτικής. 1.3 Περί κλίματος Με τον όρο κλίμα εννοούμε τη μέση καιρική κατάσταση ενός τόπου κατά τη διάρκεια του έτους. Η καιρική αυτή κατάσταση εξάγεται με μακροχρόνιες παρατηρήσεις και καθορίζεται με μέσες τιμές όπως μέση ετήσια θερμοκρασία και μέση ετήσια υδρόπτωση. Το κλίμα είναι ένας από τους σημαντικότερους συντελεστές του φυσικού περιβάλλοντος και επηρεάζει με διάφορους τρόπους τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Το κλίμα είναι ακόμα προσδιοριστικός παράγοντας του εθνικού πλούτου μιας χώρας διότι επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την οικονομική της δραστηριότητα. Ακριβώς λόγω της σπουδαίας σημασίας του κλίματος αναπτύσσεται η Κλιματολογία ως κλάδος της επιστήμης που ασχολείται ειδικότερα με το κλίμα και με τους παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωσή του (Μυλωνόπουλος Δ., 1996). Τα σπουδαιότερα στοιχεία που επηρεάζουν το κλίμα ενός τόπου είναι τα εξής: Η θερμοκρασία. Το κλίμα επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από τη θερμοκρασία. Η γη δέχεται θερμότητα από τις ακτίνες του ηλίου. Το ποσό της θερμότητας που δέχεται επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες όπως, από τη γωνία με την οποία η ακτίνες του ηλίου πέφτουν στη γη. Αποτέλεσμα της επίδρασης αυτών 13

15 των παραγόντων είναι η θερμότητα να διαφέρει από τόπο σε τόπο. Με βάση τη μεταβολή της θερμοκρασίας, η επιφάνεια της γης, έχει χωρισθεί για κάθε ημισφαίριο σε ζώνες: 1. Τροπική ζώνη. Στη ζώνη αυτή δεν παρατηρούνται έντονες μεταβολές στη θερμοκρασία και αυτή είναι πάντοτε πάνω από τους 25 C 2. Υποτροπική ζώνη. Στη ζώνη αυτή παρατηρούνται έντονες μεταβολές και η θερμοκρασία στο μεγαλύτερο διάστημα του έτους είναι κάτω των 20 C 3. Εύκρατη ζώνη. Στη ζώνη αυτή εναλλάσσεται ο χειμώνας και το καλοκαίρι και η θερμοκρασία διατηρείται σε επίπεδα μεταξύ 10 ο C και 20 C στο μεγαλύτερο διάστημα του έτους 4. Ψυχρή ζώνη. Στη ζώνη αυτή μόνο για τέσσερις μήνες του έτους η μέση θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη από τους 10 C 5. Πολική ζώνη. Σ' αυτή τη ζώνη η θερμοκρασία διατηρείται σ' όλη τη διάρκεια του έτους κάτω από τους 10 ο C Η ατμοσφαιρική πίεση. Η ατμόσφαιρα η οποία αποτελείται από άζωτο (78%), οξυγόνο (21%), διοξείδιο του άνθρακα και άλλα αέρια (1%), περιλαμβάνει πέντε στρώματα: την τροπόσφαιρα, (με μέσο ύψος 11 χλμ.), τη στρατόσφαιρα, (με ύψος από χλμ.), όπου υπάρχει το όζον, την μεσόσφαιρα, (με ύψος από χλμ.), την θερμόσφαιρα, (με ύψος από χλμ.) και την εξώσφαιρα. Η τροπόσφαιρα έχει μελετηθεί περισσότερο από τα άλλα στρώματα κυρίως επειδή είναι η έδρα των μετεωρολογικών φαινομένων που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή πάνω στη γη. Η μελέτη της ατμόσφαιρας είναι αντικείμενο της Μετεωρολογίας 14

16 Η υγρασία της ατμόσφαιρας. Στον ατμοσφαιρικό αέρα υπάρχουν και υδρατμοί, οι οποίο δημιουργούνται από την εξάτμιση του νερού της υδρόσφαιρας. Λέγοντας υγρασία της ατμόσφαιρας εννοούμε την περιεκτικότητά της σε υδρατμούς. Το ποσό των υδρατμών που συγκρατεί ο ατμοσφαιρικός αέρας εξαρτάται κυρίως από τη θερμοκρασία του. Όσο μεγαλύτερη είναι η θερμοκρασία του αέρα, τόσο περισσότερους υδρατμούς συγκρατεί Η βροχόπτωση. Η ατμοσφαιρική πίεση, η θερμοκρασία, η υγρασία αλλά και oι άνεμoι επιδρούν ώστε τα σταγονίδια που αποτελούν τα νέφη να ενωθούν σε μεγαλύτερες σταγόνες και λόγω του βάρους τους να πέσουν στη γη με την μορφή βροχής. Οι άνεμοι. Άνεμος είναι το αποτέλεσμα της κίνησης αέριας μάζας μέσα στην ατμόσφαιρα. Η κίνηση αυτή οφείλεται στη διαφορά θερμοκρασίας των αερίων μαζών. Ο άνεμος αναφέρεται στην οριζόντια ή σχεδόν οριζόντια κίνηση των αερίων μαζών. Υπάρχουν όμως και κατακόρυφες κινήσεις, τα λεγόμενα ρεύματα. Η κίνηση του αέρα επηρεάζεται στα χαμηλά στρώματα από την τριβή με την επιφάνεια της ξηράς και της θάλασσας, από τα θερμά ανοδικά ρεύματα, από τη διαφορά της θερμοκρασίας μεταξύ θερμής επιφάνειας και του ψυχρότερου αέρα. Η διεύθυνση του ανέμου εκφράζεται σε μοίρες ή με περιγραφικούς όρους, όπως Βόρειος (Β), Νότιος (Ν), Ανατολικός (Α), Δυτικός (Δ), Βορειοανατολικός (ΒΑ), Βορειοδυτικός (ΒΔ), Νοτιοανατολικός (ΝΑ), Νοτιοδυτικός (ΝΔ). Η ταχύτητα του ανέμου μετράται σε κόμβους (Κnots), σε μέτρα ανά δευτερόλεπτο (m/sec), σε χιλιόμετρα ανά ώρα (Km/h) και μίλια ανά ώρα (Miles/h). Η ένταση του ανέμου υπολογίζεται με την κλίμακα Μποφόρ (Beaufort) (Μυλωνόπουλος Δ., 1996). 15

17 Το ενεργειακό ισοζύγιο της γης. Η μεγάλη ποικιλία κλιμάτων στον πλανήτη δηλώνει ότι η ενεργειακή κατανομή σ' αυτόν δεν είναι ομοιόμορφη. Από την άλλη πλευρά, η σταθερότητα του κλίματος αποδεικνύει και τη σταθερότητα του ενεργειακού ισοζυγίου κάθε περιοχής. Εξετάζοντας τον πλανήτη για σχετικά μικρές χρονικές περιόδους, παρατηρείται ότι άλλες περιοχές εμφανίζονται με σταθερό ενεργειακό πλεόνασμα και άλλες με σταθερό ενεργειακό έλλειμμα. Στο σύνολο όμως, ο πλανήτης εμφανίζεται με ισοσκελισμένο ενεργειακό ισοζύγιο (Firor John, 1992). Η αλλαγή στο κλίμα αναφέρεται σε μακροχρόνιες μεταβολές στην θερμοκρασία, τη βροχόπτωση, τους ανέμους και άλλα στοιχεία τα οποία συνθέτουν το κλιματολογικό σύστημα της γης. Φυσικές διαδικασίες, όπως οι μεταβολές της ηλιακής ακτινοβολίας, οι μεταβολές στις τροχιακές παραμέτρους του πλανήτη και η ηφαιστειακή δραστηριότητα μπορούν να μεταβάλλουν το κλίμα. Το κλιματολογικό σύστημα μπορεί επίσης να επηρεαστεί από αλλαγές της συγκέντρωσης των διαφόρων αερίων της ατμόσφαιρας, η οποία επηρεάζει την απορρόφηση της ακτινοβολίας της γης (Σακιώτης, 2002). 1.4 Η σημασία της αλλαγής στη σύσταση της ατμόσφαιρας Η συνειδητοποίηση ότι η επιστήμη της ατμόσφαιρας έπρεπε να διευρυνθεί ώστε να περιλάβει και μια καινούργια επίδραση, ήρθε αργά. Ο "προφήτης" επιστήμονας Hans Suess, πριν τριάντα χρόνια, ενώ εξέταζε τη χρονολόγηση του ραδιενεργού άνθρακα, βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα εκπληκτικό γεγονός. Η χρονολόγηση του ραδιενεργού άνθρακα οδηγεί στον καθορισμό της ηλικίας οποιουδήποτε αντικειμένου που ήταν κάποτε ζωντανή ύλη. Ο φυσικός Willard Libby, ένας φυσικός, έλαβε το Βραβείο Νόμπελ για την εφεύρεση της σχετικής μεθόδου. Από τότε η εφεύρεση χρησιμοποιείται ευρέως από αρχαιολόγους και άλλους επιστήμονες (Firor John, 1992). 16

18 Η αλλαγή στην ατμοσφαιρική σύσταση που παρατήρησε ο Suess είναι ακόμη σε εξέλιξη και γίνεται γρηγορότερα από ποτέ άλλοτε. Έτσι, η επιστημονική κοινότητα δεν προσπαθεί μόνο να αποδείξει ότι η ατμοσφαιρική σύσταση βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά και να υπολογίσει τις πιθανές συνέπειες της για το μέλλον της ανθρωπότητας. Το αποτέλεσμα, είναι μια διαρκώς αυξανόμενη επιστημονική ομοφωνία, που αποφαίνεται ότι οι αλλαγές της σύστασης της γήινης ατμόσφαιρας θα προκαλέσουν, μια γρήγορη θέρμανση της επιφάνειάς της. Επομένως, σε κάποια στιγμή, τον επόμενο αιώνα, το κλίμα θα είναι το θερμότερο που θα έχει συμβεί κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Η ταχεία αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα άρχισε πριν διακόσια περίπου χρόνια και έχει επιταχυνθεί τελευταία. Η μεταβολή αυτή είναι η κύρια αιτία της δυσμενούς εξέλιξης του φαινομένου του θερμοκηπίου. Είναι αποδεδειγμένο όμως, ότι οι άνθρωποι μπορούν να υποστούν μεγάλες θερμοκρασιακές αλλαγές ανάμεσα στο καλοκαίρι και το χειμώνα και ότι μπορούν να ταξιδεύουν στις τροπικές χώρες, ή στην Αρκτική, χωρίς να υφίσταται βλάβη ο οργανισμός τους. Έτσι λογικά κάποιος θα αναρωτηθεί τι μπορεί να σημαίνει μία αύξηση 0,3 C στη διάρκεια μιας δεκαετίας. Δυστυχώς ο κίνδυνος να προκληθούν μεγάλες αναστατώσεις στον σύγχρονο πολιτισμό μας με την αύξηση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας είναι πολύ μεγάλος. Ένας τρόπος για να εξετάσουμε την σημασία της αύξησης της ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας είναι να μελετήσουμε τις αλλαγές προηγούμενων κλιμάτων που μοιάζουν με τις προβλεπόμενες και να εξετάσουμε αν οι άνθρωποι έχουν επιτύχει στην αντιγραφή. Μπορούμε τότε να ερευνήσουμε πόσο και με ποιο τρόπο άλλαξε το κλίμα και πώς επηρέασαν οι παλιότερες κλιματικές αλλαγές τους ανθρώπους που έζησαν σ' αυτές. Υπάρχουν βέβαια αρκετά ενημερωμένα αρχεία σχετικά με το κλίμα και τις ανθρώπινες δραστηριότητες, σε διάφορους τόπους της υδρογείου για το χρονικό διάστημα των δύο προηγούμενων αιώνων. Οπωσδήποτε, θα είχαμε πολλά πλεονεκτήματα, αν μπορούσαμε να κοιτάξουμε δέκα χιλιάδες χρόνια πίσω. Αυτό το χρονικό διάστημα περιλαμβάνει ολόκληρο το τμήμα της ιστορίας των οργανωμένων πολιτισμών, διατηρεί αρχεία πολιτισμών και φθάνει μέχρι την αρχή 17

19 της υποχώρησης των πιο πρόσφατων παγετώνων. Αυτή είναι η πιο μακρόχρονη κλιματική αλλαγή που μπορούμε να αναπαραστήσουμε με λεπτομέρειες. Μέσα σ' αυτό το χρονικό διάστημα των δέκα χιλιάδων ετών, έχουν προκληθεί πολλές αλλαγές στο κλίμα. Μερικές απ' αυτές είναι σαφώς παγκόσμιας έκτασης, με επιδράσεις που μπορούν να μελετηθούν με αξιοπιστία, προοδευτικά αυξανόμενη, όσο πλησιάζουμε στη σύγχρονη εποχή. Η εφεύρεση του θερμόμετρου, του βαρόμετρου και οι μετρήσεις σε καθημερινή βάση, βελτίωσαν ριζικά τη γνώση μας για το κλίμα και τις αλλαγές του. Τα λεπτομερή αρχεία των τελευταίων εκατό και περισσοτέρων χρόνων, χρησιμεύουν σαν βάση για τα διάφορα προβλήματα που μπορούν να παρουσιαστούν με την συναρμολόγηση των ιστορικών στοιχείων του κλίματoς για μια μεγάλη χρονική περίοδο. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό στην περίοδο από το 989 μ.χ. είναι το θερμό χρονικό διάστημα γύρω στα 1200, και οι δύο ψυχρές περίοδοι γύρω στα 1400 και στον δέκατο έβδομο αιώνα. Η πρώτη εποχή ονομάζεται Θερμή Μεσαιωνική Εποχή και οι δύο ψυχρές περίοδοι αποτελούν την Μικρή Εποχή των Πάγων (Firor John, 1992). Πάντως, τα κλιματικά γεγονότα που έχουν γίνει γνωστά από τις αρχαιολογικές ανασκαφές σπανίζουν. Οι επιστήμονες που ήλπιζαν να εξηγήσουν κάποιες από τις αλλαγές που συνέβησαν στο παρελθόν, και την εξέλιξη συγκεκριμένων πολιτισμών, ως αντιδράσεις στις κλιματικές αλλαγές, βρήκαν αυτού του είδους τις επιδράσεις ακαθόριστες. Όλοι συμφωνούν ότι τα χρόνια των ιδιαίτερα έντονων καιρικών συνθηκών, έχουν άμεση και μετρήσιμη επιρροή στις ανθρώπινες κοινωνίες. Μια σημαντική αποτυχία στην παραγωγή, όπως συνέβη το 1740 σε μερικά μέρη της Ευρώπης, ύστερα από μακροχρόνιες ευνοϊκές εποχές για την καλλιέργεια, είναι φυσικό να βρει τους ανθρώπους απροετοίμαστους και να επιφέρει μεγάλες ταλαιπωρίες και στερήσεις. Σε τοποθεσίες όπου είχαν μεταφερθεί μεγάλες ποσότητες πάγων, η γη συμπιέστηκε από το βάρος τους. Καθώς έλιωνε το χιόνι, το βάρος μειωνόταν και η συμπιεσμένη ξηρά άρχισε να ανυψώνεται και πάλι Αυτή η αργή πορεία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Στην Σκανδιναβία, για παράδειγμα, μια φαινομενικά αργή κάθοδος του επιπέδου της θάλασσας σήμερα, είναι στην πραγματικότητα η 18

20 συνεχιζόμενη επιστροφή της ξηράς στην αρχική της θέση, από την τελευταία εποχή των παγετώνων. Αλλά, το σημαντικότερο σε αυτό το θέμα είναι ότι η κλιματική αλλαγή, που σχετίζεται με την υποχώρηση των πάγων, ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να επηρεάσει σημαντικά τη βασική όψη του περιβάλλοντός μας. Ο χαρακτήρας αυτής της επίδρασης προβάλλει από τη μελέτη των κόκκων γύρης, που έχουν αποτεθεί σε λίμνες και έλη στο χρονικό διάστημα της υποχώρησης των πάγων. Μετά από προσεκτική εξέταση τους σε μικροσκόπιο, μπορούμε συχνά να αναγνωρίσουμε τα φυτά που τους παράγουν. Μπορούμε επίσης, σε πολλές περιπτώσεις, να υπολογίσουμε τη χρονολογία απόθεσής των σε μια λίμνη ή βάλτο. Αυτό επιτυγχάνεται με αναλύσεις του ραδιενεργού άνθρακα του οργανικού υλικού σε διάφορα βάθη. Σε κάποιο βαθμό, αυτή η γύρη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να στηρίξει τις πληροφορίες μας για το κλίμα περασμένων εποχών. Αν η χρονολογημένη και η ταυτοποιημένη γύρη προέρχεται από χλόη, ή από θάμνο που δεν αντέχει στην παγωνιά του χειμώνα, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι χειμώνες εκείνη την μακρινή εποχή ήταν ήπιοι. Αν προέρχεται από υδροχαρή φυτά, παίρνουμε κάποιες πληροφορίες για τις βροχοπτώσεις εκείνης της εποχής. Εντούτοις, οι πληροφορίες που παίρνουμε από τη γύρη πρέπει να χρησιμοποιούνται προσεκτικά, επειδή οι λειτουργίες κάποιων φυτών, ιδιαίτερα δέντρων, όταν το κλίμα μεταβάλλεται, μπορεί να είναι δυνατό να ανασταλούν για ολόκληρους αιώνες. Το σημαντικότερο είναι το γεγονός ότι η γύρη των δέντρων είναι για μας η μοναδική πηγή πληροφοριών για να βγάλουμε συμπεράσματα για μια σοβαρή επίδραση της μεγάλης κλιματικής αλλαγής που συνέβη πριν χρόνια (Firor John, 1992). 1.5 Ο ρόλος του κλίματος στις ανθρώπινες δραστηριότητες Μέχρι και το τέλος του 15 ου αιώνα, ο παγκόσμιος πληθυσμός παρέμενε στο όριο των 500 εκατομμυρίων. Από κει και μετά, η καμπύλη αρχίζει την ανοδική της πορεία για να αλλάξει πραγματικά κλίση τον 18 ο αιώνα και να αρχίσει να απογειώνεται σε πρωτόγνωρα για την παγκόσμια ιστορία μεγέθη. Σίγουρα συνέβαλαν σ' αυτό πολλοί παράγοντες, μεταξύ των οποίων και οι τεχνολογικές 19

21 ανακαλύψεις. Όμως ο Μπρωντέλ 1 διαφωνεί με τους ιστορικούς που προβάλλουν ως βασική αιτία την βελτίωση της υγιεινής στα αστικά κέντρα και την κατασκευή βασικών έργων υποδομής, όπως τα υδραγωγεία. Δεν θεωρεί ακόμη ως επαρκή αιτία τη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, αφού όπως υποστηρίζει σε πολλές από τις χώρες, όπως η Κίνα, η Ρωσία, και η Βραζιλία οι συνθήκες παραμένουν εξαιρετικά δυσμενείς και οι όποιες βελτιώσεις είναι ανεπαίσθητες (Ευθυμιόπουλος, Μοδινός, 2002). Κατά τον Μπρωντέλ, ο βασικός παράγοντας για την γεωγραφική εξάπλωση του πληθυσμού είναι η αλλαγή του κλίματος και η σχεδόν μονοσήμαντη εξάρτηση της υλικής παραγωγής απ' αυτό. Η θερμοκρασία, οι βροχοπτώσεις, οι απότομες αλλαγές του καιρού, ακόμη και οι επιδρομές των εντόμων συνδέονται άρρηκτα με τα καιρικά φαινόμενα, επηρεάζουν τις παραγωγικές δυνατότητες των γεωργών, αποφασίζουν για τη συγκομιδή και την ανανέωση μιας βιολογικής γεωργίας. Ήδη, τον 14 ο αιώνα, το ψύχος που ενσκήπτει στο βόρειο ημισφαίριο, αφαίρεσε από τη γεωργία πολύτιμη γη, οι πάγοι κατέβηκαν νοτιότερα και οι χειμώνες έγιναν δυσβάστακτοι. Η άποψη του Μπρωντέλ ότι τα κλιματικά φαινόμενα επηρέασαν με τρόπο καθοριστικό τη γεωγραφική εξάπλωση των πληθυσμών κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της προβιομηχανικής εποχής, όσο κι αν είναι δύσκολο να στηριχθεί με αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία φαίνεται ωστόσο να κερδίζει έδαφος. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το σκέλος της υπόθεσης που θέλει την «μικρή παγετώδη περίοδο» να εκτείνεται ως τις αρχές του 19 ου αιώνα. Από το 1500 μ.χ. και μετά, πολλές από τις «μεσογειακές» καλλιέργειες όπως το αμπέλι, που είχαν φτάσει και μέχρι την Αγγλία εκμεταλλευόμενες το μακρύ «μεσαιωνικό καλοκαίρι», μετατοπίζονται και πάλι προς το Νότο. Πολλές από τις συγκοινωνίες που γίνονταν με πλωτά μέσα, διακόπτονται εξαιτίας του πάγου των ποταμών, ενώ στο Λονδίνο το 1607 εγκαινιάζονται οι γιορτές του παγωμένου Τάμεση που διαρκούν μέχρι το χειμώνα του Braudel F., «Υλικός Πολιτισμός, Οικονομία και Καπιταλισμός (15 ος 18 ος αι.)», Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας,

22 Οι πιο αξιόπιστες πάντως πηγές είναι εκείνες που δίνουν οι παρατηρήσεις μιας μεγάλης σειράς ετών και που προέρχονται από θεσμικούς παράγοντες όπως το κράτος και η εκκλησία. Στη Μεσόγειο και ιδιαίτερα στο Αιγαίο, τον οποίο μέχρι το 1797 βρισκόταν υπό Ενετική κατοχή, οι διοικητές των νησιών έδιναν κανονικές αναφορές στον Δόγη της Βενετίας, μεταξύ άλλων και για τα καιρικά φαινόμενα, αφού αυτά συνδέονταν με τη σοδειά των αγροτών όπως επίσης και με τους προϋπολογισμούς των επισκευών των κτιρίων και των υποδομών στο βαθμό που είχαν υποστεί ζημιές από τις θεομηνίες. Μια τέτοια εργασία αποκωδικοποίησης των Ενετικών αρχείων της Κρήτης γίνεται από το Πανεπιστήμιο το Cambridge. Εντούτοις, τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 17 ου αιώνα δηλώθηκαν εξαιρετικά ακραία καιρικά φαινόμενα και οι αναφορές μιλούν για πολύ υγρούς και ψυχρούς χειμώνες που έκτοτε δεν φαίνεται να έχουν ξαναπαρουσιαστεί. Άλλες εργασίες που βρίσκονται κι αυτές σε εξέλιξη, προσπαθούν να συνθέσουν την εικόνα από σκόρπιες μετρήσεις μετεωρολογικών παραμέτρων, που αφορούν όμως κυρίως την Ευρώπη (La Recherche, Ιούνιος 1999). Από μια σειρά 300 τέτοιων καταγραφών που αφορούν τη Γαλλία, την Ελβετία και την κοιλάδα του Ρήνου για την περίοδο , προκύπτει πως οι χαμηλές θερμοκρασίες περιορίζονταν σε στενά χρονικά διαστήματα, με πιο χαρακτηριστικά αυτά των δεκαετιών του 1620 και του Στις περιόδους αυτές οι καλοκαιρινές θερμοκρασίες (από Απρίλιο έως Σεπτέμβριο) ήταν χαμηλότερες κατά ένα βαθμό από τις μέσες ετήσιες θερμοκρασίες που καταγράφονται στις μέρες μας για τις ίδιες γεωγραφικές συντεταγμένες (Ευθυμιόπουλος, Μοδινός, 2002). 1.6 Η διαδικασία μεταβολής του κλίματος Το φαινόμενο του θερμοκηπίου Οι σύγχρονοι ερευνητές γίνονται μάρτυρες των αποκαλύψεων της επιστήμης της ατμόσφαιρας. Αν μπορούσαμε να παρατηρήσουμε τη Γη από μακριά, ίσως συμπεραίναμε ότι ακτινοβολεί το ίδιο ποσό ενέργειας μ' εκείνο που 21

23 απορροφά από τον Ήλιο. Η ισορροπία αυτή ασφαλώς συνεχίζεται, όποιες αλλαγές κι αν συμβαίνουν στον ατμοσφαιρικό αέρα (Firor John, 1992). Φαίνεται απίθανο ότι τα αέρια που συμμετέχουν ελάχιστα στη σύσταση της ατμόσφαιρας θα μπορούσαν να επηρεάσουν το κλίμα. Αναμφισβήτητα όμως, η παγίδευση της υπέρυθρης ακτινοβολίας και η κλιματική αλλαγή που υφίστανται στην ατμόσφαιρα της Γης έχουν επηρεάσει πάρα πολύ την εξελικτική της πορεία. Αν ήταν δυνατόν να απομακρυνθούν από τον αέρα όλα τα αέρια που παγιδεύουν την υπέρυθρη ακτινοβολία και να μην αλλάξει τίποτε, η γήινη επιφάνεια θα είχε μια μέση θερμοκρασία περίπου 180 ο C. Όταν η επιφάνεια της Γης εκπέμπει θερμότητα, ή υπέρυθρη ακτινοβολία προς τα ανώτερα στρώματα, τα παραπάνω αέρια απορροφούν την περισσότερη από αυτήν, πριν αυτή μπορέσει να διαφύγει στο διάστημα. Αυτά τα αέρια θερμαίνονται από την ακτινοβολία που απορροφούν, και με τη σειρά τους ακτινοβολούν την περίσσεια της ενέργειας προς όλες τις κατευθύνσεις. Με αυτόν τον τρόπο, κάποια ποσότητα ενέργειας επιστρέφει και θερμαίνει τη γήινη επιφάνεια. Η διαδικασία αυτή αποτελεί το φυσικό φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η ακτινοβολία που μπορεί να διαφύγει από τη Γη, κατά κανόνα, δημιουργείται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, όπου η θερμοκρασία είναι πολύ χαμηλή (-180 ο C). Μ' αυτό τον τρόπο διατηρείται η συνολική ισορροπία με την άφιξη του ηλιακού φωτός. Η παγίδευση της υπέρυθρης ακτινοβολίας άλλοτε χαμηλώνει (-330 ο C) και άλλοτε ανυψώνει (+330 ο C) τη θερμοκρασία στην γήινη επιφάνεια κατά πολύ. Η μέση θερμοκρασία που επικρατεί στην επιφάνεια του πλανήτη μας σήμερα είναι περίπου +150 ο C. Αν δεν επικρατούσαν αυτές οι συνθήκες, η Γη θα καλυπτόταν μονίμως από πάγο. Θα ήταν ένας αφιλόξενος τόπος για την ανθρώπινη ύπαρξη και για την εξέλιξή της. 22

24 Το φαινόμενο του θερμοκηπίου επειδή προκαλεί αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τα δυναμικά συστήματα της ατμόσφαιρας, όπως είναι οι βροχοπτώσεις, οι άνεμοι και οι κυκλώνες. Είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο ότι οι συγκεντρώσεις των αερίων που παγιδεύουν την υπέρυθρη ακτινοβολία θερμαίνουν κατά πολύ την επιφάνεια της γης. Όμως δεν έχει με ακρίβεια αποσαφηνιστεί ποια θα είναι η επίδραση του αυξημένου φαινομένου του θερμοκηπίου στο κλίμα του πλανήτη. Η επιστήμη έχει περιορισμένες δυνατότητες να προβλέψει είτε τις φυσικά πραγματοποιούμενες είτε τις προκαλούμενες από τον άνθρωπο αλλαγές του κλίματος (Ευθυμιόπουλος, Μοδινός, 1998) Αποδείξεις της αλλαγής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου μεταξύ 1970 και 1997 Επιστήμονες από το Imperial College του Λονδίνου, έχουν προσκομίσει τα πρώτα άμεσα παρατηρητικά στοιχεία ότι το φαινόμενο του γήινου θερμοκηπίου αυξήθηκε μεταξύ 1970 και Σύμφωνα και το άρθρο τους στο περιοδικό Nature, οι ερευνητές στο τμήμα της Φυσικής δείχνουν ότι έχει υπάρξει μια σημαντική αλλαγή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου κατά τη διάρκεια των τελευταίων 30 ετών, μια ανακάλυψη που είναι σύμφωνη, με τις υποθέσεις σχετικά με το αποκαλούμενο φαινόμενο "κατακράτηση ακτινοβολίας" ('radiative forcing) του κλίματος ( 23

25 Σύμφωνα με τη σύγκριση μεταξύ των δύο συνόλων στοιχείων, οι σημαντικές αλλαγές στις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου από τη Γη, έχουν προκαλέσει την αλλαγή στο κλίμα του πλανήτη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Κατά τον καθηγητή John Harries τα μοναδικά δορυφορικά στοιχεία των φασματόμετρων, τα οποία συλλέχθηκαν τα τελευταία 27 έτη, παρουσιάζουν για πρώτη φορά, ότι έχουν διαπιστωθεί πραγματικές φασματικές διαφορές και ότι αυτές μπορούν να αποδοθούν στις αλλαγές στα αέρια του θερμοκηπίου κατά τη διάρκεια μιας μακράς χρονικής περιόδου. Η ερευνητική ομάδα εξέτασε στο υπέρυθρο φάσμα με μακρά μήκη κύματος, τα στοιχεία της ακτινοβολίας διαφορετικών περιοχών του πλανήτη. Ανακάλυψαν έτσι σημαντικές διαφορές στα επίπεδα του ατμοσφαιρικού μεθανίου, διοξειδίου του άνθρακα, όζοντος και χλωροφλωροανθράκων 11 και 12 μεταξύ των στοιχείων, που συλλέχθηκαν το 1970 και το Παρατήρησαν ακόμη την αλλαγή στην εξερχόμενη ακτινοβολία των κυμάτων με μακρά μήκη (λ), και επομένως την αλλαγή στην παγίδευση των αερίων του θερμοκηπίου από την ατμόσφαιρα. Αυτή είναι μόνο η αρχή της χρήσης αυτών των φασματικών παρατηρήσεων. Πολύ περισσότερες πληροφορίες είναι κλειδωμένες επάνω στα στοιχεία που έχουν ήδη βρεθεί. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα ισχυρό κίνητρο για την έναρξη λειτουργίας παρόμοιων οργάνων που να ελέγχουν την κατάσταση του κλίματός μας Η θερμοκρασιακή πραγματικότητα της Αθήνας Στη συγκυρία της παγκόσμιας πραγματικότητας της κλιματικής αλλαγής, η πόλη της Αθήνας και οι κάτοικοί της είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν ένα ιδιαίτερα βεβαρημένο ατμοσφαιρικό περιβάλλον, με μέση θερμοκρασία 6-8 C υψηλότερη της επισήμως μετρούμενης. Εκείνο το οποίον έχει σημασία για τον κάτοικο της πόλης της Αθήνας εκτός από την επιδεινούμενη κατάσταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, είναι η καθημερινά χειροτερεύουσα κατάσταση του περιβαλλοντικού μικροσυστήματος της πόλης. Η συρρίκνωση του πρασίνου, η επέκταση της τσιμεντοποίησης, καθώς και η ραγδαία αύξηση της κυκλοφορίας των 24

26 αυτοκινήτων, δεν είναι δυνατόν παρά να προκαλέσουν μια σημαντική επιδείνωση του μικροκλίματος της πόλης. Η επιχειρούμενη οικονομική, πολιτιστική και αισθητική αναβάθμιση της πόλης κινδυνεύει να πέσει στο κενό, αν δεν αντιμετωπισθεί άμεσα η παραπάνω επικίνδυνη κατάσταση. Σήμερα η Αθήνα αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της υπερθέρμανσης, εξαιτίας μιας σειράς συνθηκών και παραγόντων, με βασικότερους το κυκλοφοριακό και συγκοινωνιακό καθεστώς της πόλης, το φωτοχημικό νέφος σαν συνέπεια της αυξημένης ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς και το περιορισμένο πράσινο της περιοχής. Στο θέμα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης της πόλης, μπορεί οι τιμές κάποιων βασικών ρύπων, όπως του διοξειδίου του θείου να έχουν μειωθεί, δυστυχώς όμως το νέφος εμφανίζεται μεταλλαγμένο με κορυφαίο ρύπο το όζον. Η συγκλίνουσα επιστημονική άποψη είναι ότι το αυτοκίνητο παραμένει η κύρια γενεσιουργός αιτία της ατμοσφαιρικής ρύπανσης της Αθήνας, λόγω δημιουργίας οξειδίων του αζώτου και όζοντος (χημική αντίδραση υδρογονανθράκων και οξειδίου του αζώτου). Παράλληλα παραμένουν σε υψηλές τιμές τα μικροσωματίδια πετρελαϊκής προέλευσης και το βενζόλιο, που περιέχονται στην αμόλυβδη βενζίνη. Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στην αλλαγή του μικροκλίματος της πόλης, γεγονός το οποίο έχει άμεσο αντίκτυπο στη θερμοκρασία. Η αύξηση της τα επόμενα χρόνια θα δυσκολέψει ακόμα περισσότερο τη ζωή των κατοίκων, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. (ΤΕΕ, 2001) Σημερινοί Γαλιλαίοι; Ενώ οι επιστήμονες και οι πολίτες συγκλίνουν όλοι μαζί στο γεγονός της δυσμενούς εξέλιξης του φαινομένου του θερμοκηπίου, μερικοί ειδικοί επιμένουν πως δεν υπάρχουν αποδείξεις μιας προκαλούμενης από τον άνθρωπο σημαντικής ανόδου της θερμοκρασίας και πως οι φόβοι του κοινού είναι υπερβολικοί. Αυτοί οι επιστήμονες είναι άραγε οι Γαλιλαίοι της εποχής μας; 25

27 Με έδρα το Ινστιτούτο Marshall (Ουάσινγκτον), μια μικρή ομάδα καταξιωμένων επιστημόνων, με έδρα την, είναι μία από τις φωνές που εκφράζουν επιφυλάξεις για το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τονίζοντας ότι λειτουργούν εξισορροπητικές δυνάμεις που αντισταθμίζουν τις εκπομπές των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, η ομάδα αυτή ισχυρίζεται ότι τα σύννεφα και άλλες παράμετροι του κλιματολογικού συστήματος, τείνουν να μετριάζουν την οφειλόμενη στο φαινόμενο του θερμοκηπίου άνοδο της θερμοκρασίας. Αυτό το συμπέρασμα υποστηρίζεται από ένα τελείως ανεξάρτητο σύνολο επιστημονικών ενδείξεων. Η φύση έχει διεξαγάγει ένα άλλο πείραμα για την επίδραση των αερίων του θερμοκηπίου πάνω στις θερμοκρασίες του πλανήτη τα τελευταία 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια. Αν η Γη δεν είχε ατμόσφαιρα και επομένως, καθόλου αέρια θερμοκηπίου, η θερμοκρασία της θα ήταν 255 Kelνin. Τα αέρια του θερμοκηπίου (νερό, διοξείδιο του άνθρακα και όζον) που υπάρχουν σε φυσική κατάσταση στην ατμόσφαιρα, χωρίς τη συμβολή του ανθρώπου, θα έπρεπε να αυξήσουν τη θερμοκρασία της γης σε 350 Kelvin (αύξηση κατά 95 βαθμούς) ως αποτέλεσμα του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η παρατηρούμενη μέση θερμοκρασία της Γης είναι 288 Kelvin (αύξηση κατά 33 βαθμούς). Έτσι, η συμπεριφορά του κλίματος της Γης, σε αντίδραση προς τα φυσικά αέρια του θερμοκηπίου, είναι η ίδια με την αντίδρασή της στην πρόσφατη προσθήκη των δημιουργούμενων από τον άνθρωπο αερίων του θερμοκηπίου. Και στις δύο περιπτώσεις, η άμεση επίδραση των αερίων θερμοκηπίου στην απορρόφηση της υπεριώδους ακτινοβολίας μετριάζεται από τις αρνητικές επανατροφοδοτήσεις στα περίπλοκα κλιματολογικά συστήματα (Gerstenfeld Manfred, 1999). Μπροστά σε όλα αυτά, τι να σκεφθεί ο μέσος άνθρωπος; Σίγουρα στο μέλλον, η εξέλιξη της επιστήμης και ιδιαίτερα των κλιματικών μοντέλων για την πρόβλεψη της αλλαγής του κλίματος θα μας δώσουν εξακριβωμένες απαντήσεις. 26

28 Κεφάλαιο Δεύτερο: Οι πολιτικές για την κλιματική αλλαγή Politics explains who gets what, when and how. (Laswell 1958) 2.1 Η περιβαλλοντική πολιτική Οι επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο φυσικό περιβάλλον δεν είναι πρόσφατες. Το ενδιαφέρον όμως για το περιβάλλον και η εμφάνισή του ως αυτοτελούς προβλήματος μαρτυρούν μια γενικότερη μεταβολή στον τρόπο αντιμετώπισής του. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η εξέλιξη συνοδεύεται από τη σταδιακή γενίκευση του όρου "περιβάλλον" και την υποχώρηση του όρου "φύση" σε παγκόσμια κλίμακα. Η σημασία της εξέλιξης αυτής έγκειται στη σφαιρικότητα που παρουσιάζει ο πρώτος όρος έναντι του δεύτερου και στην έμφαση που δίνει στη στενή αλληλεξάρτηση ανθρώπου και περιβάλλοντος (Ευθυμιόπουλος, Μοδινός, 2002). Η ίδια η έννοια του περιβάλλοντος είναι δύσκολο να οριστεί περιοριστικά. Υπονοεί το χώρο που άμεσα περιβάλλει τον άνθρωπο, το χώρο επί του οποίου ο άνθρωπος ασκεί άμεση επιρροή και τον διαμορφώνει. Το ενδιαφέρον για την ποιότητα του περιβάλλοντος μαρτυρεί γενικότερα μια μερική αναδιάρθρωση του κυρίαρχου συστήματος αξιών στο κοινωνικό πεδίο προς την κατεύθυνση των λεγόμενων "μεταϋλιστικών" αξιών. Αντίθετα με την ωφελιμιστική αντίληψη που κυριαρχούσε στις σχέσεις ανθρώπου-φύσης, οι φυσικοί πόροι αρχίζουν να αντιμετωπίζονται καθ' εαυτοί ως αξίες, ανεξάρτητα από τα άμεσα οφέλη που μπορεί να παράσχουν. Το περιβάλλον δεν αποτελεί συνεπώς νέο πρόβλημα. Ωστόσο, χαρακτηρίζεται πλέον από μια διαφορετική αντίληψη η οποία δίνει και διαφορετική έννοια και σημασία στις επί μέρους συνιστώσες του που ήταν ήδη γνωστές. 27

29 Πρόκειται για μια μεταβολή στον τρόπο θεώρησής τους. Αυτό δείχνει τη σχετικότητα της έννοιας του προβλήματος, που μεταβάλλεται διαχρονικά και ποικίλλει ανάλογα με το χώρο, το επίπεδο ανάπτυξης, τις πολιτισμικές επιρροές, ιστορικές παραδόσεις. Η διαδικασία αναδιάρθρωσης του συστήματος αξιών δεν συντελείται ομαλά και χωρίς τριβές. Η περιβαλλοντική πολιτική αποτελεί μια διαρκή προσπάθεια συμβιβασμού ανάμεσα σε αυτές τις αντικρουόμενες αξίες και προτεραιότητες. Η σύγκρουση αξιών και η προτεραιότητα που καθορίζουν κατεστημένα συμφέροντα ερμηνεύει γιατί ορισμένα προβλήματα είτε δεν εμφανίζονται καθόλου ως προβλήματα είτε ο τρόπος χειρισμού τους είναι αποσπασματικός. Τα προτεινόμενα και συνήθως υιοθετούμενα μέτρα αφορούν αποκλειστικά χώρους επιδεκτικούς μερικών παρεμβάσεων ενώ τα προβλήματα που υποκρύπτουν συνολικότερες αμφισβητήσεις των κατεστημένων τρόπων λειτουργίας και σκέψης, δεν θίγονται. Η πολιτική του περιβάλλοντος ανήκει στη γενιά των δημόσιων πολιτικών που αναπτύχθηκαν πρόσφατα και χαρακτηρίζονται εν πολλοίς από το γεγονός ότι δεν αντιστοιχούν σε συγκεκριμένο τομέα κοινωνικοοικονομικών δραστηριοτήτων. Οι δημόσιες πολιτικές τείνουν να απαντήσουν σε προβλήματα τα οποία εμφανίστηκαν ως αποτέλεσμα αυτών των δραστηριοτήτων και τα οποία, αντιστοιχούν σε νέες αντιλήψεις για την ευημερία. Αντιστοιχούν δηλαδή στην έννοια «ποιότητα ζωής» η οποία είναι πρόσφατη και ενέχει υποκειμενικά στοιχεία. Ο διατομεακός τους χαρακτήρας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις έναντι της δημόσιας διοίκησης. Τα ζητήματα περιβάλλοντος βρίσκονται στη συμβολή επιστημονικών, τεχνικών και κοινωνικοπολιτικών ζητημάτων. Η αβεβαιότητα της επιστημονικής γνώσης και της τεχνολογίας επιβαρύνει τις αξιακές επιλογές που εμπλέκουν προς όφελος συχνά των κατεστημένων πρακτικών και συμφερόντων. Η έννοια της τοπικότητας είναι σχετική στα ζητήματα περιβάλλοντος. Προβλήματα που προκαλούνται τοπικά μπορεί να έχουν τοπικές ή και ευρύτερες επιπτώσεις. Ο χειρισμός των προβλημάτων σε τοπικό επίπεδο μπορεί να εκθέτει τα κέντρα αποφάσεων σε αντίθετες πιέσεις και να τα καθιστά πιο ευάλωτα ελλείψει 28

30 της δυνατότητας αναφοράς σε ευρύτερο πλαίσιο που θα λειτουργούσε εξισορροπητικά. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν τη δυσκολία ανεύρεσης του κατάλληλου επιπέδου για την αντιμετώπισή τους. Παράλληλα, η έννοια του κόστους σε φυσικούς πόρους έρχεται να αντιπαρατεθεί στο οικονομικό όφελος το οποίο είναι άμεσα ορατό και ποσοτικοποιήσιμο. Η σύγκριση γίνεται αναγκαστικά ανάμεσα σε ανόμοια πράγματα που υποκρύπτουν ανόμοια συμφέροντα, αξίες, αντιλήψεις και πρακτικές. Η κατανομή κόστους και οφέλους στις επιμέρους ομάδες δημιουργεί μια τριγωνική σχέση μεταξύ των δημόσιων αρχών, των θιγομένων και των ωφελουμένων. Στη σχέση αυτή, οι δημόσιες αρχές πρέπει να εξισορροπήσουν τις αντίθετες πιέσεις και οι αποφάσεις τους αντανακλούν συχνά το συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ ωφελουμένων και θιγομένων. Είναι επίσης γνωστό ότι το δίκαιο αποτελεί προνομιακό εργαλείο του κράτους. Ποιες είναι όμως οι σχέσεις δικαίου και περιβάλλοντος; Το δίκαιο τείνει να λαμβάνει ως δεδομένα την ποικιλία και τη φύση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Η συζήτηση επικεντρώνεται συνεπώς στο κατά πόσον νομικά εργαλεία και θεσμοί συμβάλλουν θετικά στην αντιμετώπισή τους. Ωστόσο, ας μη λησμονείται ότι το δίκαιο αποτελεί από μόνο του κοινωνικό θεσμό (κοινωνική τεχνολογία) που επηρεάζει τον ίδιο τον τρόπο πρόσληψης του τι είναι περιβαλλοντικό πρόβλημα. Αυτό σημαίνει ότι η επίλυση των διαφορών μέσω του δικαίου αντανακλά την προτεραιότητα ορισμένων συμφερόντων και επιχειρημάτων έναντι άλλων. Τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει διεθνώς η ορολογία της παγκόσμιας περιβαλλοντικής διακυβέρνησης, για να προσδιορίσει τους συναφείς διεθνείς θεσμούς, με την ευρεία έννοια. Αυτό σημαίνει ότι η παγκόσμια περιβαλλοντική διακυβέρνηση εμπεριέχει το υφιστάμενο διεθνές δίκαιο του περιβάλλοντος, καθώς και τα διεθνή όργανα και τους οργανισμούς που έχουν ως κύριο ή δευτερεύοντα στόχο την προστασία του περιβάλλοντος (Ευθυμιόπουλος, Μοδινός, 2002). Ειδικότερα, το πρώτο σκέλος της παγκόσμιας περιβαλλοντικής διακυβέρνησης αφορά το ρυθμιστικό πλαίσιο, δηλαδή το νομικά δεσμευτικό 29