ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ. Σωτήρης Χτούρης ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Σωτήρης Χτούρης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ - ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

2 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Το Συνέδριο με τίτλο «Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth» υλοποιήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2014 στην Αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του έργου με τίτλο «Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης», Ακρωνύμιο In4Youth που υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης ΑΡΙΣΤΕΙΑ του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με Δικαιούχο τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο-ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ 2

3 Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο Αιγαίου Λόφος Πανεπιστημίου, Ξενία Β, Μυτιλήνη Λέσβος, Τ.Κ Τηλ.: ,36531, Φαξ: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αιγαίου - Τμήμα Κοινωνιολογίας - Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης, 2015, Μυτιλήνη ISBN 3

4 Περιεχόμενα Πρόλογος του Επιμελητή... 5 Α ΜΕΡΟΣ... 8 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ... 9 Παναγιώτης Γρηγορίου... 9 Νικόλαος Δεμερτζής Κωνσταντίνος Ζέρβας Μαρία Πασχαλίδου Β ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Σ. Χτούρης Δ. Μπαλούρδος Χ.Φ. Μπέλλας Φ. Ασδεράκη, Δ. Μαραγκός Γ. Σταλίδης, Μ. Ρενταρή Α. Αποστολίδου Ν. Σπυροπούλου, Α. Τhano Σ. Καλογεροπούλου

5 Πρόλογος του Επιμελητή Η έρευνα In4Youth παρουσιάζει μία ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης των Ελλήνων Νέων. Διερευνά τις καταστάσεις μετάβασης από την εκπαίδευση στην απασχόληση και τις καταστάσεις Ανεργίας ή Αεργίας των νέων στις συνθήκες της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Επικεντρώνεται, κυρίως, στην κατανόηση της συμβολής του κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου στη συνολική βελτίωση των επαγγελματικών προσόντων και στην ένταξη των νέων στην αγορά εργασίας, ενώ παράλληλα προσπαθεί να προσδιορίσει τους τύπους των εργαζομένων και άνεργων νέων. Προωθεί επίσης την κοινωνική γνώση στους τομείς της ευζωίας και της κοινωνικής και πολιτισμικής δραστηριότητας των νέων. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τον Σεπτέμβριο του 2012 μέχρι και τον Ιανουάριο του 2015 σε όλη τη χώρα, με κύριο Ερευνητή και Επιστημονικό Υπεύθυνο τον Καθηγητή Κοινωνιολογίας Σωτήρη Χτούρη και κύριους Ερευνητές τον Ερευνητή Α και Διευθυντή Ερευνών του ΕΚΚΕ, Διονύση Μπαλούρδο, τον Αναπληρωτή Καθηγητή Χριστόδουλο Μπέλλα, τον Επίκουρο Καθηγητή Γιώργο Σταλίδη, τη Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Στέλλα Καλογεροπούλου και τους Υποψήφιους Διδάκτορες Ερευνητές Μάλαμα Ρενταρή, Κατερίνα Αποστολίδου, Ναταλία Σπυροπούλου και Φλώρα Τζελέπογλου. Οι ερευνητές παρουσιάζουν στον παρόντα τόμο των πρακτικών τις εισηγήσεις τους στο Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη την 28 η Νοεμβρίου 2014 σε συνεργασία με το Δήμο Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ). Η ταυτότητα της έρευνας In4Youth - Αναθέτουσα αρχή: Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας - Χρηματοδότηση: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς ΕΣΠΑ , Πράξη Αριστεία. - Χρόνος διεξαγωγής: 9/ / Ανάδοχος: Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τηλ: , Φαξ: Ιστοσελίδα: Μεθοδολογία και Τεχνικές Έρευνας Η διερεύνηση των διαδικασιών ένταξης στηρίζεται στην ανάλυση πρωτογενών ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων, τα οποία συγκεντρώθηκαν: α) από τη χορήγηση ερωτηματολογίων (Πανελλήνια έρευνα 2000 Ερωτηματολόγια), β) την υλοποίηση ομαδικών και ατομικών συνεντεύξεων σε επιλεγμένες γεωγραφικά περιοχές της χώρας (41 focus group και συνεντεύξεις που καταγράφηκαν με οπτικοακουστικά μέσα), γ) τη συγκριτική μελέτη πολιτικών σε ευρωπαϊκό πλαίσιο. Οι Θεματικές της έρευνας που θα παρουσιαστούν στον παρόντα τόμο είναι: Δημογραφικές/κοινωνικές πληροφορίες για άτομα ηλικίας ετών. Κατάσταση απασχόλησης και χαρακτηριστικά της. Σχήματα κοινωνικού αποκλεισμού και καταστάσεων φτώχειας. 5

6 Διαστάσεις κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου. Πολιτική Συμμετοχή στα κοινά. Κοινωνικά Δίκτυα και ενσωμάτωση. Ευζωία και ποιότητα ζωής. Το δείγμα του In4Youth. Περιοχές έρευνας και στρώματα δειγματοληψίας με το αντίστοιχο τελικό δείγμα ανά στρώμα: Α) Μητροπολιτική περιοχή, πρώτης τάξης (Αθήνα- Αττική): δείγμα 58%, αριθμός ερωτηματολογίων Β) Μητροπολιτική Περιοχή, δεύτερης τάξης (Θεσσαλονίκη Περιφέρεια ΚΜ): δείγμα 23%, αριθμός ερωτηματολογίων 478. Γ) Αστικές περιοχές της ελληνικής περιφέρειας (Ηράκλειο, Μυτιλήνη, Πάτρα, Χίος, Ιόνια νησιά): δείγμα 19%, αριθμός ερωτηματολογίων 478. Α. Επιλογή ατόμων: Α) Εντός κάθε περιφέρειας αναζητήθηκαν περιοχές ad hoc, στις οποίες θα υπήρχαν άτομα της ομάδας στόχου. Ως τέτοια στοχοθετημένα σημεία δειγματοληψίας καθορίστηκαν περιοχές με σχολεία, ΤΕΙ, Πανεπιστήμια και Θεσμοί Δια Βίου Εκπαίδευσης. Β) Η επιλογή του δείγματος γινόταν από τους συνεντευκτές σε συνεργασία με τους επόπτες της έρευνας, που τους είχαν δοθεί ποσοστώσεις, οι οποίες έπρεπε να συμπληρωθούν από καθορισμένες υπο-ομάδες του πληθυσμού. Β. Ομαδικές και Ατομικές Συνεντεύξεις Υλοποιήθηκαν 24 Εστιασμένες Ομάδες και ομαδικές συνεντεύξεις με: νέους (ηλικιακά) μακροχρόνια άνεργους, άτομα που βρίσκονται στο στάδιο της μετάβασης (ολοκλήρωση εκπαίδευσης αναζήτηση εργασίας), νέους με σταθερή εργασία, νέους με επισφαλή εργασία, μετανάστες δεύτερης γενιάς, εμπειρογνώμονες σε θέματα πολιτικών ένταξης και επιχειρηματικότητας, στελέχη εταιριών που διαμεσολαβούν στις τοποθετήσεις προσωπικού. Γ. Συγκριτική Έρευνα ευρωπαϊκών και μεσογειακών χωρών και Προτάσεις Πολιτικής Η έρευνα In4Youth επιδιώκει την τοποθέτηση των αποτελεσμάτων της σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινωνικό πλαίσιο, καθώς η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών αποτελεί ζήτημα όχι μόνο των μεσογειακών χωρών, αλλά ένα κοινό ευρωπαϊκό πρόβλημα. 6

7 Στο πλαίσιο αυτό, υλοποιείται από την ερευνητική ομάδα μία συγκριτική ανάλυση ανάμεσα στην ελληνική νεολαία και στις νεολαίες από επιλεγμένες ευρωπαϊκές και μεσογειακές χώρες, σε θέματα που αφορούν στη δημογραφία, στην απασχόληση, στη μετανάστευση, στις πολιτικές πρακτικές και στο θεσμικό πλαίσιο της εκπαίδευσης. Η ερευνητική ομάδα καταθέτει προτάσεις πολιτικής, οι οποίες απορρέουν από την ανάλυση της κατάστασης των νέων στην Ελλάδα σήμερα. Δ. Τα κύρια πεδία της Ποσοτικής έρευνας. Τύποι Απασχόλησης, Εδραίωσης της Εργασίας και Ανεργίας, καθεστώτα απασχόλησης των νέων. Διαδικασίες και Φάσεις Μετάβασης από την εκπαίδευση στην απασχόληση και στη μακρόχρονη αναζήτηση εργασίας. Μορφές Κοινωνικού Αποκλεισμού και Φτώχειας των νέων και αποκλεισμού από την αγορά εργασίας. Ποιότητα Ζωής και Τρόποι Ανθεκτικότητας των νέων ενάντια στην κοινωνική περιθωριοποίηση. Ευχαριστίες Θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλους τους νέους και νέες που συμμετείχαν και βοήθησαν στην ολοκλήρωση της έρευνας του In4Youth και να υποσχεθούμε ότι θα χρησιμοποιήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη γνώση που συγκεντρώσαμε προς όφελός τους. Επίσης, θέλουμε να ευχαριστήσουμε εκ μέρους της ερευνητικής ομάδας όλους τους εισηγητές που συμμετείχαν στο Συνέδριό μας, καθώς και το Δήμο Θεσσαλονίκης για την υποστήριξη της διοργάνωσης, όπως επίσης και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) και τον Πρόεδρο και Διευθυντή αυτού καθηγητή κ. Νικόλαο Δεμερτζή. Μυτιλήνη Ο κύριος Ερευνητής της Έρευνας Καθηγητής Σωτήρης Χτούρης 7

8 Editor s Preface The In4Youth research project presents a comprehensive picture of the situation of young Greeks. Explores the situations of transition from education to employment and unemployment or inactivity situations of young people in the current financial crisis. The survey was conducted from September 2012 until the January 2015 across the country of Greece, with mainly Researcher and Scientific Coordinator the Professor of Sociology Sotiris Chtouris and principal investigator Investigator First and Research Director of NCSR, Dionyssis Balourdos, Associate Professor Christodoulos Bellas, Assistant Professor George Stalidis, the Postdoctoral Researcher Stella Kalogeropoulou and doctoral candidates Researchers Malama Rentari, Katerina Apostolidou, Natalia Spyropoulou and Flora Tzelepoglou. The researchers show in this volume of practice their presentations at the Conference held in Thessaloniki on November 28, 2014 in cooperation with the Municipality of Thessaloniki and the National Centre for Social Research (NCSR). 8

9 Α ΜΕΡΟΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Παναγιώτης Γρηγορίου Κοσμήτορας Σχολής Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Αιγαίου Πρόεδρος Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ένωσης Ευρωπαϊκών Σπουδών Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι, Πρώτα από όλα θέλω να ευχαριστήσω τους διοργανωτές αυτής της επιστημονικής συνάντησης, αλλά και τις ομάδες εκείνες οι οποίες συνέβαλαν στην επιτυχή εξέλιξη και πορεία αυτού του επιστημονικού - ερευνητικού προγράμματος. Ευχαριστώ για την πρόσκλησή σας εδώ, στην Θεσσαλονίκη, στην πόλη μου, στην πόλη που έχω γεννηθεί, και είναι χαρά μου που βρίσκομαι εδώ. Είναι μία ιδιαίτερη ευκαιρία, με την ιδιότητα του κοσμήτορα της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, να δηλώσω δημόσια την μεγάλη ικανοποίησή μας, και επίσης να συγχαρώ, κυρίως, το συνάδελφο κ. Χτούρη, ο οποίος είναι ο επιστημονικός υπεύθυνος αυτού του προγράμματος, για αυτή την εξαιρετική επιστημονική δουλειά. Επιπλέον, πρέπει να σημειώσω ότι ο κ. Χτούρης μας έχει συνηθίσει στη Σχολή και στο Τμήμα μας -αφού τυχαίνει και είμαστε συνάδελφοι στο ίδιο Τμήμα, σε εκείνο της Κοινωνιολογίας- σε αυτές τις ποιοτικές, επιστημονικές και ερευνητικές δουλειές. Παίρνοντας έτσι την ευκαιρία από το βήμα που μου προσφέρεται λόγω της ιδιότητας του εκπροσώπου της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών, θα ήθελα να τονίσω ότι το θέμα της επιστημονικής αυτής συνάντησης, είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον και μας απασχολεί όλους εμάς τους κοινωνικούς επιστήμονες ως γνωστικό αντικείμενο, ανεξάρτητα από το επιστημονικό πεδίο στο οποίο ενεργοποιείται ο καθένας από μας.. Το δικό μας επιστημονικό πεδίο είναι η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Είναι, λοιπόν, για την Ευρώπη, αυτή η μετάβαση των νέων προς την κοινωνική ενσωμάτωση και την εργασία, ένα από τα θέματα τα οποία πραγματικά αποτελούν προτεραιότητες για την πορεία των εξελίξεων μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε βέβαια ότι πρόκειται για ένα πρόβλημα, το οποίο έχει παρουσιαστεί, κυρίως, την τελευταία δεκαετία, και επιβαρύνει ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και το οποίο τείνει να οδηγήσει αυτή την διαδικασία αυτή στο να απεμπολήσει τον κοινωνικό χαρακτήρα της. Δηλαδή, κινδυνεύουμε να δούμε την κοινωνική Ευρώπη να αποτελεί ένα, θα λέγαμε, κενό γράμμα. 9

10 Είναι γεγονός ότι η ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού χώρου και ιδιαίτερα το προ-στάδιο της οικονομικής και κοινωνικής σύγκλισης του, στο οποίο δυστυχώς ακόμα βρισκόμαστε, δεν πρέπει, αν κι αυτό συμβαίνει στην πραγματικότητα, να περιορίζεται σε μια αποκλειστική οικοδόμηση ενός ευρωπαϊκού μύθου περί ολοκληρωμένης και μόνο εσωτερικής αγοράς. Σίγουρα αυτό που χρειάζεται είναι και η ταυτόχρονη ανάπτυξη της κοινωνικής Ευρώπης και μάλιστα με έναν αποκλειστικό στόχο να ελεγχθούν όλες οι αρνητικές συνέπειες της οικονομικής απελευθέρωσης και κυρίως νοούμε τις αρνητικές συνέπειες πάνω στο κράτος-πρόνοια και στη μη παραγωγή τελικά, αυτή είναι και η ευχή, ενός αθέμιτου κοινωνικού ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών-μελών. Κατά συνέπεια, βρισκόμαστε μπροστά σε μια αναγκαία επιλογή, τουλάχιστον αυτήν τη χρονική στιγμή, της μεγάλης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, που δυστυχώς, αν και παρουσιάζεται έτσι, δεν είναι, δυστυχώς μόνο ένα ελληνικό πρόβλημα. Δεν πρόκειται για μία αμιγώς ελληνική κρίση. Αντίθετα, πρόκειται για κρίση διεθνή, κρίση ενωσιακή και γι αυτό το λόγο ακριβώς καλούμαστε ως Ευρώπη να δώσουμε λύσεις, επιστημονικές αλλά και λύσεις πολιτικές και κοινωνικές, οι οποίες θα είναι στην πραγματικότητα απαντήσεις σε μια σειρά ερωτημάτων, που έχουν τεθεί εδώ και καιρό. Προσπαθήσαμε λοιπόν να συνοψίσουμε αυτά τα ερωτήματα σε έξι. Το πρώτο ερώτημα είναι τελικά ποια είναι αυτή η θέση της περίφημης κοινωνικής Ευρώπης στη σημερινή της διαδικασίας, της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το δεύτερο ερώτημα είναι, αν είναι δυνατόν να προσδιορίσουμε τη θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο σημερινό κοινωνικό γίγνεσθαι ή ακριβέστερα στο παγκόσμιο κοινωνικό γίγνεσθαι. Φυσικά, εδώ προσθέτω κάποια σκέψη λόγω της σχέσης μου, κυρίως, με την θεσμική πτυχή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ο προσδιορισμός αυτής της θέσης γίνεται αναμφίβολα μέσα από διαδικασίες ή ισορροπίες, θα έλεγα «τρόμου», μεταξύ soft και hard law στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το τρίτο ερώτημα είναι ποιες τελικά μπορούν να θεωρούνται κι φυσικά εάν υπάρχουν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως, με κατεύθυνση την απασχόληση και πολύ περισσότερο την απασχόληση των νέων ανθρώπων. Το τέταρτο ερώτημα είναι εάν υπάρχει το ενδιαφέρον από την πλευρά των κρατώνμελών, αλλά και από την πλευρά του ενωσιακού συστήματος να αυξηθούν οι κοινωνικές επενδύσεις και όχι να χάνονται στο όνομα μιας οικονομικής κρίσης, μέσω των διαφόρων περικοπών, που πολύ εύκολα γίνονται, και μάλιστα χωρίς να πολυσκεφτόμαστε και πάρα πολύ, ποιο είναι το πραγματικό περιεχόμενο αυτών των περικοπών. Το πέμπτο ερώτημα είναι εάν η περίφημη Οικονομική και Νομισματική Ένωση μπορεί να έχει κοινωνική διάσταση; Θα έλεγα αμέσως - αμέσως πως επιβάλλεται να έχει κοινωνική διάσταση, ειδάλλως δεν μπορούμε να μιλάμε για οικονομική ενοποίηση. Άλλωστε, έχουμε προς το παρόν επιτύχει μόνο τη νομισματική. Αλλά επιτέλους, όταν αποφασίσουμε να έχουμε και οικονομική ένωση θα πρέπει να σκεφτούμε την κοινωνική διάσταση. Το έκτο ερώτημα είναι για να επιτευχθούν όλα αυτά, να δώσουμε λύσεις και απαντήσεις σε όλα τα προηγούμενα ερωτήματα, μήπως θα πρέπει επιτέλους να 10

11 λειτουργήσει κι ένας κοινωνικός διάλογος στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Φυσικά η απάντηση και σε αυτό το ερώτημα, αλλά και στα προηγούμενα, εξαρτάται βασικά από την θέση και την βούληση των κρατών-μελών. Δυστυχώς, Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι, κακώς κατά τη γνώμη μου, ίσον κράτη-μέλη. Άρα λοιπόν, χωρίς την βούληση των κρατών-μελών δεν πρόκειται να προχωρήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι βρισκόμαστε σε μια χρονική στιγμή σκληρής δοκιμασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά όχι μόνο σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες, αλλά και της ίδιας της ουσίας ευρωπαϊκής ενότητας. Και πραγματικά, αναρωτιόμαστε εάν υπάρχουν πραγματικά ουσιαστικές και ολοκληρωμένες απαντήσεις και στα ερωτήματα που θέσαμε παραπάνω. Εδώ πρέπει να πούμε ότι λίγους μήνες πριν υπήρχε μια πολύ μεγάλη ευκαιρία για την Ένωση, για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η ευκαιρία των ευρωεκλογών. Θεωρούμε ότι αυτή η ευκαιρία χάθηκε, γιατί ο πολίτης δεν κατάλαβε το μέγεθος αυτής της ευκαιρίας και δεν συμμετείχε ή τουλάχιστον δεν του δόθηκε η ευκαιρία να συμμετέχει ουσιαστικά σε αυτήν την προσπάθεια ενίσχυσης της κοινωνικής διάστασης των θεσμικών και πολιτικών επιλογών της Ένωσης, τουλάχιστον αναφορικά με το άμεσο μέλλον, για την πενταετία την οποία διανύουμε. Κι αυτό πραγματικά συνέβη και στην προεκλογική περίοδο, αλλά δυστυχώς συνεχίζει να συμβαίνει. Και συνέβαινε και πριν την προεκλογική περίοδο. Δεν δίνονται οι ευκαιρίες, κυρίως, από την πλευρά των κρατών-μελών. Αλλά ας μην δίνουμε και εύκολα συγχωροχάρτι και στον μηχανισμό της Ένωσης απαλλάσσοντας τον από ευθύνες. Δεν δίνονται, λοιπόν, οι ευκαιρίες στον Ευρωπαίο πολίτη να γνωρίσει την λεγόμενη ευρωπαϊκή πρόκληση. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση καταλαβαίνουμε ότι δεν πρέπει να μείνει μια απλή υπόθεση τεχνικών διαδικασιών, τουλάχιστον όπως φαίνεται να είναι σήμερα, αλλά χρειάζεται μια άμεση ενίσχυση μέσα από έμπρακτη θεσμική και πολιτική προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων σε ολόκληρο τον ενωσιακό χώρο. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συνεχιστεί αυτή η πίεση που ασκείται πάνω στη ευρωπαϊκή αντίληψη περί κράτους-πρόνοιας όταν φυσικά πρόκειται για μία πίεση η οποία ασκείται με ένα πλαστό πρόσχημα ότι μειώνονται οι πόροι και, κατά συνέπεια, χρειάζεται διαρκώς μια αποτελεσματικότητα από την πλευρά των συστημάτων παραγωγής. Επίσης, θεωρούμε ότι αντίθετα πρέπει η ίδια η Ένωση, δηλαδή το δικό της θεσμικό σύστημα, να συμβάλλει στον εκσυγχρονισμό του κράτουςπρόνοιας, με σκοπό την εμφάνιση και ιδιαίτερα την πραγματική απορρόφηση νέων μορφών κοινωνικών επενδύσεων. Πιστεύουμε λοιπόν βαθιά ότι σε αυτήν την κατεύθυνση μπορεί και πρέπει να κληθεί να συμβάλλει αποφασιστικά η νέα ευρωπαϊκή κοινωνική διακυβέρνηση, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί μέσω της συνθήκης της Λισσαβόνας. Αυτή η ευρωπαϊκή κοινωνική διακυβέρνηση θα ήταν πολύ καλύτερη εάν δεν ίσχυε η Συνθήκη της Λισσαβόνας, αλλά η ευρωπαϊκή συνταγματική συνθήκη. Λέγεται ότι εάν πηγαίνουμε από το κακό στο χειρότερο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πηγαίνουμε δυστυχώς με ευθύνη των κρατών-μελών. Η λύση, λοιπόν, που χρειαζόμαστε είναι ότι πρέπει οι ευρωπαίοι 11

12 εταίροι να ενσωματώσουν σε βάθος τις κοινωνικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι λύσεις αυτές πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο όλων των ενωσιακών δράσεων. Δεν πρόκειται για απλή λειτουργική επιλογή, αλλά για σοβαρή πολιτική επιλογή για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νομίζουμε ότι έφτασε η στιγμή να απομονώσουμε το επικίνδυνο ρεύμα του ευρω-σκεπτικισμού, κυρίως αυτού που διακρίνεται από ακραίες εθνικιστικές αποκλίσεις. Πιστεύουμε ότι μόνο έτσι θα καταστεί επιτέλους δυνατή η συμφιλίωση μεταξύ του Ευρωπαίου πολίτη και των ευρωπαϊκών ενοποιητικών διαδικασιών. Μόνο έτσι θα δοθεί επιτέλους η δυνατότητα να αναπτύξουμε ή να αναγνωρίσουμε την αναγκαιότητα επικράτησης της κοινοτικής μεθόδου στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Κυρίες και κύριοι σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας και εύχομαι κάθε επιτυχία στις εργασίες της συνάντησής μας. 12

13 Νικόλαος Δεμερτζής Διευθυντής & Πρόεδρος ΕΚΚΕ Κυρίες και Κύριοι Καλημέρα σας. Είναι ιδιαίτερη η ικανοποίηση και η χαρά της παρουσίας όλων μας στο σημερινό Συνέδριο δεδομένου ότι η ολοκλήρωση μιας ερευνητικής προσπάθειας και η αποτίμηση των αποτελεσμάτων που προκύπτουν είναι πάντα μια ευχάριστη στιγμή. Θα ήθελα να εκφράσω πρωτίστως τα συγχαρητήριά μου σε όλη την ερευνητική ομάδα, ιδιαιτέρως στον κ. Χτούρη, τον Επιστημονικώς Υπεύθυνου του προγράμματος αυτού, το αντικείμενο του οποίου αυτονοήτως αναδεικνύεται ως εξαιρετικά επείγον και ενδιαφέρον. Η ένταξη, δηλαδή, της νέας γενιάς στην κοινωνία, στην οικονομία προπάντων δε στην αγορά εργασίας σε περίοδο βαθιάς και παρατεταμένης κρίσης. Παρακαλώ επιτρέψτε μου, λοιπόν, ως κοινωνιολόγος να μεταφέρω ορισμένες σκέψεις γύρω από το θέμα αυτό, που κατά τη γνώμη μου σχετίζονται άμεσα με το υπό συζήτηση πρόγραμμα. Καθώς βαδίζουμε από τις κοινωνίες της νεωτερικότητας στις κοινωνίες της μετα-νεωτερικότητας, στην εποχή της ρευστότητας, των πολλαπλών ταυτοτήτων και της ευελιξίας στην παραγωγή και την αγορά εργασίας, παρατηρείται μια διατάραξη στη σειρά των σταδίων της ζωής. Στις νεωτερικές κοινωνίες, από τα μέσα του 19 ου μέχρι τα μέσα περίπου του 20 ου αιώνα, τα στάδια ζωής ενός ανθρώπου ήταν λίγο ως πολύ προσδιορισμένα και ορθο-διατεταγμένα: παιδική ηλικία, εφηβεία, ενηλικίωση. Με την έλευση της μετα-νεωτερικής κοινωνίας, τόσο από την παρουσία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των πολλαπλών εγκλήσεων των υποκειμένων, όσο και εξαιτίας της δομή της αγοράς εργασίας και της εφαρμογής των νέων τεχνολογιών στην οικονομία και τη διοίκηση, βεβαίως δε και εξαιτίας του καταναλωτισμού και της διεύρυνσης των δυνατοτήτων εκπαίδευσης έχουν επέλθει αλλαγές στο τρόπο με τον οποίο δομείται και βιώνεται η ζωή των ανθρώπων. Αρκετοί κοινωνιολόγοι, στηριζόμενοι σε ψυχολογικές αναλύσεις, αναφέρονται στο στάδιο παρατεταμένης εφηβείας. Να θυμίσω εν προκειμένω ότι ιστορικά η εφηβεία δεν ήταν κάτι το αυτονόητο. Γνωρίζουμε ότι κατά το Μεσαίωνα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν αναγνωρίζονταν η παιδικότητα ως ξεχωριστό στάδιο στη ζωή του ατόμου. Η παιδικότητα θεσμίσθηκε κατά την πρώιμη νεωτερικότητα ακριβώς διότι άλλαξαν οι όροι συγκρότησης της κοινωνίας και της οικονομίας. Και ήταν τόσες και τέτοιες οι απαιτήσεις της βιομηχανικής κοινωνίας ώστε, πέραν της παιδικότητας, να θεσμισθεί και η εφηβεία, δηλαδή, μία περίοδος η οποία μεσολαβεί ανάμεσα στο στάδιο της παιδικότητας και της ένταξης στην αγορά εργασίας. Το ιστορικό αυτό μοντέλο δούλεψε για ενάμιση περίπου αιώνα. Στη μετα-νεωτερική κοινωνία, όμως, λόγω της αναβολής ένταξης στην αγορά εργασίας και σύναψης γάμου, η «εφηβεία» άρχισε να διαρκεί περισσότερο και να αποσυνδέεται από προδιαγεγραμμένα ηλικιακά όρια. Η εφηβεία κατανοείται πιο πολύ ως τρόπος ζωής παρά ως χρονο-βιολογική οριοθεσία. Και ακριβώς γι αυτό οι κοινωνιολόγοι μιλούν για «παρατεταμένη εφηβεία». 13

14 Κατόπιν, ήδη από το τέλος του 20 ου και τις αρχές του 21 ου αιώνα, οι κοινωνιολόγοι της οικογένειας μιλούν για την «αναδυόμενη ενηλικίωση», δηλαδή μια κατάσταση όπου, αφού κανείς ήδη έχει φτάσει στα 20 με 25, έχει αγγίξει ίσως και τα 30 ή και παραπάνω, εξακολουθεί, για ποικίλους λόγους, να μην εντάσσεται ακόμα σε αυτό που προσδιορίζεται ως το παραδοσιακό πρότυπο της ενήλικης ζωής. Δηλαδή, να παντρευτεί, να κάνει παιδιά, να μπει στην αγορά εργασίας. Αντ αυτού, σε πάρα πολλές κοινωνίες της Δύσης, οι νέοι αυτοί άνθρωποι ή νεάζοντες πλέον ενήλικες, εξακολουθούν να σπουδάζουν, να προσδοκούν ένα δεύτερο πτυχίο - οι διαδικασίες Δια Βίου Μάθησης και Εκπαίδευσης δεν είναι τυχαίο ότι έχουν επινοηθεί - αναβάλλουν το γάμο, την τεκνοποιία κ.ο.κ. Φυσικά οι διαδικασίες αυτές, όχι ομαλές για εκατομμύρια ανθρώπους, είναι αγχογόνες και ρευστές. Απαιτούν μια συνεχή διαπραγμάτευση της εικόνας εαυτού, της ταυτότητας, (ποιος είμαι, που πάω, κ.ο.κ.). Από έρευνες, τόσο στις Η.Π.Α, όσο και σε άλλες χώρες, όσον αφορά την standard αντίληψη της ενήλικης κατάστασης και ζωής, χρησιμοποιούνταν πέντε κριτήρια: α) εγκατάλειψη της οικογενειακής -πατρικής στέγης, β) ολοκλήρωση της εκπαίδευσης, πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας, γ) απόκτηση οικονομικής ανεξαρτησίας, δηλαδή ένταξη στην αγορά εργασίας, δ) ο γάμος και ε) η τεκνοποίηση, δηλαδή ο ρόλος του πρωτίστως να είναι κάποιος γονέας μιας κόρης ή ενός γιου και κατόπιν παιδί κάποιων γονέων. Αυτά, λοιπόν, τα παραπάνω πέντε στοιχεία, τα οποία ένα προς ένα συνιστούν την ενηλικιότητα, δεν συναντώνται πλέον σε ηλικιακές κατηγορίες ούτε καν Σε διαφορετικές χώρες βλέπουμε διαφορετικές κατανομές αυτών των κριτηρίων. Πρόκειται για την εμπειρικό-στατιστική θεμελίωση της προαναφερθείσας παρατεταμένης εφηβείας και της αναδυόμενης ενηλικίωσης, δύο επάλληλοι κοινωνιολογικοί όροι που σημαίνουν την υπονόμευση των νεωτερικών θεμελίων του εαυτού. Οι συνέπειες των αλλαγών αυτών δεν είναι ανέφελες. Ας αναρωτηθούμε τώρα τι συμβαίνει όταν αυτές, οι συνέπειες των εν λόγω μακρο-κοινωνικών μετανεωτερικών αλλαγών επι-καθορίζονται από (και επικαθορίζουν) τα αποτελέσματα της παρούσας κρίσης. Όταν, πλέον, δεν είναι τόσο η αναζήτηση της ταυτότητας που αναβάλλει σε κάποιον νέο άνθρωπο στα 25 ή στα 30 την ένταξη στην αγορά εργασίας ή την απόκτηση οικογένειας, όσο η καθ αυτή τραχείτης της οικονομικής αναγκαιότητας. Από έρευνες που έχουμε στη διάθεσή μας γνωρίζουμε ότι λόγω της κρίσης πολλοί νέοι άνθρωποι, ακόμα κι όταν έχουν κάποια απασχόληση, έστω και part-time, είτε δεν αποφασίζουν να φύγουν από την πατρική-οικογενειακή στέγη, είτε επιστρέφουν. Ας αναρωτηθούμε τι ενδεχομένως σημαίνει αυτό για δεκάδες χιλιάδες νέων ανθρώπων στην Ελλάδα. Σε μια κοινωνία στην οποία παραδοσιακά η οικογένεια έχει βαρύνοντα πολυ-λειτουργικό ρόλο, υποστηρικτικό αλλά και ευνουχιστικό συνάμα: ναι μεν ανέκαθεν προστατεύει τα νέα της μέλη, πλην όμως συχνότατα παρεμποδίζει σε σημαντικό βαθμό τη συναισθηματική ενηλικίωσή τους. Με την λόγω κρίσης αναβολή αναχώρησης από το συναισθηματικό «κουκούλι» της οικογένειας αλλά και με την αναγκαστική επιστροφή σε αυτό εκατοντάδων χιλιάδων νέων ανθρώπων, αναρωτηθείτε το τραυματικό πλήγμα και το κόστος που η συνθήκη αυτή επιφέρει. Τραύμα αδυναμίας κοινωνικής και συναισθηματικής ενηλικίωσης, διαδικασία η οποία γεννά αρνητικά συναισθήματα, τα οποία δεν δύνανται ανοικτά να εκφραστούν ή εκδηλώνονται δια παρακαμπτηρίων διόδων. Με το μπλοκάρισμα της ανοδικής ή έστω οριζόντιας κοινωνικής κινητικότητας, των ευκαιριών ζωής, το συναίσθημα της 14

15 απογοήτευσης, η αβοηθησία, η απελπισία και ο βουβός θυμός για την ευθύνη της προηγούμενης γενιάς, αυτής των γονιών τους, πολλοί νέοι άνθρωποι εξουθενώνονται. Άλλοι, ακριβώς επειδή τα συναισθήματα είναι σχεσιακά και γεννώνται, εξελίσσονται και εκφράζονται μέσα σε δυναμικά κοινωνικά πλαίσια, μετατρέπουν τον προσωπικό θυμό σε κοινωνικό, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνική συνοχή κ.ο.κ. Αυτά βέβαια που συμβαίνουν στην Ελλάδα και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες λόγω της μετάβασης από την νεωτερικότητα στην μετα-νεωτερικότητα, έστω και εν μέσω κρίσης, είναι παρωνυχίδες σε σύγκριση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες περιοχές του πλανήτη. Το 2010, ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας είχε καταγράψει τις περιπτώσεις παιδιών, στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου κόσμου, ηλικίας από 4 έως 15 ετών, που εργάζονταν, τις περισσότερες φορές ανασφάλιστα, σε πάρα πολλές περιπτώσεις σε επικίνδυνες απασχολήσεις, ενώ μόνο το 1/5 αυτών πληρώνονταν. Για όλα αυτά τα εκατομμύρια παιδιών δεν υπάρχει περιθώριο αγωνίας για την ταυτότητα και τη διαμόρφωση της εικόνας εαυτού διότι αυτά τα παιδιά ζουν, σε σύγκριση με τις δικές μας κοινωνίες, σε περιβάλλοντα φρίκης. Αναλογιστείτε, ναι τώρα στην αυγή του 21 ου αιώνα, το μέγεθος και στις περιπτώσεις δουλείας. Επιστρέφοντας στην περίπτωσή μας, νομίζω πως η μελέτη των όρων ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας είναι πρόδηλη. Επιτρέψτε μου επίσης να αναφέρω ότι το ΕΚΚΕ, το οποίο συνεργάζεται με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου για την υλοποίηση και ολοκλήρωση αυτού του προγράμματος έχει ιδρυθεί το 1959, σε μια εποχή που η ελληνική κοινωνία είχε πολύ μεγάλη ανάγκη της κοινωνικής έρευνας προκειμένου να κατανοήσει τις αλλαγές που τις συνέβαιναν, μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά, για να κατανοηθούν και να καταγραφούν οι αλλαγές που επέφερε η εφαρμογή του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης. Η ανάγκη αυτή για κοινωνική έρευνα εξακολουθεί φυσικά να υφίσταται και στις μέρες μας, τόσο λόγω της κρίσης όσο και εξαιτίας των μετασχηματισμών που συντελούνται κατά τη μετάβαση προς τον τύπο της μετανεωτερικής κοινωνίας. Το ΕΚΚΕ έχει αναπτύξει όλα αυτά τα χρόνια μεγάλη εμπειρία και τεχνογνωσία γύρω από ζητήματα κοινωνικής πολιτικής, κοινωνικής ανθρωπολογίας, πολιτικής κουλτούρας, πολυπολιτισμικότητας, εγκληματικότητας και όχι μόνο. Διαθέτει ερευνητικές υποδομές, συμμετέχει στο ευρωπαϊκό δίκτυο ερευνητικών υποδομών, και να λειτουργεί ως κόμβος συγκέντρωσης κοινωνικών δεδομένων. Σχεδιάζει να ενισχύσει την υποδομή αυτή και παράλληλα λειτουργεί ως σύμβουλος της πολιτείας στα θέματα της αρμοδιότητάς του. Κρίνεται δε αναγκαίο όπως η «συμβουλευτική» προς την πολιτεία λειτουργία του ενισχυθεί έτι περεταίρω προκειμένου σε περίοδο στενότητας ανθρώπινων και οικονομικών πόρων να την υποστηρίξει για τη διαμόρφωση τεκμηριωμένων πολιτικών. Κλείνοντας εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στους συνδιοργανωτές, ιδιαίτερα στον κ. Χτούρη και βεβαίως με πολύ ενδιαφέρον θα ήθελα να ακούσω πως η ερευνητική ομάδα σχεδιάζει να συνεχίσει το έργο της πάνω στο αντικείμενο. Σας ευχαριστώ πολύ. 15

16 Κωνσταντίνος Ζέρβας Αντιδήμαρχος Κινητοποίησης της Κοινωνίας των Πολιτών, Νεολαίας & Αθλητισμού Δήμου Θεσσαλονίκης Καλημέρα σας Αξιότιμε Διευθυντή και Πρόεδρε του ΕΚΚΕ, αξιότιμε κοσμήτορα της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Αιγαίου, αγαπητοί συνάδελφοι, φίλες και φίλοι, Είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκομαι σήμερα εδώ γιατί η σημερινή συζήτηση εστιάζει σε ένα από τα πιο φλέγοντα ζητήματα της εποχής μας, αυτό της αντιμετώπισης του τεράστιου προβλήματος της συνολικής ανεργίας σε καιρούς κρίσης, γι αυτό πριν ξεκινήσω θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα του διοργανωτές, το τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, το ΕΚΚΕ, και πρωτίστως βέβαια την Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα νεολαίας 2014 γι αυτή τους την πρωτοβουλία και για την πρόσκλησή τους να συμμετέχω σε αυτή την ενδιαφέρουσα συζήτηση, αλλά και για μια πρόταση-πρόκληση να τοποθετηθώ πάνω σε ένα τόσο ενδιαφέρον ζήτημα. Έχω πει πολλές φορές ότι όταν η κρίση χτύπησε την πόρτα της χώρας δεν έκανε καμία διάκριση, όμως είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η νεολαία αποτέλεσε και αποτελεί ένα από τα πιο ευάλωτα κομμάτια της ελληνικής κοινωνίας στα συμπτώματα της κρίσης, οδηγώντας πρώτη φορά τη χώρα στη μεταπολιτευτική της ιστορία να διαθέτει τον κίνδυνο συνολικής οικονομικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης και απαξίωσης της νέας γενιάς, κι όμως στην Ελλάδα της κρίσης οι αριθμοί είναι αμείλικτοι. Τα τελευταία στοιχεία δείχνουν ότι η ανεργία των νέων έχει σκαρφαλώσει πάνω από το εξωπραγματικό 50%, ενώ η μετανάστευση των νέων στο εξωτερικό που φαντάζει διέξοδος στην ανεργία και μας φέρνει παλιές κακές αναμνήσεις στο μυαλό παίρνει εφιαλτικές διαστάσεις στερώντας από τη χώρα μας ότι πιο δυναμικό, δημιουργικό και ελπιδοφόρο κομμάτι από την αγορά της εργασίας. Βεβαίως το πρόβλημα είναι και ποιοτικό καθώς ένας μεγάλο μέρος της νεολαίας παρά το γεγονός ότι διαθέτει το μεγαλύτερο απόθεμα γνώσεων των τελευταίων γενιών παραμένει εκτός κάθε κοινωνικής και επαγγελματικής προοπτικής, ενώ οι υπόλοιποι τυχεροί που βρίσκουν εργασία, αντιμετωπίζουν καθεστώς εργασιακής επισφάλειας και άτυπου οικονομικού μέλλοντος όπου η αβέβαιη ευκαιριακή απασχόληση αποτελεί τον κανόνα και η ασφαλής και αποτιμώμενη εργασία τίποτα παραπάνω από ένα σύντομο διάλειμμα. Ποιο είναι το κόστος αυτής της κατάστασης; Τεράστιο και πολυεπίπεδο. Οικονομικό, κοινωνικό και ψυχολογικό. Η ανεργία των νέων όχι μόνο απειλεί να παραβιάσει την αρχή της ισότητας και της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών, η οποία είναι μια σημαντική πτυχή της κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά εντείνει πραγματικά την απάθεια και την θυσία τους λόγω της έλλειψης ευκαιριών απασχόλησης. Παράλληλα έχει συνέπεια στην υγεία, ψυχολογική και σωματική των νέων, ως αποτέλεσμα της παρατεταμένης αδράνειας και της ανεργίας, που οδηγεί εκτός από την απώλεια μισθών και οικονομικής ασφάλειας, στη μείωση της αυτοπεποίθησης καθώς στην απώλεια ικανοποίησης από την εργασία, το ανθρώπινο και πολιτιστικό κεφάλαιο. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο κατανοώ απόλυτα και συμμερίζομαι την ανησυχία των νέων ανθρώπων, το άγχος τους, πολλές φορές και το δίκαιο θυμό τους για το ότι κινδυνεύουν να καταλήξουν μια χαμένη γενιά για λόγους για τους οποίους δεν έφταιξαν, γι' αυτό πιστεύω πως 16

17 πρωτοβουλίες σαν κι αυτές του συνεδρίου καθώς και της έκθεσης in4youth που θα παρουσιαστεί εδώ είναι πολύ σημαντικές γιατί θέτει στο επίκεντρο όλων, όχι μόνο την κρισιμότητα του προβλήματος, αλλά κυρίως τη μεγάλη αναγκαιότητα της άμεσης επίλυσής του. Εμείς όλοι εδώ στο Δήμο Θεσσαλονίκης προσπαθούμε να κάνουμε ότι είναι δυνατό προς αυτήν την κατεύθυνση και στήριξη της κοινωνικής απασχόλησης, της καινοτομίας, της δημιουργίας και της επιχειρηματικότητας και ο Δήμαρχος μας έχει αναφερθεί πολλές φορές σε αυτό το αντικείμενο, κι ο λόγος είναι ότι κατανοούμε ότι το συλλογικό μας μέλλον δεν εξαρτάται μόνο από τις δεξιότητες και τις ικανότητες των νέων ανθρώπων αλλά κι από το αν θα έχουν την ευκαιρία να εφαρμόσουν και να αναπτύξουν αυτές τις ικανότητες στην αγορά εργασίας, στον οικονομικό και κοινωνικό στίβο. Γιατί για εμάς η επένδυση στους νέους δεν προκύπτει απλά από την κοινή οικονομική λογική, αλλά είναι πρώτιστα μια ηθική επιταγή και μια επιτακτική ανάγκη. Για όλους τους παραπάνω λόγους συγχαίρω τους διοργανωτές και εύχομαι κάθε επιτυχία στο σημερινό σας συνέδριο. Σας ευχαριστώ πολύ. 17

18 Μαρία Πασχαλίδου Επικεφαλής Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Νεολαίας - Θεσσαλονίκη 2014 Καλημέρα κι από μένα. Είναι τιμή για μας η συμμετοχή στο συνέδριο. Θέλω να ευχαριστήσω πάνω απ' όλα τον καθηγητή τον κ.χτούρη, αλλά και τους συνδιοργανωτές, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, το τμήμα Κοινωνιολογίας, το ΕΚΚΕ, αλλά και το τμήμα Νεολαίας για την πολύτιμη βοήθεια τους. Κοιτάζοντας όλους εσάς που βρίσκεστε εδώ μέσα στην αίθουσα προσπαθώ να μαντέψω τη συνθήκη σας, δηλαδή το κοινωνικό, επαγγελματικό status σας, και δεν είναι δύσκολο. Νέοι στα πρόθυρα της απόγνωσης και λίγο μεγαλύτεροι άλλοι με παιδιά και άλλοι όχι, ενταγμένοι στην προσωπική μας απόγνωση και στο αβέβαιο μέλλον. Υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις για να μεταβεί ένας νέος ομαλά στην αγορά εργασίας. Υγιή οικονομία, δεν την έχουμε, σύνδεση αρχικής εκπαίδευσης και κατάρτισης με την αγορά εργασίας, θα έλεγα πως την έχουμε αλλά σε πολύ μικρό βαθμό, διευρυμένες δυνατότητες των εργαζομένων για εκπαίδευση και κατάρτιση, σε μικρό βαθμό, δίκτυα ασφάλειας για ομάδες υψηλού κινδύνου, δηλαδή για μαθητές που δεν ολοκλήρωσαν την εκπαίδευσή τους, σχεδόν ανύπαρκτα, ανεπτυγμένο δίκτυο συμβουλευτικής και επαγγελματικής πληροφόρησης, θυμάμαι το είχα δει σε μια ταινία. Η θέα ενός ανθρώπου στην ουρά του ΟΑΕΔ είναι ότι πιο θλιβερό μπορεί να παρουσιάσει μια χώρα. Κανονικά η μεγαλύτερή μας έγνοια αυτή τη στιγμή θα ήταν πως να κρατήσουμε τους νέους στην αγορά εργασίας, δηλαδή να τους εντάξουμε και να τους κρατήσουμε στο παιχνίδι της αγοράς εργασίας. Οι νέοι της χώρας μας δεν έχουν ξεκάθαρη επαγγελματική προοπτική, με αποτέλεσμα να φυτοζωούν, συνήθως έχοντας τη στήριξη της οικογένειας τους, καταφεύγοντας σε άτυπες μορφές κατάρτισης και την ίδια στιγμή να απαξιώνονται ακαδημαϊκά. Πόσο χρήσιμα θα είναι όσα έμαθαν είτε το ΑΕΙ είτε στο ΤΕΙ, όταν βρουν δουλειά, 10 χρόνια μετά την αποφοίτησή τους. Από να περιμένουν ελπίζοντας για μαι θέση εργασίας ο άλλος δρόμος είναι ο δρόμος της μετανάστευσης. Για παράδειγμα, ένα πρώτο θέμα της απασχολησιμότητας είναι ψηλά στις προτεραιότητες των ξένων πανεπιστημίων, δεν ξέρω αν συμβαίνει το ίδιο και στα ελληνικά πανεπιστήμια, ιδιαίτερα σε ανθρωπιστικές σχολές. Αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτων υποταγή στην αγορά εργασίας αλλά πρακτική και ουσιαστική προετοιμασία των φοιτητών. Έχω παρατηρήσει το εξής, από τους νέους που στέλνουν βιογραφικά για σπουδές ή που αναζητούν εργασία στο εξωτερικό, διαπιστώνω ότι πολλοί από αυτούς δεν είναι σε θέση καν να συντάξουν ένα κατάλληλο βιογραφικό. Στα ξένα πανεπιστήμια εκπαιδεύουν συστηματικά τους φοιτητές στο πως να συντάξουν βιογραφικό, αιτήσεις για εργασία ή έρευνα για να προετοιμαστούν για μια συνέντευξη. Αμφιβάλλω όμως αν στα ελληνικά πανεπιστήμια συμβαίνει το ίδιο. Η κρίση έχει πλήξει άσχημα τους νέους κι αν θέλουμε να τους δώσουμε περισσότερες ευκαιρίες για εργασία θα πρέπει να αναθεωρηθούν ριζικά προγράμματα σπουδών, μέθοδοι διδασκαλίας και τρόποι εξέτασης. Αν η Ελλάδα δεν τους εμπιστευτεί, δεν τους δώσει ευκαιρίες, και δεν εγκαταλείψει αυτή την αρτηριοσκληρωτική νοοτροπία της επετηρίδας όπως την ξέρουμε όλοι μας, δύσκολα θα ορθοποδήσει. Μπορεί κάποιες ευρωπαϊκές χώρες να είναι δημογραφικά νεανικές χώρες, όμως, σαν την Ελλάδα, δεν έχουν άλλη επιλογή από τα να γίνουν ιδεολογικά νεανικές. Η κρίση εντέλει θέτει ένα αμείλικτο δίλημμα, είτε θα δοθεί η ευκαιρία στους νέους να ηγηθούν και να αλλάξουν τη χώρα, είτε αυτοί θα οδηγηθούν στα άκρα και στην εκρηκτική απόγνωση. Σας ευχαριστώ πολύ και εύχομαι καλά αποτελέσματα. 18

19 Β ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Σ. ΧΤΟΥΡΗΣ Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ελλάδα Επιστημονικός Υπεύθυνος In4Youth, Κύριος ερευνητής του προγράμματος In4Youth Abstract This article presents the methodology and results of the In4Youth research. A quantitative survey was conducted with questionnaires. Qualitative research was also carried out with 24 focus groups and open interviews. Also, a comparative desk top research was organized at European level and drawn policy proposals for youth unemployment. The presentation will develop the key questions for quantitative and qualitative research and will present the most important results like the figures of youth unemployment, the youth transition processes and finally the risks and opportunities faced by young people in times of crisis. Finally, we present a number of proposals for the improvement of unemployment policies to address youth unemployment. Keywords: Youth transition, Youth unemployment, Precarious employment, In4Youth research Λέξεις κλειδιά: Μετάβαση των Νέων, Νεανική ανεργία, Επισφαλής Εργασία, Έρευνα In4Youth Εισαγωγή και ορισμένες θεωρητικές υποθέσεις της έρευνας In4Youth Στην παρουσίαση θα επικεντρωθούμε στα αποτελέσματα της έρευνας εθνικής εμβέλειας In4Youth για τη μετάβαση των νέων από την εκπαίδευση στην απασχόληση και την αγορά εργασίας. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έχουν ισχυρές επιρροές από την τρέχουσα ελληνική οικονομική κρίση, η οποία διαμορφώνει την κατάσταση της αγοράς εργασίας, αλλά και όλων των σχετικών οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών. Η έρευνα σχεδιάστηκε για να παρουσιάσει μια τυπολογία των ανέργων και εργαζόμενων νέων και τις διαδρομές τους από τα διαφορετικά καθεστώτα ζωής και επίπεδα της εκπαίδευσης στην απασχόληση και την επαγγελματική τους ένταξη ή μη. Η ανάλυση για τη μετάβαση των νέων συνήθως επικεντρώνεται στα στάδια που λαμβάνουν χώρα μετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης των νέων. Το τελευταίο διάστημα, όμως, αυτές οι μεταβατικές φάσεις έχουν επεκταθεί - μεταβληθεί και ως προς το χρόνο της εξέλιξής τους, αλλά και ως προς τα σημαντικά γεγονόταορόσημα και καταστάσεις που παρατηρούμε. Οι νέοι άνθρωποι εμπλέκονται πλέον σε πιο πολύπλοκες τροχιές και μεταβατικές καταστάσεις, όπως αυτές της συνεχιζόμενης επισφαλούς απασχόλησης, της ανεργίας μακράς διάρκειας, τους επαναλαμβανόμενους κύκλους επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, της εξαιρετικά καθυστερημένης ολοκλήρωσης της οικογενειακής ζωής, αλλά και τις νέες μορφές σχέσεων και συμβίωσης με συνομήλικους, καθώς και βιώματα που συνδέονται με την απόκτηση πολλαπλών ταυτοτήτων και δικτύων. Στις ευρωπαϊκές έρευνες για τις διαδικασίες μετάβασης, σημαντικό ρόλο παίζει ο διαχωρισμός και η σχέση δομής - δράσης και πώς αυτή η διπλή αναφορά καθορίζει τις διαδικασίες μετάβασης των νέων στην ενηλικίωση και στην εργασία. Στην προβληματική αυτή ο Furlong (2003 et.al.) βλέπει κυρίως μια εξορθολογισμένη εξατομίκευση, ενώ άλλοι ερευνητές προτείνουν ως θεωρητικό πλαίσιο τη δομημένη εξατομίκευση (Rudd and Evans 1998), δηλαδή τον επικαθορισμό της μετάβασης από σημαντικές δομές στη ζωή και στο κοινωνικό περιβάλλον των νέων. Η πολυπλοκότητα των μεταβάσεων, όμως, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από το μετασχηματισμό του τρόπου συστημικής και κοινωνικής ένταξης των νέων ατόμων και η οποία απορρέει σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο συγκρότησης του ευρύτερου κοινωνικού καθεστώτος στο οποίο είναι ενταγμένοι, καθώς και από τις μορφές 19

20 ρύθμισης που έχουν αναπτυχθεί σε αυτό (1). Επίσης, σημαντικό στοιχείο της ανάλυσης, είναι να προσδιοριστεί το ισχύον καθεστώς κοινωνικής ευημερίας που ισχύει για τους Έλληνες, έχοντας ως αναφορά τη θεωρία του Esping Andersen - και άλλων σημαντικών ερευνητών (Arts, Gelissen 2002) - αξιολογώντας ταυτόχρονα συγκριτικά στο μέτρο του δυνατού την επίδραση των πραγματικών μεταβιβάσεων της κοινωνικής πολιτικής και τη διαγενεακή υποστήριξη που επηρεάζουν τη μετάβαση των νέων στην εργασία. Τέλος, το ενδιαφέρον της ανάλυσης στρέφεται στην ισχύουσα κοινωνική δομή και την ανισοκατανομή πόρων, όπως την παρατηρούμε στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, στον οποίο η κοινωνική ανισότητα συνδυάζεται με τον περιορισμό της βιομηχανικής εργασίας, τον περιορισμό του κοινωνικού κράτους και της δημόσιας απασχόλησης. 2. Παρουσίαση αποτελεσμάτων από την ποσοτική και ποιοτική έρευνα του In4Youth 2.1 Οι Καταστάσεις Απασχόλησης - Ανεργίας - Μη απασχόλησης των νέων Ο αριθμός των άνεργων νέων, μαζί με αυτούς που δεν αναζητούν εργασία, στις ηλικίες αποτελούν τα 2/3 του συνολικού πληθυσμού των νέων του δείγματος. Οι εργαζόμενοι νέοι αποτελούν το 40% του συνόλου του πληθυσμού των νέων ετών, ένα γεγονός που συνδέεται με το μικρό μέγεθος του εργατικού δυναμικού των νεώτερων ηλικιών. Η δημογραφική γήρανση επηρεάζει άμεσα την ελληνική αγορά εργασίας, δημιουργώντας σημαντικές στρεβλώσεις σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στις οποίες ο νεανικός πληθυσμός εμφανίζεται σχετικά σταθερός ή αυξανόμενος. Χώρες με έντονη δημογραφική γήρανση, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία παρουσιάζουν χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης των νέων, σε αντίθεση με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά, όπως η Δανία η Σουηδία, η Ολλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, στις οποίες η δημογραφική γήρανση έχει αντιστραφεί τις τελευταίες δεκαετίες (Contini 2010:11). To 2012, η Ελλάδα παρουσίασε το χαμηλότερο ποσοστό απασχόλησης, 33.0% των νέων, ενώ ο μέσος όρος της Ευρώπης ανέρχεται στο 33.0%, και σε χώρες, όπως η Δανία με εξελιγμένα συστήματα υποστήριξης των νέων στην αγορά εργασίας, το ποσοστό απασχόλησης φτάνει το 55.0%. Ανάλογα χαμηλός είναι ο δείκτης απασχόλησης του συνόλου του πληθυσμού στην Ελλάδα, που ανέρχεται την ίδια χρονική περίοδο στο 58.0, ενώ ο μέσος όρος της Ε.Ε. πλησιάζει το 75.0% και στη Δανία το 78.0% (Eurostat, 2012). Αυτή η κατάσταση φαίνεται ότι έχει σχέση - πέρα από την επίδραση της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, με τη διαδεδομένη χαμηλή αποδοχή της κουλτούρας και του πολιτισμού της εργασίας, που έχει εισάγει η νεωτερική και βιομηχανική κοινωνίας στις Δυτικές Χώρες, ενώ ταυτόχρονα αποκρύπτει μεγάλα μεγέθη μη τυπικής και αδήλωτης εργασίας, κυρίως στα πλαίσια της λειτουργίας των μικρών και πολύ μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων. 1 Αυτό υποθέτουμε ότι ισχύει σε μεγάλο βαθμό και για τις ομάδες των νέων στις Βόρειες Ευρωπαϊκές χώρες που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες σε περιοχές με ασταθείς αγορές εργασίας, ενώ η ευαλωτότητά τους είναι μία σύνθεση από τις εξαιρετικά αρνητικές δομικές (τοπικές) συνθήκες, αλλά και από τις δύσκολες προσωπικές εμπειρίες που έχουν συγκεντρώσει πολύ πριν έρθουν σε επαφή με την αγορά εργασίας και μάλιστα αρκετό χρόνο πριν αποχωρήσουν ή ολοκληρώσουν τις διαδικασίες εκπαίδευσης (Furlong and Cartmel 2004). 20

21 Σχέδιο 1. Κατάσταση Απασχόλησης των νέων ετών. Η ανεργία των νέων συγκριτικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση Σχέδιο 2: Youth unemployment rates for the EU Member States, February 2012, August 2012 and February2013 Notes: *Data for January 2013 instead of February 2013: EE, EL, HU, UK. ** Data for December 2012 instead of February 2013:CY, LV, RO, SI. Source: Eurostat, LFS Στην Ελλάδα, το 2013, το ποσοστό ανεργίας των νέων ξεπέρασε το 59,1%, δημιουργώντας ένα αρνητικό ρεκόρ σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, ξεπερνώντας έτσι και τα μεγέθη της ανεργίας των νέων ηλικίας 15-24, που παρουσίαζε μέχρι τότε η Ισπανία. Γενικά, οι χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, μαζί και με την Ιρλανδία, ξεπέρασαν όλες το 2012 το όριο του 30%, υπογραμμίζοντας τη διαχρονική χαμηλή προσφορά θέσεων εργασίας για τους νέους και τις δομικές αδυναμίες της αγοράς εργασίας στις χώρες αυτές. Αντίθετα, μόνο η Ολλανδία, η Αυστρία και η Γερμανία 21

22 παρουσίασαν ποσοστά ανεργίας των νέων μικρότερα του 10%. Η ελληνική κατάσταση και ιδιαίτερα η διαχρονική υψηλή ένταση της ανεργίας των νέων, υποδηλώνει ότι το πρόβλημα αυτό είναι ένα δομικό πρόβλημα της οικονομίας, ακόμα και πριν την οικονομική κρίση και καθορίζεται κυρίως από τους παράγοντες α) της αναντιστοιχίας της προσφοράς και της ζήτησης θέσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης και την ποιότητα των θέσεων εργασίας, β) το χαμηλό επίπεδο αμοιβών και κοινωνικής προστασίας με αποτέλεσμα τη μεγάλη διάρκεια στην αναζήτηση της επιθυμητής εργασίας, γ) το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων και η αδυναμία τους να παραμείνουν ανταγωνιστικές μετά την έναρξη της κρίσης το 2009 πολλαπλασίασε την ένταση ενός υπάρχοντος δομικού προβλήματος, προσθέτοντας σε αυτό και τη μεγαλύτερη μείωση της προσφοράς θέσεων εργασίας, λόγω της πτώχευσης χιλιάδων μικρών επιχειρήσεων και την αναστολή επ αόριστον των διορισμών στο δημόσιο τομέα. Πίνακας 1. Ανεργία των νέων ετών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα EU ,3 17,9 18,1 18,6 18,6 17,3 15,5 15,6 19,9 20,9 21,3 22,8 GR ,0 26,1 25,7 26,5 26,0 25,2 22,9 22,1 25,8 32,9 44,4 55,3 64,9 Eurostat Labor Force Statistics, annual data (lfsa_etpga) and (lfsa_eppga). Youth aged 15-24, adults Παρατηρούμε, επίσης, ότι τα υψηλά ποσοστά ανεργίας των νέων μεταξύ συνοδεύονται από μία σημαντική μείωση των απασχολούμενων, ιδιαίτερα στις ηλικίες ετών κατά 50% και στις ηλικίες κατά 35%, γεγονός που βρίσκεται σε άμεση σχέση και με το οξύ δημογραφικό πρόβλημα και τη μείωση του νεανικού πληθυσμού που αντιμετωπίζει η Ελλάδα και η οποία γίνεται φανερή και από τη μείωση του συνολικού νεανικού πληθυσμού από 3,075 εκ. άτομα σε 2,572 εκ. άτομα. Η μείωση του συνολικού αριθμού των απασχολούμενων αποτελεί μία εξαιρετικά σημαντική παράμετρο για το σχεδιασμό των πολιτικών εκπαίδευσης και απασχόλησης του ανθρώπινου δυναμικού. Ο δείκτης απασχόλησης των νέων ετών, όπως υπολογίζεται με αναφορά στον Πίνακα 2, μειώνεται εντυπωσιακά από 44,65 το 2000 σε 42.5 το 2010 στο εξωτερικό, χαμηλό μέγεθος του 29,0% το Αυτό το μέγεθος του δείκτη απασχόλησης έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τη μεγέθυνση της ανεργίας, αλλά και από την προληπτική οχύρωση των νέων σε μία διαρκή επαναλαμβανόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση που δεν έχει ως άμεσο στόχο την ένταξη στην αγορά εργασίας ή τη δημιουργία επιχειρηματικής δραστηριότητας. 22

23 Πίνακας 2. Άνεργοι και απασχολούμενοι νέοι επί του συνόλου του Ενεργού Πληθυσμού Ηλικίες Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί ΣΥΝΟΛΟ Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί ΣΥΝΟΛΟ Ηλικίες Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Εργατικού Δυναμικού 2000,2010, Καταγραφή και Ερμηνεία της ανεργίας και απασχόλησης των ηλικιακών ομάδων των νέων ετών Τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε από τη διασταύρωση των μεταβλητών είναι ενδιαφέροντα, ιδιαίτερα σε σχέση με πιθανούς προσδιοριστικούς παράγοντες και τα χαρακτηριστικά των νέων που συνδέονται με την ένταξή τους στην αγορά εργασίας [Ηλικία: Κατάσταση Απασχόλησης και Ανεργίας 2 - (Cramer's V=0,580, Sig 0,000)] Οι νεαρότερες ηλικίες (15-19 ετών) φαίνεται να έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να βρίσκονται στην κατάσταση της μη αναζήτησης εργασίας με κύριο στόχο τη συνέχιση της εκπαίδευσης και των διαδικασιών κατάρτισης. Σε αυτή την ηλικία, η κατανομή των καταστάσεων απασχόλησης στους νέους αυτής της ηλικίας είναι: 4,5% εργαζόμενοι, 8,9% άνεργοι και 86,6% νέοι που δεν αναζητούν εργασία. Ο αριθμός των ανέργων είναι σχεδόν διπλάσιος από τον αριθμό των εργαζομένων. Αυτή η ηλικιακή ομάδα, αν και παρουσιάζει μικρό απόλυτο αριθμό ανέργων δείχνει μία μεγαλύτερη πιθανότητα να βρίσκεται στην κατάσταση ανεργίας, όταν αναζητεί εργασία. 2 Ανάλυση με τη βοήθεια της διασταύρωσης των σχετικών μεταβλητών, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις με τον συμπληρωματικό έλεγχο μέσω της πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης (In4Youth ). 23

24 Στην ομάδα ηλικιών ετών, το ποσοστό των ανέργων είναι ιδιαίτερα υψηλό και ανέρχεται στο 46,2,% αυτής της ομάδας. Περιλαμβάνει έτσι το μισό όλων των νέων αυτής της ηλικιακής ομάδας (46,2%), ενώ ο αριθμός των εργαζομένων σχεδόν τριπλασιάζεται (14,9%) σε σχέση με την αμέσως νεώτερη ηλικιακή ομάδα. Ταυτόχρονα, το ποσοστό των νέων που δεν αναζητούν εργασία παραμένει εξαιρετικά υψηλό (39,0%). Το τελευταίο ποσοστό δείχνει ότι οι παράγοντες που κρατούν τους νέους μακριά από την αγορά εργασίας, παραμένουν ενεργοί για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την ολοκλήρωση της αρχικής τους εκπαίδευσης. Το ποσοστό των απασχολούμενων αυξάνεται με την ηλικία. Στην αμέσως μεγαλύτερη ηλικιακή ομάδα των νέων ετών, παρατηρούμε ότι το 30,7% είναι εργαζόμενοι, το 41,3% είναι άνεργοι και το 4,7% δεν αναζητούν εργασία. Σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό απασχολούμενων 59,7% παρατηρούμε στην ομάδα ηλικιών ετών, ενώ το ποσοστό των ανέργων είναι χαμηλότερο (22,3%) και των μη αναζητούντων εργασία μόλις 3,1%. Η ηλικιακή ομάδα δείχνει, όμως, να έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να βρίσκεται στην κατάσταση ανεργίας, σε σύγκριση με τις άλλες ηλικιακές ομάδες σύμφωνα με έναν έλεγχο μίας πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης. 3 Από τα ανωτέρω στατιστικά μεγέθη συμπεραίνουμε ότι οι εσωτερικές αναλογίες των τριών καταστάσεων απασχόλησης [Εργασία - Ανεργία - Μη αναζήτηση εργασίας] μεταβάλλονται σημαντικά με την αύξηση της ηλικίας, μέσα από τη σταδιακή μετάβαση των νέων από τη μη εργασία στην εργασία, ενώ η κατάσταση της ανεργίας παραμένει ιδιαίτερα σημαντική για τις δύο μεσαίες ομάδες ηλικιών: και Εισόδημα: Κατάσταση Απασχόλησης και Ανεργίας (Cramer's V=0,152, Sig=0,000)]: Οι νέοι των οποίων το οικογενειακό εισόδημα δεν ξεπερνάει τα 500 ευρώ/μήνα στο σύνολο του δείγματος είναι: 39,9% απασχολούμενοι, 36,8% άνεργοι και 23,3% δεν αναζητούν εργασία. Η ομάδα των νέων των οποίων η οικογένεια διαθέτει /μήνα παρουσιάζει - με αναφορά στο σύνολο του δείγματος - 34,4% απασχολούμενους, 43,2% άνεργους, και 22,4% που δεν αναζητούν εργασία. Ανάμεσα στις δύο εισοδηματικές τάξεις δεν παρατηρούμε κάποια ισχυρή διαφοροποίηση ως προς τα μεγέθη της ανεργίας και της απασχόλησης, αλλά και ως προς αυτούς που δεν αναζητούν εργασία. 3 Nominal log. Regression: Κατάσταση Απασχόλησης Ε0α = εξαρτημένη μεταβλητή/ Ομάδες Ηλικιών: Β=0,158 / Exp(B)=1,171 24

25 Μεγαλύτερες πιθανότητες να έχουν εργασία είναι τα νέα άτομα των οποίων οι οικογένειες έχουν εισοδήματα μεγαλύτερα των Ευρώ, ενώ οι νέοι με πολύ χαμηλά οικογενειακά εισοδήματα, κάτω των Ευρώ, παρουσιάζουν πολύ μεγάλες πιθανότητες να είναι άνεργοι. Αυτό ερμηνεύεται, κυρίως, από το γεγονός ότι αυτή η ομάδα δεν έχει ευκαιρίες να βρει εργασία, κυρίως, λόγω της χαμηλής εκπαίδευσης ή της μη ολοκληρωμένης κατάρτισης, αλλά και πιθανά και από τις υποχρεώσεις που προκύπτουν εντός του νοικοκυριού που ζούνε, όπως μας τεκμηριώνουν και τα δεδομένα ποιοτικής έρευνας Το οικογενειακό Εισόδημα των Άνεργων Νέων Το 15,8% τoυ συνόλου των άνεργων νέων του δείγματος παρουσιάζουν οικογενειακό εισόδημα μικρότερο από 500 Ευρώ, ενώ ένα άλλο 28,7% παρουσιάζει εισόδημα μικρότερο από Ευρώ. Η ανεργία συνδυάζεται άμεσα με τον κίνδυνο φτώχειας για το 44,5% των νέων, καθώς και των νοικοκυριών στα οποία διαβιούν, εφόσον δεχτούμε ότι το μέσο μέγεθος των νοικοκυριών των νέων ανέρχεται κατά μέσο όρο στα 3 άτομα και ότι το οικογενειακό εισόδημα κατανέμεται ισόρροπα μεταξύ τους. Συνολικά, παρατηρούμε μία χαμηλή παρουσία των ανέργων στα μεσαία και υψηλότερα οικογενειακά εισοδήματα. Μόλις το 6,1 % όλων των άνεργων νέων του δείγματος έχουν οικογενειακό εισόδημα Ευρώ, ενώ το 9,3% ξεπερνάει τις Ευρώ. Αλλά, ακόμα και τα εισοδήματα μέχρι τις Ευρώ στην Ελλάδα σήμερα, δεν επιτρέπουν υψηλή ευμάρεια για μία τριμελή οικογένεια, ιδιαίτερα εάν δε διαθέτει δικιά της κατοικία και εάν έχει οικονομικές υποχρεώσεις για θέματα υγείας ή εκπαίδευσης των παιδιών. Καταστάσεις που επιβαρύνονται ακόμα περισσότερο από την υψηλή φορολογία που έχει επιβληθεί μετά το Πολλά νέα άτομα που δουλεύουν, δέχονται συχνά τη βοήθεια της οικογένειας για να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες στέγασης και διατροφής. Το εισόδημα που κερδίζουν από την εργασία τους κατευθύνεται, κυρίως, στην ατομική τους κατανάλωση, στην ενδυμασία και στις διακοπές, όπως και στη χρήση ιδιωτικού αυτοκινήτου, εκτός και 4 [Πηγή: In4Youth: Εστιασμένες Ομάδες In4Youth: Σύνθετη Ανάλυση Εστιασμένων Ομάδων (1) : Κοινωνικό Καθεστώς - Οικογένεια και κοινωνική προστασία)] 25

26 αν και αυτό παραχωρείται επίσης από την οικογένεια. Τα μέλη της Εστιασμένης Ομάδας (ΕΟ) 16 που ανήκουν σε μεσοαστικές οικογένειες, διέθεταν ικανοποιητικά εισοδήματα μέχρι πρόσφατα, αλλά και μετά την κρίση. Έτσι, είναι σε θέση να αναλάβουν αρκετό μεγάλο βάρος του κόστους ζωής και των εργαζόμενων απογόνων που είναι σε ηλικίες μεταξύ ετών 5, ιδιαίτερα μάλιστα όταν αυτή η βοήθεια συνδέεται με τη βελτίωση του επιπέδου της εκπαίδευσής τους 6. Πίνακας 4. Ομάδες ηλικιών Ποσοστά (%) επί του συνόλου των άνεργων νέων του δείγματος Ν=595 εισοδηματικές κατηγορίες Σύνολο μέχρι 500 Ευρώ 0,50% 4,10% 6,10% 5,20% 15,80% ,40% 8,60% 12,00% 6,80% 28,70% ,40% 7,00% 11,10% 5,00% 24,40% ,10% 5,00% 6,60% 2,90% 15,60% ,50% 2,00% 3,60% 6,10% 2500< 0,20% 4,10% 5,00% 9,30% Πηγή: In4Youth 2014 Ο κίνδυνος υποκειμενικής φτώχειας συνδυάζεται, επίσης, σε πολλές περιπτώσεις με συμπεριφορές επικίνδυνες ή παραβατικές: συμπεριφορές όπως η συχνή χρήση αλκοόλ 17,5%, το κάπνισμα 35,2%, η συχνή ή πολύ συχνή χρήση ουσιών 7,2% και, τέλος, η συχνή ή πολύ συχνή βίαιη συμπεριφορά - 14% του συνόλου των ανέργων του δείγματος 7. 5 [Ανάλυση Εστιασμένης Ομάδας,F.G. (16) Επισφαλής. Εργασία.txt.] 6 [Πηγή: In4Youth: Εστιασμένες Ομάδες In4Youth: Σύνθετη Ανάλυση Εστιασμένων Ομάδων (1) : Κοινωνικό Καθεστώς - Οικογένεια και κοινωνική προστασία)] 7 [Πηγή: In4Youth,Διασταύρωση μεταβλητής Η.5.1. με τις διαστάσεις της μεταβλητής Ε.1.11.] 26

27 Η διατήρηση της ανθεκτικότητας των νέων μέσω της οικογενειακής βοήθειας Οι άνεργοι νέοι του δείγματος δέχονται σε ποσοστό 27,6% συχνά ή πολύ συχνά βοήθεια 44,6%. Αυτοί που δέχονται, επίσης, συχνά ή πολύ συχνά βοήθεια (Ε ) από την οικογένειά τους, είναι τα άτομα που δεν αναζητούν εργασία σε αντίστοιχα ποσοστά 31,7% και 43,2%. Πρόκειται για ένα γεγονός που μπορεί να ερμηνευθεί με δύο τρόπους: Ο πρώτος είναι οι μεγαλύτερες ανάγκες που αντιμετωπίζουν για την επιβίωσή τους και ο δεύτερος ότι μπορεί ένα ποσοστό αυτής της κατηγορίας των νέων να βρίσκει μία ικανοποιητική προστασία στην οικογενειακή βοήθεια και η οποία δημιουργεί αντικίνητρα για την άμεση αναζήτηση εργασίας. Αντίθετα, η προστασία και η βοήθεια από τους συγγενείς με τους οποίους κατοικούν μαζί τους οι νέοι, δε συνδυάζεται με την πιθανότητα της ανεργίας. Η προστασία της οικογένειας επεκτείνεται και στην αποδοχή και στην εμπιστοσύνη που δείχνουν οι νέοι για συμβουλές σε σχέση με τη εύρεση εργασίας. Σε ποσοστό 33%, οι νέοι άνεργοι εμπιστεύονται την οικογένεια και μόνο σε ποσοστό 5,7% τους δημόσιους φορείς εκπαίδευσης και 8,2% τους αρμόδιους συμβούλους του ΟΑΕΔ. Χαμηλή είναι, επίσης, η εμπιστοσύνη και στη συμβουλευτική που προσφέρεται από ιδιωτικές επιχειρήσεις και γραφεία εύρεσης εργασίας. Η απουσία των δημόσιων και ιδιωτικών και δημόσιων θεσμών σε αυτό τον κρίσιμο τομέα καταδεικνύει ότι οι νέοι που είναι άνεργοι ή αναζητούν να βελτιώσουν την εργασιακή τους θέση, διαθέτουν μόνο τον ατομικό οικογενειακό ορίζοντα αξιολόγησης των ευκαιριών ή των δυσκολιών που παρουσιάζονται στην αγορά εργασίας. Το 53% των άνεργων νέων που δέχονται συχνά ή πολύ συχνά βοήθεια από την οικογένεια διαφωνούν ότι κινδυνεύουν από τον κοινωνικό αποκλεισμό.[ερ.η5.1. (4) &(5)]. Οι οικογενειακοί δεσμοί είναι αυτοί που εξασφαλίζουν την ανθεκτικότητα απέναντι στην περιθωριοποίηση των νέων. Ταυτόχρονα, όμως, τους εγκλωβίζουν σε μία λανθάνουσα, αλλά αντικειμενική και μακρόχρονη οικονομική περιθωριοποίηση. Επίσης, το 50% των άνεργων νέων που δέχονται βοήθεια δεν αισθάνονται ιδιαίτερα μειονεκτικά απέναντι στον κοινωνικό τους περίγυρο.[ερ.η5.2. (4) &(5). Το ισχύον πολιτισμικό πρότυπο της εργασίας διαφέρει σημαντικά από αυτό των βόρειων ευρωπαϊκών χωρών, στο οποίο αντίθετα ασκείται ισχυρή ηθική και οικονομική πίεση στον άνεργο (προτεσταντική ηθική). 27

28 Σύμφωνα με τις αναλύσεις των κοινωνικών επιστημόνων, στην Ελλάδα λειτουργεί το Μεσογειακό καθεστώς κοινωνικής προστασίας, στο οποίο το ελλειμματικό κράτος υποκαθίσταται και συμπληρώνεται από τα δίκτυα αλληλεγγύης της οικογένειας (Χτούρης 1993, Ferrera 1996). Η οικονομική κρίση και η κρίση χρέους μετά το 2009 έχει περιορίσει, όμως, δραστικά τα οικονομικά αποθέματα των νοικοκυριών και έχει απαξιώσει την αποταμίευση των ακινήτων που αποτελούσε τη βάση του συστήματος διαγενεακής αλληλεγγύης στην ελληνική εκδοχή του Μεσογειακού συστήματος. Έχουν γίνει, επίσης, ακόμα πιο ασαφή τα όρια - όπως παρουσιάζεται παρακάτω - ανάμεσα στη μισθωτή εργασία, την άτυπη εργασία, την ανεργία και τη μη εργασία που συνήθως υποστηρίζεται από την οικογένεια, όπως επίσης και οι διαδρομές μετάβασης. Ανάλυση από τις Εστιασμένες Ομάδες για την οικογενειακή προστασία Ο ρόλος της οικογένειας και των κοντινών ισχυρών κοινωνικών δεσμών αναδεικνύεται, και στις 24 Εστιασμένες Ομάδες (Focus Groups), των Νέων ανέργων και των Ειδικών, ως πρωταρχικός, τόσο για την οικονομική υποστήριξη των νέων ανέργων, όσο και για την ψυχολογική υποστήριξη και τη δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας. Τόσο οι κοινωνικοί όσο και οι οικονομικοί κίνδυνοι, φαίνεται να περιορίζονται σημαντικά μέσα από την προστασία που παρέχει ο θεσμός της οικογένειας 8. Οι περισσότεροι νέοι είναι ενταγμένοι στο δίχτυ προστασίας της κοινωνικής προστασίας της οικογένειας, ακόμα και όταν εργάζονται. Οι νέοι θεωρούν ότι είναι πολιτισμικά δεδομένο, ότι εφόσον αυτό είναι δυνατό για την οικογένεια προέλευσης, θα υπάρχει μία διαρκής ισχυρή διαγενεακή αλληλεγγύη ανάμεσα σε αυτούς και την οικογένειά τους. Αυτή η πολιτισμική - κοινωνική δέσμευση οδηγεί το άτομο να συμμετέχει σε αυτή τη διαδικασία αμοιβαιότητας, κυρίως μέσα από την ένταξή του σε ένα συλλογικό milieu (οικογένεια - ευρύτερη οικογένεια - συγγενικά δίκτυα κ.λπ.), το οποίο καθορίζει τη δράση του και καθορίζεται αντίστροφα και από τον ίδιο. Η σχέση αυτή είναι μέσο επίτευξης ατομικών και συλλογικών στόχων και εξελίσσεται ανάλογα με τις δυνατότητες της οικογένειας και το βαθμό συνοχής της (ύπαρξη οικονομικού κεφαλαίου, πολιτισμικού κεφαλαίου, ακίνητης περιουσίας κ.ά.) 9. Η οικογένεια προέλευσης αποτελεί το κυριότερο σημείο επιστροφής και κοινωνικής οχύρωσης στην περίπτωση που η νέα οικογένεια των νέων αποτυγχάνει και τα μέλη της οδηγούνται στο διαζύγιο ή σε μία διαταραγμένη συμβίωση. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις γυναίκες και τα παιδιά, όταν δεν έχουν άλλη προστασία. Στο σημείο αυτό, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις γίνεται ιδιαίτερα ορατό το Ελλειμματικό Κράτος Πρόνοιας και, γενικότερα, η χαμηλή λειτουργική θεσμική πυκνότητα του Κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης Διαφοροποίηση των καταστάσεων Απασχόλησης- Ανεργίας σε σχέση με το φύλο Η ανεργία κατανέμεται με παρόμοια ποσοστά ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες. Το 47,5% του συνόλου των ανέργων του δείγματος είναι άνδρες, ενώ το ανάλογο ποσοστό των γυναικών είναι το 52,5% του δείγματος. Μία παρόμοια, αλλά αντίστροφη κατανομή παρατηρούμε και στην κατάσταση απασχόλησης σύμφωνα με την οποία οι εργαζόμενοι άνδρες ανέρχονται στο 53,1% του δείγματος, ενώ το 46,9% είναι εργαζόμενες γυναίκες. Οι άνδρες, σύμφωνα με την ανάλυση της πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης παρουσιάζουν 1,3 φορές μεγαλύτερες 8 In4Youth 2014 : - Σύνθετη Ανάλυση Εστιασμένων Ομάδων (1) : Κοινωνικό Καθεστώς - Οικογένεια και κοινωνική προστασία) 9 [Ανάλυση, Επισφαλής Εργασία 2014 (ΕΟ -16)] & I n4youth 2014 : - Σύνθετη Ανάλυση Εστιασμένων Ομαδων (1) : Κοινωνικό Καθεστώς - Οικογένεια και κοινωνική προστασία) 10 [Εστιασμένη Ομάδα Ε.Ο. Περιστέρι 2014 (ΕΟ 2) 28

29 πιθανότητες να είναι άνεργοι σε σχέση με τις γυναίκες 11. Η διαφοροποίηση αυτή δε φαίνεται να ακολουθεί την παραδοσιακή ανισότητα στην ελληνική αγορά εργασίας, σύμφωνα με την οποία οι περισσότερες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας ήταν αντικείμενο της ανδρικής εργασίας. Η οικονομική κρίση, μετά το 2009, οδήγησε σε μία εξίσωση αυτής της διαφοράς, κυρίως λόγω της σημαντικής μείωσης των θέσεων εργασίας των ανδρών στις κατασκευές και στη βιομηχανική παραγωγή, ενώ αντίθετα, οι χαμηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας των γυναικών στο εμπόριο και στις υπηρεσίες, δεν υπέστησαν μία ανάλογη μείωση Η Ανεργία των νέων σε σχέση με τις κατευθύνσεις Εκπαίδευσης και κατάρτισης Οι πιθανότητες ανεργίας φαίνεται να διαφοροποιούνται ολοκληρώσει οι άνεργοι 12. ανάλογα με το είδος της εκπαίδευσης που έχουν Μια σχετικά θετική θέση εκκίνησης για την ένταξη στην αγορά εργασίας προσφέρουν τα επαγγέλματα της εκπαίδευσης στα οποία μόλις το 19,6% των αποφοίτων τους είναι άνεργοι, ενώ 57,6% εργάζονται και 22,8% δεν αναζητούν εργασία. Ανάλογα ποσοστά παρατηρούμε και στους απόφοιτους με ειδίκευση στις υπηρεσίες κάθε τύπου, όπου το ποσοστό των ανέργων είναι 16,2%, των απασχολούμενων 59,6% και αυτών που δεν αναζητούν εργασία 24,2%. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν οι αρνητικές πιθανότητες για την ένταξη στην αγορά εργασίας, που παρουσιάζουν τα τεχνικά επαγγέλματα [Μηχανικοί, Μεταποίηση, Κατασκευές- Ερ. Δ.3.7], οι απόφοιτοι των οποίων μόνο σε ποσοστό 49,4% εργάζονται, το 33,7% είναι άνεργοι και το 16,9% δεν αναζητούν εργασία. Παραπάνω από το 50% αυτών των επαγγελματικών κατευθύνσεων είναι άνεργοι ή δεν αναζητούν εργασία. Το γεγονός αυτό είναι, βέβαια, το αποτέλεσμα της κατάρρευσης του κλάδου των κατασκευών και της ολοένα διευρυνόμενης αποβιομηχάνισης της χώρας. Ανάλογα ποσοστά συναντούμε και στα επαγγέλματα πληροφορικής, επιστήμες της φύσης κ.ά. [Ερ. Δ.3.6], των οποίων οι απόφοιτοι φαίνεται να είναι σε ποσοστό 39,1% άνεργοι, 19,0% μη εργαζόμενοι και μόνο το 41,9% εργαζόμενοι. Η διαπίστωση αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρξε στην οικονομία ένας άμεσος μετασχηματισμός κατά τη διάρκεια της κρίσης και ότι η επιθυμητή μετάβαση από τους παραδοσιακούς κλάδους προς τους κλάδους παραγωγής της νέας τεχνολογίας και καινοτομίας δεν έχει πραγματοποιηθεί. Δραστηριότητες που συνδέονται άμεσα με τα επαγγέλματα της πληροφορικής είναι το ίδιο ευάλωτα στην ανεργία, όπως και τα επαγγέλματα που έβρισκαν επαγγελματική διέξοδο στη Δημόσια Διοίκηση και Εκπαίδευση. 11 Εξηρτημένη Μεταβλητή Ε0α:κατάσταση απασχόλησης, Β=0,231, Exp(B)= 1,260] 12 [Διασταύρωση μεταβλητών Ε0α και Δ3 (Cramer's V=0,240, Sig=0,0) ]. 29

30 Τα επαγγέλματα υγείας και πρόνοιας (Ερ. Δ.3.9) παρουσιάζουν, επίσης, μεγάλα ποσοστά ανεργίας (34,9%) και μη απασχόλησης (27,5%) στο σύνολο των αποφοίτων τους. Ένα γεγονός που είναι, επίσης, βέβαιο αποτέλεσμα της απορρύθμισης όλων των δημόσιων υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής προστασίας, μέσα από τον περιορισμό του προσωπικού τους, τις απολύσεις και την αναστολή κάθε νέου διορισμού στον κρίσιμο τομέα της Υγείας και της κοινωνικής προστασίας. Το 62,4% των αποφοίτων του δείγματος που είχαν σπουδές στα επαγγέλματα Υγείας και Πρόνοιας καταγράφηκαν, επίσης, από την έρευνα του In4Youth ως μη εργαζόμενοι. Οι εκπαιδεύσεις που ολοκλήρωσαν οι νέοι με αντικείμενο τις Επιχειρήσεις και το Δίκαιο συνδέονται σε ποσοστό 50,2% με την Απασχόλησή τους, σε ποσοστό 27,4%, με την κατάσταση Ανεργίας και σε ποσοστό 22,4% με τη μη αναζήτηση Εργασίας. Η κατάσταση αυτή της μεγεθυμένης ανεργίας και υποαπασχόλησης σε κρίσιμα επαγγέλματα, που έχουν άμεση σχέση με την επιχειρηματική και κρατική δραστηριότητα, καταδεικνύουν και το βάθος και την έκταση της τρέχουσας οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, στο σύνολο των δημόσιων θεσμών. Οι απόφοιτοι Κοινωνικών Επιστημών (ΚΕ) και Ανθρωπιστικών Επιστημών (ΑΕ) αντιμετωπίζουν παρόμοια ποσοστά ανεργίας, 26,6% και 34,9%, ενώ τα ποσοστά των αποφοίτων τους που δεν αναζητούν εργασία είναι αντίστοιχα 31,5% και 21,2 %. Δε γνωρίζουμε για τους νέους απόφοιτους αυτών των επιστημονικών επαγγελμάτων πού εργάζονται [41,9% (ΚΕ) και 43,8% (ΑΕ) το μέγεθος της ετεροαπασχόλησης]. Τη μεγαλύτερη έκπληξη δημιουργεί το χαμηλό ποσοστό απασχόλησης - 29,3% των αποφοίτων των κλάδων που έχουν σχέση με τη Γεωργία και την Κτηνιατρική, καθώς και το μεγάλο ποσοστό αυτών που δεν αναζητούν εργασία 41,5%, ενώ οι άνεργοι του κλάδου αυτού ανέρχονται στο 29,3% του συνόλου των αποφοίτων. Γίνεται, επίσης, φανερό από τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα της έρευνας, ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί κάποια σημαντική αλλαγή στις παραγωγικές δραστηριότητες της χώρας μέσα από την επανάκαμψη του αγροτικού τομέα και την επιστροφή των νέων σε περισσότερο πρακτικά επαγγέλματα. Αυτό υπογραμμίζεται και από το χαμηλό ποσοστό απασχόλησης του συνόλου των αποφοίτων 2,3% που έχουν σχέση με τον κλάδο της Γεωργίας και της Κτηνοτροφίας. Το 13,9 των εργαζομένων, αλλά και το 23,3% των ανέργων δεν έδωσαν καμία απάντηση στην ερώτηση που αφορά στην επαγγελματική τους εκπαίδευση, ένα γεγονός που υποστηρίζει την υπόθεση ότι περίπου το 14,4% του συνολικού Δείγματος των νέων ετών, δεν έχει πιθανά καμία αναγνωρισμένη ή ολοκληρωμένη επαγγελματική εκπαίδευση. Από αυτούς το 54,3% είναι άνεργοι και το 43,4% εργαζόμενοι και μόνο το 2,3% δεν αναζητά εργασία. Tα ποσοστά αυτά καταδεικνύουν τα σημαντικά προβλήματα εξειδίκευσης και κατάρτισης του ανθρώπινου κεφαλαίου των νέων στην Ελλάδα, αλλά και την υψηλή ζήτηση, κυρίως για ανειδίκευτη και πιθανά χαμηλόμισθη εργασία. 30

31 Σύμφωνα με μια πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση, υπάρχουν μία σειρά ενδιαφέροντα συμπληρωματικά αποτελέσματα για τη σχέση εκπαίδευσης και πιθανότητας απασχόλησης (βλέπε πίνακα στο Παράρτημα 1): α) Οι μη εξειδικευμένοι νέοι που δε δηλώνουν μία ολοκληρωμένη εκπαιδευτική διαδικασία (Δ.3=66,) παρουσιάζουν 12 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι εργαζόμενοι σε σχέση με τους απόφοιτους των Σχολών Υγείας (Δ.3=9)/( με κατηγορία αναφοράς Ε0α =Δεν Αναζητώ εργασία.) β) Οι απόφοιτοι των κλάδων που παρουσιάζονται ότι έχουν ολοκληρώσει μία γενική Εκπαίδευση Γενικά Προγράμματα (Δ.3 =1), παρουσιάζουν σχεδόν 4 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι εργαζόμενοι σε σχέση με τους απόφοιτους των Σχολών Υγείας (Δ.3=9), (με κατηγορία αναφοράς Ε0α =Δεν Αναζητώ εργασία). γ) Οι απόφοιτοι των κλάδων των επιχειρηματικών και νομικών σπουδών (Δ.3=5) και οι απόφοιτοι των κλάδων των μαθηματικών, πληροφορικής και φυσικών επιστημών (Δ.3=6), έχουν 1,6 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι εργαζόμενοι σε σχέση με τους απόφοιτους των Σχολών Υγείας (Δ.3=9)/(με κατηγορία αναφοράς Ε0α=Δεν Αναζητώ εργασία). δ) Οι απόφοιτοι των κλάδων των Υπηρεσιών (Δ.3=1ο) και των κλάδων της Εκπαίδευσης (Δ.3=2), παρουσιάζουν σχεδόν 1,8 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι εργαζόμενοι σε σχέση με τους απόφοιτους των Σχολών Υγείας (Δ.3=9),(με κατηγορία αναφοράς Ε0α =Δεν Αναζητώ εργασία). Η ερμηνεία των ανωτέρω στοιχείων μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πρόσβαση και ένταξη στην αγορά εργασίας διευκολύνεται περισσότερο στους απόφοιτους που προέρχονται από γενικές κατευθύνσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης, χωρίς υψηλή εξειδίκευση και οι οποίες επιτρέπουν πιθανά έναν υψηλό βαθμό προσαρμογής στις εκάστοτε προσφερόμενες θέσεις εργασίας, όπως επίσης και την εύκολη μεταφορά των διαθέσιμων ικανοτήτων των νέων ανέργων (transferability of skills) στις προτεινόμενες θέσεις εργασίας. 31

32 Η σχέση των διαδικασιών Κατάρτισης με την Απασχόληση /Ανεργία Η συμμετοχή σε προγράμματα κατάρτισης συνδέεται με μεγάλα ποσοστά ανεργίας των νέων. Το 46,7% των νέων του δείγματος που είχαν συμμετάσχει σε προγράμματα τους τελευταίους 12 μήνες ήταν άνεργοι, ενώ το 32,8% εργαζόμενοι και 20,5% δεν αναζητούσε κάποια εργασία. Αυτό έχει πιθανά σχέση με το ότι οι άνεργοι νέοι του δείγματος συμμετείχαν σε μεγάλο ποσοστό σε προγράμματα κατάρτισης, τα οποία προσφέρονταν κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, αλλά και από την πρακτική των νέων ανέργων να προχωρούν σε επαναλαμβανόμενες και διαδοχικές συμμετοχές σε ανάλογα προγράμματα, με στόχο την εξασφάλιση, κυρίως της οικονομικής υποστήριξης, μέσω των επιδομάτων που προσφέρουν. (Διασταύρωση της Μεταβλητής Κατάσταση Απασχόλησης (Ε0α) και της συμμετοχής σε προγράμματα κατάρτιση (Ερ. Δ.6)). [Εστιασμένη Ομάδα 14: Στελέχη 2014]. Σύμφωνα με μία πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση ο νέος/α που συμμετείχε σε προγράμματα κατάρτισης, έχει σχεδόν 4 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες να είναι άνεργος σε σχέση με το νέο που δεν συμμετείχε σε ανάλογα προγράμματα. Ερ.Δ6 Β Sig. Exp(B) ΑΝΕΡΓΟΣ [d6_new=1] Συμμετείχε 1,315,000 3,725 [d6_new=2] Δεν Συμμετ 0 b a. The reference category is: ΔΕΝ ΑΝΑΖΗΤΩ ΕΡΓΑΣΙΑ. Από τους νέους ανέργους που έχουν απορρίψει θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια της αναζήτησης εργασίας, μόνο το 49% θεωρεί ότι έχει κατάλληλες και πολύ κατάλληλες ικανότητες για την επιθυμητή εργασία. Ενώ από τους νέους ανέργους που δεν έχουν οι ίδιοι απορρίψει θέσεις εργασίας αλλά παραμένουν άνεργοι μόνο το 38,5% θεωρεί ότι έχει κατάλληλες και πολύ κατάλληλες επαγγελματικές ικανότητες. [Διασταύρωση μεταβλητών Γ12 και Γ13]. Συνολικά, το 32,3% των άνεργων νέων έχει απορρίψει, με δική του πρωτοβουλία, θέσεις εργασία που έχει βρει ή του έχουν προταθεί. Σχεδόν το 50% από αυτούς έχουν απορρίψει περισσότερες από δύο θέσεις εργασίας και το 23,4% περισσότερες από τρεις. Το μέγεθος αυτό καταδεικνύει τη δυσαρμονία ανάμεσα στις προσφερόμενες θέσεις εργασίας και τις ανάγκες και παραστάσεις των νέων για την επιθυμητή εργασία [Μεταβλητή Γ12.1.]. Οι Προσδοκίες της Οικογένειας και η Κατάσταση Απασχόλησης των Νέων Η οικογένεια μπορεί να επιτείνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, τις πιθανότητες για ένα νέο να αντιμετωπίσει την ανεργία, κυρίως, όμως, λόγω των υποχρεώσεων και των υψηλών προσδοκιών που μπορεί να δημιουργεί. Όπως δήλωσε το 6,6% των νέων ανέργων του δείγματος, θεωρούν ότι οι υποχρεώσεις που αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν, λόγω της οικογένειας, τους εμποδίζει να έχουν την κατάλληλη εκπαίδευση, ενώ 2,4% των νέων της ίδιας κατηγορίας, εμποδίζονται λόγω των προσδοκιών της οικογένειας να έχουν το είδος της εκπαίδευσης που 32

33 επιθυμούν (Ερ.Δ13). Ταυτόχρονα, στην ερώτηση αν εμποδίζονται από την οικογένεια να βρουν την κατάλληλη εργασία (Ερ.Γ11), μόνο το 6,1 % των ανέργων απάντησε θετικά. Τα ποσοστά αυτά είναι, παρόλα αυτά, σχετικά χαμηλά αν υπολογίσουμε τα προβλήματα και τις αμοιβαίες υποχρεώσεις που έχει δημιουργήσει στα νοικοκυριά η οικονομική κρίση μετά τη μεγάλη μείωση των μισθών, των συντάξεων και τις εκτεταμένες ομαδικές απολύσεις στον ιδιωτικό τομέα Η διάρκεια της Ανεργίας των νέων ετών Το υψηλό ποσοστό της ανεργίας μακράς διάρκειας ανέρχεται στο 53% των άνεργων νέων, με αρκετά μεγαλύτερο το ποσοστό των μακροχρόνια άνεργων γυναικών, που αποτελούν σχεδόν το 60% των άνεργων γυναικών. Περίπου το 20,0% των νέων είναι άνεργοι από 6-11 μήνες, ανεξαρτήτως φύλου. Η συσχέτιση αυτή είναι στατιστικά σημαντική και τα δεδομένα αυτά δείχνουν ότι η ανεργία στους νέους επικεντρώνεται κυρίως στη δυσκολότερη μορφή της, δηλαδή στην ανεργία μακράς διάρκειας και η οποία αποτελεί, επίσης, το κατώφλι για το σταθερό αποκλεισμό των νέων από την αγορά εργασίας. Στην καταγεγραμμένη ανεργία μακράς διάρκειας, πρέπει να συνυπολογίσουμε και τους άνεργους νέους που έχουν διακόψει την αναζήτηση εργασίας είτε από τη συσσωρευμένη απογοήτευση της αναποτελεσματικής συνεχόμενης αναζήτησης είτε για να επικεντρωθούν σε άλλες οικογενειακές υποχρεώσεις, οι οποίες τους αποφέρουν μία παράλληλη μικρή οικονομική ψυχολογική υποστήριξη από την οικογένεια, όπως δείχνουν τα ποιοτικά δεδομένα της έρευνας. ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΕΡ.Α ΦΥΛΟ Total ΠΟΣΟ ΚΑΙΡΟ ΕΙΣΤΕ ΑΝΕΡΓΟΣ; ΑΝΔΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΑΠΟ ΕΝΑ ΜΗΝΑ 5,7% 3,8% 4,7% 1-2 ΜΗΝΕΣ 7,5% 5,1% 6,2% 3-5 ΜΗΝΕΣ 17,1% 9,2% 12,9% 6-11 ΜΗΝΕΣ 20,3% 20,0% 20,1% 12 ΜΗΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΩ (Ανεργία μακράς διάρκειας) 46,6% 59,4% 53,4% ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: In4Youth 2014 (Ερ.Γ1.1.) Υποστήριξη των ανέργων από τους Δημόσιους Θεσμούς /ΟΑΕΔ Ο βαθμός θεσμικής - οικονομικής υποστήριξης των άνεργων νέων είναι ιδιαίτερα χαμηλός στην Ελλάδα. Όπως παρατηρούμε στον Πίνακα 2, μόνο ένα μικρό ποσοστό 6,3% των ανέργων του δείγματος, λαμβάνουν επίδομα από τον ΟΑΕΔ και αυτό συγκεντρώνεται κυρίως στις μεγαλύτερες ηλικιακές κατηγορίες (30-34 ετών & ετών). Αντίθετα, περισσότερο από τα 2/3 των ανέργων (69,6%), ενώ είναι δηλωμένοι στον ΟΑΕΔ, δε λαμβάνουν κανένα επίδομα [ΕρΓ6/ 4 Ηλικιακές ομάδες]. Τα δεδομένα αυτά επιβεβαιώνουν την άποψη ότι το κράτος πρόνοιας είναι ιδιαίτερα φειδωλό όσον αφορά στην υποστήριξη των εργαζομένων στην περίπτωση που αναγκαστούν να αλλάξουν εργασία ή να αναζητήσουν μία νέα εργασία λόγω απόλυσης. Το πρόβλημα των ανέργων είναι ακόμα μεγαλύτερο στην περίπτωση που παραμείνουν για μεγάλο διάστημα εκτός εργασίας λόγω του μικρού χρονικού διαστήματος, στα 33

34 οποία αποδίδονται τα επιδόματα ανεργίας. Στην περίπτωση αυτή ο κύριος θεσμός υποστήριξής τους είναι η οικογένεια, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις αξιοποιούν επιδόματα και αποζημιώσεις που δίνονται από τα προγράμματα κατάρτισης ως έμμεσα επιδόματα ανεργίας. Πίνακας 3. Υποστήριξη από τον ΟΑΕΔ κατά ομάδες ηλικιών % επί του συνόλου των ανέργων: Ν= Ν=595 ΝΑΙ, ΚΑΙ ΠΑΙΡΝΩ 0,30% 0,70% 2,00% 3,20% ΕΠΙΔΟΜΑ ΝΑΙ, ΚΑΙ ΔΕΝ 1,40% 21,20% 33,30% 13,80% ΠΑΙΡΝΩ ΕΠΙΔΟΜΑ 6,3% 69,6% ΟΧΙ 4,20% 7,80% 4,10% 5,10% 21,2% ΝΑΙ, ΚΑΙ ΕΠΑΙΡΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ 0,20% 0,50% 1,50% ΕΠΙΔΟΜΑ 2,2% Πηγή: In4Youth (Ερ.Γ6) Άνεργοι νέοι που αναζητούν για πρώτη φορά εργασία Σημαντικό είναι πως για τους περισσότερους, άνδρες και γυναίκες, δεν είναι η πρώτη φορά που έχουν βρεθεί σε κατάσταση ανεργίας (83,4%). Αυτή η διαρκής αναζήτηση εργασίας συνδέεται με τις ασταθείς σχέσεις εργασίας που έχουν επικρατήσει, ιδιαίτερα μετά την έναρξη της κρίσης το Επίσης, το ποσοστό των άνεργων νέων που αναζητούν για πρώτη φορά εργασία στις ηλικίες ετών ανέρχεται στο 45% αυτής της ομάδας και στο 7% του συνόλου των ανέργων. Αυτό δείχνει ότι ένας σημαντικός αριθμός των νέων εισέρχεται πολύ καθυστερημένα για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας. Δομικοί και οικογενειακοί λόγοι εξηγούν αυτή την επιλογή: κυρίως με τη μακρά αναμονή για την είσοδο στην Πρωτεύουσα Αγορά Εργασίας, την Επαναλαμβανόμενη Αρχική Εκπαίδευση χωρίς οριοθετημένους επαγγελματικούς στόχους και την επαγγελματική στρατηγική να προσανατολίζεται, κυρίως στην απασχόληση στο δημόσιο τομέα. Οι μεγαλύτερες ηλικίες απευθύνθηκαν πιο συχνά σε πολιτικούς φίλους για να βρουν εργασία (ΕΡ.Γ.2.5.) ένταξη και υποστή των νέων εργαζόμενων και ανέργων H κοινωνική ένταξη και η ουσιαστική υποστήριξη των ανέργων περιορίζεται εγκλωβίζεται - μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, με αποτέλεσμα η επαγγελματική τους πορεία να καθορίζεται και να εξαρτάται κυρίως από τις σχέσεις αλληλεγγύης και αμοιβαιότητας που υπάρχουν σε αυτήν. 34

35 Διασταύρωση τύπου ανέργου με τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά 13 Διασταυρώθηκε ο τύπος ανέργου, όπως προσδιορίζεται από τις μεταβλητές Γ1.1 Πόσο καιρό είστε άνεργος, Γ1.2 Είναι η πρώτη φορά που αναζητάτε εργασία, Γ4 Τι είδους εργασία αναζητάτε, Γ7 Ποια ήταν η κυριότερη ασχολία σας ένα χρόνο πριν με το Κοινωνικο-δημογραφικό του προφίλ, όπως προσδιορίζεται από το φύλο (GEND), Ηλικία (AGE), αν μένει με την οικογένειά του (FAM), το οικογενειακό εισόδημα (INC), το πεδίο εκπαίδευσης (Δ3) και επίσης τη σύνθετη μεταβλητή σχετικά με το κοινωνικό κεφάλαιο (SC), η οποία επικεντρώνεται, κυρίως ενδεικτικά στις διαστάσεις της παροχής ή λήψης βοήθειας από το κοινωνικό περιβάλλον. Η δημιουργία κλάσεων με τη βοήθεια της ΜCA, μας οδηγεί να διατυπώσουμε υποθέσεις για τους τύπους ανεργίας και ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας 14. Στο παραγοντικό επίπεδο 1Χ2 (70,9% της ερμηνείας), ο 1 ος παράγοντας διαχωρίζει τους νέους ανέργους από μακροχρόνια ανέργους και ο 2 ος παράγοντας διαχωρίζει τα δύο φύλα. Εμφανίστηκαν οι ακόλουθες κλάσεις: Α) Κυρίως άντρες, που αναζητούν μόνο πλήρη απασχόληση (Γ4_1, GEND1). Συγκριτικά με το μέσο προφίλ, περιλαμβάνουν αυξημένα ποσοστά μακροχρόνια ανέργων (>1 έτος) που δεν αναζητούν εργασία πρώτη φορά και έχουν ηλικία μεγαλύτερη από 25 ετών. Συνδέονται με υψηλά ποσοστά λήψης βοήθειας από φίλους. 13 Με την χρήση της ΜCA, Multiple Correspondance Analysis. Η Ανάλυση έγινε σε συνεργασία και με τη στατιστική τεχνική εποπτεία του Επίκουρου Καθηγητή Γιώργου Σταλίδη, Ερευνητή στο In4Youth. 14 Στην παρούσα εισήγηση δεν είναι δυνατό μόνο περιορισμένα να παρουσιαστεί συνδυαστικά ή ανάλυση των Κοινωνικών Τύπων των ανέργων που πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια των ποιοτικών μεθόδων των Εστιασμένων Ομάδων και την χρήση της διαλεκτικής ποιοτικής μεθοδολογίας. 35

36 Σύγκλιση με τύπο που έχει εξαχθεί από την ποιοτική έρευνα: παράδειγμα. -O Κοινωνικός τύπος του νέου/νέας που θέλει να ξεπεράσει τους περιορισμούς της αγοράς εργασίας και αναζητεί ευκαιρίες και εναλλακτικές λύσεις. Ταυτόχρονα, κάνει μία συνειδητή προσπάθεια σύνθεσης της ατομικής με την επαγγελματική του ολοκλήρωση, με ενεργοποίηση της ατομικής του δράσης. Β) Αναζητούν πλήρη απασχόληση, αλλά στην ανάγκη και μερική, είναι άνεργοι περισσότερο από 1 έτος, δεν είναι η πρώτη φορά που αναζητούν εργασία, έχουν οικογενειακό εισόδημα , ηλικία και υπάρχει ανεξαρτησία ως προς το φύλο. (Γ4_2, Γ.1.1_3, Γ1.2_2, INC2, AGE_3, Γ7_1). Συνδέονται με τις χαμηλότερες διαβαθμίσεις του κοινωνικού κεφαλαίου, δηλαδή είτε παρέχουν βοήθεια ποτέ ή σπάνια προς γονείς και φίλους και σπάνια λαμβάνουν από αυτούς βοήθεια, είτε μερικές φορές λαμβάνουν -παρέχουν βοήθεια σε γονείς και φίλους, αλλά ποτέ ή σπάνια σε άλλα μέλη της οικογένειας, γνωστούς και γείτονες. Σύγκλιση με τύπο που έχει εξαχθεί από την ποιοτική έρευνα: παράδειγμα. -Ο κοινωνικός τύπος του νέου/νέας για τον οποίο η εργασία αποτελεί βασικό συστατικό της κοινωνικής τους ταυτότητας. Παρουσιάζουν έντονη δραστηριότητα και ενεργοποίηση για την εύρεση μιας εδραιωμένης εργασίας. Γ) Μακροχρόνια άνεργοι που ήταν άνεργοι και πριν ένα χρόνο, επικρατούν ηλικίες 30-34, γυναίκες και οικογενειακό εισόδημα <500. Τείνουν να αναζητούν πλήρη απασχόληση, αλλά στην ανάγκη θα δέχονταν και μερική. (Γ7_2, Δ3_66, AGE_4, INC_1). Σύγκλιση με τύπο που έχει εξαχθεί από την ποιοτική έρευνα: παράδειγμα. - Ο κοινωνικός τύπος που συνδυάζει για μεγάλα χρονικά διαστήματα την κοινωνική προστασία της οικογένειας με την εκπαίδευση και την ταυτόχρονη αναζήτηση μίας σταθερής εργασίας, με στόχο την αποφυγή της ευάλωτης και χαμηλά αμειβόμενης εργασίας. -Ο κοινωνικός τύπος του νέου του οποίου η ταυτότητά του καθορίζεται κυρίως από τη συμμετοχή στην εκπαίδευση, η οποία αποτελεί ταυτόχρονα και το σημαντικότερο κοινωνικό και ψυχολογικό καταφύγιο και μία εξισορρόπηση των παραγόντων που οδηγούν σε μία ευάλωτη και επισφαλή κοινωνική κατάσταση. Ο κοινωνικός τύπος καθορίζεται από την στρατηγική της ταυτόχρονης κοινωνικής ενσωμάτωση και της οικονομικής ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας. Δ) Αναζητούν μόνο μερική απασχόληση, είναι πρώτη φορά που αναζητούν εργασία και ήταν μαθητές/φοιτητές πριν ένα χρόνο. Επικρατούν ηλικίες ετών και εκπαίδευση σε κοινωνικές επιστήμες ή σε φυσικές/μαθηματικά/η/υ.( AGE_1, Γ4_4, Γ7_3, Γ1.2_1, Δ3_6, Δ3_4). Χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό λήψης-παροχής βοήθειας προς οικογένεια, αλλά μέτριο προς φίλους και γείτονες. Σύγκλιση με τύπο που έχει εξαχθεί από την ποιοτική έρευνα: παράδειγμα. - Ο κοινωνικός τύπος του νέου που αποδέχεται τη γονεϊκή κουλτούρα προστασίας και η δράση του ως οικονομικού υποκειμένου καθορίζεται από τις εσωτερικές ισορροπίες της οικογένειας, έστω και αν αυτή συνοδεύεται από συγκρούσεις και αντιφάσεις. Η υποστήριξη που λαμβάνει καλύπτει κυρίως τη στέγαση, την τροφή αλλά και τη χρήση διαρκών καταναλωτικών αγαθών, όπως το αυτοκίνητο κ.ά., καθώς και την εκπαίδευση. Ε) Αναζητούν μερική απασχόληση, αλλά στην ανάγκη και πλήρη, είναι άνεργοι ως 5 μήνες, επικρατούν ηλικίες ετών και εισόδημα (Γ4_3, INC5, Γ1.1_1, AGE2). Χαρακτηρίζονται από υψηλότατο βαθμό λήψης-παροχής βοήθειας που περιλαμβάνει, πέρα από την οικογένεια, υψηλά ποσοστά συχνής λήψης - παροχής βοήθειας και από φίλους και γείτονες. Σύγκλιση με τύπο που έχει εξαχθεί από την ποιοτική έρευνα: παράδειγμα. 36

37 - Ο τύπος του νέου/νέας που παρουσιάζει συσσωρευμένα κοινωνικά προβλήματα σε συνδυασμό με εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο χειραφέτησης. Αυτός ο κοινωνικός τύπος του νέου έχει οδηγηθεί σε ένα Habitus παθητικής στάσης, χωρίς ενεργό αναστοχασμό για την κατάσταση που αντιμετωπίζει. Η στρατηγική οικονομικής ένταξης επικεντρώνεται στις λίγες ευκαιρίες που εμφανίζονται στο στενό κοινωνικό περιβάλλον και τη συμβουλευτική της οικογένειας. Ο κοινωνικός τύπος καθορίζεται από τη στρατηγική της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Μεθοδολογική Ανάλυση: Στο παραγοντικό επίπεδο 3Χ4 (13,5% της ερμηνείας ) ο 1 ος παράγοντας διαχωρίζει νέους ανέργους από μακροχρόνια ανέργους και ο 2 ος αυτούς που μένουν από αυτούς που δε μένουν με την οικογένειά τους. Η διαμονή με την οικογένεια συνδέεται (α) με τους ανέργους νεαρής ηλικίας (15-19) που αναζητούν για πρώτη φορά εργασία και (β) με ανέργους μεγαλύτερης ηλικίας (25-29) που ήταν άνεργοι πριν ένα χρόνο, έχουν πολύ χαμηλό οικογενειακό εισόδημα (<500 ) και αναζητούν πλήρη απασχόληση αλλά στην ανάγκη θα δέχονταν και μερική. Η μη διαμονή με την οικογένεια συνδέεται με (α) ανέργους ηλικίας 20-24, που είναι άνεργοι λιγότερο από 5 μήνες, έχουν υψηλό οικογενειακό εισόδημα ( ) και αναζητούν είτε μερική απασχόληση αλλά θα δέχονταν και πλήρη, είτε κάθε μορφής ευέλικτη απασχόληση και με (β) με ανέργους μεγάλης ηλικίας (30-34) που εργάζονταν πριν ένα χρόνο και δεν είναι η πρώτη φορά που αναζητούν εργασία. Οι μακροχρόνια άνεργοι που αναζητούν μόνο πλήρη απασχόληση είναι ανεξάρτητοι της διαμονής ή όχι με την οικογένεια. Φύλο και διαμονή ή όχι με την οικογένεια είναι ανεξάρτητα στοιχεία Νέες Υβριδικές μορφές Ανεργίας και απασχόλησης των Νέων και ο κατακερματισμός των αγορών έργασίας. Μορφές Ανεργίας των Νέων και οι υβριδικές παραλλαγές της 15 Μέσα από το συνδυασμό των ποσοτικών με τα ποιοτικά δεδομένα των Εστιασμένων Ομάδων και των ομαδικών συνεντεύξεων 16, διαπιστώσαμε μορφές ανεργίας, περιστασιακής απασχόλησης και επαναλαμβανόμενης κατάρτισης, που συνυπάρχουν με κάποιο τρόπο, ταυτόχρονα ή με μικρή διαφορά χρόνου στο ίδιο άτομο. Η ρευστή κατάσταση της αγοράς εργασίας και η ευάλωτη εργασιακή κατάσταση των νέων μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι παραδοσιακοί διαχωρισμοί άνεργος εργαζόμενος εκπαιδευόμενος μη αναζητών εργασία, έχουν πλέον αμβλυνθεί μέσα από την ασάφεια που επικρατεί στην αγορά εργασίας, αλλά και μέσα από την επικράτηση στον ιδιωτικό τομέα της ευάλωτης και περιστασιακής εργασίας, και ως προς τους τρόπους τοποθέτησης στην εργασία, αλλά και ως προς τους τρόπους εδραίωσης της εργασίας. 15 Η ποσοτική εκτίμηση των μορφών ανεργία προέρχεται από διαφορετικές μεταβλητές και τα ποιοτικά δεδομένα της έρευνας. Για τον λόγο αυτό το σύνολο των ποσοστών δεν αθροίζεται στο 100% του δείγματος των άνεργων νέων. 16 Εκτιμήσεις από την ποσοτική και ποιοτική έρευνα: βλέπε: α) Σύνθετη ανάλυση, Οικογένεια και κοινωνική προστασία, β) Σύνθετη ανάλυση Παραδοσιακή και σύγχρονη Επιχειρηματικότητα Πρωτοβουλίες Ελεύθερο Επάγγελμα, γ) Επίσης τις μεταβλητές Γ.1.1: Πόσο καιρό είστε άνεργος και δ) Γ10: Για ποιο λόγο σταματήσατε να εργάζεστε στην τελευταία σας εργασία] 37

38 Ανεργία μακράς διάρκειας: αφορά στο 53% των άνεργων νέων και παρουσιάζεται σε συνδυασμό με τις πρακτικές της περιστασιακής άτυπης εργασίας, της εναλλασσόμενης ευάλωτης χαμηλόμισθης εργασίας και την επαναλαμβανόμενη κατάρτιση που έχει, επίσης, άτυπο επιδοματικό χαρακτήρα. Διαρθρωτική Ανεργία: αφορά περίπου στο 20% των άνεργων νέων και παρουσιάζεται σε συνδυασμό με τις πρακτικές της άτυπης και συχνά άμισθης εργασίας, στα πλαίσια της οικογένειας και των τοπικών δικτύων. Ανεργία Τριβής: αφορά στο 35% των άνεργων και εμφανίζεται πλέον σε μία υβριδική παραλλαγή που συνδυάζει την επαναλαμβανόμενη κατάρτιση, τη διαρκή στόχευση στα επιδόματα ανεργίας, σε συνδυασμό με σύντομα συμβόλαια και άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας. Ανεργία Αναμονής νέων: 20% των άνεργων νέων εμφανίζεται σε μία υβριδική παραλλαγή που συνδυάζει πρακτικές επαναλαμβανόμενης Αρχικής εκπαίδευσης [περισσότερα Πανεπιστημιακό Πτυχία], Ανάληψη ευθύνης για την εξυπηρέτηση σταθερών οικογενειακών υποχρεώσεων στην οικογένεια προέλευσης, αλλά και επαναλαμβανόμενες καταρτίσεις ή νέους επαναλαμβανόμενους Μεταπτυχιακούς κύκλους σπουδών. Όλες οι παραπάνω μορφές ανεργίας περιέχουν, ταυτόχρονα, χαρακτηριστικά στοιχεία ακούσιας 17 και εκούσιας ανεργίας. Ο συνδυασμός και η βαρύτητα της κάθε κατάστασης χωριστά επηρεάζεται από την επισφάλεια και ασάφεια που επικρατεί στην αγορά εργασίας, τη διάρκεια του χρόνου που είναι άνεργος και αντιμετωπίζει αυτή την επισφάλεια, αλλά και το βαθμό υποστήριξης που διαθέτει από την οικογένεια και το κοινωνικό του περιβάλλον. Η είσοδος σε αυτή τη διαλειμματική κατάσταση, καθορίζεται, αρχικά, από μία πρώτη φάση ακούσιας ανεργίας, στην οποία ο νέος εισέρχεται, συνήθως, λόγω της χαμηλής προσφοράς κατάλληλων θέσεων εργασίας και η οποία γρήγορα αποκτά, λόγω και των διάφορων ατομικών επιλογών, και τη μορφή της εκούσιας ανεργίας. Στην εκούσια ανεργία, ο Δεδουσόπουλος (2000) συμπεριλαμβάνει την α) καιροσκοπική ανεργία, β) την ανεργία αναμονής, γ) την ανεργία διεύρυνσης και δ) την ανεργία προθαλάμου. Όλες αυτές οι μορφές εκούσιας ανεργίας που διατύπωσε ο Phelps to 1972, περιέχουν στοιχεία από τις μορφές ανεργίας, που αναφέρονται παραπάνω, χωρίς όμως να εμφανίζονται ως καθαροί τύποι στη σημερινή αγορά εργασίας, την οποία συναντούν οι Έλληνες νέοι σήμερα. Η αγορά εργασίας στην Ελλάδα παρουσιάζεται παράλληλα κατακερματισμένη σε ενότητες - τμήματα, που καθορίζονται, κυρίως από το μέγεθος των επιχειρήσεων και από το δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα της οικονομικής δραστηριότητας ή των προσφερόμενων υπηρεσιών. Μέχρι την έναρξη της οικονομικής κρίσης, ο δημόσιος τομέας έδινε εξαιρετικές ευκαιρίες εισόδου στο επάγγελμα, σταθερές διαδρομές καριέρας και εξέλιξης και βελτιώσεις του μισθού, χωρίς ο εργαζόμενος να υπόκειται σε ισχυρό ανταγωνισμό. Ο δημόσιος τομέας μαζί με τις μεγαλύτερες πολυεθνικές επιχειρήσεις συγκροτούν ακόμα και σήμερα τον πρωτεύοντα τομέα, ενώ το δευτερεύοντα τομέα τoν συγκροτούν οι μικρότερες ιδιωτικές επιχειρήσεις. Από την έρευνα του In4Youth, αλλά και από προηγούμενες έρευνες (ΟΡΦΕΑΣ 2005), εντοπίζουμε και ένα τρίτο τομέα, στον οποίο συγκεντρώνονται οι μικρές και οι πολύ μικρές επιχειρήσεις. Σε αυτόν τον τομέα, οι προοπτικές καριέρας και βελτίωσης των εισοδημάτων είναι εξαιρετικά μικρές, ενώ η σταθερότητα της εργασίας εξαρτάται από τις συγγενικές και διαπροσωπικές σχέσεις. Οι διαδρομές καριέρας σε αυτή την περίπτωση, συγκροτούν μια ισχυρή κατάτμηση του τομέα σε πολλαπλές μικρές και πολλές φορές αδιαπέραστες αγορές εργασίας 18. Στην περίπτωση αυτή, ο θρυμματισμός σε πολλαπλές αγορές εργασίας συνδέεται και συνεργεί με τις υβριδικές μορφές ανεργίας που αναφέρθηκαν παραπάνω. Οι νέοι είναι - όπως φαίνεται από τα εμπειρικά δεδομένα της ποσοτικής έρευνας του In4Youth, αλλά και τα ποιοτικά δεδομένα των Εστιασμένων Ομάδων - το πιο ευάλωτο τμήμα του εργατικού δυναμικού που υφίσταται τις αρνητικές επιπτώσεις αυτής της κατάστασης. 17 Σύμφωνα με τον Perlman (1969) η ακούσια ανεργία αποτελεί την κατάσταση στην οποία ο άνεργος που αναζητεί εργασία είναι έτοιμος να δεχτεί ένα χαμηλότερο μισθό από αυτό που ισχύει στην αγορά, αλλά παρόλα αυτά δεν είναι σε θέση να βρει εργασία. 18 Βλέπε επίσης μία ενδιαφέρουσα περιγραφή του Seymour Spilerman (1977:583) για την δευτερεύοντα τομέα στις ΗΠΑ, που βοηθάει επίσης στην ανάλυση των δομών της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα: We also expect the secondary sector to be made up of several distinct labor markets, as workers will restrict their drifting among jobs to related positions (e.g., individuals who cycle among restaurant, cafeteria, and hotel work are probably not the ones who move among jobs in hospitals and nursing homes). Thus, even without institutional barriers to inhibit movement, habit and familiarity will engender labor market segmentation and the possibility of wage differentials for essentially similar tasks, performed by workers with identical qualifications. 38

39 3. Η συγκριτική ανάλυση της ελληνικής περίπτωσης με άλλες μεσογειακές και βόρειο - ευρωπαϊκές χώρες Ο M. Cinalli και ο M. Giugni (2013) που επεξεργάστηκαν την έννοια των καθεστώτων προστασίας για τους νέους στην Ευρώπη με τη μορφή των youth unemployment regimes, τα οποία αποτελούν ένα σύνολο από συνεκτικά μέτρα και πολιτικές για την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων, διαχωρίζουν δύο σημαντικές κατηγορίες που επηρεάζουν τα καθεστώτα απασχόλησης, ως τμήμα των καθεστώτων ευημερίας: α) τις ρυθμίσεις για την ανεργία και δ) τις ρυθμίσεις για την αγορά εργασίας. Όπως φάνηκε από τη μέχρι τώρα ανάλυση των φάσεων μετάβασης της διαδικασίας από την εκπαίδευση στην απασχόληση των νέων, είναι αρκετά διαφοροποιημένο και ως προς την χρονική του εξέλιξη και διάρκεια, αλλά και ως προς το κοινωνικό προφίλ, την κοινωνική θέση και την περιοχή ζωής (περιοχή αναφοράς του Βιόκοσμου) και κατοικίας των νέων. Στην ανάλυση των Pohl &Walther (2007), που έχουν συστηματοποιήσει, επίσης, σε μία συγκριτική ευρωπαϊκή έρευνα τη μετάβαση των νέων σε καθεστώτα μετάβασης, η ελληνική περίπτωση εντάσσεται στο καθεστώς της subprotective transition μαζί με άλλες μεσογειακές χώρες, την Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Στο καθεστώς αυτό, πολλές από τις διαδικασίες των τριών ανωτέρω φάσεων συγχωνεύονται σε μία κατάσταση, στην οποία ο κύριος προστατευτικός μηχανισμός είναι η οικογένεια, κάτι που, όμως δεν ανταποκρίνεται στην κρίσιμη διαφοροποίηση που φαίνεται να υπάρχει μεταξύ τους και η οποία είναι καθοριστική για την ένταξη ή την περιθωριοποίηση των νέων. Επίσης, η παρουσία της οικογένειας ως βασικού συστήματος κοινωνικής προστασίας, χωρίς τον καθορισμό της θέσης της μέσα σε ένα συνολικότερο και πολλές φορές αντιφατικό σύστημα του Βιόκοσμου και των παραγωγικών του σχέσεων, δυσκολεύει την κατανόηση των διαφορετικών και πολλές αντίστροφων διαδρομών μετάβασης των νέων από την εκπαίδευση στο επάγγελμα. Παρόλα αυτά, η συγκριτική έρευνα δείχνει ορισμένες εντυπωσιακές ομοιότητες ανάμεσα στις μεσογειακές χώρες, όπως και η έρευνα του (Eurofound 2014), όσον αφορά στα clusters των μεσογειακών χωρών και οι οποίες, σε μία πρώτη άποψη, προέρχονται από παρόμοιες μορφές ένταξης της εργασίας σε συγγενικές δομές ή σχετικά όμοιες δομές σε κοινωνικά καθεστώτα στα οποία η οικογένεια και ο Βιόκοσμος παίζουν ένα καθοριστικό ρόλο. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι ομοιότητες δεν είναι δυνατό να προέρχονται από την παρόμοια χαμηλή απουσία ή και απουσία του κράτους από το καθεστώς κοινωνικής προστασίας. Αυτή η ομοιότητα είναι περισσότερο το αποτέλεσμα μια πιο ουσιαστικής δομικής διαφοροποίησης που εκφράζεται με αυτό τον τρόπο. Αυτό γίνεται κατανοητό όταν εφαρμόζονται παρόμοιες πολιτικές ή σχεδόν απολύτως όμοιες πολιτικές στις χώρες της Μεσογείου και στις χώρες του σοσιαλδημοκρατικού καθεστώτος - ότι τα ουσιαστικά αποτελέσματα είναι τελείως διαφορετικά (χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη εφαρμογή του προγράμματος voucher στην Ελλάδα και αυτό έχει σχέση από τον τρόπο με τον οποίο τα νέα άτομα, το κοινωνικό πλαίσιο και ο βιόκοσμος των νέων ανέργων υποδέχεται και αντιμετωπίζει αυτές τις πολιτικές). Οι φάσεις μετάβασης, όπως έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα στην ελληνική περίπτωση, κυρίως για τους απόφοιτους των Πανεπιστημίων από τη Μαρία Καραμεσίνη (2008,2009 α, 2009β), συνδυάζονται με πολλές διαφορετικές στρατηγικές, από τις οποίες οι κυριότερες είναι α) η συμμετοχή σε δράσεις πρακτικής άσκησης και απόκτησης εργασιακής εμπειρίας και η οποία βελτιώνει τις πιθανότητες ένταξης στην αγορά εργασίας, β) η συμμετοχή σε προγράμματα ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, που μειώνουν την πιθανότητα ένταξης σε θέσεις εργασίας, γ) η απόκτηση ποιοτικών πτυχίων και το ύψος του βαθμού αποφοίτησης που βελτιώνει την πιθανότητα απόκτησης μίας σταθερής εργασίας που εναρμονίζεται με το αντικείμενο των σπουδών και δ) η κινητικότητα εργασίας που αυξάνει την αποσχολησιμότητα των νέων, αλλά ταυτόχρονα μειώνει την πιθανότητα να βρει ο ενδιαφερόμενος σταθερή εργασία. Με αναφορά στους ανωτέρω θεωρητικούς προβληματισμούς και τα σχετικά εμπειρικά ευρήματα, αλλά και από τα στοιχεία της μελέτης του In4Youth, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι το καθεστώς ανεργίας των νέων στην Ελλάδα στηρίζεται σε μία εκτεταμένη απορρύθμιση της κοινωνικής προστασίας και την υποκατάσταση της, όταν αυτό είναι δυνατό από την οικογενειακή αλληλεγγύη. Συμπληρωματικά, λειτουργούν και συντρέχουν τους άνεργους νέους ορισμένα κοινωνικά επιδόματα και το επίδομα ανεργίας, καθώς και τα αποσπασματικά προγράμματα επιδοτούμενης 39

40 κατάρτισης. Το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστημα διατηρεί την αποτελεσματικότητά του για ένα μικρό τμήμα επαγγελμάτων, αλλά κυρίως για τους απόφοιτους με υψηλές επιδόσεις και πραγματική εμπειρία στον τομέα των σπουδών τους. Απουσιάζουν από την ελληνική πραγματικότητα η θεσμική πυκνότητα και οι Δημόσιοι φορείς απασχόλησης που θα είναι σε θέση να εφαρμόσουν οριζόντιες, αλλά και εξειδικευμένες πολιτικές και μέτρα για την υποστήριξη των άνεργων νέων. 4. Οι φάσεις και καταστάσεις μετάβασης των νέων στην Ελλάδα από την εκπαίδευση στο επάγγελμα και την εργασία 19 Οι φάσεις μετάβασης από την εκπαίδευση στο επάγγελμα καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το εκπαιδευτικό σύστημα που έχει μία μεγάλη περίοδο τυπικής υποχρεωτικής εκπαίδευσης μέχρι το 13 ο έτος της ηλικίας και η οποία συνήθως εκτείνεται ουσιαστικά και μέχρι το 18 ο έτος, δηλαδή μετά την αποφοίτηση από το λύκειο, την οποία το κοινωνικό εκπαιδευτικό πρότυπο τη θεωρεί σχεδόν υποχρεωτικό βήμα για τους νέους, αλλά ακόμα και τη συνέχιση της εκπαίδευσης στην ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση. Οι φάσεις μετάβασης επηρεάζονται, επίσης, έντονα από τις συνθήκες της αγοράς εργασίας και από την οικονομική συγκυρία και την περιορισμένη προσφορά θέσεων εργασίας, ιδιαίτερα μετά το Η έρευνα του In4Youth αποτυπώνει ορισμένα χαρακτηριστικά της μετάβασης των νέων από την εκπαίδευση στην απασχόληση σε μία ορισμένη περίοδο. Για το λόγο αυτό η έρευνα μπορεί να μας βοηθήσει να εντοπίσουμε περισσότερο τις καταστάσεις μετάβασης σε μία ορισμένη περίοδο και όχι τη διαχρονική πορεία και τις φάσεις μετάβασης στη διαδρομή ενός νέου από την εκπαίδευση στην απασχόληση. Πρώτη Κατάσταση Μετάβασης: Προσπάθεια δομημένης ένταξης μετά την ολοκλήρωση της αρχικής τυπικής εκπαίδευσης. Μετά την ολοκλήρωση της αρχικής εκπαίδευσης σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης (Λύκειο, Πανεπιστήμιο), ένα σημαντικό μέρος των αποφοίτων εντάσσεται στις οικογενειακές επιχειρήσεις, το ελεύθερο επάγγελμα ή σε επιχειρήσεις στις οποίες διασφαλίζει πρόσβαση, κυρίως μέσα από το συγγενικό ή το φιλικό και πολιτικό δίκτυο της οικογένειας. Αυτό το τμήμα των νέων έχει αυξηθεί το τελευταίο διάστημα, μέσα από την αναγκαστική προσαρμογή στις συνθήκες της κρίσης και την ανάγκη να επιδείξουν ρεαλισμό και επειδή δε θέλουν να χάσουν την ευκαιρία που τους προσφέρει η οικογενειακή δομή προστασίας. Στο πρόσφατο παρελθόν η σχετικά μεγάλη προσφορά της δημόσιας απασχόλησης κάλυπτε μεγάλο μέρος της ζήτησης των νέων για άμεση τοποθέτηση σε θέσεις εργασίας, μετά την ολοκλήρωση της αρχικής εκπαίδευσης. Η απουσία προσφοράς θέσεων εργασίας από το Δημόσιο αυξάνει δραματικά την Ανεργία Αναμονής των νέων. Δεύτερη κατάσταση μετάβασης: Αναμονή, Ευελιξία, Προσαρμογή Η δεύτερη φάση μετάβασης συνδέεται με μία παρατεταμένη αναμονή για μία ποιοτική θέση εργασίας και πραγματοποιείται κυρίως μέσα στη δομή του νοικοκυριού και σε συνδυασμό με μία παρατεινόμενη εκπαιδευτική 19 Τα δεδομένα για την ανάλυση που ακολουθεί προέρχονται από μία συνδυαστική ανάλυση των ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων της έρευνας. [βλέπε: Εστιασμένες Ομάδες 2,7,15,22,: βλέπε: Σύνθετη ανάλυση, Οικογένεια και κοινωνική προστασία, & Σύνθετη ανάλυση Παραδοσιακή και σύγχρονη Επιχειρηματικότητα Πρωτοβουλίες Ελεύθερο Επάγγελμα)]. 40

41 διαδικασία. Στη δεύτερη φάση μετάβασης παρατηρούμε, επίσης, μία ισχυρή τάση για την προσωρινή αποδοχή των ευέλικτων μορφών εργασίας, την προσωρινή απασχόληση, την πολυαπασχόληση και την αναγκαστική προσαρμογή στις χαμηλές αποδοχές, κυρίως με τη διαρκή υποστήριξη της οικογένειας, όταν αυτή είναι δυνατή. 20 Η δεύτερη φάση μετάβασης συνδέεται, επίσης, με τη Δια Βίου Εκπαίδευση και την προσπάθεια βελτίωσης των τυπικών και ουσιαστικών προσόντων των νέων, με κύριο στόχο την τοποθέτησή τους στο επιθυμητό επάγγελμα. Οι περισσότεροι νέοι χρησιμοποιούν την κατάρτιση ως υποκατάσταση εισοδηματικών βοηθημάτων, χωρίς να έχουν ουσιαστικό ενδιαφέρον για την αποτελεσματικότητά τους στη βελτίωση των επαγγελματικών τους ικανοτήτων. Οι νέοι έρχονται πολύ καθυστερημένα σε επαφή με την ιδέα και την εμπειρία της εργασίας και αφού έχουν ολοκληρώσει την αρχική εκπαίδευση και δεσμευτεί σε μία ιδεατή επαγγελματική παράσταση που δεν ανταποκρίνεται, όμως, στα δεδομένα της αγοράς εργασίας. H μετάβαση από την εκπαίδευση στην εργασία, όταν διαρκεί περισσότερο από ένα χρόνο, συνδέεται επίσης με: αποδόμηση του κοινωνικού κεφαλαίου, κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού, διακρίσεων και της φτώχειας, (Chtouris, S. & A. Zissi, 2012), δυσαρέσκεια και απογοήτευση, επικίνδυνο τρόπο ζωής (EUROFOUND 2014b: 36). Τρίτη Κατάσταση Μετάβασης: Μακροχρόνια ανεργία, απένταξη από την αγορά εργασίας, περιθωριοποίηση Η τρίτη φάση είναι η συνηθισμένη εξέλιξη, εφόσον αποτύχουν οι πρώτες δύο φάσεις, οι οποίες μπορεί να είναι, όμως, εξαιρετικά σύντομες ή να έχουν παρακαμφθεί για λόγους που έχουν σχέση με το ατομικό κοινωνικό προφίλ του νέου, αλλά και τις αντικειμενικές συνθήκες της αγοράς εργασίας στην περιοχή και την πόλη κατοικίας του. Η μακροχρόνια ανεργία, αλλά και η αδυναμία εξυπηρέτησης βασικών αναγκών, οδηγεί σε ρήξη, ακόμα και με τους κοντινούς ισχυρούς δεσμούς του κοινωνικού κεφαλαίου, ενώ το άτομο αποδομεί εσωτερικά κάθε παράσταση ευταξίας που μπορεί να έχει ως εργαζόμενος, αλλά και ως κοινωνική υπόσταση. Από την ποσοτική έρευνα προκύπτει ότι το 7,7% των ανέργων θεωρούν τον εαυτό τους αποκλεισμένο από την κοινωνία, ενώ το 43,7% θεωρούν ότι διατρέχουν άμεσο κίνδυνο να περιέλθουν σε κατάσταση φτώχειας και περιθωριοποίησης (Ερ. Η5.1 &Η5.3). Το κοινωνικό προφίλ των νέων στην 3 η φάση καθορίζεται, κυρίως, από την απομείωση της λειτουργικότητας των δεσμών του κοινωνικού κεφαλαίου, τη χαμηλή ή την παντελή απουσία του πολιτισμικού κεφαλαίου του νοικοκυριού και της οικογένειας, και, τέλος, το διαρκώς απομειούμενο ανθρώπινο κεφάλαιο και την απαξίωση της αρχικής εκπαίδευσης. 20 Το καθεστώς απασχόλησης των νέων στην Ελλάδα, δεν αποτελείται από ένα συνεκτικό σύστημα υποστήριξης των νέων και θεσμούς με ανεπτυγμένες και εξειδικευμένες υπηρεσίες τοποθέτησης των νέων σε θέσεις εργασίας. Οι άνεργοι νέοι εντάσσονται και υποστηρίζονται από τις ίδιες υπηρεσίες, όπως όλος ο πληθυσμός και δεν υπάρχει καμία ιδιαίτερη πολιτική για τις διαδικασίες μετάβασης από την εκπαίδευση στην απασχόληση. Παράλληλα, οι υπηρεσίες του ΟΑΕΔ, αλλά και τα προγράμματα απασχόλησης των νέων που ολοκληρώνονται αποσπασματικά και με πολλές επικαλύψεις και αντιφάσεις μεταξύ τους δεν χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης στους νέους λόγω των πελατειακών σχέσεων που παρεμβαίνουν στις διαδικασίες τοποθέτησης. [Ανάλυση: Εστιασμένη Ομάδα, Αγ. Ανάργυροι (6)] 41

42 Σε πολλές περιπτώσεις, αυτή η κατάσταση συνδέεται με την ριζοσπαστικοποίηση των νέων με ακραίες πολιτικές θέσεις και την επιθετική στάση απέναντι σε διάφορες εθνοτικές και μεταναστευτικές ομάδες και την πολυπολιτισμική πραγματικότητα που βιώνουν στη γειτονιά ή την πόλη τους. 5. Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής για την κοινωνική και οικονομική ένταξη των νέων Συμπέρασμα 1 Από την έρευνα του In4Youth, αλλά και τη συγκριτική κατανόηση της κατάστασης της ανεργίας και της απασχόλησης των νέων, διαπιστώνουμε ότι έχει αλλάξει ριζικά το νόημα της Εργασίας και του Επαγγέλματος στην Ελλάδα. Αν και διατηρούνται ακόμα οι παραδοσιακές επαγγελματικές παραστάσεις, λόγω της παρουσίας ενός εκτεταμένου εκπαιδευτικού συστήματος και ακόμα ορισμένων ισχυρών επαγγελματικών ομάδων, οι νέοι αντιμετωπίζουν έναν ασαφή ορίζοντα στον οποίο η σταθερή μισθωτή εργασία αποτελεί, ολοένα και περισσότερο, ένα μικρό τμήμα της συνολικής απασχόλησης. Η κοινωνική και επαγγελματική επισφάλεια των νέων συνδέεται ολοένα και περισσότερο με υβριδικές, αλλά εμμένουσες καταστάσεις, που βρίσκονται ανάμεσα στην εκπαίδευση, την ανεργία, την άτυπη απασχόληση και την ατομική κοινωνική δραστηριότητα, όπως είναι ο εθελοντισμός και ο εκτεταμένος δημιουργικός ή μη ελεύθερος χρόνος. Συμπέρασμα 2 Η διατήρηση κανόνων και προτύπων μετάβασης από την εκπαίδευση στο επάγγελμα και την εργασία είναι πλέον δύσκολη, ιδιαίτερα μέσα από την προοπτική της εσωτερικής αγοράς εργασίας. Πολλοί νέοι, σε αυτή την προσπάθεια, αναγκάζονται να εντάξουν τα σχέδια και τις προοπτικές τους σε μία διεθνοποιημένη και ευρωπαϊκή αγορά εργασίας, ιδιαίτερα όταν έχουν αποκτήσει επαγγελματικές ικανότητες που βρίσκονται σε ζήτηση σε χώρες που έχουν υποεπενδύσει τις τελευταίες δεκαετίες σε επαγγέλματα του κοινωνικού τομέα, υγείας, φροντίδας (γιατροί, νοσηλευτές, υπηρεσίες φροντίδας κ.α.) και υπηρεσιών (διατροφής, εστίασης κ.ά.). Μία εναλλακτική λύση παρουσιάζεται με τη δημιουργία θέσεων εργασίας από την μικρο - επιχειρηματικότητα που αναπτύσσεται με τη στήριξη των κοινωνικών δικτύων των ανέργων και την εμπορευματοποίηση (commodification) και επιχειρηματικότητα μικρής κλίμακας, που αναπτύσσεται στα πλαίσια των δεσμών του κοινωνικού και οικογενειακού κεφαλαίου (Waldstrom, C.& Svendsen 2008). Στα πλαίσια αυτά, οι ανταλλακτικές σχέσεις που υπάρχουν ήδη στα πλαίσια των κοινωνικών δεσμών και των σχέσεων στην κοινότητα, μπορούν να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας στην επίσημη οικονομία και να βοηθήσουν στην ένταξη στην κοινωνική ασφάλιση των εργαζομένων που σήμερα βρίσκονται στην άτυπη οικονομία ή είναι άνεργοι. Το ίδιο ισχύει και στις προσπάθειες ήπιας εμπορευματοποίησης του δημόσιου χώρου και του περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με την προστασία και την ανάδειξη των φυσικών του χαρακτηριστικών στα πλαίσια ενός μικτού σχεδιασμού του χώρου(fincher et al 2014). Η εκτεταμένη commodification που πραγματοποιείται σήμερα μέσω της ληστρικής υπερεκμετάλλευσης του περιβάλλοντος και του δημόσιου χώρου από μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα, αντίθετα, αποκλείει τους περισσότερο ευάλωτους και τους νέους άνεργους από την παρουσία τους στο δημόσιο χώρο και τη συμμετοχή στα κοινά. Τα καθολικά συστήματα κοινωνικής πολιτικής που έχουν ως στόχο την αντιμετώπιση της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού (Atkinson 1998,Levitas 2007), αδυνατούν να αντιμετωπίσουν αυτά τα φαινόμενα (Dafermos, Papatheodorou 2011) στο πλαίσιο του Μεσογειακού Συστήματος Κοινωνικής Προστασίας (Southern Model of Welfare) (Leibfried 1992,Ferrera 1996), στο οποίο κεντρικό ρόλο παίζει η οικογένεια και τα οικογενειακά δίκτυα (Chtouris 1992, 2014). Αντίθετα, μια μικτή κοινωνική πολιτική που θα έχει από τη μία μεριά στο κέντρο του ενδιαφέροντός της τη στήριξη των δομών της οικογένειας, κυρίως, όμως, μέσα από τον εξορθολογισμό της χρήσης των πόρων που διαθέτει για την κοινωνική προστασία, αλλά και τη λειτουργική ανασύνταξη των προτύπων εκπαίδευσης και κοινωνικής κινητικότητας, κάτι που θα έχει αρχικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην 42

43 αποτελεσματικότητα των δημόσιων πόρων που διατίθενται σήμερα για την προστασία των ανέργων και την προστασία των ευάλωτων ομάδων. Από την άλλη πλευρά, είναι απολύτως απαραίτητη η στοχοθετημένη ανάδειξη των ατομικών και επαγγελματικών ικανοτήτων, μέσα από έξυπνα συστήματα συμβουλευτικής σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης, καθώς και η ανασύνταξη της χρήσης των δημόσιων πόρων που διατίθενται για την εκπαίδευση, κατάρτιση και την υποστήριξη της νεανικής επιχειρηματικότητας. Συμπέρασμα 3 Η παρούσα κρίση, ο μεγάλος περιορισμός των πόρων της κοινωνικής πολιτικής, αλλά και η προηγούμενη αποτυχία των καθολικών πολιτικών να μειώσουν τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό για μεγάλο χρονικό διάστημα και παρά την αύξηση των διαθέσιμων πόρων (Dafermos, Papatheodorou 2011), κάνει αναγκαία την ανάπτυξη νέων έξυπνων πολιτικών. Αρχικά, είναι απαραίτητη η πιλοτική ανάπτυξη έξυπνων συστημάτων προστασίας και υποστήριξης των νέων που θα χρησιμοποιούν, συνεργικά τουλάχιστον, σε τοπικό επίπεδο, όλους τους διαθέσιμους πόρους, ατομικούς, οικογενειακούς και δημόσιους, για την ένταξη των νέων στους κοινωνικούς δεσμούς, στην εργασία και στη δημιουργική επιχειρηματικότητα. Τα μεγάλα μεγέθη νεανικής ανεργίας και υποαπασχόλησης στην Ελλάδα, αλλά και η υψηλή ανεργία των νέων σε όλη την Ευρώπη, κάνει αναγκαία μια Ευρωπαϊκή Πολιτική Απασχόλησης που ταυτόχρονα θα έχει αναπτυξιακούς στόχους, κυρίως για περιοχές που αντιμετωπίζουν διαρκή ύφεση και αποβιομηχάνιση. Είναι φανερό ότι γίνεται ολοένα και περισσότερο αναγκαία μία πολιτική που δεν θα περιορίζεται, όπως οι υπάρχουσες πολιτικές για το ανθρώπινο κεφάλαιο στην κατάρτιση και ενημέρωση των νέων για τις ευκαιρίες που πιθανά διαθέτουν, αλλά θα υποστηρίζει ενεργά τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης σε κρίσιμους τομείς, κυρίως των κοινωνικών υπηρεσιών. Οι παθητικές πολιτικές και τα μέτρα απασχόλησης που μέχρι πρόσφατα κάλυπταν σχεδόν τα 2/3 όλων των πολιτικών για την απασχόληση στις χώρες της Ευρώπης (Κluve 2010:906), δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τα μεγέθη της ανεργίας και της περιθωριοποίησης των νέων στην Ελλάδα. Αυτό είναι αναγκαίο, ειδικότερα στην Ελλάδα που ακόμα και τα μέτρα των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης έχουν μετασχηματιστεί σε λανθάνουσες επιδοματικές πολιτικές της ανεργίας 21. Βιβλιογραφία Arts, W. & Gelissen, J Three worlds of welfare capitalism or more? A state- of-the art report. Journal of European Social Policy, 12 (2): Atkinson, A. B. & Hills, J. (eds), Exclusion, Employment and Opportunity. London: London School of Economics and Political Science, Centre for Analysis of Social Exclusion. Chtouris, S., Complex Processes of Social Exclusion and the Role of the Family in Social Protection, Praxis, Athens. Chtouris, S., Amitsis, G., & Gravaris, D Institutions and Regulations in Greek Social Policy, Praxis editions, Athens. Chtouris S., Miller. S.D Social accumulation of value for economic recovery research model (saver) in, Nicholas P. Petropoulos and George O. Tsobanoglou (eds), The Debt Crisis in the Eurozone: Social Impacts, Newcastle upon Tyne, U.K.: Cambridge Scholars Publishing, 2014 (541 pp). 21 [(βλέπε: Εστιασμένες Ομάδες. Αγ. Ανάργυροι (7), Περιστέρι (7)] 43

44 Chtouris, S. & Zissi Α., Social Discrimination in Greece. Local policies to compact discrimination and poverty, In. Balourdos D. Ed. Compating Dicrimination in Greece today. National Institute for Social Research - EKKE, Athens. Kluve, J., The effectiveness of European active labor market programs. Labour Economics 17 (2010) Cinalli M. and Giugni, Μ., New challenges for the welfare state: The emergence of youth unemployment regimes in Europe? International Journal of Social Welfare. Volume 22, Issue 3, pages , July 2013 Contini, B., Youth Employment in Europe: Institutions and Social Capital Explain Better than Mainstream Economics. IZA DP No January 2010 Δεδουσόπουλος, Α., Θεωρίες της Ανεργίας, Αθήνα, Δαρδάνος. Eurofound (2014 b.). Mapping youth transitions in Europe, Publications Office of the European Union, Luxembourg Ferrera, M., The southern model of welfare in social Europe, Journal of European Social Policy, 6(1): Furlong, A., Cartmel, F., Biggart, A., Sweeting, H., and West, P., Youth Transitions: Patterns of Vulnerability and Processes of Social Inclusion. Edinburgh, Scottish Executive Furlong, A., Cartmel, F., Vulnerable young men in fragile labour markets: Employment, unemployment and the search for long-term security by Andy Furlong, Τhe Joseph Rowntree Foundation, Fincher, R.F., Iveson, K., Leitner, H., Preston, V., Planning in the multicultural city: Celebrating diversity or reinforcing difference? Progress in Planning 92 (2014) 1 55 Dafermos, G., Papatheodorou, C., The Paradox of Social Policy in Greece, Institute of Employment - General Confederation of Greek Workers, Athens Hawting, M., Percy-Smith J., Community Profiling, NY. Mc Graw Hill. Karamessini, M., The absorption of university graduates in the labour market, Athens: Network of the Career Offices of Universities and Dionicos. (G) Karamessini, M., 2009a. Transition from higher education to work: Gender differences in employment outcomes of university graduates in Greece, paper presented at the International Association for Feminist Economics.2009 Annual Conference, Boston Mass., USA, June 26-28, 2009,Available online at: conference/download.cgi?db_name=iaffe2009&paper_id=69. Karamessini, M., 2009b. Social origin, field of study and labour market. integration of university graduates in the Greek labour market,comparative and International Education Review, 11-12, (G) Kunz, J.L, Where is Platform 9 3/4? Understanding Income Security and Social Exclusion. Paper prepared for: What do we Know and Where do we Go? Conference sponsored by the Canadian Council on Social Development and Human Resources. Development Canada, March Available online: http: // Laderchi, C. R., Saith, R., and Stewart, F., Does it matter that we do not agree on the definition of poverty? A comparison of four approaches. Oxford Development Studies, 31, 3: Leibfried, S., Towards a European welfare state? On integrating poverty regimes into the European Community. In Ferge,Z. and Kolberg, J.E. (eds).social Policy in Changing Europe, European Centre for Social Policy in changing Europe, Frankfurt a M. 44

45 Le Grand, J., Possible Definition of Social Exclusion, paper circulated at CASE meeting at Cumberland Lodge, 5th and 6th January Levitas, R., The concept and measurement of social exclusion in Pantazis, C., Gordon, D. and Levitas, R. Poverty and Social Exclusion in Britain, Bristol, Policy Press. Levitas, R., Pantazis, C., Fahmy, E., Gordon, D., Lloyd, E. and Patsios, D., The Multi-dimensional Analysis of Social Exclusion, London, Department for Communities and Local Government (DCLG) Litchfield, J. A., 1999, Inequality: Methods and Tools. Text for the World Bank Πρόγραμμα Ορφέας. Επιμ. Σ. Χτούρης, Τοπική Στρατηγική για την Απασχόληση στον τομέα της Αειφορείας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.. Μυτιλήνη Perlman, R., Labor Theory, Wiley & Sons Pohl, A., Walther, A., Activating the disadvantaged. Variation in addressing youth transitions across Europe, International Journal of Lifelong Education, 26,5 PovertyNet website: Piachaud, D., Capital and the Determinants of Poverty and Social Exclusion. Centre or Analysis of Social Exclusion. CASEpaper 60. London School of Economics Room, G., (ed.), Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis of Social G. (ed.) (1995). Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis of Social Exclusion, Bristol: Policy Press Ringen, S., Direct and indirect measures of poverty. Journal of Social Policy,17(3):ξ Ringen, S., The Possibility of Politics. Oxford, Clarendon Press Rudd, Peter and Evans, Karen (1998). Structure and Agency in Youth Transitions: Student Experiences of Vocational Further Education, Journal of Youth Studies 1(1): Sen, A., Inequality Reexamined, Cambridge Mass, Harvard University Press Spilerman, S., Careers, Labor Market Structure, and Socioeconomic Achievement. American Journal of Sociology, Vol. 83, No. 3 (Nov., 1977), pp Svenddsen, G. L.H., Kjelden, C., Egon, N., How do private entrepreneurs transform local capital into economic capital? For case Studies from rural Denmark.? Journal of Socio-Economics 39, Social Exclusion Unit «Preventing Social Exclusion». London: Government of the United Kingdom. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Waldstrom, C., Svendsen, G.L.H., On the capitalization and cultivation of social capital: towards a neo-capital general science? Journal of Socio-Economics 37 (4),

46 Παράρτημα 1 Πολυωνυμική Λογιστική Παλινδρόμηση. Εξαρτημένη μεταβλητή = Κατάσταση Απασχόληση (Ε0α) Ανεξάρτητη Μεταβλητή = Δ3 (Ποιο είναι το πεδίο/κλάδος της εκπαίδευσής σας) ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΣ /ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΣ B Std. Error Wald df Sig. Exp(B) [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=1] 1,324,422 9,846 1,002 3,757 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=10],602,317 3,611 1,057 1,826 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=2],622,330 3,546 1,060 1,863 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=3],434,300 2,091 1,148 1,543 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=4] -,021,264,007 1,936 0,979 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=5],511,272 3,520 1,061 1,667 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=6],473,291 2,649 1,104 1,605 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=66] 2,564,458 31,351 1,000 12,991 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=7],759,296 6,565 1,010 2,136 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=8] -,643,424 2,293 1,130 0,526 [EKPAIDEYSI_2_KLADOS=9] 0b a. The reference category is: ΔΕΝ ΑΝΑΖΗΤΩ ΕΡΓΑΣΙΑ. 46

47 Δ. ΜΠΑΛΟΥΡΔΟΣ Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), Ελλάδα Νέοι - Φτώχεια - Κοινωνικός αποκλεισμός Abstract Young adulthood is a stage of life where individuals pass through a series of changes: leaving home, finding a job, getting married or setting up home with a partner and becoming parents. Many of these changes are associated with several pressures and potential risks such as unemployment, poverty and social exclusion. The research in this paper focus on the extent of poverty or social exclusion among young people in Greece, and analyzing which young people are particularly at risk. Our analysis takes a relatively broad definition of youth, covering young people aged 15 24; however, we often focus on smaller subgroups within this age range when it is appropriate to do so. The data was collected in 2014 while the analysis is mainly descriptive, based on appropriate indices, measures and policy prospects. We find that in Greece, poverty rates among younger youth are much higher than among older youth, suggesting that poverty among young people is closely associated with child poverty. As with the total working age population in similar surveys, we also find there are many cases of working poor while the unemployed show the higher risk of poverty (33%). Keywords: Youth, poverty, social exclusion Λέξεις κλειδιά: Νέοι, φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός 1. Εισαγωγή, ερευνητικά ερωτήματα Η παρατεταμένη οικονομική ύφεση είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του ρυθμού αύξησης της απασχόλησης και συνακόλουθα αύξηση της ανεργίας, η οποία διατηρείται έκτοτε σε πολύ υψηλά επίπεδα. Η κατάσταση πλήττει περισσότερο συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού, όπως τους ανειδίκευτους εργάτες και τις γυναίκες, αλλά κυρίως πλήττει τους νέους - εισερχομένους στην αγορά εργασίας. Επιβεβαιώνεται, συνεχώς, ότι οι επιπτώσεις από την κρίση, αν και επηρέασαν τη σταθερότητα όλων των εργαζομένων στην αγορά εργασίας, ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστικές και έντονες στην απασχόληση των νέων, των οποίων η θέση στην αγορά εργασίας έγινε πολύ ευάλωτη, η δε ένταξή τους σε αυτήν πολύ πιο προβληματική, δύσκολη και μη σαφώς οριοθετημένη, ενώ η σύνδεση μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας-εισόδου νέων σε αμειβόμενη απασχόληση είναι σε ορισμένες περιπτώσεις ακατόρθωτη έως και ανέφικτη. Παράλληλα, με την αύξηση των επιπέδων της συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι νέοι άνθρωποι παραμένουν εξαρτώμενοι οικονομικά από τις οικογένειές τους ή το κράτος για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Χωρίς την προστασία αυτή, ειδικά για τους λιγότερο προνομιούχους, οι νέοι άνθρωποι δεν μπορούν να βιώσουν τα νεανικά χρόνια ως μία μεταβατική περίοδο, μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης, και ως μία φάση κοινωνικού πειραματισμού, ανάπτυξης της δημιουργικότητας, διαμόρφωση προσωπικότητας, προσωπικών απόψεων, αισθήματος ευθύνης, κοινωνικής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης κ.λπ. Επιπλέον, λόγω της κρίσης και των διαρθρωτικών αλλαγών στην αγορά εργασίας, πολλοί νέοι, αν και επιθυμούν να εργαστούν, περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα χωρίς δουλειά ή αποδέχονται χαμηλής ποιότητας ή/και επισφαλή 47

48 απασχόληση. Το γεγονός αυτό καθιστά την περίοδο προσπαθειών ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας ως μια ταραγμένη και αβέβαιη π1ερίοδο. Στο πλαίσιο αυτό, ο προβληματισμός για τη μετάβαση των νέων από το σχολείο στην εργασία φαίνεται να επανέρχεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος διαφόρων πολιτικών (εργασιακών, εκπαιδευτικών, κ.ά). Αναγνωρίζεται περισσότερο από ποτέ ότι η μετάβαση ενέχει δυσκολίες και αυξημένους κινδύνους, όχι μόνον για τους νέους που εγκατέλειψαν πρόωρα τις σπουδές, αλλά και για εκείνους οι οποίοι αναζητούν απασχόληση πριν ακόμη ή αμέσως μετά την ολοκλήρωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όσο και για εκείνους οι οποίοι πριν από την αναζήτηση εργασίας ακολουθούν τριτοβάθμιες σπουδές. Κατά την τελευταία δεκαετία, ένα σημαντικό μέρος ερευνητικών προσπαθειών έχει επικεντρωθεί σχετικά με τη μετάβαση προς την ενηλικίωση (transition to adulthood), το οποίο γίνεται καλύτερα κατανοητό ως ο συνδυασμός πολλών διαφορετικών μεταβάσεων: ολοκλήρωση των σπουδών και προσπάθεια εξεύρεσης εργασίας (και, εν καιρώ, μια σταθερή και καλά αμειβόμενη εργασία), απομάκρυνση ή αποχώρηση του παιδιού από το πατρικό σπίτι, επιλογή συγκατοίκησης με σύντροφο και ίσως δημιουργία οικογένειας. Ουσιαστικά, πρόκειται για μία ολοένα και πιο πολύπλοκη και παρατεταμένη μετάβαση προς την ενηλικίωση, που, συχνά, φέρνει τους νέους αντιμέτωπους με πολλούς κινδύνους, καθιστώντας τους ιδιαίτερα ευάλωτους. Παρόλες τις διαπιστώσεις, ακόμη και σήμερα, πολύ λίγα έχουν γραφτεί για την οικονομική κατάσταση, την ανεργία, τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό και γενικότερα τις συνθήκες διαβίωσης των νέων. Αυτό το έλλειμμα είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό, καθώς κάτι αντίστοιχο δεν παρατηρείται σε άλλες υψηλού κινδύνου ηλικιακές ομάδες (π.χ. ηλικιωμένοι ή παιδιά). Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να περιγράψει ορισμένα στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης, τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό των νέων στην Ελλάδα. Η περιγραφή θα γίνει με απλές περιγραφικές προσεγγίσεις, την εκτίμηση σχετικών δεικτών και συγκριτική ανάλυση α) με άλλες ηλικιακές ομάδες και β) μεταξύ νέων σε διάφορα επίπεδα μετάβασης. Θα δοθεί έμφαση στον εντοπισμό νέων ομάδων που πλήττονται από φτώχεια, όπως για παράδειγμα τα παιδιά μέχρι 17 ετών, τα ζευγάρια νέων που συζούν, είναι παντρεμένοι, με ή χωρίς παιδιά, νέοι που ζουν με τους γονείς τους και εργαζόμενοι νέοι φτωχοί. Τα κύρια ερευνητικά ερωτήματα έχουν ως εξής: Πόσοι νέοι δοκιμάζονται από καταστάσεις σχετικής και ακραίας φτώχειας στην Ελλάδα σήμερα και ποια τα χαρακτηριστικά τους; Πώς διαφοροποιείται ο κίνδυνος φτώχειας νέων συγκρινόμενος με άλλες ηλικιακές ομάδες, κυρίως των παιδιών; Σε ποια φάση μετάβασης είναι περισσότερο έντονος ο κίνδυνος φτώχειας και πώς καθορίζονται οι φάσεις αυτές; Τα ερωτήματα αυτά εξετάζονται στη συνέχεια. Στην ενότητα που ακολουθεί γίνεται σύντομη περιγραφή στη μεθοδολογία της έρευνας, ακολουθεί μία σύντομη επισκόπηση σε μεθοδολογικά στοιχεία, ορισμούς και δείκτες φτώχειας. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ανάλυση των στοιχείων με απλή περιγραφική στατιστική και τα συμπεράσματα της έρευνας. 2. Μεθοδολογία συλλογής στοιχείων: έρευνα πεδίου Η ανάλυση βασίζεται στα στοιχεία της πανελλαδικής έρευνας πεδίου του έτους 2013/14. Η συλλογή ερωτηματολογίων πραγματοποιήθηκε μέσω της μεθόδου των προσωπικών συνεντεύξεων στα νοικοκυριά με νέους, με χρήση δομημένου έντυπου ερωτηματολογίου. 48

49 Μέγεθος δείγματος Το σχεδιασθέν μέγεθος δείγματος ήταν άτομα που ανήκουν στον πληθυσμό έρευνας. 22 Το δείγμα αυτό αντιστοιχεί στο 8 του πληθυσμού 23 (n=2.000) και θεωρείται ικανοποιητικό, προκειμένου να συνάγει κανείς ασφαλή συμπεράσματα σε εθνικό επίπεδο. Επιλογή δείγματος/δειγματοληπτικό πλαίσιο (sampling frame)/κριτήρια δειγματοληψίας και γεωγραφικά στρώματα Για τη «διαμόρφωση του πλαισίου του δείγματος» αναζητήθηκαν αρχικά βάσεις δεδομένων/στοιχεία ερωτωμένων ανά κατηγορία πληθυσμού, όπως απαιτείται για τη συγκρότηση ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος νέων ηλικίας ετών, όλων των επαγγελματικών κατηγοριών, στρωματοποιημένο ανά ευρύτερες περιφερειακές ενότητες και αστική περιοχή, δίχως, ωστόσο, να υπάρξει κάποιο απτό αποτέλεσμα. 24 Με βάση τα στοιχεία αυτά, αποφασίστηκε να ακολουθηθεί η δειγματοληψία με τη χρήση ποσοστώσεων (quota sampling): ο ερευνητής επιλέγει ένα δείγμα όμοιο προς τον πληθυσμό αναφοράς, με βάση διάφορα προκαθορισμένα χαρακτηριστικά ελέγχου. Αυτά τα χαρακτηριστικά ελέγχου είναι συνήθως δημογραφικά (π.χ. φύλο, ηλικία, τόπο διαμονής). Προκειμένου να γίνει εκτενέστερη ανάλυση και αναφορά σε περιοχές με ιδιαίτερη βαρύτητα σε ό,τι αφορά τα υπό διερεύνηση θέματα, ορίσθηκαν τα εξής στρώματα δειγματοληψίας με το αντίστοιχο τελικό δείγμα ανά στρώμα: 25 Α. Μητροπολιτική περιοχή, πρώτης τάξης (Αθήνα - Αττική): δείγμα 59%, αριθμός ερωτηματολογίων Β. Μητροπολιτική περιοχή, δεύτερης τάξης (Θεσσαλονίκη - Περιφέρεια ΚΜ): δείγμα 23%, αριθμός ερωτηματολογίων 478. Γ. Αστικές περιοχές της ελληνικής περιφέρειας (Ηράκλειο, Μυτιλήνη, Πάτρα, Χίος, Ιόνια νησιά): 17%, αριθμός ερωτηματολογίων 338. Επιλογή ατόμων Εντός κάθε περιφέρειας αναζητήθηκαν περιοχές ad hoc, στις οποίες θα υπήρχαν άτομα της ομάδας στόχου. Ως τέτοια στοχοθετημένα σημεία δειγματοληψίας καθορίστηκαν περιοχές με σχολεία, ΤΕΙ, Πανεπιστήμια και θεσμοί Δια Βίου Εκπαίδευσης. Η επιλογή του δείγματος γινόταν από τους συνεντευκτές σε συνεργασία με τους επόπτες της έρευνας, που τους είχαν δοθεί ποσοστώσεις, οι οποίες έπρεπε να συμπληρωθούν από καθορισμένες υπο-ομάδες του πληθυσμού. Οι ερωτώμενοι προς συμμετοχή στην έρευνα επιλέχθηκαν με βάση ποσοστώσεων φύλου και ηλικίας. Σε περίπτωση όπου δεν υπήρχε κάποιο κατάλληλο άτομο (ήταν εκτός ποσοστώσεων - out of quotas), τότε γινόταν αντικατάσταση με άλλο άτομο, το οποίο πληρούσε τα κριτήρια των ποσοστώσεων. 22 Το τελικό μέγεθος δείγματος ανήλθε σε άτομα. 23 Με βάση τα στοιχεία της έρευνας εργατικού δυναμικού το μέγεθος του πληθυσμού ηλικίας ετών ανέρχεται σε άτομα. 24 Δεν δίνονται στοιχεία, καθώς υπάρχει η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, από την οποία απαιτείται άδεια για να πάρει ένας φορέας Πανεπιστημίου κατάλογο με ονόματα, διευθύνσεις και άλλα προσωπικά στοιχεία. 25 Με 4 ερωτηματολόγια ως missing. 49

50 3. Μία σύντομη επισκόπηση σε μεθοδολογικά στοιχεία Μετάβαση στην ενηλικίωση Σκοπός της ενότητας αυτής είναι η παρουσίαση μιας θεώρησης της διαδικασίας μετάβασης από τη νεότητα στην ενηλικίωση, ώστε να γίνει δυνατή στη συνέχεια μια πρώτη προσπάθεια ερμηνείας ορισμένων ευρημάτων της έρευνάς μας. Υπογραμμίζεται, ότι με τον όρο μετάβαση, στην παρούσα εργασία, εννοείται μια ακολουθία από καταστάσεις ή θέσεις που επιτεύχθηκαν για ένα χρονικό διάστημα από ένα «σημείο έναρξης» σε ένα «τελικό σημείο». Μπορεί να πάρει τη μορφή μιας ομαλής εξέλιξης ή μιας σειράς από πιο απότομες αλλαγές. Κατά το παρελθόν, οι μεταβάσεις των περισσότερων ατόμων ήταν σχετικά απλές και γραμμικές: σπουδές - είσοδος στην αγορά εργασίας - επαγγελματική καταξίωση - γάμος, απόκτηση παιδιών, κ.λπ. Οι μεταβάσεις αυτές θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως επαρκείς για να σηματοδοτήσουν τη διαδικασία ενηλικίωσης. Όπως, ωστόσο, αναφέρουν οι (Koulaidis, Dimopoulos, 2005), στις σύγχρονες, κοινωνικές συνθήκες, όπου, όπως υποδεικνύουν τα ευρήματα μιας σειράς εμπειρικών ερευνών, 26 η διαδικασία ενηλικίωσης των νεαρών ατόμων έχει προ πολλού πάψει να είναι γραμμική και διακρίνεται αντίθετα για τον περίπλοκο, παλινδρομικό και χαοτικό της χαρακτήρα, οι παραπάνω όροι δε φαίνεται να αποτελούν ασφαλή κριτήρια για την οριοθέτηση της πορείας ενηλικίωσης της νεολαίας. Σχετικά πιο πρόσφατες θεωρητικές και εμπειρικές μελέτες προσδιόρισαν τη μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, ως μια περίοδο με διακριτά χαρακτηριστικά που είναι σημαντικά για την κατανόηση της ανάπτυξης του ανθρώπου (Cohen et al., 2003). Ο Erikson 27 διατυπώνει την άποψη ότι οι άνθρωποι περνούν μέσα από οκτώ διαδοχικά στάδια στα οποία διαμορφώνεται η ταυτότητα του Εγώ, η οποία διαμορφώνεται δυναμικά μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. O Levinson (1978) είδε τη ζωή ως μια σειρά διαδοχικών περιόδων/φάσεων που σχηματίζονται γύρω από συγκεκριμένα αναπτυξιακά καθήκοντα, κύριους στόχους, καθώς και ανησυχίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα στη διάρκεια κάθε περιόδου. Μια περίοδος τελειώνει όταν τα καθήκοντα χάσουν τη σπουδαιότητά τους και προκύψουν ή αντικατασταθούν από νέα. Με βάση τη θεωρία του αυτή ο Levinson θεωρεί ότι η αρχική φάση ενηλικίωσης ξεκινά στην ηλικία των 17 και ολοκληρώνεται στην ηλικία των 33 ετών (Σχήμα 1): 1) Πρώιμη μετάβαση στην ενηλικίωση (17-22 ετών) - μετά την εφηβεία, ο νέος κάνει προκαταρκτικές επιλογές για την ενήλικη ζωή. 2) Πέρασμα στην ομάδα των ενηλίκων (22-28 ετών) - αρχικές επιλογές για σύντροφο, επάγγελμα, φιλίες, αξίες και αναζήτηση επιθυμητού τρόπου ζωής. 3) Μετάβαση στην ηλικία των 30 (28-33 ετών) - συμβαίνουν αλλαγές στη δομή της ζωής του νέου, είτε μια μέτρια αλλαγή ή, συχνότερα, μια σοβαρή και αγχωτική κρίση. 26 Βλέπε: Chisholm, (1992), Lagree, Green et al., Pollock, Βλέπε: Erikson, Erik H. (1968), Identity, Youth and Crisis. New York: Norton. 50

51 Σχήμα 1. Μετάβαση στην ενηλικίωση: Φάσεις/στάδια Η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση έχει αλλάξει σημαντικά κατά τα τελευταία χρόνια. Ο κανόνας για τους νέους ανθρώπους μέχρι 20 ετών είναι να εξαρτώνται από τους γονείς τους για συναισθηματική, πρακτική και οικονομική υποστήριξη. Ο Arnett (2000) αναφέρεται σε μία φάση αναδυόμενης ενηλικίωσης που αφορά στην αναπτυξιακή περίοδο που καλύπτει το διάστημα από τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας της ζωής μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας των 20 ετών, δίνοντας έμφαση στις ηλικίες από 18 έως 25 ετών. Υποστηρίζει ότι στο διάστημα αυτό, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάνει επιλογές που έχουν σημαντικές και μακροχρόνιες επιπτώσεις στη ζωή τους. Εγκαταλείποντας την εξάρτηση της παιδικής ηλικίας και εφηβείας και μη έχοντας, ακόμα, αναλάβει τις υπευθυνότητες και τους κανονιστικούς ρόλους του ενήλικα, οι αναδυόμενοι ενήλικες εξερευνούν ποικίλες κατευθύνσεις στη ζωή, στις σχέσεις τους και στην εργασία. Την περίοδο αυτή τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με μεταβάσεις και καλούνται να πάρουν σημαντικές αποφάσεις περισσότερο από κάθε άλλη περίοδο της ζωής τους. Καθοριστικά στοιχεία για την αναδυόμενη ενηλικίωση περιλαμβάνουν αλλαγές όπως αύξηση του αριθμού των νέων που φοιτούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ανάγκη για εξειδίκευση, αύξηση των ζευγαριών με προγαμιαίες σχέσεις, ελεύθερες - εκτός γάμου - «σταθερές συμβιώσεις» και εξωσυζυγικές σχέσεις, μετάβαση από την εποχή όπου το παιδί ήταν «το πολυτιμότερο αγαθό» σε μία εποχή όπου εκδηλώνονται νέα πρότυπα οικογενειακού «καταναλωτισμού», σταδιακή οικονομική αυτονομία των γυναικών, απλούστευση της θεσμικής διαδικασίας διαζυγίου, σημαντική μείωση των μη επιθυμητών γεννήσεων, νομιμοποίηση των αμβλώσεων, συνεχιζόμενη μείωση της γονιμότητας κάτω από το επίπεδο αναπαραγωγής και αρνητική φυσική αύξηση, μείωση της γαμηλιότητας, αύξηση της διαζυγιότητας, διεύρυνση των οικογενειακών τύπων και της έννοιας του νοικοκυριού, αύξηση της ηλικίας σύναψης (πρώτου) γάμου, αύξηση της ηλικίας απόκτησης πρώτου παιδιού (κυρίως για τις γυναίκες), αύξηση της αναλογίας απόκτησης παιδιών εκτός γάμου, αύξηση της αναλογίας γυναικών και ανδρών που αποφασίζουν να μην αποκτήσουν παιδιά. Οι αλλαγές αυτές προκάλεσαν μία παράταση της ηλικίας εισόδου στην ενήλικη ζωή και ανάπτυξαν κοινωνίες με υψηλές απαιτήσεις και ζήτηση ενός πολύ καλά καταρτισμένου, υψηλής - κατανάλωσης, με καλό επίπεδο πληροφόρησης/τεχνοκρατικού εργαζόμενου και υψηλά αμειβόμενου πληθυσμού. Σύμφωνα με τον Arnett (2000), η φάση αναδυόμενης ενηλικίωσης αφορά στις σχέσεις με το άλλο φύλο, στην εργασία και στην κοσμοθεωρία. Υπό τις 51

52 προϋποθέσεις αυτές, τα κριτήρια για να εισέλθει κανείς στην ενηλικίωση δεν είναι αμιγώς ηλικιακά ή δημογραφικά 28 (π.χ. η ολοκλήρωση των σπουδών, η εύρεση μιας σταθερής εργασίας, ο γάμος κτλ.), αλλά περισσότερο «ποιοτικά». Ο Arnett (2000) έχει ορίσει ως τα κυριότερα από αυτά τα εξής: 29 την αποδοχή της ευθύνης για τον εαυτό, τη λήψη ανεξάρτητων αποφάσεων και την οικονομική ανεξαρτησία. Η είσοδος στην ενηλικίωση συνεπάγεται την εγκαθίδρυση μιας σταθερής ταυτότητας και την υιοθέτηση ρόλων ενηλίκου σε όλα τα πεδία της ζωής. Η μεγαλύτερη ασάφεια/αβεβαιότητα, όσον αφορά στις μεταβάσεις φανερώνεται περισσότερο μέσα από το γεγονός ότι το πέρασμα από το ένα καθεστώς μετάβασης στο άλλο είναι λιγότερο σαφές από ότι στο παρελθόν, ενώ τα αποτελέσματα τείνουν να είναι πιο αβέβαια από πριν. Οι νέοι άνθρωποι τείνουν να ζουν σε ένα «εκτεταμένο παρόν», όπου οι τρέχουσες προτεραιότητες της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής παραμένουν έντονα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, λόγω της δυσκολίας της σχεδιασμού για τη μελλοντική τους απασχόληση και τις οικογενειακές τους διευθετήσεις (Lewis et al., 1999). Το εύρος των διαδρομών μετάβασης έχει αυξηθεί τόσο σε αριθμό όσο και σε πολυπλοκότητα, και συχνά η αλληλουχία των γεγονότων έχει αλλάξει (Furlong και Cartmel, 1997). Οι Berger et al. (1993:57) έχουν παρομοιάσει αυτές τις αλλαγές σε: «... μια μετατόπιση από ένα «τρένο μοντέλο» του κύκλου της ζωής με ένα σχετικά μικρό αριθμό διαφορετικών συρμών, με σταθερές τροχιές και χρονοδιαγράμματα, σε έναν κύκλο ζωής που μοιάζει με «μοντέλο αυτοκινήτου», όπου τα άτομα και οι οικογένειες μπορεί και πρέπει να επιλέξουν μεταξύ διαφορετικών διαδρομών, ώρα αναχώρησης και ταχύτητες διαδρομής». 30 Οι νέοι ολοένα και περισσότερο τείνουν να περνούν στον κόσμο των ενηλίκων μέσα από ποικίλες διαδρομές από ότι στο παρελθόν συνδυάζοντας ανεργία, μερική απασχόληση με εκπαίδευση και κατάρτιση. Η Iacovou (2010) καθώς και η European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2014), μεθοδολογικά προσεγγίζουν το ζήτημα της μετάβασης των νέων προς την ενηλικίωση με μία σειρά σημαντικών γεγονότων που περιλαμβάνουν: Δημο-κοινωνικά γεγονότα: Αν ζουν με τους γονείς τους Αν έχουν εγκαταλείψει την πατρική στέγη Αν ζουν με κάποιο σύντροφο Αν έχουν αποκτήσει παιδί/ά. Γεγονότα που σχετίζονται με την εκπαίδευση και την απασχόληση: Μετάβαση από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας Κατάσταση στην αγορά εργασίας Ποσοστό των μαθητών - σπουδαστών που ταυτόχρονα εργάζονται Χρόνος εύρεση της πρώτης εργασίας μετά την ολοκλήρωση των σπουδών κ.λπ. Σύμφωνα με τους Green, Owen & Wilson, (2001, σ. 298) και τη Eurostat (1997), η μετάβαση προς την ενηλικίωση είναι ο συνδυασμός πολλών διαφορετικών μεταβάσεων: ολοκλήρωση των σπουδών και προσπάθεια εξεύρεσης εργασίας (και, εν καιρώ, μια σταθερή και καλά αμειβόμενη εργασία), απομάκρυνση ή αποχώρηση του παιδιού από το πατρικό σπίτι, επιλογή συγκατοίκησης με σύντροφο και ίσως δημιουργία οικογένειας και απόκτηση παιδιών κ.λπ. Οι ίδιοι συγγραφείς θεωρούν, ωστόσο, ότι δύο είναι οι βασικότερες μεταβάσεις με τις οποίες συνήθως περιγράφεται η πορεία ενηλικίωσης των νέων ανθρώπων: 28 Όπως είναι π.χ. στις προσεγγίσεις των Erikson και Levinson που αναφέρθηκαν πριν. 29 Βλέπε αναλυτικότερα: 30 Η παραπομπή αυτή περιλαμβάνεται, επίσης, στο άρθρο των Green, Owen και Wilson (2001, σ. 299). 52

53 1. Η μετάβαση από το εκπαιδευτικό σύστημα στην αγορά εργασίας - από την εκπαίδευση στην απασχόληση, και 2. H εγκατάλειψη της οικογενειακής εστίας και η δημιουργία ανεξάρτητου νοικοκυριού (household), το οποίο σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται με τη σύναψη σχέσης, γάμο, απόκτηση παιδιών, καθώς και τη δυνατότητα προσωπικής οικονομικής αυτοδυναμίας. Οι δύο αυτοί βασικοί όροι καθορίζουν σε γενικές γραμμές την πορεία ανεξαρτητοποίησης και χειραφέτησης, εντέλει την ίδια την πορεία προς την ενηλικίωση. Στην παρούσα εργασία επίκεντρο του ενδιαφέροντος είναι η συμμετοχή στην αγορά εργασίας, μολονότι μπορεί να υπάρξουν σημαντικές αλληλεξαρτήσεις με άλλες μεταβάσεις. Η μετάβαση από την εκπαίδευση στην απασχόληση είναι, ίσως, η πιο κρίσιμη στον κύκλο ζωής ενός ατόμου, επειδή, συχνά, μορφοποιεί και δρομολογεί επιμέρους σταδιοδρομίες, πιθανότητες και ευκαιρίες ζωής. Επιπλέον, η σχέση με την αγορά εργασίας καθορίζει κατά ένα μεγάλο βαθμό τις συνθήκες διαβίωσης των νέων. Έχει διαπιστωθεί ότι τα εισοδήματα των νέων κάτω από την ηλικία των 24 ετών είναι κατωτέρα από τον εθνικό μέσο όρο (Eurostat, 2002), ενώ τα παιδιά διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας από ότι το σύνολο του πληθυσμού της χώρας. Οι νέοι διατρέχουν, επίσης, μεγαλύτερο κίνδυνο σε άλλες μη - χρηματικές στερήσεις: π.χ. ζουν σε υποβαθμισμένες κατοικίες, έχουν αδυναμία ή έλλειψη σε διαρκή καταναλωτικά αγαθά κ.λπ. Για τους νέους, κατά το αρχικό στάδιο της μετάβασης προς την ενηλικίωση, οι παράγοντες που σχετίζονται με τη φτώχεια και τις κακές συνθήκες διαβίωσης είναι παρόμοιοι με τους παράγοντες που συνδέονται με την παιδική φτώχεια. Έτσι, ο κίνδυνος της φτώχειας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα εισοδήματα των ενήλικων μελών της οικογένειας (κυρίως τους γονείς), σε σχέση με το μέγεθος των νοικοκυριών. Ωστόσο, καθώς οι νέοι κινούνται προς την ενηλικίωση, οι παράγοντες που συνδέονται με τη φτώχεια γίνονται πιο περίπλοκοι. Πολλοί νέοι μπορεί να είναι στην εκπαίδευση, μπορεί να έχουν μια δουλειά (με καλές ή κακές αμοιβές), μπορεί να είναι άνεργοι, μπορεί να έχουν την φροντίδα δικών τους παιδιών, ή μπορεί να είναι εκτός της αγοράς εργασίας για διάφορους άλλους λόγους. Οι αναλογίες των νέων σε κάθε μία από αυτές τις καταστάσεις μπορεί να ποικίλλουν τόσο μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών όσο και μεταξύ των περιφερειών μιας χώρας. Με βάση την παραπάνω περιγραφή οι υποθέσεις εργασίας έχουν ως εξής: i. Βασική υπόθεση εργασίας: Σε κάθε φάση μετάβασης οι κίνδυνοι φτώχειας μπορεί να διαφοροποιούνται. ii. iii. Στην πρώιμη μετάβαση προς την ενηλικίωση (17-22 ετών), η φτώχεια νέων κυμαίνεται σε παρόμοια επίπεδα με την παιδική φτώχεια. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα εισοδήματα των ενήλικων μελών (κυρίως τους γονείς), καθώς και άλλους παράγοντες, όπως π.χ. το μέγεθος και τη σύνθεση του νοικοκυριού. Για τους νέους που είτε εργάζονται είτε αναζητούν μία θέση απασχόλησης είτε είναι στην εκπαίδευση, ο κίνδυνος φτώχειας θα είναι έντονα διαφοροποιημένος: οι εργαζόμενοι θα κινδυνεύουν λιγότερο από ότι οι άνεργοι και οι σπουδαστές/φοιτητές, ενώ η εκπαίδευση μαζί με άλλους παράγοντες θα διαφοροποιούν κατά περίπτωση τον κίνδυνο φτώχειας των νέων. 53

54 4. Μεθοδολογία μέτρησης της φτώχειας και της στέρησης/κοινωνικού αποκλεισμού των νέων, με αναφορές στα στοιχεία του ερωτηματολογίου 4.1. Ορίζοντας και μετρώντας τη φτώχεια: εισαγωγικά σχόλια Η έννοια της φτώχειας είναι πολυδιάστατη, αφηρημένη και σχετικά ασαφής. Υπάρχουν πολλές αντιθετικές ή/ και εναλλακτικές μεθοδολογίες ορισμού και προσέγγισής της, δίχως να ξεχωρίζει κάποια ως γενικότερα αποδεκτή. Ερωτήματα όπως φτώχεια σε σχέση με τι δεδομένα ή σε τι επίπεδα, σε τι χωροχρόνο και μετρούμενη με ποια ή ποιανού κριτήρια, αν και είναι βοηθητικά, εντούτοις δεν καταλήγουν σε πολύ ξεκάθαρες απαντήσεις. Υπάρχει ένας ενιαίος και αποδεκτός ορισμός της φτώχειας; Η απάντηση είναι βεβαίως όχι, αλλά η τρέχουσα πραγματικότητα επιτρέπει αφαίρεση και απλοποίηση. Θα ορίζεται η φτώχεια και η αποστέρηση με μοναδικό κριτήριο το χρηματικό εισόδημα ή συνυπολογίζονται και άλλα επιπρόσθετα στοιχεία; Θα μετράται η φτώχεια ως έλλειψη ελευθερίας και ικανοτήτων, ως έλλειψη οικονομικών πόρων και ελλειμματική χρησιμότητα, ως έλλειψη ευκαιριών ή/και ως μια κατάσταση αδυναμίας κάλυψης βασικών αναγκών; Και ποιες είναι αυτές οι βασικές ανάγκες, η έλλειψη των οποίων καθιστά κάποιον φτωχό; Ποιος αποφασίζει για το αν κάποιος είναι ή δεν είναι φτωχός; Όταν το ανεπαρκές διαθέσιμο εισόδημα και το έλλειμμα στην κατανάλωση αγαθών μεταφράζονται σε δείκτες αποστέρησης και μη κάλυψης στοιχειωδών αναγκών, είναι η κρίση ενός ειδικού επιστήμονα στη φτώχεια λιγότερο υποκειμενική από αυτήν που εκφράζεται από κάποιο μέλος του νοικοκυριού; Εάν οι άνθρωποι αποφασίζουν στη βάση της δική τους εμπειρίας ότι δεν «τα βγάζουν πέρα» κάτω από ένα συγκεκριμένο εισόδημα, είναι αυτό μια έγκυρη γραμμή φτώχειας; Είναι ελλειμματική η κάλυψη των βασικών αναγκών, σε περίπτωση που καταναλώνονται μόνον μερικά βασικά αγαθά; Πώς κατηγοριοποιούνται τα άτομα που έχουν ελλείψεις κάποιων βασικών αναγκών, αλλά καταναλώνουν αγαθά τα οποία δεν είναι άμεσης ανάγκης και προτεραιότητας; Είναι πράγματι φτωχοί εάν μπορούν να καλύψουν όλες τις βασικές τους ανάγκες αλλά επέλεξαν να μην το κάνουν; Άλλωστε η διάκριση μεταξύ εθελοντικής και μη εθελοντικής φτώχειας είναι εξαιρετικά αμφίβολη. Αυτοί που επιλέγουν ηθελημένα να αποστερούνται τα πάντα, έχουν πραγματικά φτωχές τις βασικές - φυσικές τους ανάγκες; Εάν θεωρήσουμε ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι φτωχοί, εφ όσον επέλεξαν να μη χρησιμοποιούν τις ανέσεις και τα αγαθά που οι περισσότεροι άνθρωποι απολαμβάνουν, τότε πώς εκλαμβάνονται εκείνοι που οικειοθελώς δεν επιλέγουν έναν περιθωριακό και μίζερο τρόπο ζωής; Έχουν πολλοί ανασφάλιστοι ηλικιωμένοι, άστεγοι, άτομα με ειδικές ανάγκες, ναρκομανείς και αλκοολικοί επιλέξει ορθολογικά τη φτώχεια τους; Είναι επιλεγμένη η φτώχεια για τις ανύπαντρες γυναίκες ή για τα άτομα που στερούνται στοιχειωδών εκπαιδευτικών διαπιστευτηρίων και για το λόγο αυτό στερούνται «ίσων» ευκαιριών στην αγορά εργασίας και της απολαβής ενός ευπρεπούς εισοδήματος; Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα, σίγουρα θα εμπεριέχει υποκειμενικά στοιχεία και κατά ένα μεγάλο βαθμό, θα εξαρτάται από το ποιος προσδιορίζει τι είναι φτώχεια, ποιες οι αντιλήψεις του και ποιο το ιδεολογικό του υπόβαθρο. Αν και η πολυπλοκότητα μέτρησης αντανακλά την πολυπλοκότητα του ορισμού, εντούτοις η φτώχεια σε μια χώρα ή σε μία περιοχή πρέπει να μετρηθεί άμεσα διότι αποτελεί ένα ουσιαστικό κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα. Οποιοσδήποτε ορισμός σίγουρα εμπεριέχει και συσχετίζεται με στοιχεία αποστέρησης, μιζέριας, στεναχώριας και σίγουρα αφορά έναν ανικανοποίητο, ελλειμματικό και περιθωριακό τρόπο ζωής. Η μέτρησή της είναι ίσως το πρώτο στοιχείο το οποίο είναι απαραίτητο για το σχεδιασμό κατάλληλης κοινωνικής πολιτικής. Ένα θεμελιώδες ζήτημα, που κρύβεται κάτω από τις διαφορές στις μεθοδολογικές προσεγγίσεις, αφορά στο πεδίο ορισμού και μέτρησης της φτώχειας. Από την περιγραφή μιας γενικής, αφηρημένης κατάστασης διαπιστώνεται ότι μεταξύ των φτωχών υπάρχει κάποιο έλλειμμα. Παραδοσιακά, το έλλειμμα αυτό αντιστοιχείται με την ευημερία και ειδικότερα με την ελλειμματική ευημερία, δηλαδή τον αποκλεισμό από αγαθά και υπηρεσίες ή/και την αδυναμία κάλυψης κάποιων βασικών - στοιχειωδών αναγκών (Hagenaars, van Praag 1985). Σε άλλες προσεγγίσεις, η φτώχεια εκλαμβάνεται ως έλλειψη δυνατοτήτων ή ως αδυναμία ελευθερίας να απολαμβάνει κανείς μία αξιοπρεπή ποιότητα ζωής (Sen 1976). 54

55 4.2. Η προσέγγιση της φτώχειας στο πλαίσιο της οικονομικής ευημερίας H οικονομική προσέγγιση διαχωρίζει τους φτωχούς από τους μη φτωχούς με κριτήριο την ατομική τους ευημερία. Υποτίθεται ότι ανάμεσα στις δύο ομάδες υπάρχει κάποιος τύπος «ανομοιομορφίας», «ασυνέχειας» ή κάποιο σημείο «ρήξης» (Ravallion 1996). Γι αυτό είναι απαραίτητη η χάραξη μιας γραμμής ή ενός ορίου, έτσι ώστε η συμπεριφορά και τα χαρακτηριστικά των φτωχών να «προεξέχουν», να αναγνωρίζονται και να διαφοροποιούνται από τους μη φτωχούς. Στο πλαίσιο αυτό, η φτώχεια επιχειρησιακά προσεγγίζεται με αμιγή εισοδηματικά κριτήρια, ως απόκλιση από ένα ελάχιστο επίπεδο οικονομικών - χρηματικών πόρων. Στη συνέχεια όμως, με όρους επιπέδου διαβίωσης και ευημερίας κατανοείται και ερμηνεύεται ως ευπάθεια, ως αδυναμία, ως ένα μη αποδεκτό ελλειμματικό επίπεδο εισοδήματος ή κατανάλωσης. Η κυριότερη κριτική στην οικονομική αυτή προσέγγιση, προέρχεται από τη θεωρία της κοινωνικής δικαιοσύνης. Κυρίως αμφισβητείται: Το κατά πόσο η χρησιμότητα μπορεί να αποτελεί έναν ικανοποιητικό δείκτη ευημερίας. Το κατά πόσο το χρηματικό εισόδημα ή οι καταναλωτικές δαπάνες συνιστούν ένα ικανοποιητικό μέτρο της χρησιμότητας. Το κατά πόσο μία βραχυχρόνια μείωση/αύξηση της χρησιμότητας επιφέρει και επιπτώσεις οι οποίες σχετίζονται με τη φτώχεια. Ο ad-hoc προσδιορισμός μιας διαχωριστικής γραμμής φτώχειας. 4.3 Η προσέγγιση των βασικών αναγκών και της λειτουργικότητας Η προσέγγιση των βασικών αναγκών, έχει αφετηρία τις κλασικές μελέτες του Rowntree (1901), όπου η απόλυτη φτώχεια προσδιορίζεται μέσω της αποστέρησης μιας σειράς βασικών αγαθών και υπηρεσιών (τροφή, νερό, στέγη, ρουχισμό, καλές συνθήκες υγιεινής κλπ) και συνδέεται άμεσα με την έννοια του ελαχίστου ορίου επιβίωσης (Streeten et al 1981). Μάλλον, πρόκειται για μία βιολογική προσέγγιση, καθώς δε δίνεται καθόλου έμφαση στην έννοια της χρησιμότητας ή της οικονομικής ευημερίας. Στην προσέγγιση της λειτουργικότητας τονίζεται ότι δεν πρέπει μόνο να εξετάζεται τι υλικά αγαθά ή μέγεθος εισοδήματος είναι διαθέσιμα, αλλά τι κάνουν και τι μπορεί αυτά να κάνουν (Sen 1987, 1992). Στο πλαίσιο αυτό, η κάλυψη των βασικών αναγκών αποτελεί ένα ουσιαστικό στοιχείο για να αξιολογηθεί η επίτευξη λειτουργικοτήτων. Μαζί με άλλα επιπρόσθετα στοιχεία, σε γενικές γραμμές, λόγω των ατομικών διαφοροποιήσεων, η ισότητα στην κάλυψη του χώρου των βασικών αναγκών, μετατρέπεται σε ανισότητα στο χώρο της λειτουργικότητας. Όπως ειδικότερα αναφέρει ο Α. Sen (1997, σ. 39), η ατομική ευημερία προσεγγίζεται καλύτερα ως δείκτης λειτουργικότητας (functioning) η οποία αποτελεί συστατικό στοιχείο της κατάστασης ενός ατόμου, και στην ουσία εκφράζεται με το τι κατορθώνεται να πραγματοποιείται. 4.4 Φτώχεια ικανοτήτων Στην πρωτοποριακή προσέγγιση του A. Sen (1976, 1997, σ. 40), η φτώχεια εκλαμβάνεται ως έλλειψη ικανοτήτων, εγγενών και οργανικών: π.χ. εισόδημα, εκπαίδευση, υγεία, ανθρώπινα δικαιώματα, αστικά δικαιώματα κ.λπ, που θα επέτρεπαν την επίτευξη λειτουργικοτήτων (να κάνουν οι άνθρωποι πράγματα που θέλουν) και την επίτευξη καταστάσεων που επιδιώκονται. Πρόκειται για μία προσέγγιση η οποία είναι σχετική, δηλαδή προσεγγίζεται με την 55

56 ανάπτυξη σχετικών δεικτών (Human Development και Human Poverty Indices), αλλά ταυτόχρονα μπορεί να καθορίσει ένα ελάχιστο σύνολο ικανοτήτων που είναι απαραίτητο, αναγκαίο ή δικαιωματικό (Doyal και Gough 1991). Θεωρώντας ότι τα χρηματικά μέτρα αποτυγχάνουν να συλλάβουν άλλες σημαντικές πτυχές της ατομικής ευημερίας, όπως οι κοινοτικοί πόροι, οι κοινωνικές σχέσεις, ο πολιτισμός, η προσωπική ασφάλεια και το φυσικό περιβάλλον, έχουν οδηγήσει ανάπτυξη ενός συνόλου συμπληρωματικών δεικτών που στοχεύουν να συλλάβουν τις ανθρώπινες ικανότητες (Sen McKinley Micklewright και Stewart, 2001). Πρόσφατα, Α. Sen (1999) έχει επεκτείνει την εννοιολογική προσέγγιση των ικανοτήτων, υποστηρίζοντας ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη μπορεί να αναζητηθεί σε πέντε δικαιώματα ή ελευθερίες: πολιτικές ελευθερίες, οικονομικές ανέσεις, κοινωνικές ευκαιρίες, εγγυήσεις διαφάνειας και προστατευτική ασφάλεια. Στο πλαίσιο αυτό (Βλ. Σχήμα 2), η προσέγγιση της φτώχειας ως ανικανότητα εκπλήρωσης ουσιαστικών λειτουργιών της ανθρώπινης ζωής (human poverty), διαφοροποιείται ουσιαστικά από την οικονομική φτώχεια (economic poverty). Λειτουργικότητες (Functionings) Ικανότητες (Capabilities) Συμμετοχή στην κοινωνική Να μπορεί να εμφανίζεται Να μπορεί να ζωή δημόσια χωρίς ντροπή συμμετέχει στην Οικονομική κοινωνική ζωή ευημερία Δημόσια Να μπορεί Να μπορεί Να μπορεί να Επίτευξη ενός εμφάνιση να είναι με να τρέφεται αποφύγει βασικού επιπέδου χωρίς ντροπή επαρκή επαρκώς την αποτρέψιμη χρησιμότητας ρουχισμό/ νοσηρότητα Αποφυγή στέγαση αποτρέψιμης νοσηρότητας Να τρέφεται επαρκώς Να διαθέτει επαρκή ρούχα/ στέγαση Να διαθέτει πόσιμο νερό Να διαβιεί σε υγιεινό περιβάλλον Να διαθέτει μόρφωση Να έχει πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα Να έχει πρόσβαση σε δημόσια μέσα μεταφοράς Βασικές ανάγκες Πηγή: L-M. Asselin, A. Dauphin,

57 4.5 Πυραμίδα των εννοιών φτώχειας O B. Baulch (1996) έχει περιγράψει επιτυχώς την προοδευτική διεύρυνση αυτού που εννοιολογικά θεωρείται φτώχεια, με την «πυραμίδα των εννοιών φτώχειας». Κάθε έννοια αντιπροσωπεύει μία διάσταση ευημερίας και κάθε εννοιολογική σύνθεση αποτελείται από έναν συνδυασμό διαστάσεων. Όπως φαίνεται (Σχήμα 3), σταδιακά οι συνδυασμοί διευρύνονται και γίνονται πιο πολύπλοκοι. Η παραδοσιακή οικονομική «σύλληψη» της φτώχειας, συνδυάζει το διαθέσιμο προσωπικό εισόδημα ή τις δαπάνες ιδιωτικής κατανάλωσης με την ιδιοκτησία διαρκών αγαθών και την παροχή - κατανάλωση κρατικών - δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών. Εμπειρικά, λόγω δυσκολιών μέτρησης άλλων παραγόντων, η εκτίμηση της οικονομικής φτώχειας γίνεται μόνο με τις καταναλωτικές δαπάνες ή το χρηματικό εισόδημα. Σχήμα 3. Πυραμίδα εννοιών της φτώχειας ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ + ΒΙΠ ΕΙΣΟΔΗΜΑ + ΒΙΠ + ΠΚΑΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑ + ΒΙΠ + ΠΚΑΥ + ΔΙΑΡΚΗ ΑΓΑΘΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ + ΒΙΠ + ΠΚΑΥ + ΔΙΑΡΚΗ ΑΓΑΘΑ + ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ + ΒΙΠ + ΠΚΑΥ + ΔΙΑΡΚΗ ΑΓΑΘΑ + ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ + ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ = Προσωπικό εισόδημα (ή εναλλακτικά δαπάνες ιδιωτικής κατανάλωσης), ΒΙΠ = Βασικοί ιδιοκτησιακοί πόροι, ΠΚΑΥ = Παροχή κρατικών αγαθών και υπηρεσιών Πηγή: Β. Baulch, 1996, ίδιες εκτιμήσεις 57

58 Στο άλλο άκρο του εννοιολογικού φάσματος, ο A.Sen (1997) θεωρεί την ελευθερία, την αυτονομία, την αξιοπρέπεια ως κεντρικά στοιχεία της έννοιας της φτώχειας, ενώ άλλα στοιχεία εκλαμβάνονται ως δευτερευούσης σπουδαιότητας. Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι όσο πιο σύνθετη είναι η εννοιολογική σύλληψη της φτώχειας, τόσο πιο δύσκολα καθίσταται λειτουργική και εμπειρικά μετρήσιμη. Κατά συνέπεια, αν και η προσέγγιση Sen είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην κατανόηση της ευημερίας και των ιδιοτήτων της ευημερίας, είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί ή να έχει μία εύχρηστη εμπειρική εφαρμογή Απόλυτη, σχετική φτώχεια και ζητήματα στην πρακτική μέτρησης της φτώχειας Υπάρχουν δύο μεθοδολογίες προσέγγισης της φτώχειας, η απόλυτη και η σχετική: Η απόλυτη προσέγγιση αναφέρεται στην έλλειψη κάποιου στοιχειώδους (ελαχίστου επιπέδου) εισοδήματος, που είναι αναγκαίο για την κάλυψη των βασικών αναγκών ενός ατόμου ή ενός νοικοκυριού. Εκφράζεται ως κόστος για «ένα στοιχειώδη καλάθι» αγαθών (φτώχεια ως ανεπάρκεια). Η σχετική φτώχεια επικεντρώνεται στην ανεπάρκεια ή την απόκλιση από ένα συνηθισμένο, κοινωνικά αποδεκτό επίπεδο διαβίωσης (φτώχειας ως ανισότητα). Σε γενικές γραμμές φαίνεται να υπάρχει συναίνεση ότι στις χώρες που βρίσκονται σε χαμηλότερα στάδια οικονομικής ανάπτυξης, σίγουρα υπάρχει κάποιο απελπιστικά χαμηλό απόλυτο επίπεδο αποστέρησης, όπου το άτομο, η οικογένεια ή το νοικοκυριό βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτης φτώχειας. Εντούτοις, στην περίπτωση των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, η προσέγγιση ενός τέτοιου επιπέδου δε φαίνεται να έχει κάποια χρησιμότητα και, συνεπώς, η φτώχεια πρέπει να εκτιμάται με σχετικά κριτήρια. Κατά τον A. Sen (1993, p. 41), όμως, η φτώχεια είναι «σχετική» αν η αξιολόγηση των πλεονεκτημάτων ή της ποιότητας ζωής ενός ατόμου ή νοικοκυριού γίνεται με βάση το εισόδημα, τις καταναλωτικές δαπάνες και τους οικονομικούς πόρους, γενικότερα, καθώς καταδεικνύεται το στοιχείο της απόστασης κλιμάκωσης, δηλαδή της ανισότητας. Είναι όμως «απόλυτη» στο χώρο των ικανοτήτων και της λειτουργικότητας, καθώς καταδεικνύει στοιχεία αδυναμίας να πραγματοποιηθούν ορισμένες αναγκαίες λειτουργίες (π.χ. αδυναμία κατανάλωσης τροφίμων υψηλής πρωτεϊνικής αξίας, αδυναμία αγοράς και ανανέωσης ενδυμάτων κ.λπ.), που, όμως, δε διαφοροποιεί ούτε εξαρτάται από τη θέση ενός ατόμου έναντι ενός άλλου. Κατά συνέπεια, η στέρηση ικανοτήτων ξεπερνά την «κοινότοπη συζήτηση» και τους προβληματισμούς μεταξύ σχετικής ή απόλυτης φτώχειας. Η στατιστική μέτρηση της φτώχειας συνιστά μία ξεχωριστή και ίσως περισσότερο πολύπλοκη διάσταση. Κοινή πρακτική συνιστά η εξειδίκευση και η εκτίμηση δύο ιδιαίτερα εύχρηστων δεικτών: αναλογία των φτωχών (δηλαδή την αναλογία του πληθυσμού με εισοδήματα κάτω από το όριο φτώχειας-headcount index) και χάσμα φτώχειας (δηλαδή, η απόσταση του μέσου εισοδήματος των φτωχών από το όριο της φτώχειας). Οι δείκτες αυτοί εμφανίζουν το πλεονέκτημα ότι ερμηνεύονται εύκολα και λειτουργούν συμπληρωματικά. Μαζί με την εκτίμηση του κινδύνου της φτώχειας, με αναφορά σε μία συγκεκριμένη ομάδα πληθυσμού, προσδιορίζονται στοιχεία και χαρακτηριστικά σύνθεσης, έντασης και έκτασης του φαινομένου. Ο A. Sen (1976), ωστόσο, επισημαίνει ότι η αναλογία φτωχών δεν αναφέρεται στο εισόδημα που υπολείπεται μέχρι το όριο φτώχειας, κάτι που προσεγγίζεται με το χάσμα της φτώχειας, που με τη σειρά του δεν αναφέρεται στην αναλογία των φτωχών. Παρ όλες τις οξείες κριτικές, όμως, ο «παραδοσιακός» δείκτης αναλογίας φτώχειας εξακολουθεί να παραμένει δημοφιλής, κυρίως λόγω της απλότητας και της ευχρηστίας του (Ravaillon 1996). Άλλωστε, μέχρι στιγμής, οι φαινομενικά εσωτερικές λογικές και οι μαθηματικοί-στατιστικοί τύποι άλλων τακτικών μέτρων ή δεικτών, δύσκολα κατανοούνται και αφομοιώνονται. 31 Για τον λόγο αυτό άλλωστε, οι δείκτες που επιλέγονται και αναλύονται παρακάτω, για την Ελλάδα και τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. είναι κυρίως οικονομικοί δείκτες. 58

59 Παράλληλα, έχει αρχίσει να αναγνωρίζεται η ανάγκη να εξετάζονται οι επιπτώσεις σε ολόκληρο το φάσμα της φτώχειας και κυρίως να εξετάζονται ειδικά οι οριακές περιπτώσεις (μόλις κάτω και πάνω από τη γραμμή φτώχειας). Γι αυτό, γίνονται εκτιμήσεις με πολλαπλά όρια φτώχειας (κάτω από 40%, 50% ή 70% της διαμέσου), θεωρώντας ότι έτσι αποτιμάται η περίπτωση των «εξαιρετικά φτωχών», καθώς και των «εξαιρετικά ευάλωτων» περιπτώσεων που βρίσκονται μόλις πάνω από τη διαχωριστική γραμμή. Σε άλλες περιπτώσεις, εκτός από το χρηματικό εισόδημα συνεκτιμώνται μία σειρά από δείκτες αποστέρησης, αποτυπώνοντας έτσι (ποιοτικά) στοιχεία συνθηκών διαβίωσης των φτωχών. Στο πλαίσιο αυτό, οι φτωχοί εκτός από ελλειμματικό εισόδημα εμφανίζουν και χαμηλό βιοτικό επίπεδο. 4.7 Μεθοδολογία μέτρησης του κινδύνου φτώχειας (Eurostat) Σύμφωνα με τον ορισμό της φτώχειας που ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το 1975, ορίζονται ως «φτωχά», «εκείνα τα άτομα ή τα νοικοκυριά των οποίων οι πόροι είναι τόσο χαμηλοί, ώστε να αποκλείονται από τον ελάχιστα αποδεκτό τρόπο ζωής της χώρας στην οποία ζουν». Στο πλαίσιο αυτό η φτώχεια καθορίζεται σε σχέση με το μέσο επίπεδο διαβίωσης μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια δεδομένη χρονική περίοδο (φτωχός σε σχέση με τους άλλους) και ανταποκρίνεται στις πολιτικές απασχόλησης, εκπαίδευσης και πρόνοιας που κινητοποιούνται σε εθνικό επίπεδο για την καταπολέμηση της φτώχειας. Αυτή η σχετική θεώρηση της φτώχειας δίνει έμφαση στην οικονομική ανισότητα, σε αντίθεση με την απόλυτη φτώχεια που δίνει έμφαση στην οικονομική ανεπάρκεια και προϋποθέτει τον καθορισμό μιας γραμμής φτώχειας (το κατώφλι της φτώχειας). Χρησιμοποιώντας τη μεθοδολογία που χρησιμοποιεί η Eurostat, η εν λόγω γραμμή καθορίζεται στο 60% του διάμεσου ισοδύναμου συνολικού διαθέσιμου εισοδήματος του νοικοκυριού 32. Για τον υπολογισμό του συνολικού ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος του νοικοκυριού λαμβάνεται υπόψη το συνολικό καθαρό εισόδημα όλων των μελών του νοικοκυριού, δηλαδή το εισόδημά τους που προκύπτει μετά την αφαίρεση των φόρων και των εισφορών για κοινωνική ασφάλιση. Επειδή όμως το να είναι ένα άτομο ή νοικοκυριό κάτω από αυτό το όριο δεν είναι ούτε απαραίτητο ούτε αρκετό για να πούμε ότι είναι και φτωχό, ο δείκτης δεν ονομάζεται δείκτης φτώχειας, αλλά μέτρο (όριο) κινδύνου φτώχειας. Ακολουθώντας τη μέθοδο αυτή της Eurostat στην παρούσα έρευνα για τον υπολογισμό του συνολικού ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος του νοικοκυριού, λαμβάνεται υπόψη το συνολικό καθαρό εισόδημα, δηλαδή το εισόδημα που προκύπτει μετά την αφαίρεση των φόρων και των εισφορών για κοινωνική ασφάλιση, που λαμβάνεται από όλα τα μέλη του νοικοκυριού. Συγκεκριμένα, οι εισοδηματικές συνιστώσες που περιλαμβάνονται στην έρευνα είναι (ερωτήματα Η Η ): και 1. Το εισόδημα από εργασία 2. Το εισόδημα από ατομική-ιδωτική επιχείρηση/γραφείο 3. Οι κοινωνικές παροχές - Βοηθήματα/Επιδόματα και οι συντάξεις 32 Σύμφωνα με τις οδηγίες της Eurostat, το ισοδύναμο μέγεθος νοικοκυριού υπολογίζεται με βάση την τροποποιημένη κλίμακα του ΟΟΣΑ, σύμφωνα με την οποία, δίνονται οι εξής συντελεστές στάθμισης: Συντελεστής στάθμισης 1 για τον πρώτο ενήλικα, 0,5 για άτομα άνω των 13 και 0,3 για παιδιά 13 ετών και κάτω. Το ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα κάθε νοικοκυριού υπολογίζεται διαιρώντας το συνολικό καθαρό εισόδημα του νοικοκυριού με το ισοδύναμο μέγεθος του. 33 Ποιο είναι το καθαρό μηνιαίο ατομικό σας εισόδημα λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πηγές, όπως μισθοί, υπερωρίες, εισοδήματα από ενοίκια, μερική απασχόληση, συντάξεις, οικογενειακή βοήθεια, κτλ.; Αναφέρατε ποσό. 34 Ποιο είναι το καθαρό μηνιαίο οικογενειακό σας εισόδημα, συμπεριλαμβανομένου του εισοδήματος των άλλων μελών της οικογένειάς σας, ή της οικογένειας προέλευσης, αν μένετε μόνος, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πηγές, όπως μισθοί, υπερωρίες, εισοδήματα από ενοίκια, μερική απασχόληση, συντάξεις κτλ.; Αναφέρατε ποσό. 59

60 4. Το εισόδημα από περιουσία (ενοίκια και άλλες πηγές) 5. Οι χρηματικές μεταβιβάσεις από οικογένεια/συγγενείς Το ισοδύναμο μέγεθος του νοικοκυριού υπολογίζεται με βάση την τροποποιημένη κλίμακα του ΟΟΣΑ, σύμφωνα με την οποία ορίζεται συντελεστής στάθμισης 1 για τον πρώτο ενήλικα, 0,5 για το δεύτερο ενήλικα και μέλη 14 ετών και άνω και 0,3 για παιδιά 13 ετών και κάτω 35. Είναι επομένως απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα του ερωτήματος: ΕΡ: Α1 του ερωτηματολογίου, από την ενότητα : ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. Στη συνέχεια, αφού γίνει διαχωρισμός φτωχών - μη φτωχών, με τη μεθοδολογία της πινακοποίησης (cross tabulation), θα καθοριστούν οι ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας. Ειδικότερα, θα γίνει cross tabulation του δείκτη φτώχειας με μεταβλητές του ερωτηματολογίου, όπως για παράδειγμα: 36 - Φύλο - Οικογενειακή κατάσταση - Μέγεθος νοικοκυριού - Ομάδες ηλικιών - Κύρια οικονομική δραστηριότητα και με ποια μορφή είναι η κύρια επαγγελματική δραστηριότητα (ΕΡ.B1) - Επίπεδο εκπαίδευσης και επιπλέον στοιχεία για το ρόλο της εκπαίδευσης (ΕΝΟΤΗΤΑ Δ) - Τύπος νοικοκυριού (δημιουργία μεταβλητής με αριθμό μελών, σύνθεση με αριθμό ενηλίκων, παιδιών και ηλικιωμένων) - Ιδιοκτησιακό καθεστώς της κατοικίας με βάση τα ερωτήματα: ΕΡ.H6.3 Μένετε σε δικιά σας κατοικία; ΕΡ.H6.5 Η οικογένειά σας μένει σε δικιά της κατοικία Επιπλέον, θα πραγματοποιηθεί οικονομετρική διερεύνηση (πολυμεταβλητή ανάλυση: Binary logistic regression) με εξαρτημένη μεταβλητή (νέος απασχολούμενος ή σε κατάσταση ανεργίας). Στο πλαίσιο αυτό, η πιθανότητα έκβασης στην κατάσταση Υ=1 (απασχολούμενος την περίοδο της επιτόπιας έρευνας) έναντι της εναλλακτικής κατάστασης Υ=0 (ανεργία την περίοδο διενέργειας της επιτόπιας έρευνας) εκλαμβάνεται ως μία συνάρτηση των ανεξάρτητων μεταβλητών x i, με i= 1,...,k, που θα είναι στοιχεία και χαρακτηριστικά των νέων (ηλικία, φύλο, επίπεδο εκπαίδευσης κοκ), τα οποία θα έχουν συλλεγεί από την επιτόπια έρευνα. 4.8 Κοινωνικός αποκλεισμός Οι δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι νέοι που κινδυνεύουν από τη φτώχεια είναι πλέον σωρευτικά. Η πραγματικότητα της φτώχειας απέκτησε ακόμη πιο περίπλοκο χαρακτήρα: πολλαπλά μειονεκτήματα και στέρηση, σε συνδυασμό με διάφορους παράγοντες κινδύνου, όπως η έλλειψη βασικών πόρων, οικογενειακά προβλήματα, 35 Επισημαίνεται ότι στην κατανομή κατά άτομο θεωρείται, με βάση τον παραπάνω ορισμό, ότι το κάθε μέλος του νοικοκυριού κατέχει το ίδιο εισόδημα που αντιστοιχεί στο ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα. Αυτό σημαίνει ότι το κάθε μέλος του νοικοκυριού απολαμβάνει το ίδιο επίπεδο διαβίωσης. Συνεπώς, στην κατά άτομο κατανομή, το εισόδημα που αποδίδεται σε κάθε άτομο δεν αντιπροσωπεύει χρηματική απολαβή, αλλά έναν δείκτη επιπέδου διαβίωσης. 36 Οι οποίες αναφέρονται ενδεικτικά και κυρίως εκτιμώνται για το σύνολο του πληθυσμού από άλλες έρευνες, όπως είναι π.χ. η EU SILC. 60

61 έλλειψη μαθησιακής ικανότητας και ψηφιακών δεξιοτήτων, επισφαλής υγεία, ανεπαρκής και απομακρυσμένη στέγαση, αποκλεισμός από την κοινωνία της πληροφορίας, καθώς και έλλειψη κοινωνικής στήριξης που επιδεινώνεται σε ορισμένες περιπτώσεις από τις διακρίσεις, οδηγούν σε ακραίες καταστάσεις φτώχειας και κοινωνικό αποκλεισμό. Η Silver (1994) υπογραμμίζει τρεις διαφορετικές περιπτώσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε κοινωνικό αποκλεισμό: έλλειψη αλληλεγγύης, έλλειψη ειδίκευσης (έλλειψη προσόντων) και μονοπώλιο (οι εντός και οι εκτός). Αναφέρεται ότι για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια διαδικασία με την οποία ορισμένα άτομα ωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας και αποτρέπονται να συμμετάσχουν πλήρως λόγω φτώχειας, ή έλλειψης βασικών ικανοτήτων και ευκαιριών δια βίου μάθησης ή ως αποτέλεσμα διακρίσεων. Αυτό τους απομακρύνει από την εργασία, το εισόδημα, τις ευκαιρίες εκπαίδευσης, καθώς επίσης και από τις κοινωνικές και κοινοτικές δραστηριότητες και δίκτυα. Έχουν λίγη πρόσβαση στους οργανισμούς δύναμης και λήψης αποφάσεων και έτσι, συχνά, έχουν το αίσθημα ότι είναι ανίσχυροι και ανίκανοι να πάρουν έλεγχο των αποφάσεων που έχουν επιπτώσεις στην καθημερινή τους ζωή. (European Commission, Joint Report on Social Exclusion summarising the results of the examination of the National Action Plans for Social Inclusion ( ), COM(2003) 773 final, 12 December 2003; Αντίστοιχα, ερευνητική ομάδα του ιδρύματος Townsend (Levitas, Pantazis, Patsios και Townsend), σε μία προσπάθεια εμπειρικής εφαρμογής των κριτηρίων του G. Room (1995), στα πλαίσια του προηγούμενου ορισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2003) ή του ορισμού του J. Berghman (1995), έχουν ξεχωρίζει τέσσερις διαστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού (στο Gordon κ.ά 2000): Αδυναμία ή αποκλεισμός λόγω ανεπάρκεια εισοδήματος ή πόρων Αποκλεισμός από την αγορά εργασίας Αποκλεισμός από τις υπηρεσίες του κοινωνικού κράτους Αποκλεισμός από κοινωνικές σχέσεις (κοινωνικές δραστηριότητες, απομόνωση, έλλειψη υποστήριξης, αστική αποδέσμευση και περιορισμός) Για τον G. Room (1995) ο κοινωνικός αποκλεισμός ορίζεται με άξονες αναφοράς: 37 Την ιδιωτική αγορά και κυρίως την αγορά εργασίας, μέσω της οποίας προάγεται η οικονομική ενσωμάτωση. Το κοινωνικό κράτος, μέσω του οποίου προάγεται η κοινωνική ενσωμάτωση. Τα άτυπα δίκτυα στήριξης (οικογένεια, φίλοι, γείτονες, δημοτικές -τοπικές υπηρεσίες κλπ), μέσω των οποίων προάγεται η διαπροσωπική ενσωμάτωση. Το δημοκρατικό σύστημα 38, μέσω του οποίου προάγεται η ενσωμάτωση και η ισότητα στην κοινωνία των πολιτών. 37 Για εκτενέστερη ανάλυση και μέτρηση του κοινωνικού αποκλεισμού βλέπε: Room, G. [ Ed.] (1995), Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis of Social Exclusion, The Policy Press. 38 Που είναι πλέον δεδομένο σε όλες τις χώρες χώρες της ΕΕ. 61

62 Δηλαδή, σε κοινωνικό αποκλεισμό, οδηγεί ο ταυτόχρονος αποκλεισμός από τους κύριους μηχανισμούς παραγωγής και διανομής πόρων όπως είναι: Η ιδιωτική αγορά, Το κοινωνικό κράτος Τα άτυπα δίκτυα στήριξης Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού και συσχέτισή του με την έννοια της φτώχειας και την έννοια της σχετικής αποστέρησης κατανοούνται καλύτερα με βάση τα κάτωθι στοιχεία (Σχήμα 4). Σχήμα 4. Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΑΤΥΠΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΗΡΙΞΗΣ Όπως είναι φανερό, η οικονομική φτώχεια συνιστά μία από τις βασικές διαστάσεις του αποκλεισμού, καθώς η μη συμμετοχή στις δραστηριότητες της ιδιωτικής αγοράς ουσιαστικά αφορούν την αγορά εργασίας και την απολαβή εισοδήματος μέσω της απασχόλησης. Σε καθαρά εμπειρικό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Eurostat καθορίζουν τον αριθμό των ατόμων που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισμό, σύμφωνα με τους τρεις ακόλουθους δείκτες: Κίνδυνος ή ποσοστό φτώχειας: Αναφέρεται στην κατάσταση των ατόμων, των οποίων το διαθέσιμο εισόδημα είναι κάτω από το 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος της χώρας τους. Είναι ένα σχετικό μέτρο για τη φτώχεια, που συνδέεται με την κατανομή του εισοδήματος, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πηγές του νομισματικού εισοδήματος, συμπεριλαμβανομένων των εσόδων της αγοράς και των κοινωνικών μεταβιβάσεων. Απεικονίζει τον 39 Μαζί οι τρεις δείκτες απεικονίζουν το στόχο της στρατηγικής της Ευρώπης

63 ορισμό της φτώχειας που ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το 1975, που ανταποκρίνεται στις πολιτικές απασχόλησης, εκπαίδευσης και πρόνοιας που κινητοποιούνται σε εθνικό επίπεδο για την καταπολέμηση της φτώχειας. 2. Ποσοστό ατόμων που ζει σε νοικοκυριά που έχουν σοβαρή υλική στέρηση. 40 Πρόκειται για έναν δείκτη ο οποίος ουσιαστικά συμπληρώνει την εικόνα που δίνεται μέσω του κινδύνου φτώχειας, παρέχοντας μία εκτίμηση για τη μερίδα των ατόμων που οι συνθήκες διαβίωσης έχουν πληγεί σοβαρά από την έλλειψη πόρων. 3. Ποσοστό πληθυσμού που διαβιεί σε νοικοκυριά με πολύ χαμηλή ένταση απασχόλησης. Αναφέρεται στο ποσοστό πληθυσμού ηλικίας ετών που τα μέλη τους εργάστηκαν λιγότερο από το 20% της συνήθους απασχόλησης κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους. 41 Φανερώνει την πόλωση μεταξύ πλούσιων και φτωχών σε απασχόληση νοικοκυριών. Έχοντας εξετάσει μερικά από τα στοιχεία που κυρίως αφορούν τη φτώχεια και το κοινωνικό αποκλεισμό, στη συνέχεια εξετάζεται η περίπτωση της οικονομικής φτώχειας και στη συνέχεια δίνεται μία σύντομη 42 συγκριτική περιγραφή για τις χώρες της ΕΕ-28 με βάση τα στοιχεία της EU SILC. 5. Τι δείχνουν τα στοιχεία της επιτόπιας έρευνας; Στην ενότητα αυτή αρχικά εξετάζονται αρχικά ορισμένα στοιχεία απλές κατανομές των στοιχείων της επιτόπιας έρευνας (φύλο, ηλικία κλπ). Στη συνέχεια γίνεται εκτενέστερη με βάση το δείκτη φτώχειας ο οποίος έχει εξειδικευτεί με βάση τη μεθοδολογία της Eurostat. Φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, επίπεδο εκπαίδευσης, σχέση με την αγορά εργασίας Εξετάζοντας αναλυτικά τα στοιχεία των επόμενων σχημάτων, διαπιστώνεται αρχικά ότι στο δείγμα η κατανομή νέων κατά φύλο σε κάθε ηλικιακή ομάδα (15-19, 20-24, και 30-34) είναι σχεδόν ισόποση (Σχήμα 5). Ενδιαφέροντα είναι και τα στοιχεία του επόμενου σχήματος 6, στο οποίο διαπιστώνεται ότι η μεγάλη πλειονότητα των νέων (80,6%) είναι άγαμοι, ενώ μόνον το 14,4% δηλώνει έγγαμος. Το πόρισμα αυτό συνάδει με τα στοιχεία για τη γαμηλιότητα στην Ελλάδα. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με την ΕΛ ΣΤΑΤ (2014), 43 η μέση ηλικία των γυναικών κατά τον πρώτο γάμο, για το 2013, ήταν 29,9 έτη, ενώ το 2012 ήταν λίγο χαμηλότερη, 29,6. Η αντίστοιχη μέση ηλικία των ανδρών για το 2013 ήταν 32,7 έτη, ενώ το 2012 ήταν 32,5. Σημειώνεται, ότι στο σύνολο των γάμων, οι γυναίκες που τέλεσαν πρώτο γάμο ήταν , ενώ οι άντρες ήταν Επιπλέον, διαπιστώνεται ότι η πλειοψηφία πρώτων γάμων για τις γυναίκες είναι στην ηλικιακή ομάδα ετών, ενώ για τους άνδρες είναι στην ηλικιακή ομάδα ετών. 40 Οι άνθρωποι θεωρούνται ότι αντιμετωπίζουν σοβαρή υλική στέρηση στην περίπτωση που παρουσιάζουν τουλάχιστον 4 από τις 9 στερήσεις: i) καθυστέρηση στην αποπληρωμή πάγιων λογαριασμών (ρεύμα, νερό κ.λπ.), ενοίκιο ή δόσεις δανείων κύριας κατοικίας ή δόσεις άλλων δανείων, ii) να κρατήσουν το σπίτι τους επαρκώς ζεστό, iii) να αντιμετωπίσουν απροσδόκητα έξοδα, iv) να τρώνε κρέας, ψάρι ή ισοδύναμο πρωτεΐνης κάθε δεύτερη μέρα, v) οικονομική αδυναμία για πληρωμή μιας εβδομάδας διακοπών, vi) οικονομική αδυναμία να διαθέτουν αυτοκίνητο, vii) να έχουν πλυντήριο ρούχων, viii) οικονομική αδυναμία να διαθέτουν έγχρωμη τηλεόραση ή ix) οικονομική αδυναμία να διαθέτουν τηλέφωνο. 41 Σύμφωνα με την ΕΛ ΣΤΑΤ (2014, σ. 19): «Η ένταση εργασίας ορίζεται ως ο λόγος μεταξύ του αριθμού μηνών που όλα τα μέλη εργάζονται κατά το προηγούμενο έτος και του συνολικού αριθμού μηνών που θα μπορούσαν θεωρητικά να έχουν εργαστεί κατά την ίδια περίοδο. Οικονομικά ενεργά μέλη θεωρούνται τα μέλη του νοικοκυριού ηλικίας ετών. Τα νοικοκυριά που αποτελούνται μόνο από μαθητές ή σπουδαστές κ.λπ. κάτω των 25 ετών ή και άτομα ηλικίας 60 ετών και άνω εξαιρούνται από τον υπολογισμό του δείκτη». 42 Λόγω της μεγάλης έκτασης που διαφορετικά θα μπορούσε να προσλάβει η εργασία. 43 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ, Φυσική κίνηση του πληθυσμού έτους , ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ, Πειραιάς, 30 Σεπτεμβρίου

64 Σύμφωνα με τα στοιχεία του Σχήματος 7, ποσοστό νέων 56,7% ηλικίας ζούσε με τους γονείς του. Το ποσοστό αυτό είναι πλησίον του αντίστοιχου ποσοστού (57,1% ) για το σύνολο της χώρας το 2013 (Βλέπε Σχήμα 23 παρακάτω), καθιστώντας τα στοιχεία του δείγματος ιδιαίτερα αξιόπιστα. Φαίνεται, επίσης, ότι η ανεργία των νέων είναι ιδιαίτερα υψηλή στις ηλικίες ετών, ενώ περιορίζεται στην ηλικιακή ομάδα ετών (Σχήμα 8). Από τους νέους οι οποίοι είναι εργαζόμενοι, ποσοστό 29,8% δηλώνει ότι είναι κύριος εισοδηματίας του νοικοκυριού (Σχήμα 9), ενώ οι περισσότεροι (51%) δηλώνουν ότι εργάζονται ως μισθωτοί στον ιδιωτικό τομέα (Σχήμα 10), με ηλικία έναρξης συστηματικής εργασίας που κυμαίνεται μεταξύ ετών (Σχήμα 11) και σε γενικές γραμμές η απασχόληση των περισσότερων είναι πλήρης (75,9%) παρά μερική (Σχήμα 12). Αναφορικά με τη μετάβαση μεταξύ εκπαίδευσης και απασχόλησης, διαπιστώνεται στο Σχήμα 13 ότι οι περισσότεροι νέοι (51%) δηλώνουν ότι η τωρινή τους εργασία δεν είναι η πρώτη μετά την εκπαίδευση, ενώ το 45% αναφέρει ότι όντως είναι η πρώτη τους εργασία μετά τις σπουδές/εκπαίδευση. Επίσης, φαίνεται ότι πολλοί από τους νέους που δεν είναι οικονομικά ενεργοί σπουδάζουν, ενώ 62,7% έχουν ολοκληρώσει τις σπουδές τους και αναζητούν εργασία (Σχήμα 14). Η κύρια δραστηριότητα όσων έχουν κλείσει τον κύκλο των σποδών τους (περίοδος μετά τις σπουδές) είναι είτε να έχουν βρει κατευθείαν μία πρώτη εργασία (25,9%) είτε να έχουν εργαστεί σε διάφορες δουλειές με διάρκεια μεγαλύτερη (27,4%) ή μικρότερη των τριών μηνών (Σχήμα 15). Σχήμα 5. Κατανομή νέων ετών κατά φύλο και ηλικιακές ομάδες 64

65 Σχήμα 6. Κατανομή νέων κατά οικογενειακή κατάσταση Σχήμα 7. Νέοι ετών που ζουν με τους γονείς τους, έχουν δικό τους νοικοκυριό κ.λπ. 65

66 Σχήμα 8. Σχέση των νέων με την αγορά εργασίας κύρια οικονομική δραστηριότητα κατά ηλικιακές ομάδες Σχήμα 9. Νέοι ετών που είναι οι κύριοι εισοδηματίες του νοικοκυριού Σχήμα 10. Επαγγελματική δραστηριότητα νέων ετών 66

67 Σχήμα 11. Ηλικία έναρξης συστηματικής εργασίας Σχήμα 12. Είδος απασχόλησης στην κύρια εργασία Σχήμα 13. Είναι η πρώτη εργασία αμέσως μετά την εκπαίδευσή σας; 67

68 Σχήμα 14. Εγγεγραμμένος σε κάποια βαθμίδα εκπαίδευσης αυτή τη στιγμή Σχήμα 15. Κύρια δραστηριότητα μετά τις σπουδές Ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού: η κρίση και οι επιπτώσεις της στους νέους Στη συνέχεια, από τα στοιχεία του Σχήματος 16, διαπιστώνεται ότι ο κίνδυνος φτώχειας είναι υψηλότερος για τους νέους 15-9 ετών (28,1%). Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει για μία ακόμη φορά την αξιοπιστία των στοιχείων της έρευνας, καθώς στο σύνολο της χώρας η παιδική φτώχεια για το έτος 2013 ανέρχεται σε 28,8%. 44 Επιπλέον, επιβεβαιώνεται η υπόθεσή μας ότι οι συνθήκες διαβίωσης των νέων ηλικίας ετών θα είναι πλησιέστερα στις αντίστοιχες συνθήκες διαβίωσης των παιδιών. Επίσης, υψηλός είναι ο κίνδυνος φτώχειας για τους νέους ετών (27,7%) και περιορίζεται σε 24,4% για τους νέους ετών και σε 25,1% για όσους έχουν ηλικία ετών (Σχήμα 17). Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα στοιχεία του κινδύνου της φτώχειας για όσους νέους ζουν με τους γονείς τους. Φαίνεται ότι αυτό, κατά ένα μεγάλο βαθμό, είναι μία ανάγκη, καθώς 29,4% ζει με εισόδημα κάτω από όριο της 44 Αφορά παιδιά ηλικίας μέχρι 18 ετών. 68

69 φτώχειας. Αντίθετα, οι νέοι που έχουν δικό τους νοικοκυριό σε ποσοστό 20,2% αντιμετωπίζει κίνδυνο φτώχειας (Σχήμα 17). Διαπιστώνεται, επίσης, ότι τα νοικοκυριά, με μεγάλο μέγεθος, κινδυνεύουν περισσότερο από ότι τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά (Σχήμα 18), κάτι το οποίο παρατηρείται και με τα στοιχεία της πανελλαδικής έρευνας συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών στην Ελλάδα (EU SILC). Η απόκτηση θέσης απασχόλησης είναι η ασφαλέστερη έξοδος από τη φτώχεια για όσους μπορούν να εργαστούν. Ωστόσο, η δυσκολία που αντιμετωπίζουν ορισμένοι προκειμένου να ακολουθήσουν την οδό αυτή, φαίνεται ότι δε μειώνεται σε ουσιαστικό βαθμό από την οικονομική ανάπτυξη και την αύξηση της απασχόλησης. Η μακροχρόνια ανεργία εξακολουθεί να ανέρχεται στο 3%. Το 16% του πληθυσμού κινδυνεύει από τη φτώχεια (βλέπε γράφημα 1 του παραρτήματος), ενώ ένας στους πέντε ζει σε ακατάλληλες συνθήκες στέγασης. Ακόμη, πιο ανησυχητικό για το μέλλον είναι ότι το ποσοστό των παιδιών που κινδυνεύουν από τη φτώχεια είναι περίπου 19% και ότι το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο εξακολουθεί να είναι υψηλό φθάνοντας το 15% περίπου. Το ποσοστό των ατόμων που ζουν σε νοικοκυριά ανέργων παρέμεινε σταθερό στο 10% περίπου κατά την περίοδο μεταξύ του 2000 και του 2005, προτού μειωθεί κατά μία ποσοστιαία μονάδα στη συνέχεια, ενώ δεν μειώθηκε σχεδόν καθόλου (0,3 ποσοστιαίες μονάδες) ο αριθμός των νοικοκυριών ανέργων με παιδιά. Η εργασία δεν παρέχει ικανοποιητική προστασία ενάντια στη φτώχεια Η εξασφάλιση μιας θέσης εργασίας δεν αποτελεί πάντοτε εγγύηση για την καταπολέμηση της φτώχειας και οι φτωχοί εργαζόμενοι αντιπροσωπεύουν το ένα πέμπτο των νέων που εργάζονται, που είναι κατά 5,8 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερο από ότι για το σύνολο των νέων. Η φτώχεια συνδέεται με τις συνθήκες απασχόλησης, όπως οι χαμηλές αμοιβές, η χαμηλή ειδίκευση, η επισφαλής απασχόληση ή η υποαπασχόληση. Λόγω της κρίσης, η αύξηση της προσωρινής απασχόλησης, της μερικής απασχόλησης (συμπεριλαμβανομένης της ακούσιας μερικής απασχόλησης), συχνά μαζί με τη στασιμότητα των μισθών έχει αυξήσει τον αριθμό των ατόμων με χαμηλές ετήσιες απολαβές, ιδίως μεταξύ των γυναικών και των νέων. Η φτώχεια των εργαζομένων σχετίζεται, επίσης, με τα χαμηλά ποσοστά εργασίας ανά οικογένεια, δηλαδή με καταστάσεις στις οποίες ελήφθησαν όλα μαζί, οι ενήλικες της οικογένειας δεν εργάζονται αρκετά για να έχουν τα προς το ζην για ολόκληρο το νοικοκυριό. Μεταξύ αυτών, άγαμοι γονείς, οικογένειες με ένα γονέα που δεν εργάζονται σε πλήρες ωράριο, καθώς και οικογένειες με ένα μισθωτό, αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο κίνδυνο της φτώχειας. Έτσι, βλέπουμε ότι οι άνεργοι καταγράφουν υψηλό κίνδυνο φτώχειας (33%), ενώ ιδιαίτερα υψηλό είναι και το αντίστοιχο ποσοστό (27%) για τους μη οικονομικά ενεργούς (Σχήμα 19). Συμπερασματικά, διαπιστώνεται ότι οι νέοι αντιμετωπίζουν κινδύνους φτώχειας παρόμοιους με το συνολικό πληθυσμό. Η μικρή ηλικία συνδέεται με το κίνδυνο της παιδικής φτώχειας, ενώ ο κίνδυνος είναι σχετικά πιο περιορισμένος για τις μεγαλύτερες ηλικίες. Επίσης, ο κίνδυνος είναι υψηλός για την Ελλάδα σε σύνθετες/μεγάλες οικογένειες. Οι νέοι που ζουν με τους γονείς τους, έρχονται αντιμέτωποι με υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας, συγκριτικά με τους νέους που έχουν δικό τους νοικοκυριό. Η εργασία προστατεύει από τη φτώχεια, αλλά όχι απόλυτα. Ένας στους πέντε εργαζόμενους νέους είναι φτωχός, ενώ η ανεργία σχετίζεται με υψηλό κίνδυνο φτώχειας. 69

70 Σχήμα 16. Κίνδυνος φτώχειας νέων κατά ηλικιακή ομάδα Σχήμα 17. Κίνδυνος φτώχειας νέων ηλικίας που ζουν με τους γονείς τους, έχουν δικό τους νοικοκυριό κ.λπ. 70

71 Σχήμα 18. Κίνδυνος φτώχειας νέων κατά μέγεθος νοικοκυριού Σχήμα 19. Κίνδυνος φτώχειας νέων ηλικίας κατά κατάσταση απασχόλησης 71

72 Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth 6. Λογιστική παλινδρόμηση: Περίπτωση εργαζομένων φτωχών Με την πολυμεταβλητή ανάλυση μπορεί να καθοριστούν αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ δύο μεταβλητών ελέγχοντας ταυτόχρονα ως προς κάποιες άλλες τρίτες μεταβλητές. Ειδικότερα, για να εξεταστεί η σχέση μεταξύ της απασχόλησης ή της ανεργίας των νέων και των ατομικών τους χαρακτηριστικών, προτείνεται να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της λογιστικής παλινδρόμησης (binomial logistic regression). Πρόκειται για μία μέθοδο πολυπαραγοντικής στατιστικής ανάλυσης (multivariate statistical analysis) που χρησιμοποιεί ένα σύνολο ανεξάρτητων μεταβλητών (independent variables) για τη διερεύνηση της κίνησης μιας κατηγορικής εξαρτημένης μεταβλητής (dependent variable). Η λογιστική παλινδρόμηση (Logistic Regression) είναι χρήσιμη σε καταστάσεις στις οποίες επιθυμούμε την πρόβλεψη της ύπαρξης ή της απουσίας ενός χαρακτηριστικού ή ενός συμβάντος. Η πρόβλεψη αυτή βασίζεται στην κατασκευή ενός μοντέλου και συγκεκριμένα στον προσδιορισμό των τιμών που παίρνουν οι συντελεστές ενός συνόλου ανεξάρτητων μεταβλητών που χρησιμοποιούνται ως μεταβλητές πρόβλεψης (predictor variables). Εκτός από την πρόβλεψη, ένα μοντέλο λογιστικής παλινδρόμησης δίνει τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε την επίδραση κάθε ανεξάρτητης μεταβλητής στη διαμόρφωση των τιμών της εξαρτημένης μεταβλητής. Στόχος είναι να προσδιοριστούν μεταβλητές /χαρακτηριστικά των νέων που σχετίζονται και επηρεάζουν θετικά τον τύπο της απασχόλησης: πλήρης ή μερική (ΕΡ.B4.1. Ποιο είναι το είδος της απασχόλησής σας;) Στο πλαίσιο αυτό, η πιθανότητα έκβασης στην κατάσταση Υ=1(απασχολούμενος την περίοδο της επιτόπιας έρευνας) έναντι της εναλλακτικής κατάστασης Υ=0 (ανεργία την περίοδο διενέργειας της επιτόπιας έρευνας), εκλαμβάνεται ως μία συνάρτηση των ανεξάρτητων μεταβλητών x i, με i= 1,...,k, που θα είναι στοιχεία και χαρακτηριστικά των νέων (ηλικία, φύλο, επίπεδο εκπαίδευσης κ.ο.κ.), τα οποία θα έχουν συλλεγεί από την επιτόπια έρευνα. Η πιθανότητα να συμβεί η έκβαση Υ=1, υπολογίζεται σύμφωνα με την ακόλουθη εξίσωση: 45 P(Y=1) = 1/1 + e y, όπου: y = a + b1 x b k x k Με τη μέθοδο αυτή, θα ελεγχθεί καταρχάς η επίδραση μιας σειράς παραγόντων, στην απασχόληση (έναντι της ανεργίας) νέων, όπως για παράδειγμα: ηλικία, φύλο, εκπαίδευση, οικογενειακή κατάσταση, γνώση υπολογιστών, ξένων γλωσσών, χρονικό διάστημα εργασίας στην τωρινή θέση, επίπεδο εκπαίδευσης /αν το αντικείμενο της εργασίας σχετίζεται με αυτό της εκπαίδευσης του ερωτώμενου (ΕΡ.B6), κ.ο.κ. Όσον αφορά στη μεθοδολογία εκτίμησης των προαναφερθέντων υποδειγμάτων, επισημαίνεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί το στατιστικό πακέτο SPSS, ενώ οι αντίστοιχοι συντελεστές παλινδρόμησης πρόκειται να υπολογιστούν με βάση την «iterative maximum likelihood method». Με την εφαρμογή της εν λόγω μεθοδολογίας, κατά την εκτίμηση κάθε επιμέρους μοντέλου, θα καταγράφεται η τιμή του συντελεστή Β, με βάση τον οποίο θα καθορίζεται το αν οι ανεξάρτητες μεταβλητές συσχετίζονται θετικά ή αρνητικά με τα επίπεδα της εκάστοτε εκλαμβανόμενης ως εξαρτημένης μεταβλητής. Όσο μεγαλύτερος και θετικός 45 Το μοντέλο είναι γραμμικό αν λογαριθμηθεί:. Διαφορετικά, η εξαρτημένη μεταβλητή Υ σχετίζεται κατευθείαν με τις ανεξάρτητες μεταβλητές, μέσω της εκθετικής συνάρτησης και άρα όχι γραμμικά. 72

73 Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth είναι ο συντελεστής Β, τόσο μεγαλύτερη θετική συσχέτιση υπάρχει. Αντίθετα, μεγάλες αρνητικές τιμές καταδεικνύουν μικρή πιθανότητα συσχέτισης. Δοκιμάστηκε ένας μεγάλος αριθμός με συνδυασμούς πολλών ανεξάρτητων μεταβλητών και από ότι φαίνεται μόνο ένας σχετικά περιορισμένος αριθμός από αυτές επιδρά στην απασχόληση των νέων, όπως φαίνεται στον κάτωθι Πίνακα. Πίνακας 1. Λογιστική παλινδρόμηση της απασχόλησης των νέων: η επίδραση της ηλικίας και του ερωτήματος αν ο νέος είναι ο κύριος εισοδηματίας του νοικοκυριού Απασχολούμενος: Model 1 B S.E. 46 Wald 47 Sig 48 Exp(B) Ηλικία (συνεχής) -0,862 0,238 13,099 0,000 0,422 Ηλικία στο τετράγωνο (συνεχής) 0,021 0,005 21,788 0,000 1,022 Η οικογένεια διαθέτει ιδιόκτητη κατοικία (1) -0,418 0,210 3,969 0,046 0,659 Κίνδυνος φτώχειας 0,645 0,154 17,550 0,000 1,906 Σταθερός όρος 7,301 3,055 5,713 0, ,444-2LL =1320,865 Cox & Snell R Square =0,212 Nagelkerke R Square =0,284 Διαπιστώνεται καταρχάς ότι η ηλικία, η διχοτομική μεταβλητή σε κίνδυνο φτώχειας (Ναι=1, Όχι=0) και το γεγονός αν η οικογένεια του ερωτώμενου έχει ιδιόκτητη κατοικία (Ναι=1, Όχι=0) είναι αυτές που ξεχώρισαν και είναι σημαντικές στην εξαρτημένη μεταβλητή. Επίσης διαπιστώνεται ότι οι τιμές Cox & Snell R Square = 0,212 και Nagelkerke R Square =0,284 είναι σχετικά ικανοποιητικές. Στον παραπάνω Πίνακα οι συντελεστές της στήλης B αναφέρονται στο λογιστικό μετασχηματισμό της εξαρτημένης (δίτιμης) μεταβλητής και όχι την εξαρτημένη μεταβλητή κατευθείαν. Οι συντελεστές της στήλης Exp(B) αναφέρονται στην εξαρτημένη (δίτιμη) μεταβλητή. Η ηλικία, η ιδιοκτησία κατοικίας της πατρικής οικογένειας επηρεάζουν αρνητικά την εξαρτημένη μεταβλητή γενικότερα. 49 Δηλαδή θα λέγαμε ότι καθώς αυξάνεται η ηλικία, μάλλον μειώνονται οι πιθανότητες των νέων να βρουν δουλειά. Το παράδοξο αυτό εύρημα μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στις συνέπειες της κρίσης καθώς η αντίστοιχη μεταβλητή που είναι η ηλικία στο τετράγωνο που συνήθως χρησιμοποιείται προσεγγιστικά ως μεταβλητή επαγγελματικής εμπειρία είναι θετική: οι νέοι που έχουν εμπειρία κατά μεγαλύτερη πιθανότητα έχουν απασχόληση από ότι οι νέοι με χαμηλότερη ή 46 Η πολυσυγγραμικότητα (multicollinearity) στη λογιστική παλινδρόμηση εξετάζεται με βάση τα τυπικά σφάλματα των συντελεστών b (standard errors for the b coefficients). Ένα τυπικό σφάλμα μεγαλύτερο του 2,0 φανερώνει αριθμητικά προβλήματα όπως π.χ. πολυσυγγραμικότητα μεταξύ των ανεξάρτητων μεταβλητών. Μηδενικά κελιά για μία διχοτομική ανεξάρτητη ψευδομεταβλητή με όλα τα υποκείμενα να έχουν ίδια τιμή και τέλειο διαχωρισμό 'complete separation', δηλαδή οι δύο ομάδες της εξαρτημένης μεταβλητής διαχωρίζονται τέλεια με σκορ πάνω σε μία από τις ανεξάρτητες μεταβλητές. Όπως διαπιστώνεται, καμία από τις ανεξάρτητες μεταβλητές δεν έχει τυπικό σφάλμα μεγαλύτερο του 2,0 (Πίνακας 1). Υπογραμμίζεται ότι ο έλεγχος των τυπικών σφαλμάτων δεν αφορά στο τυπικό σφάλμα του σταθερού όρου. 47 Αν το επίπεδο σημαντικότητας του Wald statistic είναι μικρό (μικρότερο από το 0,05), τότε η παράμετρος εκλαμβάνεται σημαντική-χρήσιμη για το μοντέλο. 48 Το Sig του Πίνακα αφορά στο επίπεδο σημαντικότητας του Wald statistic. Μία τιμή p<0.05 δείχνει ότι οι συντελεστές των ανεξάρτητων μεταβλητών είναι σημαντικά διάφοροι το μηδενός, δηλαδή ενισχύουν την επεξηγηματικά ισχύ του μοντέλου. 49 Στο λογιστικό της μετασχηματισμό. 73

74 Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth καθόλου εμπειρία. Επίσης διαπιστώνεται ότι η απασχόληση και η φτώχεια έχουν μεταξύ τους θετική σχέση, επιβεβαιώνοντας τη συνθήκη ότι για τους εργαζόμενους νέους η απασχόληση δεν συνιστά ασφαλές δίχτυ προστασίας ενάντια στη φτώχεια. Ιδιαίτερα για την Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της κρίσης, μετά την εξαφάνιση των καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας, οι νέοι σχεδόν από όλα τα οικονομικά στρώματα φαίνεται να παρατείνουν τις σπουδές, να εξακολουθούν να παραμένουν μαζί με τους γονείς και να παντρεύονται και να αποκτούν δική τους οικογένεια αργότερα. Στη χώρα μας αναφορικά με τους νέους φαίνεται να επιβεβαιώνεται το μοντέλο εντός - εκτός (insiders- outsiders) της αγοράς εργασίας. 50 Στο πλαίσιο αυτό, οι «εντός της αγοράς εργασίας», δηλαδή οι εργαζόμενοι νέοι με κάποια επαγγελματική εμπειρία, είναι σε πιο ασφαλείς θέσεις και σε μεγάλο βαθμό προστατευμένες από τους κινδύνους της αγοράς. Αντίθετα, οι νεοεισερχόμενοι στην αγορά εργασίας, είναι πιο πιθανό να καταλάβουν μια προσωρινή ανασφαλή και αβέβαιη θέση με ιδιαίτερα χαμηλές αποδοχές και να βρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας. Εάν δε, λόγω της κρίσης, η μετάβαση στην ενηλικίωση είναι αργή και επίπονη, για μεγάλο μέρος του γενικού πληθυσμού, τόσο πιο δύσκολο πρέπει να είναι για τους νέους ανθρώπους που μεγαλώνουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτό το ιδιαίτερα ευάλωτο τμήμα των νέων, μπορεί να περιγραφεί ως προς τις συγκεκριμένες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν - π.χ. ψυχικό τραύμα - πέραν εκείνων των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι νέοι γενικότερα. 7. Kοινωνικός αποκλεισμός, κίνδυνος φτώχειας και ανεργία νέων: συγκριτικά στοιχεία με τις χώρες της ΕΕ-28 Ο πληθυσμός νέων ετών που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισμό στην Ελλάδα το 2013 ανέρχεται σε 48,6% και είναι κατά 11,8 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερος από ότι για το σύνολο της χώρας (36,8%). Μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28 η Ελλάδα κατατάσσεται πρώτη και ακολουθούν η Βουλγαρία και η Ρουμανία με τιμές 48,1% και 47,5% αντίστοιχα (Σχήμα 20). Στο Σχήμα 21 φαίνονται αναλυτικά τα ποσοστά για την κάθε συνιστώσα του δείκτη κινδύνου φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού για το 2013, ενώ στο ίδιο σχήμα έχει προστεθεί το ποσοστό νέων κάτω των 25 ετών που είναι άνεργοι. Αναφορικά με τους νέους ετών που έρχονται αντιμέτωποι με τον κίνδυνο φτώχειας διαπιστώνεται ξανά ότι η Ελλάδα (33,1%) μαζί με τη Δανία (33,1%) βρίσκονται στην κορυφή μεταξύ των χωρών της ΕΕ - 28 και ακολουθούν η Ισπανία (29,5%), η Σουηδία (28%), η Ιταλία (26%) και η Πορτογαλία (25,6%). Είναι σχετικά παράδοξο το γεγονός ότι στη Δανία και στη Σουηδία, οι οποίες είναι χώρες του ευρωπαϊκού βορρά με αναπτυγμένο κράτος πρόνοιας, ο κίνδυνος φτώχειας των νέων κυμαίνεται σε πολύ υψηλά επίπεδα. Στις χώρες αυτές, μάλλον, επιβεβαιώνεται το μοντέλο εντός - εκτός (insiders- outsiders) της αγοράς εργασίας, το οποίο έχει ή αναφερθεί πριν. Το ποσοστό πληθυσμού νέων ετών που ζει σε νοικοκυριά με χαμηλή ένταση εργασίας στην Ελλάδα ανήλθε το 2013 σε 18,4% και ήταν λίγο χαμηλότερο της Δανίας (21%) και της Ιρλανδίας (21,5%). 51 Στην περίπτωση της Ισπανίας η τιμή του δείκτη περιορίζεται σε 14% και ακολουθεί η περίπτωση της Ιταλίας, Βελγίου, Κροατίας, Η. Βασιλείου, Βουλγαρίας, Γερμανίας και Πορτογαλίας με τιμές που κυμαίνονται μεταξύ 14% και 10,1% (που είναι και ο Ευρωπαϊκός μέσος όρος). 50 Τα μοντέλα insiders - outsiders χρησιμοποιήθηκαν για να εξηγήσουν τα διάφορα είδη διαχωρισμού (segmentations) που παρατηρούνται στην αγορά εργασίας (π.χ. μέλη συνδικαλιστικών φορέων - μη μέλη, ειδικευμένοι - ανειδίκευτοι εργαζόμενοι κ.ο.κ.) και τις επιδράσεις τους στην απασχόληση και την παραγωγικότητα (Βλ. Lindbeck και Snower, 1989). Σε αντιστοιχία, υπάρχει ο διαχωρισμός οι εντός συστήματος που απολαμβάνουν θεμιτά και αθέμιτα οφέλη, ενώ το σύστημα τους προστατεύει από τον ανταγωνισμό και την αξιοκρατία και οι εκτός συστήματος, που είναι περισσότεροι, αλλά διάσπαρτοι και σε αντίθεση με τους εντός συστήματος, πολύ λίγο ή καθόλου οργανωμένοι, όσον αφορά στην προάσπιση των συμφερόντων τους. 51 Τα στοιχεία της Ιρλανδίας είναι για το

75 Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth Η σοβαρή υλική στέρηση παρουσιάζει τον πληθυσμό νέων ετών που ζει σε νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες σε, τουλάχιστον, τέσσερις από τις εννέα, συνολικά, διαστάσεις της υλικής στέρησης. Για το 2013 το 20,3% του πληθυσμού νέων στην Ελλάδα βρισκόταν σε σοβαρή υλική στέρηση σε σχέση με το 43% της Βουλγαρίας, το 28,5% της Ρουμανίας, το 26,8% της Ουγγαρίας, το 24% της Λετονίας και το 9,6% της ΕΕ-28 (Σχήμα 21). Παρόμοιες παρατηρήσεις, προκύπτουν και από τα στοιχεία του ιδίου Σχήματος, όπου η ανεργία νέων κάτω των 25 ετών, σημειώνεται μέγιστη στην Ελλάδα (58,3%) και ακολουθούν η Ισπανία (55,5%), Κροατία (50%), Ιταλία (40%), Κύπρος (38,9%), Πορτογαλία (38,1%) και Σλοβακία (33,7%). Άλλωστε, διαπιστώνεται ότι λόγω της κρίσης ο κίνδυνος φτώχειας νέων, που κυμαινόταν γύρω από το 23% την περίοδο , 52 καταγράφει ανοδική πορεία την περίοδο , καταγράφοντας μέγιστες τιμές το 2012 (32,3%) και το 2013 (33,1%). Για την ίδια περίοδο η ανεργία νέων κάτω των 25 ετών, από 26,5% το 2004, περιορίζεται σε 21,9% το 2008 και καταγράφει την τιμή 58,3% το 2013 που είναι μέγιστη στο διάστημα αναφοράς. Όπως, δε, διαπιστώνεται από τα στοιχεία του Σχήματος 22, ο συντελεστής συσχέτισης ανάμεσα στις δύο μεταβλητές καταγράφει θετική και ιδιαίτερα υψηλή τιμή (r = 0,93). Φαίνεται, επομένως, ότι μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28, η Ελλάδα έρχεται πρώτη στον κίνδυνο φτώχειας και στην ανεργία νέων, ενώ καταλαμβάνει ιδιαίτερα υψηλές θέσεις στη σοβαρή υλική στέρηση και στην τιμή του δείκτη χαμηλής έντασης εργασίας. Πράγματι, οι άνεργοι νέοι στη χώρα μας είναι μία από τις ομάδες που βιώνουν αυξανόμενο κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικό αποκλεισμό. Πολλοί νέοι, αν και άνεργοι, έχουν σταματήσει να ψάχνουν συστηματικά για δουλειά γιατί έχουν απογοητευθεί, καθώς δε βλέπουν ότι θα έχουν δυνατότητες να ενταχθούν πλήρως στην αγορά εργασίας. Ουσιαστικά, η αγορά εργασίας στην Ελλάδα δεν είναι ενιαία, αλλά αποτελείται από αυτόνομες υπο-αγορές ή τμήματα ή μία πρωτεύουσα και μία δευτερεύουσα αγορά. Η πρώτη, χαρακτηρίζεται από σταθερή απασχόληση, υψηλότερες αποδοχές και εργασιακά επιδόματα, ενώ η δευτερεύουσα αγορά, περιλαμβάνει επαγγέλματα με μικρότερους μισθούς, χαμηλό κύρος, υψηλών κινδύνων, χωρίς μονιμότητα και δυνατότητα ανέλιξης. Σε αυτή την αγορά περιλαμβάνονται οι πιο ανεπιθύμητες εργασίες που, συνήθως βρίσκονται στον πιο βαρύ και "βρώμικο" τομέα εργασιακής απασχόλησης. Ως εκ τούτου, η θεωρία αναφέρει, ότι υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες μετακίνησης εργαζομένων από τη μία στην άλλη αγορά. Συνεπώς, κάθε αγορά πρέπει να αναλυθεί και να εξεταστεί ξεχωριστά. Στο πλαίσιο αυτό, ομάδες, όπως οι νέοι που ψάχνουν για δουλειά, λόγω της υψηλής ανεργίας, οδηγούνται και εγκλωβίζονται σε ασταθή και προσωρινά επαγγέλματα της δευτερεύουσας αγοράς εργασίας. Αυτή η αστάθεια και ο προσωρινός χαρακτήρας δημιουργεί μεγαλύτερο κίνδυνο ή έναν φαύλο κύκλο ανεργίας, φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. 52 Με εξαίρεση το 2006 και το 2007 που κυμαινόταν σε σχετικά υψηλότερα επίπεδα (25,1% και 24,9% αντίστοιχα). 75

76 κρίσης - In4Youth Σχήμα 20. Πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισμό στις χώρες της ΕΕ-28: νέοι ετών και σύνολο πληθυσμού, 2013 Πηγή: Eurostat 76

77 κρίσης - In4Youth Σχήμα 21. Κίνδυνος φτώχειας και σοβαρή υλική στέρηση νέων ετών, Ποσοστό πληθυσμού που διαβιεί σε νοικοκυριά με πολύ χαμηλή ένταση απασχόλησης και ανεργία νέων κάτω των 25 ετών στις χώρες της ΕΕ -28, 2013 Πηγή: Eurostat Σχήμα 22. Κίνδυνος φτώχειας νέων ετών και ανεργία νέων κάτω των 25 ετών στην Ελλάδα

78 Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων σε περίοδο οικονομικής κρίσης - In4Youth 8. Νέοι που ζουν με τους γονείς τους: Ελλάδα και χώρες της ΕΕ-28 Το 2013, 48,2% των νέων ηλικίας ετών, ζουν με τους γονείς τους στις χώρες - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ -28). Τα υψηλότερα ποσοστά παρουσιάζουν η Σλοβακία (74,1%), Κροατία (71,3%), Ιταλία (65,8%), Ουγγαρία (64,7%), Μάλτα (64%), Βουλγαρία (62,8%) και Ελλάδα (62,3%), ενώ τα χαμηλότερα η Δανία (15,8%), Φινλανδία (20,5%), Σουηδία (23,9%) και Γαλλία (34,2%). Μάλιστα, σύμφωνα με έρευνα της Εurostat, το ποσοστό αυτό αυξάνει στις νοτιοευρωπαϊκές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες και μειώνεται στις βορειοευρωπαϊκές. Για παράδειγμα, στη χώρα μας το ποσοστό από 56,8% το 2004, ανέρχεται σε 58,4% το 2008 και σε 62,3% το 2013 (Σχήμα 23). Τα στοιχεία της Eurostat περιλαμβάνουν νέους ετών που εξακολουθούν να ζουν με τους γονείς τους, μπορεί να είναι εργαζόμενοι, σπουδαστές, άνεργοι ή άεργοι. Έτσι, στην Ελλάδα παρατηρείται το γεγονός ότι μεταξύ 2008 και 2013, το ποσοστό νέων που είναι εργαζόμενοι σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης από 48,6% μειώνεται σε 26,5%. Για το ίδιο διάστημα, το ποσοστό νέων που ζουν με τους γονείς τους από 13,2% αυξάνει σε 37,1% (Σχήμα 5). Φαίνεται, επομένως, ότι η κρίση δημιούργησε την ανάγκη επιστροφής στην πατρική στέγη για πολλούς νέουςενήλικες. Η ανάγκη αυτή απορρέει, κατά ένα μεγάλο βαθμό, από το γεγονός ότι η ανεργία είναι κύριο χαρακτηριστικό της χώρας, ενώ οι νέοι είναι οι πλέον ευάλωτοι. Όπως διαπιστώνεται (Σχήμα 6), ενώ το 2008 (πριν την οικονομική ύφεση) το ποσοστό νέων ηλικίας που ζουν με τους γονείς τους και έχουν πλήρη απασχόληση ήταν 48,6%, το 2013 περιορίστηκε σε 26,5%. Σε γενικές γραμμές διαπιστώνεται ότι στην Ελλάδα, η κρίση είναι ιδιαίτερα επώδυνη για τους νέους, καθώς, εκτός από τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, κίνδυνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό που ζει με τους γονείς τους. Από αυτούς, ένα υψηλό ποσοστό, το 2013, δηλώνει ότι είναι άνεργο, ενώ το ποσοστό όσων έχουν πλήρη απασχόληση περιορίζεται δραστικά. 78

79 κρίσης - In4Youth Σχήμα 23. Νέοι ηλικίας που ζουν με τους γονείς τους και κίνδυνος φτώχειας (σύνολο χώρας), στις χώρες της ΕΕ - 28, 2013 Πηγή: Eurostat 79

80 κρίσης - In4Youth Σχήμα 24. Νέοι ηλικίας που ζουν με τους γονείς τους (%) και νέοι που ζουν με τους γονείς τους και έχουν πλήρη απασχόληση (%), Ελλάδα 2013 Πηγή: Eurostat 80

81 Συμπεράσματα Στο παρόν κείμενο, με απλή και πολυμεταβλητή ανάλυση εξετάστηκε ο κίνδυνος φτώχειας συγκριτικά με διάφορες ηλικιακές ομάδες νέων και αλλά επιπρόσθετα χαρακτηριστικά (φύλο, απασχόληση, εκπαίδευση). Η ανάλυσή βασίστηκε στα πρωτογενή στοιχεία της ποσοτικής έρευνας IN4YOUTH που διεξήχθη στην Ελλάδα την περίοδο σε δείγμα περίπου 2000 νέων ηλικίας ετών. Γενικά, τα αποτελέσματα της έρευνας, φαίνεται να μην διαφοροποιούνται σημαντικά από αποτελέσματα άλλων πρόσφατων ερευνών, όπως είναι για παράδειγμα η έρευνα EU SILC. Οι νέοι της έρευνας σε ποσοστό 28% βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας. Μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων υψηλότερα κινδυνεύουν όσοι είναι μεταξύ ετών σε αντίθεση με τον χαμηλότερο κίνδυνο φτώχειας των νέων ετών, πολλοί εκ των οποίων είναι ενταγμένοι στην αγορά εργασίας. Εξετάζοντας τη συσχέτιση βασικών κοινωνικό-οικονομικών μεταβλητών με τον κίνδυνο φτώχειας, διαπιστώνεται ότι φτωχογόνους παράγοντες για τους νέους αποτελούν: η χαμηλή εκπαίδευση η ανεργία το μέγεθος του νοικοκυριού Στη συνέχεια, με τη χρήση λογιστική παλινδρόμησης αναδείχθηκαν, μεταξύ άλλων, ως σημαντικοί παράγοντες της απασχόλησης των νέων: η ηλικία, η ιδιοκτησία ή μη κατοικίας της οικογένειας και ο κίνδυνος φτώχειας. 81

82 Βιβλιογραφία Asselin L-M. Dauphin A.,2001. Poverty measurement: A conceptual framework. Canadian Centre for International Studies and Cooperation. Arnett, J.J., Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55, pp Baulch, B Neglected trade-offs in poverty measurement, IDS Bulletin: Poverty,Policy and Aid, Vol. 27, No. 1. Berger, et al., Differentiation in the life courses? Changing patterns in labour market sequences in West Germany. European Sociological Review 9 (1), pp Bergman, J., Social exclusion in Europe: policy context and analytical framework. Ιn Room G. (eds.), Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis of Social Exclusion. Bristol: The Policy Press. Chisholm, L., Initial transitions between education, training and employment in a learning society. Sociologia, 29(6), pp Cohen, J., Cohen, P., West, SG., Aiken, LS., Applied multiple regression/ correlation analysis for the behavioral sciences. Hillsdale, NJ: Erlbaum. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ, Φυσική κίνηση του πληθυσμού έτους , ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ, Πειραιάς, 30 Σεπτεμβρίου Erikson, E. H., Identity, Youth and Crisis. New York: Norton. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Mapping youth transitions in Europe. Eurostat, Household structure in the EU. Luxembourg: Publications Office of the European Union. Eurostat, The Young Europeans. Luxemburg: European Union. Eurostat, Income, Poverty and Social Exclusion: second report. Luxembourg: European Social Statistics, pp European Commission, Joint Report on Social Exclusion summarising the results of the examination of the National Action Plans for Social Inclusion ( ). COM(2003) 773 final, 12 December Furlong, A., Cartmel, F.,1997. Youth and Social Change: Individualisation and Risk in Late Modernity. Milton Keynes, Open University. Iacovou, M., Leaving home: Independence, togetherness and income. Advances in Life Course Research, vol. 15 (4), pp Gordon, D., κ.ά., Poverty and Social Exclusion in Britain. York: Joseph Rowntree Foundation. Green, A.E., D.W. Owen and Wilson, R., Regional Differences in Labour Market Participation of Young People in the European Union. European Urban and Regional Studies, 8 (4), pp ( ). 82

83 Green, L., Myerson, J., Ostaszewski, P Discounting of delayed rewards across the life span: Age differences in individual discounting functions. Behavioural Processes, 46, pp Koulaidis, V., Dimopoulos, K., Science Education in Primary and Secondary Level: An analysis of the discursive transitions across different modalities of the pedagogic discourse. International Journal of Learning, vol.10. Lagree, J.C., Rolling Youth, Rocking Society. Youth take part in the post-modern debate on globalization. Paris: UNESCO. Levinson, D., The Seasons of a Man s Life. New York: Knopf. Lindbeck A., Snower, D. (1989), Job security, work incentives and unemployment. Scandinavian Journal of Economics Pollock, G Youth Transitions: Debates over the social context of becoming an adult. Sociology Compass 2(2), pp Ringen, S., Direct and indirect measures of poverty. Journal of Social Policy, 17(3), pp Ruggeri, Laderchi C.,2000., The monetary approach to poverty: a survey of concepts and methods. QEH Working Paper Series QEHWPS58. Working Paper Number 58 Room,G., Beyond the threshold: the measurement and analysis of social exclusion. Bristol: Policy Press. Sen, A K, Poverty: an ordinal approach to measurement. Econometrica, vol 44, pp Sen, A., Equality of What? in Choice, Welfare and Measurement. Oxford: Blackwell; Cambridge MA: MIT Press. Silver, H., Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms. International Labour Review, 133 (5-6), pp Townsend, P., Poverty in the United Kingdom. London: Allen Lane and Penguin Books. 83

84 Καθεστώτα Απασχόλησης και η Ευζωία των Νέων στην Ελλάδα Χ.Φ. ΜΠΕΛΛΑΣ Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ελλάδα Abstract The paper attempts to measure the well-being of Greek youth. Well-being is alternatively conceived of as either satisfaction (utility) or freedom (capability) in the relevant bibliography. The proposed measures are based on these alternative and allegedly conflicting approaches. It is, moreover, investigated whether the measures differ significantly according to the employment status of the persons (employed, unemployed or out of the labour force). The data are derived from our field survey conducted among persons aged 15 to 34 by using a closed type questionnaire. In particular, two sets of indices for youth satisfaction are proposed: Ten indices of satisfaction from private goods (nine specific and one general) and 22 for satisfaction from public institutions and policies (21 specific and one general). Freedom measures are subdivided into four categories: indices of consumption capabilities (seven specific and one general); measures of employment capabilities (eight specific and one general); indices of political and civil rights (eight specific and one general); and indices of ability for practical reason (eight specific and one general). Finally, a general capability index of youth was calculated on the basis of the above four index categories. The main conclusions with regard to well-being viewed as satisfaction are: a) Relative majorities of young Greeks are satisfied from private factors that influence their welfare. The only exception is family income; here the number of dissatisfied matches exactly that of the satisfied; b) Greek youth are extremely dissatisfied with public institutions and the conduct of public policies; c) the unemployed are clearly the most dissatisfied group. The main findings from the measurement of well-being as freedom are: a) Young persons, especially the unemployed, think that their employment capabilities are restricted; b) the unemployed stress their inadequate access to health services; c) no serious problems with regard to individual and political rights were recorded, with the ability for political participation being the salient exception; d) the unemployed think that their individual and political rights are restricted to a greater extent than the rest; e) Self-respect is in general at a satisfactory level, despite the fact that stress and the threat of poverty oppress the unemployed. The overarching conclusion emerging from the analysis of our data is that unemployment is the great threat to the well-being of Greek youth, irrespectively of whether the latter is viewed as satisfaction from private amenities, public institutions and policies or as freedom of access to material goods, labour markets, civil rights, and ability for deliberation and practical reason. Keywords: Well-being, utility, satisfaction, freedom, capabilities, practical reason 84

85 Εισαγωγή Ο σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να παρουσιάσει στατιστικά ευρήματα για την ευζωία των νέων στην Ελλάδα σε μια εποχή που η χώρα διέρχεται την μεγαλύτερη οικονομική κρίση της μεταπολεμικής οικονομικής της ιστορίας και να εξετάσει πώς η ευζωία διαφοροποιείται ανάλογα με το καθεστώς απασχόλησης του νέου ατόμου. Η ανάλυση βασίζεται στην πρωτογενή δειγματοληπτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Διαδικασίες Κοινωνικής Ένταξης και Ένταξης στην Αγορά Εργασίας των Νέων σε Περίοδο Οικονομικής Κρίσης. Στις σύγχρονες θεωρητικές αντιλήψεις φιλοσόφων και οικονομολόγων σχετικά με την ευζωία διακρίνει κανείς δύο εναλλακτικές και, σε κάποιο βαθμό, αντικρουόμενες προσεγγίσεις: από την μια πλευρά την προσέγγιση της ευζωίας ως ικανοποίησης και από την άλλη την θεώρησή της ως της ελευθερίας που έχει ένα άτομο ώστε να μπορεί να επιλέγει ανάμεσα σε εναλλακτικά σύνολα λειτουργικοτήτων που του επιτρέπουν να σχεδιάζει τη ζωή του. Σύμφωνα με την πρώτη προσέγγιση, η ευζωία (well-being) ενός ατόμου είναι η υποκειμενική αίσθηση ικανοποίησης που αποκομίζει από διάφορες πτυχές της ζωής του. Η θεωρητική θεμελίωση αυτής της προσέγγισης γίνεται στην βάση της πολιτικής και οικονομικής φιλοσοφίας του κλασικού ωφελιμισμού (utilitarianism) των Bentham, Sidgwick, J.S. Mill, Edgeworth, Marshall, Dalton και Pigou που ξεκινά από τα τέλη του 18 ου και εκτείνεται μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Οι υποθέσεις του ωφελιμισμού έχουν επικριθεί σφοδρά επειδή, εκτός από τις αντιρρήσεις που υπάρχουν σχετικά με τη δυνατότητα μέτρησης και διαπροσωπικής σύγκρισης της ατομικής ευημερίας, θεωρήθηκε ότι είναι δυνατόν να οδηγούν στην παραβίαση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά και να προσδίδουν μια μονοδιάστατη και ελλιπή προσέγγιση των αξιών και της εμπρόθετης δράσης των ατόμων. Ωστόσο, τελευταία παρατηρείται μια αναβίωση του ωφελιμισμού στο έργο οικονομολόγων όπως ο R. Layard (2005), αλλά και διεθνών οργανισμών. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2012 δημοσιεύτηκε υπό την αιγίδα του ΟΗΕ η πρώτη Έκθεση Παγκόσμιας Ευτυχίας ( Helliwell, Layard and Sachs 2012).Επίσης η κυβέρνηση των ΗΠΑ χρηματοδοτεί έρευνα υπό τον νομπελίστα στα οικονομικά ψυχολόγο Daniel Kahneman 53 προκειμένου να σχεδιαστούν τρόποι μέτρησης της «υποκειμενικής ευζωίας». Έχει προηγηθεί η Γαλλία δημοσιεύοντας τον δικό της Δείκτη Ευτυχίας το 2009 ενώ ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) έχει σχεδιάσει ένα σύνολο οδηγιών για τα μέλη του προκειμένου να δημιουργήσουν «στατιστικά δεδομένα ευζωίας» (OECD 2013). Η προσέγγιση της ατομικής ευζωίας αποκλειστικά ως ικανοποίησης έχει επικριθεί από οικονομολόγους και φιλοσόφους όπως ο Amartya Sen (1982, 1999α,1999β, 2009) και η Martha Nussbaum (2000). Σύμφωνα με αυτούς δεν έχει τόσο σημασία το πόσο ικανοποιημένος αισθάνεται κανείς αλλά το τι μπορεί να είναι ή να κάνει. Ο Sen, επικρίνοντας αντιλήψεις ωφελιμιστικού τύπου σχετικές με την έννοια της κοινωνικής ευημερίας, έχει διατυπώσει μια θεωρία «προσαρμοσμένων προτιμήσεων» (adaptive preferences) σύμφωνα με την οποία άτομα τα οποία μειονεκτούν σε κάποια κοινωνική κατάσταση αποδέχονται και υιοθετούν την κρατούσα κυρίαρχη ιδεολογία περί κοινωνικής ανισότητας. Συνεπώς ο Sen θεωρεί ότι είναι λανθασμένο οι «προσαρμοσμένες» αντιλήψεις να γίνονται αποδεκτές από τους φορείς της κοινωνικής πολιτικής σχετικά με το τι συνιστά αποδεκτό επίπεδο διαβίωσης. Ο ίδιος συγγραφέας μαζί με την M. Nussbaum προτείνουν πολιτικές που θα πρέπει να είναι προσανατολισμένες προς τη διεύρυνση των δυνατοτήτων (capabilities) των μελών μιας κοινωνίας, ιδιαίτερα εκείνων που βρίσκονται στην ασθενέστερη θέση. Οι δυνατότητες ενός ατόμου νοούνται ως οι βαθμοί ελευθερίας που έχει, ώστε να επιτελεί εναλλακτικά σύνολα λειτουργικοτήτων (functionings) και που του επιτρέπουν να ακολουθεί εναλλακτικά σχέδια ζωής. Τέτοιες λειτουργικότητες, σύμφωνα με τη Nussbaum, είναι το να έχει μια κανονική διάρκεια ζωής, να είναι σωματικά υγιές, να μπορεί να χρησιμοποιεί τις αισθήσεις, τη σκέψη και τη φαντασία του, να έχει συναισθήματα, να μπορεί να σχηματίζει αναστοχαστικά μια ιδέα για το τι είναι καλό, να μπορεί να ζει και να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους και να απολαμβάνει την κοινωνική βάση του αυτοσεβασμού, να ζει ενδιαφερόμενο για τον φυσικό κόσμο που το περιβάλλει και βεβαίως να έχει συμμετοχή και έλεγχο πάνω στο πολιτικό και οικονομικό του περιβάλλον. Από την έρευνά μας επιχειρήθηκε να καταγραφούν και οι δύο όψεις της ευημερίας των νέων. Από τις απαντήσεις κατασκευάστηκαν και προτείνονται δύο κατηγορίες δεικτών: α) Δείκτες Ικανοποίησης που υποδιαιρούνται σε : α1) Δείκτες ικανοποίησης από ιδιωτικά αγαθά ( 9 ειδικοί δείκτες και ένας γενικός δείκτης) και α2) Δείκτες ικανοποίησης από δημόσιους θεσμούς και πολιτικές ( 21 ειδικοί δείκτες και ένας γενικός δείκτης). β) Δείκτες Δυνατοτήτων που περιλαμβάνουν τέσσερις υποκατηγορίες δεικτών: β1) Δείκτες καταναλωτικών δυνατοτήτων ( 7 ειδικοί δείκτες και 53 Βλ. σχετικά Kahneman et al (2004). 85

86 ένας γενικός δείκτης), β2) Δείκτες εργασιακών δυνατοτήτων( 8 ειδικοί δείκτες και ένας γενικός δείκτης), β3) Δείκτες ατομικών και πολιτικών ελευθεριών ( 8 ειδικοί δείκτες και ένας γενικός δείκτης) και β4) Δείκτες δυνατοτήτων πρακτικού λόγου ( 8 ειδικοί δείκτες και ένας γενικός δείκτης). Τέλος κατασκευάστηκε και ένας Γενικός Δείκτης Δυνατοτήτων των νέων. Οι 68 παραπάνω δείκτες υπολογίστηκαν για το σύνολο του δείγματος και, επιπλέον, για κάθε μια από τις τρεις αμοιβαίως αποκλειόμενες κατηγορίες απασχόλησης στις οποίες μπορεί να βρίσκεται ένα νέο άτομο: Εργαζόμενος-η, άνεργος-η, δεν αναζητά εργασία. Οι απλοί δείκτες είναι διαφορές ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων και οι γενικοί δείκτες είναι σταθμισμένες διαφορές ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων. Στο επόμενο τμήμα επιχειρείται να μετρηθεί ο βαθμός ικανοποίησης της ελληνικής νεολαίας ενώ στο τρίτο τμήμα προτείνεται ένας τρόπος μέτρησης της τη ευζωίας των νέων όταν αυτή νοείται ως ελευθερία. Το κείμενο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των βασικών συμπερασμάτων που προκύπτουν από την ανάλυση, τόσο για το σύνολο των νέων όσα και για τις επιμέρους ομάδες στις οποίες μπορεί να υποδιαιρεθεί ανάλογα με το καθεστώς της απασχόλησης. Η Ευζωία των Νέων στην Ελλάδα ως Ικανοποίηση Στο εμπειρικό πεδίο, η προσέγγιση της ευζωίας ως ικανοποίησης έχει γίνει με την διάκριση και την προσπάθεια στατιστικής αποτύπωσης, κυρίως μέσω δομημένων ερωτηματολογίων, ξεχωριστών πεδίων ικανοποίησης: Ικανοποίηση από το εισόδημα, ικανοποίηση από την εργασία, ικανοποίηση από την υγεία, ικανοποίηση από την κατοικία, ικανοποίηση από το εύρος και την ποιότητα του ελεύθερου χρόνου, ικανοποίηση από τις περιβαλλοντικές συνθήκες της ζωής, ικανοποίηση από την κοινωνική ζωή, ικανοποίηση από τον γάμο ή από τη ζωή με την/τον σύντροφο. Η ικανοποίηση στα παραπάνω πεδία έχει διερευνηθεί στατιστικά πρωτογενώς μέσω ερωτηματολογίων σε δειγματοληπτικές έρευνες νοικοκυριών στην Γερμανία (German Socio-Economic Panel, GSOEP) και στο Ηνωμένο Βασίλειο (British Household Panel Survey, BHPS). Σε δευτερογενές επίπεδο, οι Bernard Van Praag και Ada Ferrei-i-Carbonell (2008) ανέλυσαν επεξεργάστηκαν οικονομετρικά υπάρχοντα πρωτογενή στοιχεία επιχειρώντας τον προσδιορισμό αιτιωδών σχέσεων για κάθε πεδίο ικανοποίησης. Επιπλέον, στην ανάλυσή τους οι ίδιοι συγγραφείς εκτίμησαν ένα επίπεδο γενικής ικανοποίησης χρησιμοποιώντας ως προσδιοριστικούς του παράγοντες τα επίπεδα ικανοποίησης στα επί μέρους πεδία. χρησιμοποιώντας Η ανάλυση στο ίδιο έργο επεκτείνεται σε μία ακόμη περιοχή: διάφορες μορφές ικανοποίησης από την πολιτική ζωή στην Ολλανδία. Οι επιμέρους εκτιμήσεις χρησιμοποιήθηκαν για να υπολογισθεί οικονομετρικά μια εξίσωση γενικής πολιτικής ικανοποίησης. Στην ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάζονται τα πρωτογενή δεδομένα που προέκυψαν σχετικά με την ικανοποίηση των νέων στην Ελλάδα και αναλύονται με βάση το καθεστώς της απασχόλησής τους (εργαζόμενες οι, άνεργες οι, εκτός εργατικού δυναμικού) προκειμένου να καταγραφούν οι διαφοροποιήσεις που προκύπτουν μεταξύ των τριών αυτών τμημάτων του δείγματος. Δείκτες Ικανοποίησης από Ιδιωτικά Αγαθά Η φύση των «ιδιωτικών» παραγόντων ικανοποίησης είναι τέτοια ώστε α) το άτομο να μπορεί μέσω της δράσης του να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη διαθεσιμότητά τους και β) να θεωρεί ότι οι επιπτώσεις τους περιορίζονται στο πρόσωπό του ή στο στενό κύκλο της οικιακής του ομάδας και των κοινωνικών του συναναστροφών. Η έρευνά μας επιχείρησε να αποτυπώσει την ικανοποίηση από τους παρακάτω ιδιωτικούς παράγοντες ικανοποίησης: οικογενειακό εισόδημα, εργασία, στέγαση, διάρκεια και ποιότητα του ελεύθερου χρόνου, διαθέσιμες στο άτομο υπηρεσίες υγείας, γάμος ή η συμβίωση με σύντροφο, ζωή τον τόπο κατοικίας τους και η κοινωνική ζωή τους. Με βάση τις απαντήσεις, υπολογίστηκε αρχικά ένας δείκτης ικανοποίησης για κάθε ένα από τα 9 σκέλη της ερώτησης Η.1 του ερωτηματολογίου που αφορούν ικανοποίηση από ιδιωτικούς παράγοντες και τα 21 σκέλη της ερώτησης Η.4 που αφορούν ικανοποίηση από δημόσιους θεσμούς και πολιτικές ως η διαφορά ποσοστών μεταξύ θετικών (πολύ ικανοποιημένος-η, αρκετά ικανοποιημένος-η) και αρνητικών (λίγο ικανοποιημένος-η, καθόλου ικανοποιημένος-η) απαντήσεων, ενώ στον υπολογισμό, όπως συνηθίζεται, δεν ελήφθησαν υπόψη οι «ουδέτερες» (μέτρια ικανοποιημένος-η) απαντήσεις. 86

87 . Διάγραμμα 1 Δείκτης Ικανοποίησης από Ιδιωτικά Αγαθά Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση κατά Κατηγορία Αγαθού (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Στο Διάγραμμα 1 παρουσιάζονται οι τιμές των 9 δεικτών ικανοποίησης που αναφέρονται στους «προσωπικούς» παράγοντες της ατομικής ευημερίας. Παρατηρείται ότι οι θετικές απαντήσεις υπερτερούν των αρνητικών, με εξαίρεση την ικανοποίηση από το εισόδημα όπου οι θετικές και αρνητικές απαντήσεις βρίσκονται σε απόλυτη ισορροπία. Είναι προφανές ότι οι επιπτώσεις της κρίσης στα οικογενειακά εισοδήματα έχουν δημιουργήσει μια μεγάλη μερίδα δυσαρεστημένων νέων που αγγίζει το ένα τρίτο των απαντήσεων του δείγματος. Πάντως φαίνεται ότι σε γενικές γραμμές οι νέες και οι νέοι δείχνουν ικανοποίηση από τους «ιδιωτικούς» παράγοντες που επηρεάζουν την ευημερία τους. Ιδιαίτερα ικανοποιημένοι είναι από την κατοικία, τη διαβίωση με σύζυγο/σύντροφο και τη κοινωνική τους ζωή. Πρέπει να επισημανθεί ότι η καταγραφή της ικανοποίησης που προέρχεται από την εργασία αφορά σχεδόν αποκλειστικά τα εργαζόμενα άτομα, επειδή τόσο τα άνεργα όσο και τα εκτός εργατικού δυναμικού άτομα στη συντριπτική τους πλειονότητά δεν απάντησαν στην ερώτηση. 87

88 Πίνακας 1 Δείκτες Ικανοποίησης από Ιδιωτικά Αγαθά Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά τύπο αγαθού και κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δείκτες Ικανοποίησης από: Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο δείγματος Εισόδημα 0,02-0,20 0,20 0,00 Εργασία 0,39-0,06-0,13 0,39 Διάρκεια ελεύθερου χρόνου -0,03 0,35 0,22 0,15 Ποιότητα ελεύθερου χρόνου 0,19 0,22 0,36 0,25 Υπηρεσίες υγείας 0,22 0,16 0,06 0,16 Κατοικία 0,54 0,50 0,75 0,59 Γάμο / Ζωή με σύντροφο 0,57 0,37 0,27 0,43 Κοινωνική Ζωή 0,48 0,49 0,59 0,51 Ζωή στον τόπο κατοικίας 0,32 0,20 0,47 0,32 Ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις προκύπτουν εάν το δείγμα διαμερισθεί σε τρεις ομάδες, ανάλογα με το καθεστώς απασχόλησης, σε άτομα που εργάζονται, σε άνεργους ες και άτομα που δεν αναζητούν εργασία. (Βλέπε Πίνακα 1). 54 Φαίνεται αμέσως ότι οι δείκτες ικανοποίησης των ανέργων είναι αισθητά χαμηλότεροι σε σύγκριση με τους περισσότερους αντίστοιχους δείκτες των άλλων δύο ομάδων. Ειδικά ως προς το εισόδημα, ο δείκτης για τα άνεργα άτομα παίρνει αρνητική τιμή (τα δυσαρεστημένα άτομα ξεπερνούν τα ικανοποιημένα κατά 20 ποσοστιαίες μονάδες). Ο μόνος δείκτης που υπερέχουν σε ικανοποίηση είναι η διάρκεια, όχι όμως και η ποιότητα του ελεύθερου χρόνου τους. Τα εργαζόμενα νέα άτομα υπερέχουν σε σύγκριση με τις άλλες δύο ομάδες ως προς την ικανοποίηση από το γάμο/ ζωή με σύντροφο και τις διαθέσιμες υπηρεσίες υγείας και υστερούν ως προς την ικανοποίηση που αποκομίζουν από τη ποιότητα και διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους. Την μεγαλύτερη ικανοποίηση για το οικογενειακό εισόδημα εμφανίζουν οι νέοι που δεν αναζητούν εργασία. Υπερέχουν επίσης ως προς την ικανοποίηση από τις συνθήκες στέγασης και την ποιότητα του ελεύθερου χρόνου τους. 54 Οι στατιστικοί έλεγχοι που πραγματοποιήθηκαν ανέδειξαν ιδιαίτερα σημαντικές διαφορές μεταξύ των τριών ομάδων και για τις 9 πτυχές της ικανοποίησης από ιδιωτικά αγαθά. 88

89 Δείκτες Ικανοποίησης από Δημόσιους Θεσμούς και Πολιτικές Τα κύρια χαρακτηριστικά των «δημόσιων» παραγόντων ικανοποίησης είναι ότι α) οι επιδράσεις τους διαχέονται στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και δεν περιορίζονται μόνο στο ίδιο το άτομο ή τα στενό του περιβάλλον και β) το άτομο έχει αρκετά περιορισμένη δυνατότητά επηρεασμού τους. Για να αποτυπώσει και τη «δημόσια» διάσταση της ικανοποίησης των νέων, η έρευνά μας κατέγραψε μέσω του ερωτηματολογίου και την ικανοποίηση που αντλεί το άτομο από τη λειτουργία δημόσιων πολιτικών θεσμών (κοινοβούλιο, κυβέρνηση, τοπική αυτοδιοίκηση, το σύστημα υγείας και κοινωνικής ασφάλισης, εκπαιδευτικό σύστημα, λειτουργία της αστυνομίας, εθνικής άμυνας και δικαιοσύνης, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ευρωκοινοβούλιο) και από ασκούμενες πολιτικές σε συγκεκριμένα πεδία (απασχόληση, μετανάστευση, ιδιωτικοποιήσεις και τη διαχείριση του δημόσιου χρέους). Πίνακας 2 Δείκτες Δυσαρέσκειας από Δημόσιους Θεσμούς και Πολιτικές Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά κατηγορία θεσμού και κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δείκτες Δυσαρέσκειας από: Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Βουλή -0,81-0,89-0,85-0,84 Πολιτική για το δημόσιο χρέος -0,78-0,88-0,86-0,84 Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης -0,85-0,86-0,80-0,83 Κυβέρνηση -0,78-0,88-0,85-0,83 Πολιτική της ΕΕ για το δημόσιο χρέος -0,80-0,82-0,85-0,82 Πολιτική για την απασχόληση -0,80-0,81-0,77-0,80 Πολιτική για τη μετανάστευση -0,76-0,81-0,79-0,78 Πολιτική για τις αποκρατικοποιήσεις -0,73-0,75-0,70-0,73 Σύστημα δημόσιας υγείας -0,68-0,78-0,70-0,72 Ευρωπαϊκή Ένωση -0,56-0,67-0,64-0,62 ΟΑΕΔ -0,62-0,54-0,63-0,60 Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο -0,55-0,61-0,58-0,58 Τοπική αυτοδιοίκηση -0,48-0,62-0,56-0,55 Δικαιοσύνη -0,49-0,60-0,56-0,54 Σύστημα δευτεροβάθμιας παιδείας -0,44-0,51-0,51-0,48 ΓΓ Νέας Γενιάς -0,41-0,52-0,48-0,46 89

90 Αστυνομία -0,40-0,46-0,47-0,44 Σύστημα πρωτοβάθμιας παιδείας -0,36-0,49-0,35-0,40 Σύστημα επαγγελματικής εκπαίδευσης -0,37-0,30-0,48-0,38 Σύστημα τριτοβάθμιας παιδείας -0,32-0,45-0,45-0,38 Σύστημα άμυνας -0,21-0,38-0,31-0,29 Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι τιμές των δεικτών ικανοποίησης από 16 δημόσιους θεσμούς και 5 πεδία άσκησης πολιτικής εκ μέρους του ελληνικού κράτους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εικόνα που προκύπτει είναι μια εικόνα γενικής δυσαρέσκειας που έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα ικανοποίησης που προέκυψε από τους δείκτες ικανοποίησης από ιδιωτικά αγαθά. Σε όλες τις κατηγορίες θεσμών και πολιτικών που διερευνήθηκαν, το ποσοστό των δυσαρεστημένων ατόμων ξεπερνά κατά πολύ το αντίστοιχο των ικανοποιημένων. Η δυσαρέσκεια των νέων ως προς τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η πολιτική είναι μεγάλη τα 5 πεδία πολιτικής που διερευνήθηκαν βρέθηκαν μεταξύ των 8 χειρότερων θέσεων. Την μεγαλύτερη όμως δυσαρέσκεια στους νέους προκαλεί ο κορυφαίος δημοκρατικός θεσμός της χώρας. Το ποσοστό όσων δήλωσαν λίγο ή καθόλου ικανοποιημένοι από το κοινοβούλιο ξεπερνά το αντίστοιχο όσων δήλωσαν πολύ ή αρκετά ικανοποιημένοι κατά 84 ποσοστιαίες μονάδες. Η δυσαρέσκεια για τη κυβέρνηση είναι σχεδόν εξίσου έντονη, όπως και για το θεσμό της κοινωνικής ασφάλισης ο οποίος περιλαμβάνει τους ισχύοντες κανόνες για τα επιδόματα ανεργίας. Το σύστημα της άμυνας της χώρας και το εκπαιδευτικό σύστημα προκαλούν την μικρότερη δυσαρέσκεια που ωστόσο και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μεγάλη. Η ανεργία είναι βασικός παράγοντας που διαφοροποιεί τη δυσαρέσκεια των νέων. Συγκεκριμένα, ο βαθμός της δυσαρέσκειας για δημόσιους θεσμούς και πολιτικές είναι μεγαλύτερος μεταξύ των ανέργων και μικρότερος μεταξύ των ατόμων που εργάζονται. Από τον Πίνακα 2 προκύπτει ότι σε 17 από τις 21 κατηγορίες δημόσιων θεσμών και πολιτικών οι άνεργοι ήταν η περισσότερο δυσαρεστημένη ομάδα. Στον αντίποδα, σε 16 από τις 21 κατηγορίες δημόσιων θεσμών και πολιτικών η κατηγορία των εργαζόμενων / αυτοαπασχολούμενων έχει τον χαμηλότερο δείκτη δυσαρέσκειας. Η κατάταξη των παραγόντων που προκαλούν τη δυσαρέσκεια τόσο των ανέργων όσο και των εργαζομένων είναι παρόμοια με αυτή που προέκυψε και για το σύνολο του δείγματος. Η κατηγορία των ατόμων που δεν αναζητούν εργασία ξεπέρασε τους άνεργους σε δυσαρέσκεια σχετικά με τη πολιτική της ΕΕ για το δημόσιο χρέος, την Αστυνομία, τη λειτουργία του ΟΑΕΔ και του συστήματος επαγγελματικής εκπαίδευσης. Οι τελευταίες διαπιστώσεις υποδεικνύουν ότι μεταξύ των νέων που σήμερα βρίσκονται εκτός εργατικού δυναμικού υπάρχει μια μερίδα αποθαρρημένων ατόμων που έχουν παράπονα από τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος ένταξης των νέων στις αγορές εργασίας. Οι έξι θεσμοί και πολιτικές στους οποίους υπήρξε εξαίρεση και η δυσαρέσκεια των εργαζόμενων δεν ήταν η μικρότερη ήταν οι πολιτικές απασχόλησης και αποκρατικοποιήσεων, το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, ο ΟΑΕΔ, και τα συστήματα πρωτοβάθμιας και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Στις τρεις πρώτες εξαιρέσεις και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση πιο μετριασμένη δυσαρέσκεια έδειξαν τα άτομα που δεν αναζητούν εργασία και στις άλλες δύο οι άνεργοι. Προφανώς μεταξύ των ανέργων του δείγματος υπάρχει ένα όχι εντελώς αμελητέο ποσοστό ατόμων που ικανοποιούνται από τη λειτουργία του ΟΑΕΔ και από το σύστημα στης επαγγελματικής εκπαίδευσης. 90

91 Διάγραμμα 2 Γενικός Δείκτης Ικανοποίησης των Νέων από Ιδιωτικά Αγαθά Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση κατά κατάσταση απασχόλησης (Σταθμισμένη διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Προκειμένου να συναθροιστούν τα αποτελέσματα που προκύπτουν από τους 9+21 επιμέρους δείκτες, κατασκευάστηκε ένας Γενικός Δείκτης Ικανοποίησης από Ιδιωτικά Αγαθά (ΓΔΙΙΑ) ως σταθμικός αριθμητικός μέσος των εννέα σχετικών δεικτών και ένας Γενικός Δείκτης Ικανοποίησης από Δημόσιους Θεσμούς και Πολιτικές (ΓΔΙΘΠ) ως σταθμικός αριθμητικός μέσος των 21 σχετικών δεικτών. 55 Ο Γενικός Δείκτης Ικανοποίησης των Νέων από Ιδιωτικά Αγαθά υπολογίστηκε σε 0,32 δηλαδή μεσοσταθμικά το ποσοστό των νέων ατόμων που δήλωσαν ικανοποιημένα ή πολύ ικανοποιημένε από τα 9 ιδιωτικά αγαθά ξεπέρασε κατά 32 ποσοστιαίες μονάδες το ποσοστό όσων δήλωσαν καθόλου ή λίγο ικανοποιημένες οι. Στο Διάγραμμα 2 αποτυπώνεται η υστέρηση του ΓΔΙΙΑ στην περίπτωση των ανέργων και η υψηλή τιμή του στην κατηγορία των ατόμων που δεν αναζητούν εργασία. 55 Ως συντελεστές στάθμισης για τον ΓΔΙΙΑ χρησιμοποιήθηκαν οι λόγοι του αριθμού των θετικών και αρνητικών απαντήσεων του κάθε δείκτη επί του συνόλου των θετικών και αρνητικών απαντήσεων και των εννέα κατηγοριών. Αντίστοιχη στάθμιση έγινε προκειμένου να υπολογισθεί ο Γενικός Δείκτης Ικανοποίησης από Δημόσιους Θεσμούς και Πολιτικές ΓΔΙΘΠ. Με τον ίδιο τρόπο υπολογίστηκαν ξεχωριστά ΓΔΙΙΑ και ΓΔΙΘΠ για τους εργαζόμενους, άνεργους και εκτός εργατικού δυναμικού νέους. Ο τρόπος κατασκευής των δεικτών πρώτον, δίνει μεγαλύτερη έμφαση στους παράγοντες εκείνους όπου οι «ουδέτερες» αξιολογήσεις υστερούν. Δεύτερον, το σύστημα στάθμισης δίνει μικρότερη βαρύτητα σε εκείνες τις κατηγορίες όπου υπάρχει σχετικά μικρός αριθμός συνολικών απαντήσεων. Τέλος, η βαρύτητα του επιμέρους δείκτη επηρεάζεται αρνητικά από το ποσοστό των ατόμων που δεν ήθελαν να απαντήσουν. 91

92 Διάγραμμα 3 Δείκτης Δυσαρέσκειας από Δημόσιους Θεσμούς και Πολιτικές Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση κατά κατάσταση απασχόλησης (Σταθμισμένη διαφορά θετικών και αρνητικών απαντήσεων Ο ΓΔΙΘΠ είναι ουσιαστικά δείκτης δυσαρέσκειας καθώς οι αρνητικές απαντήσεις ξεπερνούν μεσοσταθμικά τις θετικές κατά 64 ποσοστιαίες μονάδες. Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζονται και οι διαφοροποιήσεις του δείκτη ανάλογα με την κατάσταση απασχόλησης των ερωτωμένων. Η μεγαλύτερη δυσαρέσκεια καταγράφηκε στα άνεργα άτομα και η μικρότερη στου νέους που εργάζονται. Η Ευζωία των Νέων στην Ελλάδα ως Ελευθερία Στο εμπειρικό πεδίο οι Anand, Hunter and Smith (2005) υποστηρίζουν ότι κοινωνικές έρευνες και έρευνες σε νοικοκυριά όπως αυτές που προαναφέρθηκαν (BHPS και GSOEP) περιέχουν ήδη δεδομένα τα οποία μετρούν δυνατότητες. Οι Anand,Santos και Smith (2009) διερεύνησαν εμπειρικά τον τρόπο μέτρησης των δυνατοτήτων με τη χρήση ενός ερωτηματολογίου. που Η ανάλυσή τους έδειξε πώς μπορούν να μετρηθούν πολλές διαστάσεις δυνατοτήτων και να συνδεθούν με διαστάσεις ικανοποίησης από όψεις της ζωής. Επίσης έδειξε ότι μπορεί να εντοπιστούν μέσω στατιστικών τεχνικών αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ διαφόρων δυνατοτήτων και παραγόντων που τις προκαλούν. Οι Papadopoulos and Tsakloglou (2008) κατασκεύασαν δείκτες κοινωνικού αποκλεισμού εμπνευσμένους από την προσέγγιση των δυνατοτήτων του Sen με αναφορά στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης χρησιμοποιώντας στατιστικά δεδομένα της περιόδου από το ECHP. Σε πρώτο στάδιο δημιούργησαν, ως προσεγγίσεις στέρησης συγκεκριμένων δυνατοτήτων, στατικούς δείκτες στέρησης σε συγκεκριμένα πεδία. Στη συνέχεια συνάθροισαν τους επιμέρους δείκτες προκειμένου να κατασκευάσουν ένα δείκτη σωρευτικού μειονεκτήματος. Τέλος, εστίασαν στον εντοπισμό χρόνιου μειονεκτήματος το οποίο θεωρούν ως μια λογική προσέγγιση της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού. Χρησιμοποίησαν τέσσερα σύνολα δεδομένων (εισόδημα, συνθήκες διαβίωσης, αναγκαία μέσα διαβίωσης και κοινωνικές σχέσεις) για να υπολογίσουν αντίστοιχους δείκτες. Στη συνέχεια, δίνοντας την ίδια βαρύτητα σε κάθε επιμέρους δείκτη υπολόγισαν τον σωρευτικό δείκτη στέρησης ως τον αριθμό των δεικτών σύμφωνα με τους οποίους το κάθε μέλος του πληθυσμού ταξινομείται ως αποστερημένο εάν υστερεί σε τουλάχιστον δύο από τους παραπάνω τέσσερις δείκτες. Με αυτό το κριτήριο η σωρευτική στέρηση κυμάνθηκε από 3,4% στη Δανία σε 18,8% στην Ελλάδα. Χρησιμοποιώντας τον επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα των δειγματοληψιών της ECHP οι συγγραφείς κατέγραψαν τον αριθμό των περιπτώσεων που ένα άτομο θεωρήθηκε αποστερημένο στη διάρκεια της τριετίας Όσον αφορά τη συσχέτιση του κινδύνου στέρησης με κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, προκύπτει ότι σε όλες τις χώρες τα άτομα που απασχολούνται πλήρως αντιμετωπίζουν ένα στατιστικά χαμηλότερο κίνδυνο αποκλεισμού από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Επίσης τα δεδομένα δείχνουν ότι το μορφωτικό επίπεδο του ατόμου προστατεύει σημαντικά έναντι του κοινωνικού αποκλεισμού. Επιπλέον σε όλες τις χώρες ο κίνδυνος 92

93 κοινωνικού αποκλεισμού είναι σημαντικά υψηλότερος σε άτομα τα οποία ταξινομούνται ως «ασθενή/ανάπηρα». Τέλος σε όλες τις χώρες οι «φτωχοί μετανάστες από τον αναπτυσσόμενο κόσμο είναι από τις περισσότερο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες». Από την φιλοσοφική αφετηρία των δυνατοτήτων εκκινεί και ο δείκτης που κατασκευάστηκε από τη Sabina Alkire και συναδέλφους της στο Oxford Poverty and Human Development Initiative. 56 ) Ο Δείκτης της Πολυδιάστατης Φτώχειας στοχεύει να αποτυπώσει την φτώχεια στον αναπτυσσόμενο κόσμο και δεν στηρίζεται στην αντίληψη της φτώχειας ως εισοδηματικής στέρησης αλλά ως στέρησης βασικών λειτουργικοτήτων. O δείκτης στηρίζεται σε 10 ερωτήσεις που απευθύνονται σε νοικοκυριά, οι δύο από τις οποίες αφορούν στερήσεις στο μορφωτικό επίπεδο, οι δύο στο επίπεδο υγείας και οι έξι στο επίπεδο διαβίωσης. Οι δέκα παραπάνω στερήσεις σταθμίζονται διαφορετικά και εάν η τιμή του δείκτη ξεπερνά το 33% το νοικοκυριό θεωρείται φτωχό. Είναι σαφές ότι η φιλοσοφία του παραπάνω δείκτη είναι παρόμοια με εκείνη του γνωστού Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index, HDI) (1990) που χρησιμοποιείται από τον ΟΗΕ ως εναλλακτικός από το κατά κεφαλήν εισόδημα προσδιορισμός του βιοτικού επιπέδου. Στην παρούσα ανάλυση οι δυνατότητες των νέων κατηγοριοποιήθηκαν σε τέσσερις ομάδες: α) Δυνατότητες πρόσβασης σε σημαντικά καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες (διατροφή, κατοικία, ιδιωτικό μεταφορικό μέσο, αναψυχή και υπηρεσίες υγείας) και η εν γένει γενική εισοδηματική δυνατότητα της οικιακής ομάδας του ερωτώμενου ατόμου. Ειδικά για το εισόδημα οι απαντήσεις κατηγοριοποιήθηκαν σε τρεις ομάδες: χαμηλό, μεσαίο και υψηλό. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι με τις σχετικές ερωτήσεις διερευνήθηκαν οι δυνατότητες πρόσβασης που έχει το ερωτώμενο άτομο σε αγαθά και εισόδημα όχι η ικανοποίηση που αντλεί από αυτά. 57 β ) Δυνατότητες αξιοποίησης και ανάπτυξης της διαθέσιμης εργασιακής δύναμης. Εδώ καταγράφηκαν οι ευκαιρίες που έχει το άτομο να εργαστεί περισσότερο, ο βαθμός αξιοποίησης των υφιστάμενων δεξιοτήτων του, η δυνατότητα εργασίας υπό καθεστώς κοινωνικής ασφάλισης, η δυνατότητα άσκησης συνδικαλιστικής δράσης, η απουσία διακρίσεων εις βάρος του κατά την επιτέλεση της εργασίας και η δυνατότητα διεύρυνσης των γνώσεων και δεξιοτήτων του. γ) Πολιτική και ατομική ελευθερία. Εδώ διερευνήθηκαν οι δυνατότητες πολιτικής έκφρασης, η δυνατότητα συμμετοχής σε πολιτικές δραστηριότητες, η αίσθηση απουσίας διαφόρων ειδών διακρίσεων στην καθημερινή ζωή, η εξασφάλιση της σωματικής ακεραιότητας και η προστασία από αδικαιολόγητους ελέγχους της αστυνομίας. Ένα άλλο σύνολο σχετικών ερωτήσεων αφορούσαν την ελευθερία επιλογής συγκατοίκων, την ελευθερία σεξουαλικών επιλογών και την ελευθερία συνείδησης και έκφρασης θρησκευτικών πεποιθήσεων. δ) Δυνατότητα διαμόρφωσης πρακτικού λόγου. Η δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι να αναδιαμορφώνουν αναστοχαστικά τις αξίες και τα σχέδια της ζωής τους αποτελεί αυτό που στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία αποκαλείται πρακτικός λόγο (practical reason). Η ικανότητα του ατόμου να δρα ως φορέας εμπρόθετης ηθικής δράσης (moral agent) τον οδηγεί σε αυτό που ο John Rawls(1971) αποκαλεί αυτοσεβασμό. 58 Η εμπρόθετη ηθική δράση επιτρέπει στα άτομα, με γνώμονα τις επιδράσεις που υπάρχουν από το κοινωνικό περιβάλλον, να σχηματίζουν νέες αντιλήψεις για τη κοινωνική δικαιοσύνη, την αισθητική, να καλλιεργούν συναισθήματα και να διαμορφώνουν την συμπεριφορά τους. Για την κατασκευή των δεικτών υπολογίστηκαν διαφορές ποσοστού μεταξύ θετικών απαντήσεων όπου η συγκεκριμένη δυνατότητα θεωρήθηκε πολύ μεγάλη ή μεγάλη και αρνητικών απαντήσεων όπου η ίδια δυνατότητα θεωρήθηκε μικρή η πολύ μικρή. 56 Alkire, Roche and Seth (2013) 57 Για παράδειγμα, η ερώτηση για την αναψυχή είναι πόσες φορές εβδομάδες τον χρόνο αφιερώνει σε διαμονή εκτός του σπιτιού του για λόγους αναψυχής και όχι αν είναι ικανοποιημένο από τη διάρκεια ή ποιότητα του ελεύθερου χρόνου του. 58 Ο ίδιος, στο πλαίσιο της θεωρίας του για τη κοινωνική δικαιοσύνη, θεωρεί τον αυτοσεβασμό ως το σημαντικότερο από τα «πρωταρχικά αγαθά» που θα πρέπει να διαθέτει ένα άτομο. 93

94 Διάγραμμα 4 Δείκτες Δυνατοτήτων Κατανάλωσης Αγαθών Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Από το Διάγραμμα 4 προκύπτει ότι όσον αφορά τις καταναλωτικές δυνατότητες, το ποσοστό εκείνων με χαμηλό εισόδημα ξεπέρασε το αντίστοιχο εκείνων με υψηλό κατά 16 ποσοστιαίες μονάδες. Αρνητικό ήταν και το ισοζύγιο των απαντήσεων σχετικά με τη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας ενώ οι αρνητικές απαντήσεις ισοστάθμισαν τις θετικές στην ερώτηση για τις δυνατότητες πραγματοποίησης διακοπών. Στον αντίποδα, η δυνατότητα ιδιόκτητης κατοίκισης, η πρόσβαση σε μεταφορικό μέσο και σε διατροφή καταγράφηκε επαρκής. Στο ίδιο διάγραμμα εμφανίζεται και ο σύνθετος δείκτης καταναλωτικής δυνατότητας των νέων που υπολογίστηκε με τη χρήση κατάλληλων συντελεστών στάθμισης 59 ώστε να αντανακλούν τον βαθμό ανταπόκρισης των ερωτωμένων. Από τον δείκτη προκύπτει ότι οι θετικές αξιολογήσεις της καταναλωτικής δυνατότητας των νέων ξεπερνούν μεσοσταθμικά τις αρνητικές κατά 27 ποσοστιαίες μονάδες. 59 Η λογική του υπολογισμού των συντελεστών στάθμισης είναι ακριβώς η ίδια που χρησιμοποιήθηκε για τις σταθμίσεις στην κατασκευή γενικών δεικτών ικανοποίησης. 94

95 Πίνακας 3 Δείκτες Δυνατοτήτων Κατανάλωσης Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά κατηγορία δυνατότητας και κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δυνατότητα Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Οικογενειακό Εισόδημα -0,13-0,30-0,02-0,16 Πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας -0,04-0,14 0,06-0,04 Πραγματοποίηση διακοπών -0,06-0,07 0,18 0,01 Αδυναμία μετακίνησης σε καλύτερο σπίτι 0,13-0,12 0,35 0,11 Πρόσβαση σε τρόφιμα 0,37 0,20 0,41 0,33 Πρόσβαση σε ιδιωτικό μέσο μεταφοράς 0,51 0,23 0,27 0,35 Πρόσβαση σε ιδιοκατοίκηση 0,84 0,72 0,78 0,79 Σύνθετος Δείκτης Δυνατοτήτων Κατανάλωσης 0,30 0,19 0,30 0,27 Στον Πίνακα 3 φαίνεται η υστέρηση των δυνατοτήτων των ανέργων σε καταναλωτικές δυνατότητες και ιδιαίτερα στο εισόδημα, την πρόσβαση σε καλύτερες συνθήκες στέγασης και σε υπηρεσίες υγείας. Το τελευταίο προφανώς θα πρέπει να αποδοθεί στα περιορισμένα δικαιώματα που έχουν οι άνεργοι στο δημόσιο σύστημα υγείας. Διάγραμμα 5 Δείκτες Εργασιακών Δυνατοτήτων Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 (Διαφορά σταθμισμένων ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων) 95

96 Η αποτίμηση των εργασιακών δυνατοτήτων, όπως αποτυπώνεται στον σύνθετο δείκτη τους παίρνει την χαμηλότερη τιμή μεταξύ των 4 σύνθετων δεικτών δυνατοτήτων που υπολογίστηκαν στην παρούσα έρευνα. (βλ. Διάγραμμα 5). Η μεγάλη ανεργία που μαστίζει τους νέους ασφαλώς συντέλεσε αποφασιστικά ώστε η μερίδα των ατόμων που θεωρούν ότι οι ευκαιρίες που τους δίνονται για να εργαστούν περισσότερο από ό,τι δουλεύουν τώρα είναι πολύ λίγες ή λίγες να ξεπεράσει την αντίστοιχη όσων δήλωσαν το αντίθετο κατά 34 ποσοστιαίες μονάδες. Ακόμη μεγαλύτερη ήταν η ψαλίδα που χωρίζει εκείνους με συμμετοχή σε συνδικαλιστική δραστηριότητα και σε εκείνους που απέχουν, κάτι που θα πρέπει να οδηγήσει σε μια εις βάθος διερεύνηση των λόγων για τους οποίους οι νέοι απέχουν από τον συνδικαλισμό. Αρνητικό ήταν και το καθαρό ισοζύγιο των απαντήσεων που αφορούν τις ευκαιρίες που τους παρέχει το μορφωτικό τους επίπεδο, γεγονός που προβληματίζει σχετικά με τη συμβολή του εκπαιδευτικού συστήματος σε μια εποχή που η ζωή επηρεάζεται από ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις. Υπάρχει όμως και η παρήγορη πλευρά όσον αφορά τις δυνατότητες των νέων για εργασία. Συγκεκριμένα, το ισοζύγιο θετικών και αρνητικών αξιολογήσεων είναι ιδιαίτερα θετικό όσον αφορά την απουσία διακρίσεων στον εργασιακό χώρο και την εκτίμηση που απολαμβάνουν είτε ως υπάλληλοι είτε ως αυτοαπασχολούμενοι κατά την επιτέλεση της εργασίας τους. Σε μικρότερο βαθμό, αλλά πάντως θετική, είναι η αποτίμηση των ερωτωμένων σχετικά με τον βαθμό αξιοποίησης των γνώσεών τους και την δυνατότητα διεύρυνσής τους. Δηλαδή οι νέοι, παρότι διαπιστώνουν την ύπαρξη κενών στο μορφωτικό τους επίπεδο θεωρούν κατά σχετική πλειοψηφία ότι αξιοποιούν τις υφιστάμενες δεξιότητές τους και πιστεύουν ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις να τις διευρύνουν. Οι τελευταίες διαπιστώσεις δεν αποτελούν πάντως αιτία εφησυχασμού δεδομένου ότι τα ποσοστά όσων πιστεύουν ότι οι δυνατότητες αξιοποίησης και ανάπτυξης των γνώσεών τους είναι μικρές ή πολύ μικρές δεν είναι ευκαταφρόνητα. Πίνακας 4 Δείκτες Εργασιακών Δυνατοτήτων Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά κατηγορία εργασιακής δυνατότητας και κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δυνατότητα Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Συνδικαλιστική συμμετοχή -0,78-0,89-0,88-0,84 Ευκαιρίες για περισσότερη εργασία -0,37-0,43-0,10-0,34 Ευκαιρίες λόγω μόρφωσης -0,07-0,25-0,01-0,11 Κοινωνική Ασφάλιση στην εργασία 0, ,72 Δυνατότητα διεύρυνσης γνώσεων 0,23 0,17 0,47 0,28 Αξιοποίηση υφιστάμενων δεξιοτήτων 0,41 0,20 0,17 0,32 Εκτίμηση από το εργασιακό περιβάλλον 0,49 0,24 0,22 0,44 Απουσία διακρίσεων στην εργασία 0,70 0,41 0,44 0,56 Σύνθετος Δείκτης Εργασιακών Δυνατοτήτων 0,16-0,22-0,14 0,00 Όπως είναι αναμενόμενο, οι δείκτες δυνατοτήτων των ανέργων έχουν τις χαμηλότερες τιμές σε όλες τις κατηγορίες εργασιακών δυνατοτήτων. Εκτός από την προφανή έλλειψη δυνατότητας των ανέργων για εργασία, είναι άξια 96

97 επισήμανσης και η χαμηλή δυνατότητα πρόσβασης τους στην αγορά εργασίας λόγω υστέρησης στο μορφωτικό επίπεδο. (βλ. Πίνακα 4). Διάγραμμα 6 Δείκτες Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Όσον αφορά τις πολιτικές και ατομικές ελευθερίες των νέων (βλ. Διάγραμμα 6 ), η έρευνα κατέγραψε αρνητική καθαρή αποτίμηση μόνο σε μια σημαντική διάσταση της ατομικής ελευθερίας, την δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής. Ίσως η διαπίστωση αυτή, σε συνδυασμό με τη μεγάλη δυσαρέσκεια για τους πολιτικούς θεσμούς για την οποία έγινε αναφορά παραπάνω να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της παρούσας έρευνας που αφορά την ευζωία. Θα πρέπει να διερευνηθούν οι λόγοι που αποτρέπουν την πολιτική συμμετοχή των νέων και προκαλούν τη δυσαρέσκειά τους προς τους ισχύοντες θεσμούς της πολιτείας. Στις υπόλοιπες διαστάσεις, η έρευνα κατέγραψε θετικά ισοζύγια με αποτέλεσμα ο σύνθετος δείκτης ατομικών και πολιτικών ελευθεριών να διαμορφωθεί σε 0,34. Ιδιαίτερα τονισμένη είναι η απουσία αίσθησης για εις βάρος τους διακρίσεις στην καθημερινή ζωή που έρχεται να συμπληρώσει παρόμοια αίσθηση στο εργασιακό περιβάλλον. Είναι επίσης εμφανής η απουσία σοβαρής αίσθησης απειλής εναντίον της σωματικής τους ακεραιότητας και αδικαιολόγητης επέμβασης εκ μέρους της αστυνομίας. Η αίσθηση θρησκευτικής ελευθερίας βρέθηκε ελαφρά πάνω από την τιμή του σύνθετου δείκτη. Αντίθετα χαμηλότερα από τη μεσοσταθμική τιμή διαμορφώθηκε ο δείκτης ελευθερίας πολιτικών πεποιθήσεων και οι δύο δείκτες που καταγράφουν την ελευθερία στη σεξουαλική ζωή και στην επιλογή των μελών της οικιακής ομάδας. 97

98 Πίνακας 5 Δείκτες Ατομικών και Πολιτικών Ελευθεριών Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά τύπο δικαιώματος και ανά κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δείκτες Ελευθερίας Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής -0,24-0,29-0,24-0,25 Ελευθερία πολιτικών πεποιθήσεων 0,18 0,00 0,15 0,12 Δυνατότητες σεξουαλικής ικανοποίησης 0,20 0,15 0,25 0,20 Ελευθερία στις επιλογές συγκατοίκησης 0,36 0,15 0,42 0,31 Ελευθερία θρησκευτικών πεποιθήσεων 0,41 0,29 0,37 0,36 Ελευθερία από αδικαιολόγητο αστυνομικό έλεγχο 0,57 0,44 0,44 0,49 Ελευθερία σωματικής ακεραιότητας σε δημόσιο χώρο 0,71 0,58 0,50 0,61 Απουσία διακρίσεων εκτός εργασίας 0,83 0,55 0,59 0,68 Σύνθετος Δείκτης Πολιτικών Ελευθεριών 0,41 0,29 0,33 0,34 Και στην περίπτωση της αίσθησης ατομικών και πολιτικών ελευθεριών ( βλ. Πίνακα 5 ) οι δείκτες των ανέργων είναι σημαντικά χαμηλότεροι σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες. Επισημαίνεται ιδιαίτερα η δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής, όπου ο δείκτης είναι -0,29 και οι εμφανώς χαμηλότερες τιμές στους δείκτες ελευθερίας επιλογής στη συγκατοίκηση, στην αίσθηση διακρίσεων στη καθημερινή ζωή, αλλά και στην ελευθερία έκφρασης πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων και τις δυνατότητες σεξουαλικής πραγμάτωσης. Η δυνατότητα διαμόρφωσης πρακτικού λόγου των νέων διερευνήθηκε με 8 ερωτήσεις. Αρχικά υπολογίστηκε, και πάλι με τη χρήση της πεντάβαθμης κλίμακας Likert, ο βαθμός κατανόησης των θέσεων και απόψεων άλλων ατόμων, κάτι το οποίο αποτελεί τη βάση του αναστοχασμού. Με τρείς άλλες ερωτήσεις επιδιώχτηκε με τον ίδιο τρόπο η μέτρηση της λεγόμενης κοινωνικής βάσης του αυτοσεβασμού μέσω της διερεύνησης πρώτον, της αίσθησης κοινωνικού αποκλεισμού, δεύτερον της αίσθησης κοινωνικής αξίας/απαξίας της οικονομικής και εργασιακής του κατάστασης από τους άλλους και τρίτον του βαθμού εκτίμησης που θεωρεί ότι απολαμβάνει από τα μέλη της οικιακής του ομάδας. Ακολούθως, με την ερώτηση «πόσο συχνά θεωρείτε ότι είστε ένα άτομο που δεν «αξίζει» τίποτε» επιχειρήθηκε να προσδιοριστεί ο βαθμός του αυτοσεβασμού του. Οι ερωτήσεις, τέλος, για την παρουσία άγχους στην καθημερινή ζωή, φόβου έναντι του ενδεχομένου της φτώχειας και η ύπαρξη συναισθημάτων αγάπης για άλλα έμβια όντα και το φυσικό περιβάλλον επιχείρησαν να καταγράψουν την ικανότητα του να μη διακατέχεται από αρνητικά συναισθήματα. 98

99 Διάγραμμα 7 Δείκτες Δυνατότητας Διαμόρφωσης Πρακτικού Λόγου Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Από τις απαντήσεις που παρουσιάζονται στο Διάγραμμα 7 προκύπτει ότι οι νέοι άνθρωποι σε υψηλά ποσοστά θεωρούν ότι έχουν την ικανότητα να αναστοχάζονται και ότι είναι επίσης σε μεγάλα ποσοστά απαλλαγμένοι από μια απαξιωτική αντίληψη για τον εαυτό τους. Φαίνεται μάλιστα ότι ο αυτοσεβασμός τους έχει ισχυρή κοινωνική βάση. Ωστόσο, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα ποσοστά όσων διαφωνούν με αυτές τις γενικές διαπιστώσεις δεν είναι τελείως αμελητέα. Ιδιαίτερα το ποσοστό όσων πιστεύουν ότι κάποιοι τους «κοιτάζουν αφ υψηλού εξ αιτίας του εισοδήματος και της κοινωνικής τους κατάστασης» είναι 17,3% και η μερίδα όσων δήλωσαν ότι είναι δύσκολο ή πολύ δύσκολο να «μπαίνουν» στη θέση άλλων ανθρώπων ήταν 12,5%. Ή έρευνα έδειξε επίσης ότι τα νέα άτομα σε μεγάλο βαθμό δεν είναι απαλλαγμένα από το άγχος για τη καθημερινή ζωή ούτε από τον φόβο της φτώχειας. Όπως μάλιστα αποκαλύπτει η ανάλυση του δείγματος ανά κατηγορία απασχόλησης που παρουσιάζεται στον Πίνακα 6, το άγχος και ο φόβος για τη φτώχεια ταλανίζουν κυρίως τα άνεργα άτομα. Τέλος, ίσως να έχει σημασία το ότι καταγράφηκε ένα πολύ υψηλό ποσοστό αγάπης των νέων για το φυσικό περιβάλλον και τα άλλα έμβια όντα. 99

100 Πίνακας 6 Δείκτες Δυνατοτήτων Διαμόρφωσης Πρακτικού Λόγου Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά κατηγορία ελευθερίας και κατάσταση απασχόλησης (Διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Δείκτες Δυνατότητας Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Απουσία καθημερινού άγχους -0,09-0,15 0,04-0,07 Απουσία φόβου για φτώχεια 0,07-0,29 0,02-0,06 Κατανόηση των επιθυμιών άλλων ανθρώπων 0,47 0,39 0,35 0,41 Απουσία αίσθησης απαξίωσης για οικονομικούς λόγους 0,49 0,29 0,43 0,41 Απουσία αίσθησης κοινωνικού αποκλεισμού 0,73 0,46 0,56 0,60 Εκτίμηση από τους συγκάτοικους 0,67 0,57 0,60 0,62 Απουσία αίσθησης ατομικής απαξίωσης 0,73 0,61 0,60 0,66 Αγάπη για το φυσικό περιβάλλον και τα ζώα 0,78 0,68 0,68 0,72 Σύνθετος Δείκτης Πρακτικού Λόγου 0,51 0,31 0,43 0,44 Εκτός από το άγχος και το φόβο για τη φτώχεια, οι άνεργοι διαφοροποιούνται σημαντικά και ως προς την αίσθηση που έχουν για εις βάρος τους διακρίσεις στην καθημερινή ζωή έχουν ίδια αίσθηση αυτοσεβασμού με εκείνους τους νέους που δεν αναζητούν εργασία, σημαντικά χαμηλότερη από την αντίστοιχη όσων εργάζονται. Τα εργαζόμενα άτομα έχουν σημαντικά υψηλότερους δείκτες αναστοχαστικότητας, αίσθησης κοινωνικής εκτίμησης και αυτοεκτίμησης από τις άλλες δύο ομάδες του δείγματος. Πιστοποιείται έτσι η ισχυρή διασύνδεση ανάμεσα στο καθεστώς απασχόλησης και στην αίσθηση κοινωνικής αποδοχής και αυτοσεβασμού. 100

101 Διάγραμμα 8 Σύνθετοι Δείκτες Δυνατοτήτων και ο Γενικός Δείκτης Δυνατοτήτων Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 (Σταθμισμένη διαφορά ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Ο Γενικός Δείκτης Δυνατοτήτων της ελληνικής νεολαίας διαμορφώνεται σε 0,28. Εξετάζοντας τους τέσσερις σύνθετους δείκτες δυνατοτήτων προκύπτει ότι η τελική αποτίμηση των εργασιακών δυνατοτήτων παίρνει την χαμηλότερη τιμή μεταξύ των 4 σύνθετων δεικτών δυνατοτήτων που υπολογίστηκαν στην παρούσα έρευνα. Η τιμή του σύνθετου δείκτη είναι μηδενική, γεγονός που σημαίνει ότι το σταθμισμένο ποσοστό όσων δήλωσαν ότι οι εργασιακές τους δυνατότητες είναι περιορισμένες ή πολύ περιορισμένες ήταν ακριβώς ίσο με ον ποσοστό όσων δήλωσαν το ακριβώς αντίθετο. Στο ανησυχητικό αυτό αποτέλεσμα συντελούν η ανεργία, η χαμηλή συμμετοχή σε συνδικαλιστική δραστηριότητα και οι ευκαιρίες που οι νέοι θεωρούν πως τους παρέχει το μορφωτικό τους επίπεδο. Πίνακας 7 Σύνθετοι Δείκτες Δυνατοτήτων και ο Γενικός Δείκτης Δυνατοτήτων Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση κατά κατάσταση απασχόλησης (Σταθμισμένη διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) Σύνθετος Δείκτης Εργαζόμενοι Άνεργοι Δεν αναζητούν εργασία Σύνολο Δείκτης Καταναλωτικών Δυνατοτήτων 0,30 0,19 0,30 0,27 Δείκτης Εργασιακών Δυνατοτήτων 0,16-0,22-0,14 0,00 Δείκτης Ατομικών Δικαιωμάτων 0,41 0,29 0,33 0,34 Δείκτης Πρακτικού Λόγου 0,51 0,31 0,43 0,44 Γενικός Δείκτης Δυνατοτήτων 0,35 0,21 0,29 0,28 101

102 Οι άνεργοι έχουν την χαμηλότερη τιμή Γενικού Δείκτη Δυνατοτήτων, 0,21, υστερώντας έναντι των άλλων δύο κατηγοριών της νεολαίας και ως προς τις τέσσερις διαστάσεις δυνατοτήτων που εξετάστηκαν. Αντίθετα οι εργαζόμενοι, με Γενικό Δείκτη Δυνατοτήτων 0,35, υπερτερούν σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες σε σύγκριση με τα άλλα τέσσερα τμήματα του δείγματος. Συμπεράσματα Τα συμπεράσματα για την ευζωία των νέων που προκύπτουν από την πρωτογενή έρευνα που πραγματοποιήθηκε μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Οι νέοι και η ευζωία ως ικανοποίηση Οι νέοι είναι γενικά ικανοποιημένοι από τους ιδιωτικούς παράγοντες που επηρεάζουν την ευημερία τους, με εξαίρεση το οικογενειακό εισόδημα, όπου ο δείκτης ικανοποίησης μηδενίζεται. Οι νέοι είναι πολύ δυσαρεστημένοι από τη λειτουργία των δημόσιων θεσμών και από τον τρόπο άσκησης πολιτικής. Οι άνεργοι είναι η περισσότερο δυσαρεστημένη ομάδα. Έχουν αρνητικούς δείκτες ικανοποίησης από εισόδημα και, βέβαια, από εργασία. Οι νέοι και η ευζωία ως ελευθερία Οι νέοι, ιδίως οι άνεργοι, θεωρούν ότι έχουν περιορισμένες δυνατότητες στο εργασιακό πεδίο. Οι άνεργοι επισημαίνουν ιδιαίτερα την αδυναμία πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας. Δεν υπάρχουν σε γενικές γραμμές σοβαρά προβλήματα ως προς τις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες, με εξαίρεση τη δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής. Όμως οι πολιτικές και ατομικές ελευθερίες των ανέργων είναι περιορισμένες. Η αυτοεκτίμηση των νέων, σε γενικές γραμμές, διατηρείται σε ικανοποιητικά επίπεδα. Όμως το άγχος και η απειλή της φτώχειας καταδυναστεύουν τους άνεργους νέους. Συνεπώς, η κεντρική διαπίστωση που προκύπτει αβίαστα από την έρευνά μας είναι ότι η ανεργία αποτελεί τη μεγάλη απειλή για την ευζωία των νέων στη σημερινή Ελλάδα, είτε αυτή νοηθεί ως ικανοποίηση από ιδιωτικά αγαθά, δημόσιους θεσμούς και πολιτικές είτε ως ελευθερία πρόσβασης σε υλικά αγαθά, στις αγορές εργασίας, σε πολιτικές και ατομικές ελευθερίες είτε ως δυνατότητα διαμόρφωσης πρακτικού λόγου. 102

103 Διάγραμμα 9 Γενικοί Δείκτες Ευζωίας Νέοι ετών: Ελλάδα 2014 Ανάλυση ανά Καθεστώς Απασχόλησης (Σταθμισμένη διαφορά ποσοστού θετικών και αρνητικών απαντήσεων) 103

104 Βιβλιογραφία Alkire,S., Roche, J.M., and Seth,S Multidimensional Poverty Index 2013, OPHI Oxford Poverty and Human Development Initiative, University of Oxford. Alkire, S Valuing Freedoms: Sen s Capability Approach and Poverty Reduction, Oxford University Press. Anand, P., Cristina Santos,C., and Smith, R The Measurement of Capabilities p in K. Basu R. Kanbur (eds.) Arguments for a Better World. Essays in Honour of Amartya Sen Volume I. Ethics, Welfare and Measurement. Oxford University Press Ananand, P., Hunter, G., and Smith, R Capabilities and Wellbeing: Evidence Based on the Sen Nussbaum Approach to Welfare, Social Indicators Research, 79: British Household Panel Survey Institute for Social and Economic Research, University of Essex Comim,F., Qizilbash, M., and Alkire, S. (eds) The Capability Approach.Concepts, Measures and Applications.Cambridge University Press. European Community Household Panel (ECHP), German Socio-Economic Panel, European University Institute Helliwell,J., Layard, R. and Jeffrey Sachs, J. 2012, World Happiness Report, The Earth Institute, Columbia University. Human Development Report 1990: Concept and Measurement of Human Development, United Nations Development Programme, Oxford University Press. Kahneman, D., Kruger, A. B., Schkade, D., Schwarz, N., and Stone, A Toward National Wellbeing Accounts, American Economic Review, 94: Layard, R., (2005). Happiness: Lessons from a New Science, London and New York, Penguin. Nussbaum, M. C. 2000, Women and Human Development: The Capabilities Approach, Cambridge: Cambridge University Press. OECD Guidelines on Measuring Subjective Well-being, OECD publishing. Papadopoulos, F., and Tsakloglou, P Social exclusion in the EU: a capability-based approach στο Comim,F., Qizilbash, M., and Alkire, S. (eds).the Capability Approach. Concepts, Measures and Applications. Cambridge University Press. Rawls, J., 1971,.A Theory of Justice. Oxford University Press. Sen, A.K The Idea of Justice. Allen Lane. Sen, A.K. 1999α. Development as Freedom. Oxford University Press Sen, A.K., 1999.,Commodities and Capabilities. Oxford University Press. Sen, A.K Equality of What? Άρθρο 16 στο Α.Κ. Sen Choice, Welfare and Measurement, σελ Blackwell. 104

105 Sen, A.K Choice, Welfare and Measurement. Blackwell. Stiglitz, J., Sen, A.K., Fitoussi J-P Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress Van Praag, B.M.S. and Carbonell, A.F.i 2004.Happiness Quantified: A Satisfaction Calculus Approach, Oxford University Press. 105

106 European Education and Training Programmes for Youth and their application in Greece F. ASDERAKI 1, D. MARAGOS 2 1 University of Piraeus, Greece 2 State Scholarships Foundation, Greece asderaki@unipi.gr dmaragos@iky.gr Abstract European education and training programmes offer many opportunities for young people. This study examines the mobility and networking prospects for studies and placements for young Greek students. Several studies indicate that there is a strong connection between a studying or a working period abroad and the development of transversal skills social and intercultural competences included. Moreover apprenticeships and placements are key elements for bridging the gap between education and the labor market. In Greece there is a need for better coordination and implementation of various programmes since they are assigned to several Ministries or various decentralized bodies. The core question is how Greece could exploit their potential in order to improve youth capabilities and competences, reverse unemployment and drain brain. Key words: Erasmus Programme, higher education, youth, mobility, training, placement, employability 1. Introduction European education and training programmes offer many mobility opportunities for studies and placements abroad. According to recent study top motivations for studying and training in other European country is the wish to live abroad and meet new people, the improvement of foreign language skills, and the development of transversal skills followed by the aspiration to enhance employability (The Erasmus impact study 2014:14). Moreover, ninety two percent (92%) of employers are looking for transversal skills, such as openness to and curiosity about new challenges, problem-solving and decision-making skills, confidence, knowledge in their field (91%) and relevant work experience (78%)[ibid]. The study summarizes that Erasmus students are in better position to find their first job and to enhance their career development (ibid). Youth unemployment is a major problem for Europe. Almost five million young people under 25 years old are excluded from the labor market while seven and a half million between 15 and 24 are neither in employment, nor in education or training (NEETs). According to the European Commission there is a huge gap of youth unemployment between EU countries (Germany at 7.8% in July 2014, Spain 53.8% followed by Greece 53.1% in May 2014) 60. Several reports highlighted the misalignment of higher education provision and the needs of the labor market. According to the 2013 McKinsey report, forty-five percent of employers in Greece report a lack of skills in young graduates of all educational backgrounds (McKinsey 2013:9). Eurydice also refers to the fact that there is only minimal or no 60 Information retrieved by [Accessed 25 November 2014]. 106

107 involvement of employers in planning various study programmes in Greece (Eurydice 2014). This gap could be partly treated through the joint development of apprenticeships and placements for students and graduates according to their field of study. For many years the European programmes were the main elements for youth networking and mobility. However, their implementation in Greece was assigned to several Ministries or various decentralized bodies (i.e. the State Scholarships Foundation, the National Youth Foundation, Institute of Youth and Lifelong Learning, the Organization for Vocational Training, Manpower Employment Organisation, the National Documentation Center), which, in many cases, did not coordinate their actions. The lack of information and substantive support contributed to sub-optimum results. The core question is how Greece could exploit their potential in order to improve youth capabilities and competences, reverse unemployment and drain brain. The aim of this study is to highlight the benefits of the European education and training programmes for the Greek students. It has the following structure: the European educational and training programmes are shortly presented; enhancement of youth networking and participation in youth organisations in Greece follows; mobility and its relation to employability is discussed, and finally, the authors elaborate on the mobility data provided by the State Scholarship Foundation concerning the Erasmus Programme since its inauguration. 2. European Education and Training Programmes European education and training programmes were introduced at the end of 1980s. Despite the initial reactions by some member states, the active role of the European Commission and the European Court of Justice contributed to the establishment of various programmes that supported student mobility, the development of linguistic and digital skills as well as the enhancement of the linkages between higher education institutions with enterprises and the labor market (Comett 1986, Erasmus 1987, Petra 1987, Helios 1988, Force 1990, Lingua 1989, Eurotecnet 1989) [Asderaki 2008: ). The inclusion of the relevant provision concerning education 61 and the revised article on vocational training 62 in the Maastricht Treaty, facilitated the development of a second set of European programmes that supported Member States cooperation on the above issues including youth activities such as Socrates ( , ), Leonardo Da Vinci ( , ) and Youth for Europe ( , ). The Life Long Learning Programme ( ) incorporated the previous actions and along with Youth in Action Programme ( ) supported activities concerning young generation. In addition, the Tempus Programme (Tacis/Cards/Meda) since the 1990s and the Erasmus Mundus Programme since 2004 supported co-operation and mobility from and towards third countries (external mobility). Moreover, several bilateral programs run by different Commissions Directorates promoted internationalization of the European HEIs and contributed to the attraction of international students (i.e. EU-U.S. Atlantis programme, EU-Canada, EU-Australia, EU-India, EDU Link, Asia-Link, EU-Korea Cooperation, EU- Japan, EU-New Zealand). Education, training, youth and sports are included in the "supporting, coordinating or complementary actions" of the Union according to the provisions of the Treaty of Lisbon 63. New provisions for sporting issues have been included in the Article 165 of the Treaty for the Functioning of the European Union concerning education, while Article 166 refers to vocational training policy. 61 Ex Article 126 current Article 165, Consolidated Version of the Treaty on the Functioning of the European Union (TFEU), Official Journal C 326, Ex Article 127 current 166TFEU, ibid. 63 Article 6 TFEU, Consolidated Version of the Treaty on the Functioning of the European Union, Official Journal C 326,

108 The new Erasmus+ seven-year programme ( ) combines all the EU's actions for education, training, youth and sport (Erasmus, Leonardo da Vinci, Comenius, Grundtvig, Jean Monnet, Youth in Action, Erasmus Mundus, Tempus, Alfa, Edulink and the programme for co-operation with industrialised countries). Erasmus student and staff mobility is a key element in the Europe 2020 strategy for smart, sustainable and inclusive growth and jobs. Thus the new Erasmus+ programme has a forty percent budget increase ( 14.7 billion). As far as young people are concerned it will provide opportunities for over four million Europeans to study, train, gain work experience and practice as well as volunteer abroad. Moreover, five out of the seven Europe2020 flagships aiming to boost growth and jobs depend on education and training. Three of them contribute to smart growth, namely Digital Agenda, Innovation Europe and Youth on the Move. An Agenda for New Skills and Jobs and the Platform Against Poverty supply respectively the target for Inclusive Growth. Target for reducing early school-leaving, growing tertiary enrolment up to forty percent, reducing the risk of poverty and increasing the share of youth in employment, have been top priorities within the EU Youth Strategy 64. There are several reasons why young people are very active and eager to participate in European Programmes: living abroad, socializing, changing environments, opportunities for cultural understanding and self-development are some of them. All of them can be summarized under the motto of Erasmus and now Erasmus+ Changing lives, Opening Minds. The coordination and the implementation of the Erasmus+ programme was initially assigned to the State Scholarships Foundation (IKY). Though, two months later under a new decision of the Ministry of Education and Religious Affairs the Sector of Youth within Erasmus+ was delegated to the Foundation of Youth and Lifelong Learning (I.NE.DI.VI.M) 3. Enhancement of Youth Organisations and Youth Networks European educational programmes contributed to the establishment or the enhancement of various student and youth volunteer organisations such as the Erasmus Student Network (ESN), the Association des États Généraux des Étudiants de l Europe (AEGEE), Young European Federalists (JEF), AIESEC (International Association of Students in Economic and Commercial Sciences), BEST (Board of European Students of Technology), IEEE (Institute of Electrical and Electronic Engineers) and many others. The Erasmus Student Network (ESN) was founded in 1990 in order to support and develop student exchange. ESN is present in more than four hundred twenty four Higher Education Institutions from thirty five countries. Twelve thousand active members in Greece are taking care of international students. Greece has been participating in the ESN Network since The Greek ESN network consists of several universities and Technological Education Institutions youth clubs 66 aiming to foster student mobility in Higher Education under the principle of Students Helping Students. The central ESN Section, ESN Greece coordinates all the local sections. Moreover, its members participate or organize several European projects and meetings. AEGEE, a Youth association which promotes Youth Mobility within Europe and cultivates the European identity to youth, was established in 1985 and it currently consists of approximately 200 local groups. AEGEE s main 64 Joint Report of the Council and the Commission on the implementation of the renewed framework for European cooperation in the youth field ( ) Official Journal 2012/C 394/03, For more information visit 66 ESN Athens AUEB, ESN Ioannina, ESN TEI Athens, ESN KAPA Athens, ESN UOM Thessaloniki, ESN NTUA Athens, ESN AUTH (Thessaloniki), ESN TEI Crete, ESN Panteion, ESN AUA Athens, ESN TEI Piraeus, ESN UOC (Crete), ESN TEI of Western Macedonia, ESN A.T.E.I.T.H (Thessaloniki) and ESN UOPA (Patras). 108

109 achievement is that it persuaded French president François Mitterrand to support funding for the Erasmus programme. The Greek AEGEE network consists of sections in several cities 67, which promote co-operation, communication and integration amongst young people in Europe. Young European Federalists (JEF, French Jeunes Européens fédéralistes), is a political youth organization, with more than 25,000 members in most European countries, founded more than forty years ago. JEF aims at bringing Europe closer to the Citizens and the Citizens closer to Europe 68. The Greek JEF network consists of JEF Greece which has four local sections, JEF Athens, JEF Piraeus, JEF Thessaloniki and JEF Komotini. It promotes the European idea by familiarizing youngsters with current EU issues. AIESEC is the oldest youth organization and was founded in It has a big network of over 100,000 members in 125 countries. AIESEC is business oriented in contrast to other youth NGOs and offers internships and volunteering positions all over the world. This way AIESEC equips young people with new skills and prepares them for their first professional steps. The Greek AIESEC network (AIESEC Greece) was founded in 1955 and coordinates all the local sections established within Greek universities 69. BEST was founded in 1989 and is an international non-profit student organisation comprised of ninety six local BEST Groups in thirty three countries around Europe. BEST helps European students in the technological fields to acquire an international mentality and to be able to work on an international basis. Local BEST groups can be spotted in four cities in Greece 70, where the Technical Universities have their premises. IEEE is a world association of professionals in technical fields which aims on the advancement of the adequate fields such as telecommunications, electronic and electrical engineering and computer engineering. IEEE in Greece numbers fifteen IEEE Chapters and fifteen Student Branches in many Higher Education Institutions 71. It is worth to be noticed though that, while many Greek Student Organizations are really active as described before, Greece remains unrepresented in the European Students' Union (ESU) since Greek student unions have not elected a national student union since ESU is an umbrella organization which includes forty seven national student unions from thirty nine European countries representing over eleven million students. ESU is a very active consultative member of the Bologna Process, representing and promoting the educational, social, economic and cultural interests of students at the European level 72. ESU along with the European University Association, the European Association of Institutions in Higher Education (EURASHE) and the European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA) elaborated the European Standards and Guidelines for Quality Assurance in Europe and launched the European Quality Assurance Register in All the members of the abovementioned organizations consist the active core of Europe and underline that if there is a viable and optimistic future for EU, this will come from (and for) young people. The so called Erasmus generation and Generation Y will formulate Europe s future. This is due to the fact that all these young people born between 67 AEGEE Athina, AEGEE Peiraias, AEGEE Patra, AEGEE Thessaloniki, AEGEE Ioannina, AEGEE Heraklio and AEGEE Kastoria 68 For more information visit 69 AIESEC Athens, AIESEC Piraeus, AIESEC UOA, AIESEC AUTH, AIESEC AEGEAN, AIESEC UPATRAS, AIESEC UOM 70 Local Best Group of Thessaloniki, Local Best Group of Patra, Local Best Group of Athens and Local Best Group of Chania 71 Aegean Univeristy, Alexander TEI of Thessaloniki, Aristotle University of Thessaloniki, Democritus University of Thrace, International Hellenic University, National and Technical University of Athens, Technical University of Crete, University of Piraeus, University of Thessaly, University of Peloponnese, University of Ioannina, University of Western Macedonia TEI of Crete, TEI of Western Macedonia, TEI of Ionian Islands, TEI of Piraeus, TEI of Western Greece, TEI of Central Macedonia 72 For more information visit 109

110 the 80s till 2015 grew up within EU, having mobility as a logical assumption of the European identity (Sigalas 2010). For Greek young people the participation in such organizations, especially during these years of economic crisis, is even more important. To belong to European oriented youth organization helps the new generations to be more active at the national and European level. 4. Emphasis on Mobility and Employability All European education and training programmes put an emphasis on mobility. But why is mobility for the favor of students? Firstly, mobility raises participants' awareness of other cultures, offering them the opportunity to internationalize themselves. Secondly, mobility supports students and young people in general in the acquisition of competences (skills and knowledge) in order to improve their personal development and employability in the European labour market. Finally, some programmes, such as Erasmus+, introduce international mobility activities from or to Partner Countries in the fields of higher education and youth. This action contributes to cooperation between the EU and eligible Partner Countries and reflects the EU external action objectives, priorities and principles (Erasmus+ Guide, Version 3, 2015:33). The European Commission has developed a mobility scoreboard to assess the progress made in removing obstacles to learning mobility within the EU (European Commission/EACEA/Eurydice, 2013). European Higher Education Area Ministers have already stressed the important contribution of mobility to personal development and employability, the enhancement of multiculturalism and linguistic pluralism. Therefore they put the (over) ambitious target that at least twenty percent of those graduating in the European Higher Education Area should have had a study or training period abroad till 2020 (Leuven/Louvain-la-Neuve Communiqué 2009). In Bucharest (2012) Ministers adopted the strategy Mobility for Better Learning 73 and set as a priority the enhancement of employability, lifelong learning, problem-solving and entrepreneurial skills through improved cooperation with employers, especially in the development of educational programmes (Bucharest Communiqué, 2012). There are many studies that attempt to explore whether mobility has a positive effect on employability (Janson, K., H. Schomburg, and U. Teichler 2009, Jones 2011 and 2012, European Commission 2013a, 2012a, Gallup Organization 2011, Teichler, Ferencz and Wächter 2011a and 2011b). According to the Erasmus Impact Study under the title Effects of mobility on the skills and employability of students and the internationalisation of higher education institutions in , there were 5.7 million young unemployed Europeans, while at the same time one third of employers could find employees with the right skills on the labour market (European Commission 2014:61). Thus the study examines the contribution of a mobility period towards the improvement of labor skills, social and intercultural competences included. According to the study Erasmus enhances employability abroad for more than 85% of students (European Commission 2014:14) while one third of Erasmus students are either being hired or offered a position by the host company (ibid). A new generation of programmes targeting employability of young people is being implemented by EU s Institutions during the last years. Mobility for studies and Placement under Erasmus+, Erasmus for Young Entrepreneurs and the newest Your first Eures Job indicate the willingness of EU to battle unemployment using mobility programmes. 73 Bucharest Ministerial Conference (2012): "Mobility for Better Learning. Mobility strategy 2020 for the European Higher Education Area (EHEA)". Available through: [Accessed 20 November 2014]. 110

111 4.1 Erasmus for Young Entrepreneurs Erasmus for Young Entrepreneurs is a programme of the European Union inaugurated in 2009 and is not as famous as the original Erasmus. This programme gives new or future entrepreneurs the opportunity to learn from experienced entrepreneurs in other European Countries. Erasmus for Young Entrepreneurs is financed by the European Commission (DG Enterprise and Industry) and operates across twenty eight EU countries and nine non-eu countries. The majority of new entrepreneurs (NE) come from Italy (14.4%), Spain (13.9%), Romania (3.6%), Poland (3.1%) and Greece (2.9%) [Table 1]. All these countries have been facing a severe economic crisis and that could very well be the main reason for the increased involvement of the young people from these regions in that kind of programmes, as they are aiming for better employment possibilities (table 1). Host Entrepreneurs (HE) are mostly established in Spain (22.07%), Italy (20.6%), United-Kingdom (9.5%), Germany (7.2%), and Belgium (6.1%). Table 1 Country of origin of entrepreneurs Source: Erasmus for Young Entrepreneurs STATISTICS September Erasmus for Young Entrepreneurs Support Office co/eurochambres. Available through: [Assessed 10 February 2015] While UK, Italy, Spain, Germany and France are on the other hand are the countries that interest most the new young Entrepreneurs (Table 2). 111

112 Table 2 Desired countries for exchanges Source: Erasmus for Young Entrepreneurs STATISTICS September Erasmus for Young Entrepreneurs Support Office co/eurochambres. Available through: [Assessed 10 February 2015] Advertising and promotion services are the most popular sectors of activity (14%). Other business sectors that interest the young Entrepreneurs are: hotel, restaurant, tourism, travel services and wellness (10%), IT, office and communication equipment, services and supplies (9%), legal, fiscal and consultancy services (8%), education and training services (8%) (Table 3). 112

113 Table 3 Sectors of activity Source: Erasmus for Young Entrepreneurs STATISTICS September Erasmus for Young Entrepreneurs Support Office co/eurochambres. Available through: [Assessed 10 February 2015] Apprenticeships and placements are key elements for bridging the gap between education and the labor market. DG Employment, Social Affairs and Inclusion implements a set of initiatives such as Youth Employment Package (2012) including a Youth Guarantee that ensures that all young people under 25 years old should be offered a job, apprenticeship, traineeship or continued education within four months after leaving formal education (European Commission 2013b). Unfortunately, till 2015 this initiative has not yet been implemented in Greece by the Manpower Employment Organisation. Moreover, the Council adopted a Council Recommendation on a Quality Framework for Traineeships (Council 2013). In addition, the European Alliance for Apprenticeships, jointly coordinated by DG Education and Culture and DG Employment, Social Affairs and Inclusion, connects public authorities, businesses, social partners, VET providers, and youth representatives in order to promote apprenticeship schemes and initiatives across Europe. 4.2 Your first Eures Job and EU Skills Panorama Your first EURES job, part of the Youth on the Move package and the Youth Opportunities Initiative, is a job mobility scheme aiming to assist young Europeans to find work, traineeship or apprenticeship in another European Union country. The 2015 target concerns almost 5,000 people from 18 to 30 years old, a rather small number of beneficiaries. ManpowerGroup is implementing this scheme in Greece for a total of two hundred beneficiaries 74. EU Skills Panorama is a tool powered by the European Centre for the Development of Vocational Training (CEDEFOP) that provides information on skills needs and jobs across Europe. 74 For more information visit 113

114 5. Erasmus implementation in Greece 5.1 Study mobility and placements Despite the fact that Erasmus programme was not welcomed by Greek students back in 1987, this flagship programme became the only resort for students international mobility. Since 1987 almost students, enrolled in Greek Higher Education Institutions (HEIs), moved to another country with the Erasmus Programme (Τable 4). Thirty nine Greek students made the step towards Europe in the first year of Erasmus in 1987, whereas 4,470 students participated in the programme in 2013/14. During the years of crisis, there is a huge increase of almost forty five per cent (45%) in the numbers of outgoing students. This is a result of the integration of traineeships in Erasmus since 2007 due to the huge interest of Greek students to explore the possibilities to live and work abroad (see below Table 4). Table 4 Erasmus Mobility (Studies and Placements) of Greek HEIs students from 1987/88 since 2013/14* Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors *From the academic year 2007/08 till 2013/14 Erasmus Placement students are included More and more Greek students are being mobiled through Erasmus each year (Table 5). 3,456 students went abroad for a period of study during the academic year 2013/14 while 2,385 took advantage of the Erasmus mobility in 2003/4. 114

115 Table 5 Erasmus Mobility for Studies of Greek HEIs from 2003/04 since 2013/14 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors There is also tremendous increase of the numbers of outgoing Greek students for placements as it is indicated in Table 6. From 160 outgoing students enrolled in Greek Higher Education Institutes in the academic year 2007/2008, Greece reached 389 in 2009/2010 and 1014 in 2013/14. This average of 38.17% increase per year is one of the highest in all Erasmus countries. 115

116 Table 6 Erasmus Mobility for placements from 2007/08 since 2013/14 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors Greece has one of the highest outbound student mobility yearly growth rates. As it is indicated in Table 7 Greece is in the fifth position out of thirty three participating countries, with 18% increase in 2012/13 for the mobility of students, in contrast to the previous academic year 2011/12 far above the 6% EU average. 116

117 Table 7 Outbound student mobility yearly growth rates (2011/ /13) Source: European Commission, , Annex 1 Table statistics outbound, Available through: [Assessed 17 February 2015]. 5.2 Top destinations for mobility for studies and placements Most of the Greek students prefer to spend their Erasmus study period in France, Spain, Germany and Italy; less attractive destinations seem to be countries such as Latvia, Malta, Iceland and Estonia (Table 8). Germany is first ranked destination for placement followed by Spain, UK, Cyprus, France, Italy and the Netherlands (Table 9). 117

118 Table 8 Destination per country for Erasmus Studies from 2007 to 2013 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors Table 9 Destination per country for Erasmus Placements from 2007 to 2013 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors 118

119 Furthermore, female students are more eager to take the big step in their lives through Erasmus as they are almost double in contrast with male students, regarding the period 2017/ /13 (Table 10). Table 10 Outgoing students to Greece per sex * Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors * The numbers include Erasmus placement students 5.3 Staff mobility for training The mobility of students and staff has stimulated the inauguration of International Relations Offices and assistance services for both outgoing and incoming students. New structures were created both at institutional and departmental level (Erasmus departmental coordinator-erasmus committees). The Erasmus Programme has also had a positive impact on the quality of teaching and learning as the mobility of students and professors opened the door for new methods of teaching and to the exchange of good practices. The programme offers to professors teaching and training opportunities assisting them to achieve multiple objectives: to be trained in their scientific field; to have teaching experiences abroad; to participate in European networks; to work on agreements between home and host higher education institution; and to conclude agreements with companies and research centres in order to send afterwards students for internships. The numbers of academic and administrative staff that took advantage of this aspect of the programme are increasing from year to year and from 87 in 2007 a total of 417 academic and administrative staff was granted for training in 2013/14 (Table 11). 119

120 Table 11 Erasmus Mobility of staff for training from 2007/08 since 2013/14 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors 5.4 Statistics for Greek HEIs Thirty seven Greek Higher Education Institutions are participating in Erasmus+ programme for the academic year 2014/15, twenty two of them are Universities, thirteen are Technological Education Institutions (TEIs) and the other two are the Higher Ecclesiastical Academy of Thessaloniki and the School of Pedagogical and Technological Education. Moreover, three Mobility Consortiums are being granted by IKY- the Hellenic Erasmus+ National Agency- for the academic year 2014/15, coordinated by the TEI of Athens, Panteion University and Athens University of Economics and Business. These Consortiums involve several TEI and Universities that do not want or cannot manage mobility for placements. The two biggest Universities of Greece, namely Aristotle University of Thessaloniki and the National and Kapodistrian University of Athens hold the first two places with 4,388 and 3,580 students respectively as far as mobility for studies is concerned followed by Athens University of Economics and Business with 1,598 students (Table 12). 120

121 Table 12 Erasmus Outgoing students for studies per Institution 2007/ /14 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Author 121

122 As far as Erasmus Placements are concerned the University of Patras holds the first place with 406 students, followed by the Alexander Technological Institution of Thessaloniki with 394 students and the University of Crete with 364 students (Table 13). Table 13 Erasmus Outgoing students for placements per Institution 2007/ /14 Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors 122

123 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου Internationalisation at home There are many benefits stemming from the internationalization at home, namely the incoming mobility towards the Greek institutions. Interaction within national and foreign students cultivates intercultural and linguistic skills and familiriase students with international practices. According to the International Association of Universities 4th Global Survey report, Internationalization of Higher Education: Growing expectations, Fundamental values, the development of courses with an international orientation, integrating incoming students contribution into the learning procedure and extra-curricular activities between students are of utmost importance for higher education institutions (IAU 2014). There was an increase of the incoming Erasmus students towards the Greek Higher Education Institutions. As shown in Table 14, the number is raising from year to year and from 1,298 during the academic year 2000/01, it raised up to 2,507 in 2012/13. Although, the number is high, it has relatively decreased during the last years, perhaps because foreign students are hesitant to come to Greece due to the economic crisis. Moreover, human resources and infrastructure cuttings due to the reduction of public institutional funding weakens higher education institutions internatonalisation s capabilities. Extra funding should be provided to the Greek HEIs in order to elaborate concrete internationalization strategies according to their profile and strengthen the administrative and academic structures in order to achieve a rise of incoming students both quantitatively and qualitatively. Nevertheless, Greece is one of the few countries that has a relatively balanced relation of incoming and outgoing students. Table 14 Incoming students to Greece Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors 5.6 Leonardo da Vinci in Greece The Leonardo da Vinci Programme, created in 1995, provided funding for individuals to spend a period abroad to improve their competences, knowledge and skills. More than sixty percent (60%) of the total programme s budget was spent on mobility grants (European Commission 2012b). Since 2007 the State Scholarship Foundation is the responsible national 123

124 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 124 agent for this programme. Leonardo da Vinci programme facilitated the entrance to employment or further training in a training institution or an enterprise either for people of school age or for those who already have had work experience. People in the Labour Market (PLM) projects funded work placements from two to twenty six weeks. Approximately 3,500 Greek young people had the opportunity to live and work abroad with LDV PLM projects (Table 15). Table 15 LDV Mobility- People in Labour Market Data provided by IKY/ Hellenic Erasmus+ National Agency and elaborated by the Authors 6. Conclusions European education and training programmes offer many mobility and networking opportunities to young Greek students. This paper indicates that there is a significant increase of young Greeks that are eager to exploit the opportunities given by them. European Programmes contributed to the establishment or the enhancement of various student and youth volunteer organisations (i.e. ESN, AEGEE, JEF, AISEC, BEST, IEEE). All of these Organizations are really active and most of them are linked with Greek Universities and TEIs. Nevertheless, Greece remains unrepresented in the European Students' Union (ESU) since Greek student unions have not elected a national student union since Thus, the above organisations and networks actually fill the gap and facilitate youngsters interaction, joint activities, projects implementation and information flows between the European and the national level. There are several studies that refer to the European programmes effects concerning the development of students linguistic skills as well as transversal skills such as team working, problem solving, critical thinking and adaptation to a new international environment. Recently, scholars are focusing to the contribution of a mobility period towards the improvement of labor skills, social and intercultural competences included. According to the study on Erasmus impact it seems that both mobility for a period of study or a placement is strongly connected with employability. Moreover, a new generation of programmes targeting employability of young people is being implemented by EU s Institutions during the 124

125 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 125 last years. Mobility for studies and Placement under Erasmus+, Leonardo, Erasmus for Young Entrepreneurs and the newest Your first Eures Job indicate the willingness of EU to battle unemployment using mobility programmes. Apprenticeships and placements are key elements for bridging the gap between education and the labor market. DG Employment, Social Affairs and Inclusion implements a set of initiatives such as Youth Employment Package, including a Youth Guarantee, which unfortunately has not been yet implemented in Greece. The data for the Greek participation in the Erasmus programme show that there is a huge increase of almost forty five per cent (45%) during the years of the crisis (2008/9-2013/4) in the numbers of outgoing students for studies and placement. In addition the average of 38, 17% increase per year for Erasmus placement is one of the highest in all Erasmus countries. This is mainly due to the great interest of Greek students to explore the possibilities to live and work abroad because of the effects of the crisis and the high rates of unemployment in Greece. Most of the students prefer to spend their Erasmus study period in France, Spain, Germany and Italy while Germany is first ranked destination for placements followed by Spain, UK, Cyprus, France, Italy and the Netherlands. Female students are by far more eager to take advantage from a mobility period. The increased interest for staff training indicates that the European programmes constitute a significant element of HEIs internationalization. There is an increase of the incoming Erasmus students towards the Greek Higher Education Institutions, contributing to the so called Internationalisation at home. Nevertheless, during the recent years numbers has relatively decreased possibly due to the economic crisis. Extra funding should be provided to the Greek HEIs in order to elaborate concrete internationalization strategies according to their profile and strengthen the administrative and academic structures in order to achieve a rise of incoming students both quantitatively and qualitatively. Nevertheless, Greece is one of the few countries that have a relatively balanced relation of incoming and outgoing students. The implementation of all the above mentioned programmes, face a major problem in Greece due to the fragmentation of responsibilities to several Ministries and decentralized National Agencies, or Organizations. The State Scholarships Foundation is responsible for the Erasmus+ programme for Education and Training, the Foundation of Youth and Lifelong Learning for Erasmus+ for Youth, the Manpower Employment Organization (OAED) for the Find your first Eures Job and the National Contact points for the Erasmus for Young Entrepreneurs programme. The creation of a sustainable and viable coordinating Agency of all the EU programmes regarding Education and Training would be an excellent solution that would facilitate all the relevant information and guidance for the participants. References Asderaki, F Europe and Paideia. The European Higher Education Area. Athens: I. Sideris [in Greek]. Bucharest Ministerial Conference, 2012: "Mobility for Better Learning. Mobility strategy 2020 for the European Higher Education Area (EHEA)". Available through: [Accessed 20 November 2014]. Bucharest Communiqué, Making the Most of Our Potential: Consolidating the European Higher Education Area. Available through: [Accessed 18 November 2014]. Council Recommendation of 10 March 2014 on a Quality Framework for Traineeships, Official Journal C 88,

126 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 126 Erasmus for Young Entrepreneurs STATISTICS September Erasmus for Young Entrepreneurs Support Office co/eurochambres. Available through: [Assessed 10 February 2015] European Commission Erasmus+ Guide, Version 3, European Commission The Erasmus Impact Study. Effects of mobility on the skills and employability of students and the internationalisation of higher education institutions, Luxembourg: Publications Office of the European Union, European Commission/EACEA/Eurydice, Towards a Mobility Scoreboard: Conditions for Learning Abroad in Europe. Luxembourg: Publications Office of the European Union. Available through: [Accessed 10 November 2014]. European Commission 2013a. The Higher Education Modernisation Agenda. European Commission. Brussels. Accessed November 14, European Commission 2013b. European employment strategy. European Commission. Brussels. Accessed November 14, European Commission 2012a. Erasmus - Statistics. European Commission. Brussels. Available through: [Accessed 15 November 2014]. European Commission 2012b. Leonardo da Vinci Facts & Figures EU support for vocational education and training Luxembourg: Publications Office of the European Union.. Available through: [Accessed 10 November 2014]. Eurydice Modernisation of Higher Education in Europe: Access, Retention and Employability, Education. Audiovisual and Culture Executive Agency. Gallup Organization Employers perception of graduate employability: Analytical report. European Commission. Brussels. Available through: [Accessed 5 November 2014]. IAU. Internationalization of Higher Education Growing expectations, fundamental values. (IAU 4th Global Survey 2014). Janson, K., H. Schomburg, and U. Teichler The Professional Value of Erasmus. Mobility. The Impact of International Experience on Former Students' and on Teachers' Careers Bonn: Lemmens Jones, E Internationalisation, multiculturalism, a global outlook and employability. Assessment, Teaching and Learning Journal 11 (Summer): Jones, E Challenging Received Wisdom: personal transformation through short-term international programmes. In Internationalisation Revisited: New Dimensions in Internationalisation of Higher Education. Edited by J. Beelen and H. de Wit. Amsterdam. McKinsey Education to Employment: Getting Europe's Youth into Work. McKinsey Education to Employment: Getting Europe s Youth into Work 126

127 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 127 Sigalas, E Cross-border mobility and European identity: The effectiveness of intergroup contact during the Erasmus year abroad. European Union Politics 11 (2): Teichler, U., I. Ferencz, and B. Wächter 2011a. Mapping mobility in European higher education Volume I: Overview and trends. European Commission. Brussels. Accessed November14, information/doc/2011/aca_en.pdf. Teichler, U., I. Ferencz, and B. Wächter 2011b. Mapping mobility in European higher education Volume II: Case studies. European Commission. Brussels. Available through: [Accessed 5 November 2014]. 127

128 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 128 Εξεύρεση προτύπων κοινωνικού προφίλ και διαδικασίας ένταξης στην αγορά εργασίας με χρήση Παραγοντικής Ανάλυσης Αντιστοιχιών Γ. ΣΤΑΛΙΔΗΣ 1, Μ. ΡΕΝΤΑΡΗ 2 1 ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης, Ελλάδα 2 Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ελλάδα stalidgi@mkt.teithe.gr isse@aegean.gr Abstract This introduction seeks to identify trends and behavior profiles of the young regarding the integration processes following the Greek labor market. The analysis is carried out in the sample In4youth: Processes of inclusion and integration of young people into the labor market during the economic crisis, which were implemented by the Department of Social and Cultural Digital Documentation, Department of Sociology, University of the Aegean, from 2012 to The dataset is 2,004 questionnaires completed from young people aged years. The methods which were applied were a combination of Multiple Correspondence Analysis and Hierarchical Classification. The analysis was performed in two steps, the first of which concerned the study of trends and classification of people separately for each of the sections: a) Social capital, (b) Job embeddedness, (c) Social support and integration labor and (d) Traditional behavior, values and politicization. Afterwards, an analysis of the overall relations among these concepts was carried out and correlation with socio-demographic characteristics of youth was made. The results of the statistical analysis showed interesting behavioral patterns of young people in the interaction of social parameters and employment integration. In particular, unemployment or non-search for employment is found to be associated with strong parental dependences, involving high levels of assistance reception and providence, whereas young people who are employed were found to have correlation among the Job embeddedness, the high social capital, a moderate support from their families and a low interest in the political stage. Keywords: Labour market, youth, integration, Job embeddedness, social capital. Λέξεις κλειδιά: Αγορά εργασίας, νέοι, ένταξη, εδραίωση εργασίας, κοινωνικό κεφάλαιο. Εισαγωγή Σύμφωνα με τον Μπεκ η έννοια της εργασίας έχει υποστεί επαναξιολογήσεις έως ότου να θεωρηθεί το βασικό «γνώρισμα της κοινωνικής ταυτότητας των ανθρώπων, της κοινωνικής θέσης τους και της κοινωνικής ασφάλειάς τους» (Μπεκ: 189) 75. Για τον Watson, η νεότερη εργασιακή ηθική «καθιστά την εργασία αναγκαία προϋπόθεση της προσωπικής 75 Ο μετασχηματισμός του περιεχομένου της κατά τον Μπεκ προέκυψε ως αποτέλεσμα μίας μακράς ιστορικής διαδικασίας, αυξάνοντας σημαντικά την αξία της με την έλευση της πρώτης νεωτερικότητας. 128

129 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 129 και κοινωνικής ανέλιξης, του γοήτρου, της αρετής και της τελείωσης του ατόμου», ενώ η βιοποριστική εργασία 76 επεκτείνεται πέραν της κάλυψης των υλικών αναγκών, συμπεριλαμβάνοντας προεκτάσεις πολιτισμικής θεώρησης και αντίληψη του Εαυτού (Watson: 119, 121). Ο Παπαϊωάννου σημειώνει την κεντρικότητα της σημασίας της αναφέροντας την εργασία «.για την εξασφάλιση της ύπαρξης, εργασία για τη συσσώρευση πλούτου, εργασία για την κατάκτηση της γνώσης, εργασία για την ανάπτυξη και ψυχική ισορροπία της προσωπικότητας, εργασία για τη νοηματοδότηση της ύπαρξης και για ανθρώπινη ολοκλήρωση.» (Παπαϊωάννου 1997: σελ. 383). Στη μετανεωτερική κοινωνία, η έννοια της εργασίας υπόκειται σε καθεστώς ρίσκου. Κατά τον Giddens (2001: 54) θα μπορούσε να αποτελεί έναν «θεσμό - κέλυφο» που ενώ διατηρείται αμετάβλητος στην ουσία έχει υποστεί ριζικές αναθεωρήσεις, καθιστώντας τον δυσλειτουργικό και ανεπαρκή στην ανταπόκριση των νέων απαιτήσεων 77. Αντίστοιχα, για τον Μπεκ τα δομικά χαρακτηριστικά της Κοινωνίας της Εργασίας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση λόγω των αλλαγών που έχουν επέλθει στις βασικές της παραδοχές. Ατομικά αυτό βιώνεται ως διάσπαση μίας συλλογικής κατάστασης σε κατακερματισμένες διαδρομές, στις οποίες εμπεριέχεται υψηλός βαθμός εργασιακών αβεβαιοτήτων, εκδημοκρατικοποιώντας ακόμα και τις αρνητικές εμπειρίες της εργασιακής πραγματικότητας. Κατ αυτόν τον τρόπο, τόσο η εργασία όσο και η ανεργία αποτελούν καταστάσεις που μοιράζονται, εναλλάσσονται και βιώνονται σχεδόν απ όλους, τουλάχιστον μία φορά στη διάρκεια της επαγγελματικής διαδρομής (Μπεκ: και 200). Στο πλαίσιο αυτό η παρούσα εργασία επικεντρώνονται στον εντοπισμό προτύπων κοινωνικού προφίλ νέων σε σχέση με: α) τις διαδικασίες ένταξης που ακολουθούν στην ελληνική αγορά εργασίας και β) διατήρησης των θέσεων εργασίας που ήδη κατέχουν (αφορά εργαζόμενους νέους). Οι ερευνητικοί της στόχοι αφορούν: α) τη μελέτη της επίδραση του κοινωνικού κεφαλαίου στην κοινωνική και εργασιακή ενσωμάτωση και β) τον εντοπισμό των παραγόντων που βελτιώνουν τις συνθήκες παραμονής σε θέσεις της αγοράς εργασίας. Θεωρητικά η εργασία προσανατολίζεται στην υιοθέτηση ενός ερμηνευτικού πλαισίου που συμπεριλαμβάνει στα ερευνητικά της εργαλεία μεταβλητές που αξιολογούν τις συνθήκες επίδρασης τόσο εντός όσο και εκτός των χώρων απασχόλησης. Αναφορικά με τον πρώτο στόχο τεκμηριώνεται βιβλιογραφικά ότι το κοινωνικό κεφάλαιο ορίζεται ως η δικτύωση που πραγματοποιούν δρώντα υποκείμενα βασισμένη σε αξίες, κοινές νόρμες (κανόνες) και αντιλήψεις, που διευκολύνουν τη συνεργασία τόσο εντός της ομάδας όσο και εκτός αυτής (μεταξύ ομάδων-groups) 78. Μάλιστα, η συνεισφορά του μελετάται αναφορικά με την επίδραση που μπορεί να έχει στη σφαίρα της αγοράς, αποδίδοντας της ιδιαίτερη αξία σε θεματολογίες έρευνας σχετικές με την εργασιακή ενσωμάτωση και εδραίωση. Συγκεκριμένα, ο Granovetter στο έργο του Getting a job διατυπώνει υποθέσεις έρευνας αναφορικά με το πώς τα άτομα βρίσκουν εργασία και τι επίδραση μπορούν να έχουν οι κοινωνικές επαφές στη διαδικασία αυτή. Συνοψίζοντας τις βασικές του ιδέες προκύπτει ότι αρκετοί εργαζόμενοι τοποθετούνται σε θέσεις της αγοράς όχι μόνο μέσω των επίσημων διαύλων επικοινωνίας με εργοδότες ή / και γραφεία διαμεσολάβησης, αλλά και μέσω των επαφών που αναπτύσσονται εντός των κοινωνικών σχέσεων. Μάλιστα, η χρήση τους δύναται να συμβάλει στη συγκέντρωση πληρέστερων πληροφοριών -αναφορικά με το αριθμό των διαθέσιμων εργασιών και των χαρακτηριστικών που φέρουν- ιδιαίτερα όταν αυτή προκύπτει από δρώντα υποκείμενα που αλληλοσυνδέονται με αδύναμους δεσμούς (weak ties) (Franzen & Hangartner, 2006). Διαπιστώνεται, δηλαδή, η επίδραση του κοινωνικού κεφαλαίου τόσο από τη δομή (μέγεθος, πυκνότητα, ποικιλία) όσο και τη δυναμική (ποιότητα) των δεσμών που αναπτύσσονται στο εσωτερικό των δικτύων. Κατ αυτόν τον τρόπο τα χαρακτηριστικά που τα δίκτυα φέρουν δύναται να μεταβάλουν τα στοιχεία που συνθέτουν το Κ.Κ του ατόμου, ταξινομώντας το σε μία βασική τυπολογία με τρεις διακριτές διαστάσεις: bonding bridging linking. Αναλυτικά, στην πρώτη διάσταση, συγκόλληση Κ.Κ. (bonding) εμπεριέχονται πυκνά δίκτυα σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών της οικογένειας, της 76 Ο όρος βιοποριστική εργασία αναφέρεται από τον ίδιο και προκύπτει από τον ορισμό που δίδει στην Εργασία: Η εκτέλεση εργασιών που επιτρέπει στους ανθρώπους την εξασφάλιση του βιοπορισμού τους μέσα στο εξωτερικό τους περιβάλλον (σελ. 119). 77 Συγκεκριμένα αναφέρει: «. Όπου και να κοιτάξουμε βλέπουμε θεσμούς που ενώ φέρουν το ίδιο όνομα και εξωτερικά θεωρούνται αμετάβλητοι, στο εσωτερικό τους έχουν υποστεί ριζικές αλλαγές. Συνεχίζουμε να μιλάμε για έθνος, οικογένεια, εργασία, παράδοση, φύση, σαν να είναι ίδια όπως και στο παρελθόν. Δεν είναι. Το εξωτερικό τους κέλυφος παραμένει, αλλά η ουσία έχει αλλάξει.» «Τέτοιους θεσμούς τους αποκαλώ Θεσμοί κέλυφος» (σελ 54). 78 Πρόκειται για ορισμό των Cote & Healy (2001) που έχει υιοθετηθεί από το ONS (Office for National Statistics) σε κείμενο του Keith Brook σχετικό με την μελέτη της επίδρασης του κοινωνικού κεφαλαίου στην αγορά εργασία του Ηνωμένου Βασιλείου (UK). 129

130 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 130 γειτονιάς και των φίλων στη δεύτερη, γεφύρωση Κ.Κ. (bridging), διακρίνονται συνδέσεις ασθενέστερης δυναμικής που ωστόσο μπορούν να αυξήσουν τη δυνατότητα πρόσβαση σε πόρους και ευκαιρίες που το δίκτυο διαθέτει ενώ στην τρίτη, διασύνδεση Κ.Κ. (linking), περιλαμβάνονται οι θεσμικές συνδέσεις που χρησιμεύουν στην παγίωση των προς χρήση πόρων (Stone et al 2003). Η εμπειρική μελέτη του Κ.Κ. αποτελεί για τους ερευνητές ένα εγχείρημα αυξημένης δυσκολίας, λόγω της πολυπλοκότητας των παραγόντων που συνθέτουν το περιεχόμενο του. Σε κείμενο του Keith Brook (2005) παρουσιάζεται ένα πλαίσιο μέτρησης λαμβάνοντας υπόψη διαστάσεις κατηγορίες που αφορούν τόσο το κοινωνικό όσο και το ανθρώπινο κεφάλαιο. Οι άξονες που χρησιμοποιεί για την οργάνωση των δεικτών μέτρησης είναι: α) κοινωνική συμμετοχή (social participation), β) συμμετοχή στα κοινά (civil participation), γ) κοινωνικά δίκτυα και υποστήριξη (social networks & social support), δ) αλληλοβοήθεια και εμπιστοσύνη (reciprocity & trust) και ε) απόψεις για την περιοχή (views of the local area). Αντίστοιχα, οι δείκτες που ενδεικτικά παραθέτει αφορούν: τον αριθμό, τη συχνότητα και το βαθμό εμπλοκής σε ομάδες (εθελοντικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές κλπ - social participation), την επαφή, τις αντιλήψεις, τη γνώση και την εμπλοκή σε θέματα πολιτικού περιεχομένου σε τοπικό και υπερ-τοπικό επίπεδο (civil participation), τον αριθμό, τη συχνότητα και την ποιότητα διάδρασης με άτομα του συγγενικού και του ευρύτερου κοινωνικού τους περιβάλλοντος (social networks & social support), την κλίμακα εμπιστοσύνης και των αξιών (reciprocity & trust), την αξιολόγηση του φυσικού χώρου, της ασφάλειας και των υπηρεσιών που διαθέτονται στην περιοχή κατοικίας (views of the local area). Αντίστοιχες μεταβλητές χρησιμοποιούνται και στην παρούσα ανάλυση του δείγματος In4Youth προβάλλοντας την επίδρασή του Κ.Κ. σε κατηγορίες ενεργού και μη ενεργού επαγγελματικά πληθυσμού. Αναφορικά με το δεύτερο στόχο της παρούσας εργασίας, αξιοποιείται η έννοια της εδραίωσης (Job embeddedness) όπως παρουσιάζεται στο κείμενο των Mitchell T.R. et al (2001), στο οποίο εισηγούνται θεωρητικά το περιεχόμενό της. Κατά τους συγγραφείς η έννοια παρουσιάζεται μεταφορικά ως το αποτέλεσμα της επίδρασης των σχέσεων που αναπτύσσει το άτομο (δίκτυα) στην απόφαση παραμονής σε θέσεις εργασίας («Metaphorically, job embeddedness is like a net or a web in which one can become stuck»), ενώ αυτό που εξετάζουν είναι ο συνολικός βαθμός εμπλοκής τους σε αυτές. Συγκεκριμένα, στη θεωρητική τους τεκμηρίωση υιοθετούν 3 βασικές διαστάσεις που αφορούν τις συνδέσεις (links), την καταλληλότητα (fit) και τις θυσίες προσφορά (sacrifice), ώστε να μελετήσουν την επιρροή των αλληλεπιδράσεων, των δραστηριοτήτων, το συνταίριασμα πτυχών της καθημερινής τους ζωής, όπως επίσης και το βαθμό ευκολίας ή δυσκολίας διάρρηξης των συνδέσεων, σε μία ενδεχόμενη απόφαση μετακίνησης από το υφιστάμενο εργασιακό περιβάλλον σε ένα άλλο. Πιο αναλυτικά, με τον όρο συνδέσεις (links) νοούνται οι σχέσεις (τυπικές ή άτυπες) που αναπτύσσονται τόσο εντός όσο και εκτός της εργασίας, συμμετέχοντας (είτε το άτομο είτε η οικογένειά του) σε ένα δίκτυο κοινωνικών, οικονομικών, ψυχολογικών ανταλλαγών, με θεσμούς, μέλη της κοινότητας ή και ακόμα το φυσικό περιβάλλον. Αντίστοιχα, με το όρο καταλληλότητα (fit), υπονοείται η συμβατότητα (compatibility) ή διαφορετικά ο βαθμός ταύτισης των προσωπικών αξιών, επαγγελματικών σχεδίων και στόχων τόσο με την εταιρική κουλτούρα και τις εκάστοτε εργασιακές απαιτήσεις, όσο και με την κοινότητα που διαβιώνει. Τέλος, με τον όρο θυσία προσφορά (sacrifice), αναφέρονται στο κόστος που ενέχει η αλλαγή εργασίας, αναφορικά με τα οφέλη που επωμίζεται κατά τη διάρκεια των χρόνων εργασίας του (π.χ. απώλεια συνεργατών, φίλων, πρόσθετων απολαβών, ευκαιριών εξέλιξης, συνταξιοδοτικών προοπτικών, κλπ, αλλαγή σπιτιού, γειτονιάς όταν η αλλαγή εργασίας προϋποθέτει και μετακίνηση σε άλλο μέρος). Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι άτομα με υψηλή εδραίωση σε χώρους εργασίας εμφανίζουν αυξημένο αριθμό διασυνδέσεων σε δίκτυα, διαπιστώνουν υψηλό κόστος σε ενδεχόμενες απώλειες (οικονομικές ψυχολογικές) και σημειώνουν υψηλή ταύτιση σε διάφορες πτυχές της επαγγελματικής και κοινωνικής τους ζωής. 130

131 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 131 Η προσέγγιση των Mitchell T.R. et al (2001) επιχειρείται και στην παρούσα εργασία εξετάζοντας το δείγμα των νέων ηλικίας έως 34 ετών. Συγκεκριμένα, διερευνάται το πλαίσιο απασχόλησής τους, η κοινωνική υποστήριξη και εμπλοκή, καθώς και η διαδικασία της εργασιακής τους ένταξης, δίνοντας έμφαση στην κατηγορία του πληθυσμού που το διάστημα της έρευνας εντοπίστηκε σε θέσεις εργασίας. Αρχικά παρουσιάζεται το προφίλ των εργαζόμενων νέων (In4Youth) και στη συνέχεια ακολουθούν πολυδιάστατες παραγοντικές αναλύσεις στις ακόλουθες ενότητες ενδιαφέροντος: (α) Κοινωνικό κεφάλαιο, (β) Εδραίωση της εργασίας, (γ) Κοινωνική υποστήριξη και εργασιακή ένταξη και (δ) Παραδοσιακές στάσεις, αξίες και πολιτικοποίηση. Μεθοδολογία Οι στατιστικές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν στο δείγμα της έρευνας In4youth: Διαδικασίες κοινωνικής ένταξης και ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας σε περίοδο οικονομικής κρίσης 79, που πραγματοποιήθηκε από το Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης, Τμήματος Κοινωνιολογίας, Πανεπιστημίου Αιγαίου, με κύριο ερευνητή τον καθηγητή Χτούρη Σωτήρη. Το σύνολο των δεδομένων έρευνας ανέρχεται σε ερωτηματολόγια, τα οποία συγκεντρώθηκαν από νέους ηλικίας ετών. Στα δεδομένα της έρευνας εφαρμόστηκαν μέθοδοι πολυδιάστατης παραγοντικής ανάλυσης, ώστε μέσω της εξερεύνησης της δομής των δεδομένων, να εντοπιστούν σύνθετες σχέσεις στο σύνολο του φαινομένου της εργασιακής ένταξης των νέων, αλλά και ειδικότερα να προσδιοριστούν οι εξαρτήσεις που αφορούν την εδραίωση της εργασίας. Στόχος της ανάλυσης ήταν να προσδιοριστούν τάσεις και προφίλ συμπεριφοράς των νέων, συνδυάζοντας μεγάλο αριθμό ποιοτικών και ποσοτικών μεταβλητών. Οι μέθοδοι που εφαρμόστηκαν είναι συνδυασμός Πολλαπλής Ανάλυσης Αντιστοιχιών (MCA) Benzecri 1992, Greenacre 2007) και Ανιούσας Ιεραρχικής Ταξινόμησης, βασισμένης στην απόσταση χ2 του Benzecri και το κριτήριο του Ward (Benzecri 1992), καθώς και οι αλγόριθμοι VACOR (variable and clustering) και FACOR (factor and clustering) που προτάθηκαν αρχικά από τον Benzecri (1980). Οι συγκεκριμένες μέθοδοι προτιμήθηκαν από αντίστοιχες πολυμεταβλητές μεθόδους της κλασικής στατιστικής λόγω των πλεονεκτημάτων τους (α) να είναι εφαρμόσιμες σε σύνολα δεδομένων που περιέχουν μεγάλο αριθμό ποιοτικών (κατηγορικών) μεταβλητών, χωρίς την ανάγκη τεχνητής ποσοτικοποίησής τους (β) να αναδεικνύουν σύνθετες σχέσεις ανάμεσα σε μεγάλο αριθμό μεταβλητών χωρίς εκ των προτέρων υποθέσεις σχετικά με το μοντέλο και τις κατανομές των μεταβλητών, εντοπίζοντας εξίσου αποτελεσματικά τις μη γραμμικές σχέσεις με τις γραμμικές εξαρτήσεις και (γ) να παράγουν αποτελέσματα σε γραφική μορφή που ερμηνεύονται ποιοτικά, ώστε ο ερευνητής να έχει στη διάθεσή του μια σύνθετη ολιστική εικόνα όπου να μπορεί να εντοπίσει πρότυπα όπως παράγοντες, κλάσεις, ομάδες ατόμων, ιδιότητες και σχέσεις μεταξύ τους (Van der Geer 1993). Ευρήματα Περιγραφικές αναλύσεις προφίλ εργαζομένων (Ν=800) Οι εργαζόμενοι νέοι του δείγματος ηλικίας ετών συμμετέχουν στην αγορά εργασίας καταλαμβάνοντας έμμισθες θέσεις του ιδιωτικού τομέα σε ποσοστό 51%. Έπονται οι αυτοαπασχολούμενοι και οι μισθωτοί στο δημόσιο τομέα 79 Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης Αριστεία, του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με Δικαιούχο τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από Εθνικού Πόρους. 131

132 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 132 (22,4% και 18,6%) ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά εντοπίζονται στα συμβοηθούντα μέλη οικογενειακών επιχειρήσεων και στους εργαζόμενους σε προγράμματα κοινωφελούς εργασίας (3,8% και στις 2 περιπτώσεις). Αναφορικά με το είδος της απασχόλησης διαπιστώνεται ότι η εργασία 8ώρου (πλήρη απασχόληση) αφορά το 75,9% του δείγματος, η μερική εργασία το 20,5% και η εργασία εκ περιτροπής το 3,6%. Σημαντικές διαφυλικές διαφοροποιήσεις δεν προκύπτουν, καθότι η πλήρη απασχόληση συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά απαντήσεων τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες του δείγματος (80% και 71,2% αντίστοιχα). Ωστόσο, η μερική εργασία είναι η κατηγορία απασχόλησης στην οποία το ποσοστό του γυναικείου πληθυσμού είναι αυξημένο συγκριτικά με αυτό του ανδρικού (24,7% και 16,8% αντίστοιχα). Από τις συχνότητες των απαντήσεων ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ένας στους πέντε νέους εργάζεται χωρίς να έχει συνάψει σχετική σύμβαση εργασίας (20,9%). Αντιθέτως, το 27,3% δηλώνει εργαζόμενος αορίστου χρόνου / δημόσιος υπάλληλος, το 28,3% συμβασιούχος ορισμένου χρόνου, το 7,2% συμβασιούχος έργου και το 7,1% επιχειρηματίας ή ιδιοκτήτης γραφείου. Περεταίρω διερεύνηση της ομάδας του πληθυσμού που εργάζεται ατύπως στην αγορά εργασίας δείχνει ότι η εργασία χωρίς σύμβαση αφορά: α) έναν στους δύο εργαζόμενους ηλικίας 19 ετών και κάτω (47,1%), β) έναν στους τρεις (31,6%) εργαζόμενους ηλικίας ετών, γ) και ένα ποσοστό της τάξεως του 21,3% των ατόμων ηλικίας ετών. Σε σχέση με τον τρόπο εύρεσης της θέσης απασχόλησης, οι απαντήσεις των εργαζόμενων νέων παρουσιάζονται ακολούθως: Μέσω γνωστών / φίλων (21,7%) Μέσω αγγελιών σε τύπο ή internet (16,5%) Μέσω οικογένειας (15,7%) Απευθύνθηκα στον εργοδότη (11,8%) Μέσω εκπαιδευτικού ιδρύματος (9,3%) Με άλλο τρόπο (9%) Μέσω εξετάσεων / συμμετοχής σε διαγωνισμό (6,4%) Τα χαμηλότερα ποσοστά των απαντήσεων αναφορικά με τον τρόπο τοποθέτησης εντοπίζονται στις ακόλουθες πρακτικές: α) μέσω διαμεσολάβησης ιδιωτικού γραφείου εύρεσης εργασίας (1,3%), β) μέσω διαμεσολάβησης δημόσιου γραφείου εργασίας (1,8%), γ) μέσω μαθητείας πρακτικής στην ίδια επιχείρηση (1,9%). Ωστόσο, οι ηλικιακές διαφοροποιήσεις μας δείχνουν ότι: α) οι ηλικιακά μικρότεροι αξιοποιούν (ηλικίας έως 24 ετών) τις δυνατότητες της οικογένειας και των φίλων/γνωστών τους και στη συνέχεια συνηθίζουν να απευθύνονται άμεσα στον εργοδότη, β) τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας ετών απευθύνονται στους γνωστούς και τους φίλους, στη συνέχεια τις έντυπες και ηλεκτρονικές αγγελίες και ακολουθεί η άμεση προσέγγιση του εργοδότη, γ) οι νέοι ηλικίας ετών αξιοποιούν το δίκτυο των γνωστών/φίλων, των αγγελιών σε τύπο/ιντερνέτ, και της οικογένειάς τους. Ο υψηλός βαθμός γονεϊκής φροντίδας, καθώς και υποστήριξης των κοινωνικών δικτύων, στους νέους της χώρας διαπιστώνεται από τις αυξημένες θετικές απαντήσεις στην ερώτηση του ερωτηματολογίου αναφορικά με το είδος της στήριξης που λαμβάνουν. Συγκεκριμένα, 36,4% υποστηρίζει ότι δέχεται ψυχολογική βοήθεια, το 30,6% λαμβάνει φροντίδα στις καθημερινές ανάγκες, το 15% δέχεται οικονομική βοήθεια και το 1,8% απαντά ότι καλύπτονται μέσω της οικογένειας τα έξοδα της περαιτέρω εκπαίδευσης. Αντίθετα, οι αρνητικές απαντήσεις στην ερώτηση ανέρχονται στο 14%. Πιθανότητα αλλαγής εργασίας το επόμενο διάστημα διαβλέπει το 48% του δείγματος, εκ των οποίων: το 21,9% επικαλείται οικονομικούς λόγους, το 8,5% αναφέρεται σε πιθανότητα διακοπής συνεργασίας απόλυσης, το 4,2% εκφράζει την προοπτική της μετακίνησης μετανάστευσης, το 3% αποδίδει την πιθανότητα σε οικογενειακούς και εκπαιδευτικούς λόγους και το 6,7% δεν γνωρίζει. Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το γεγονός ότι ένας στους 2 νέους δε σχεδιάζει ή δεν διαβλέπει αλλαγή εργασίας (52%). 132

133 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 133 Πολυδιάστατη παραγοντική ανάλυση Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε σε δύο βήματα. Αρχικά πραγματοποιήθηκε μελέτη των τάσεων και ταξινόμηση των ατόμων ξεχωριστά για καθεμιά από τις ενότητες: (α) Κοινωνικό κεφάλαιο, (β) Εδραίωση της εργασίας, (γ) Κοινωνική υποστήριξη και εργασιακή ένταξη και (δ) Παραδοσιακές στάσεις, αξίες και πολιτικοποίηση. Για τις έννοιες αυτές μελετήθηκαν τα πρότυπα των απαντήσεων δημιουργώντας κλάσεις και την τυπολογία τους και επίσης δημιουργήθηκαν σύνθετες μεταβλητές για το διαχωρισμό των ερωτώμενων σε χαρακτηριστικές ομάδες. Κατά το δεύτερο βήμα, πραγματοποιήθηκε ανάλυση των συνολικών σχέσεων ανάμεσα στις παραπάνω έννοιες και έγινε συσχετισμός με τα κοινωνικο-δημογραφικά στοιχεία των νέων. Για την καλύτερη κατανόηση των σχημάτων και των αποτελεσμάτων που ακολουθούν, αναφέρεται ότι η MCA εφαρμόζεται σε οποιοδήποτε αριθμό κατηγορικών μεταβλητών και βρίσκει ποιες κατηγορίες δηλ. τιμές των μεταβλητών που ονομάζονται ιδιότητες (modalities) είναι συσχετισμένες μεταξύ τους. Σημειώνεται ότι αν οι μεταβλητές είναι ποσοτικές ή κλίμακας, δημιουργούμε τάξεις και τις χειριζόμαστε ως κατηγορικές. Επίσης, στην MCA το υπό διερεύνηση φαινόμενο αναλύεται σε πολλούς παράγοντες, που ο καθένας αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό ερμηνείας. Ο κάθε παράγοντας παριστάνεται ως ένας άξονας πάνω στον οποίο προβάλλονται οι ιδιότητες και δείχνει τη συσχέτισηαντιδιαστολή ομάδων ιδιοτήτων σύμφωνα με μια μονοδιάστατη οπτική γωνία. Το σημείο 0 αντιστοιχεί στην ανεξαρτησία, επομένως η προβολή κάποιων ιδιοτήτων μακριά από αυτό δείχνει ότι υπάρχει τάση απόκλισης από την ανεξαρτησία. Οι δύο κατευθύνσεις του άξονα εκφράζουν μια αντίθεση. Συνδυάζοντας 2 παραγοντικούς άξονες, οπτικοποιούμε σε ένα επίπεδο ένα μεγαλύτερο κομμάτι του φαινομένου. Συνήθως οι κυρίαρχες τάσεις φαίνονται στο επίπεδο 1Χ2 και οι υπόλοιποι παράγοντες δείχνουν τις λιγότερο κυρίαρχες τάσεις. Κοινωνικό κεφάλαιο Στην ανάλυση του Κοινωνικού κεφαλαίου συμπεριλήφθησαν οι μεταβλητές που αφορούσαν: -Πόσο συχνά παρέχετε βοήθεια προς γονείς, μη συγκατοικούντα μέλη οικογένειας, φίλους, γνωστούς και γείτονες. -Πόσο συχνά δέχεστε βοήθεια από γονείς, μη συγκατοικούντα μέλη οικογένειας, φίλους, γνωστούς και γείτονες. - Πόσο σημαντικά είναι για εσάς οι φίλοι, η οικογένεια και η θρησκεία. - Η συχνότητα των κοινωνικών επαφών Επίσης προστέθηκαν ως συμπληρωματικά στοιχεία οι μεταβλητές φύλο, ηλικία και εργασιακή κατάσταση. 133

134 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 134 Σχήμα 1. Το παραγοντικό επίπεδο 1Χ2 του κοινωνικού κεφαλαίου Στο Σχήμα 1 φαίνεται το αποτέλεσμα της Παραγοντικής Ανάλυσης Αντιστοιχιών (MCA) και συγκεκριμένα το παραγοντικό επίπεδο 1Χ2 που συγκεντρώνει το 35% της συνολικής πληροφορίας. Τα σημεία που προβάλλονται στο επίπεδο έχουν ονοματιστεί σύμφωνα με την κωδικοποίηση του ερωτηματολογίου της έρευνας. Π.χ. το σημείο Ε.1.8.1_1 αντιστοιχεί στην 1 η δυνατή απάντηση (ποτέ ή σπάνια) της ερώτησης ΕΡ.Ε «Πόσο συχνά δέχεστε βοήθεια γονείς». Η πρώτη παρατήρηση στο Σχήμα 1 είναι ότι η λήψη και η παροχή βοήθειας συνδέονται ευθέως μεταξύ τους, δηλαδή αυτοί που παίρνουν συχνά βοήθεια τείνουν να δίνουν συχνά βοήθεια. Η παραβολική καμπύλη που σχηματίζουν τα περισσότερα σημεία (φαινόμενο Guttman) δείχνει ότι το κύριο κομμάτι του φαινομένου είναι μια κλιμάκωση. Στην αριστερή πλευρά του σχήματος συναντάμε τις απαντήσεις σχετικά με σπάνια παροχή ή λήψη βοήθειας ενώ στη δεξιά τη συχνή παροχή/λήψη βοήθειας. Παρατηρείται ότι η σπάνια παροχή/λήψη βοήθειας από/προς γονείς είναι απολύτως ακραία συμπεριφορά, ενώ από την άλλη πλευρά, εξίσου ακραία είναι η συχνή παροχή βοήθειας προς γείτονες. Εγγύτερα στο μέσο προφίλ (κέντρο των αξόνων) προβάλλονται οι στάσεις (α) Μερικές φορές λαμβάνουν-παρέχουν βοήθεια σε γονείς και φίλους αλλά ποτέ ή σπάνια σε άλλα μέλη της οικογένειας, γνωστούς και γείτονες και (β) συχνή λήψη-παροχή βοήθειας από/προς οικογένεια, αλλά μέτρια προς φίλους και γείτονες. Ο συσχετισμός των παραπάνω με την κατάσταση απασχόλησης, φύλο και ηλικία έδειξε ότι για όλες τις εργασιακές καταστάσεις, είναι σημαντικά περισσότεροι αυτοί που δέχονται συχνά βοήθεια από γονείς και φίλους (εργαζόμενοι 64,5%, άνεργοι 73%) και λίγοι αυτοί που δέχονται συχνά βοήθεια από γνωστούς ή γείτονες (9% και 2% αντίστοιχα). Συγκριτικά με αυτό το μέσο προφίλ, οι μη αναζητούντες εργασία τείνουν εντονότερα από όλους προς τη συχνή λήψη/παροχή βοήθειας, ενώ οι εργαζόμενοι τείνουν στη μέτρια προς σπάνια λήψη/παροχή βοήθειας (σε σχέση πάντα με το κέντρο βάρους). Οι άνεργοι προβάλλονται σε ενδιάμεση θέση και κλίνουν επίσης προς τη συχνή λήψη/παροχή βοήθειας. Ειδικά για τη λήψη βοήθειας από φίλους, το ποσοστό των εργαζομένων που δέχονται συχνά βοήθεια από φίλους είναι 43,4%, των ανέργων 47,7%, ενώ των μη αναζητούντων εργασία είναι αρκετά υψηλότερο 66,5%. Οι γυναίκες τείνουν προς τη συχνότερη λήψη και παροχή βοήθειας σε σχέση με τους άνδρες. Συγκεκριμένα, το 66,8% των ανδρών απαντούν ότι δέχονται συχνά βοήθεια από τους γονείς, ενώ το ποσοστό αυτό για τις γυναίκες ανέρχεται στο 75,2%. Η ηλικία συνδέεται αντίστροφα με τη συχνότητα παροχής ή λήψης βοήθειας. Η εμφανέστερη συσχέτιση είναι αυτή της μεγάλης ηλικίας (30-34 ετών) με τη σπάνια λήψη/παροχή βοήθειας. Οι μικρότερες ηλικίες σχετίζονται με τη συχνή 134

135 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 135 λήψη/παροχή βοήθειας και οι ενδιάμεσες ηλικίες αντίστοιχα με ενδιάμεσες απαντήσεις σχετικά με τη λήψη/παροχή βοήθειας. Εφαρμόζοντας τη μέθοδο πολυδιάστατης ταξινόμησης (CHA), oι ερωτώμενοι κατατάχθηκαν σε ομάδες διατεταγμένες σε αυξανόμενο βαθμό κοινωνικού κεφαλαίου, με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: ΚΚ1 (13,6%) Σπάνια παροχή/λήψη βοήθειας προς γονείς και φίλους. Περιλαμβάνει τους λίγους που θεωρούν ότι δεν είναι καθόλου σημαντική η οικογένεια και οι φίλοι. ΚΚ2 (43,3%) Μερικές φορές λαμβάνουν-παρέχουν βοήθεια σε γονείς και φίλους αλλά ποτέ ή σπάνια σε άλλα μέλη της οικογένειας, γνωστούς και γείτονες. Σπάνιες κοινωνικές επαφές, δεν μπορούν να βασιστούν σε φίλους για βοήθεια σε δουλειές του σπιτιού. Υψηλά ποσοστά ηλικιών ΚΚ3 (28,1%) Υψηλός βαθμός λήψης-παροχής βοήθειας από/προς οικογένεια, αλλά μέτριος προς φίλους και γείτονες. Υψηλά ποσοστά ηλικίας 15-18, γυναικών και μη αναζητούντων εργασία. ΚΚ4 (13%) Υψηλότατος βαθμός λήψης-παροχής βοήθειας που περιλαμβάνει υψηλά ποσοστά συχνής λήψης-παροχής βοήθειας από φίλους και γείτονες. ΚΚ5 (2%) Προσδιορίζονται από τα υψηλότερα ποσοστά λήψης βοήθειας από φίλους Εδραίωση της εργασίας Η εδραίωση της εργασίας προσδιορίστηκε από ένα σύνολο 10 ερωτήσεων που αφορούσαν τις θετικές και αρνητικές πτυχές της εργασίας των ερωτώμενων, ενώ προστέθηκαν η ηλικία και το φύλο ως συμπληρωματικά στοιχεία. Στο Σχήμα 2 όπου παρουσιάζεται το παραγοντικό επίπεδο 1Χ2 (44% της πληροφορίας), φαίνεται ότι οι αρνητικές θέσεις σχετικά με τις προοπτικές για καριέρα (Β.13.6_1) και τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων (Β13.7_1) είναι οι ηπιότερες από τις αρνητικές θέσεις και εκφράζονται από μεγάλο ποσοστό εργαζομένων (36,7% και 25,3% των εργαζομένων αντίστοιχα), ενώ οι απόψεις ότι η δουλειά μου είναι ανιαρή και βαρετή (Β13.2_1) και ότι οι δεξιότητές μου δεν είναι κατάλληλες για την εργασία μου (Β13.12_1) είναι σπανιότερες που δίνονται από τους ιδιαίτερα δυσαρεστημένους (7,5% και 6,5% των εργαζομένων, αντίστοιχα). Δεν υπάρχει εξάρτηση από το φύλο, ενώ οι μικρότερες των ηλικιών (15-18) συνδέονται με τις αρνητικές θέσεις. Σχήμα 2. Το παραγοντικό επίπεδο 1Χ2 της εδραίωσης της εργασίας. 135

136 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 136 Παρατηρείται επίσης ότι οι ιδιότητες που εκφράζουν τις θετικές πτυχές προβάλλονται κοντά στο μέσο προφίλ (κέντρο των αξόνων), που σημαίνει ότι στο δείγμα επικρατεί η θετική στάση, κάτι που επαληθεύεται και από τις συχνότητες των σχετικών απαντήσεων. Το 58,3% των εργαζομένων διαφωνεί με το ότι η δουλειά τους είναι απαιτητική και αγχωτική (Β13.1_3) και το 72,4% διαφωνεί με το ότι η δουλειά τους είναι ανιαρή και βαρετή (Β13.2_3), ενώ το 63,9% συμφωνεί με το ότι η δουλειά τους δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητές τους. Αντιθέτως, η μέση στάση είναι αρνητική σχετικά με το αν είναι καλοπληρωμένοι: μόνο 20,9% συμφωνούν ότι είναι καλοπληρωμένοι 32,2% είναι ουδέτεροι και 43,6% διαφωνούν. Η μέθοδος της ταξινόμησης διαχωρίζει τους εργαζόμενους σε 3 ομάδες ως εξής: ΕΕ1 Υψηλή εδραίωση εργασίας (Ν=294, 56,4% των εργαζομένων). Είναι θετικοί με όλες τις πτυχές της εργασίας τους. Οι ιδιότητες που τους ξεχωρίζουν πιο έντονα από τη γειτονική ομάδα των ουδέτερων είναι ότι η δουλειά τους απαιτεί να αποκτούν νέες δεξιότητες (Β13.4_3), τους δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητές τους (Β13.9_3) και οι δεξιότητες που κατέχουν είναι κατάλληλες για την εργασία τους (Β13.12_3). ΕΕ2 Μέτρια εδραίωση εργασίας (Ν=139, 26,7%). Είναι ουδέτεροι σχετικά με την εργασία τους. Είναι ουδέτεροι στο ότι η δουλειά τους δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητές τους (Β13.9_2) και στο ότι εργάζονται σε επικίνδυνες και ανθυγιεινές συνθήκες (Β13.3_2), είναι αρνητικοί στο ότι εργάζονται με ανθρώπους που συμπαθούν (Β.13.10_1) αλλά σε σημαντικά ποσοστά συμφωνούν με το ότι η δουλειά τους είναι απαιτητική και αγχωτική (Β13.1_3) και με το ότι η δουλειά τους είναι ανιαρή και βαρετή (Β13.2_3). ΕΕ3 Χαμηλή εδραίωση εργασίας (Ν=78, 15%). Είναι αρνητικοί με τις περισσότερες πτυχές της εργασίας τους. Οι ιδιότητες που τους ξεχωρίζουν πιο έντονα είναι ότι η δουλειά τους δεν απαιτεί να αποκτούν νέες δεξιότητες (Β13.4_1), δεν τους δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητές τους (Β13.9_1) και διαφωνούν με το ότι οι δεξιότητες που κατέχουν είναι κατάλληλες για την εργασία τους (Β13.12_1). Κοινωνική υποστήριξη και εργασιακή ένταξη Η ανάλυση εφαρμόστηκε στους εργαζόμενους, συμπεριλαμβάνοντας τις μεταβλητές που αφορούν το τι υποστήριξη δέχονται από την οικογένεια και τους φίλους στις εργασιακές τους υποχρεώσεις ή τι στήριξη θα δέχονταν από τους φίλους τους για τη δημιουργία επιχείρησης, τι τους βοήθησε περισσότερο στην εύρεση της εργασίας τους, με ποιο τρόπο έχουν αποκτήσει την τωρινή τους απασχόληση, η γνώμη τους για τη δυνατότητα συνδυασμού εργασίας και προσωπικής ζωής, καθώς και στοιχεία για τις πηγές εισοδήματός τους, την κατοικία τους, πτυχές της καθημερινής τους ζωής και η πολιτική τους ικανοποίηση. Ο 1 ος παράγοντας ανέδειξε την αντίθεση ανάμεσα στην ικανοποίηση και τη δυσαρέσκεια από την κοινωνική αναγνώριση της εργασίας και το εισόδημα της οικογένειας, ενώ ο 2 ος παράγοντας διαχώρισε αυτούς που βρήκαν εργασία μέσω της οικογένειας ή/και είναι συμβοηθούντα μέλη οικογενειακής επιχείρησης από τους μισθωτούς στο δημόσιο τομέα που βρήκαν εργασία με κάποιον άλλο τρόπο. Συνδυάζοντας παραγοντική ανάλυση και ταξινόμηση, εντοπίστηκαν οι ακόλουθες ομάδες ερωτώμενων: ΚΥ1 (70% των εργαζομένων). Απέκτησαν εργασία μέσω φίλων και γνωστών ή απευθύνθηκαν άμεσα στον εργοδότη, δε θεωρούν ότι η εργασία τους προσφέρει κοινωνική αναγνώριση, δεν είναι καθόλου ικανοποιημένοι από το εισόδημα, είναι κυρίως μισθωτοί στον ιδιωτικό τομέα και συμπεριλαμβάνονται σε αυξημένα ποσοστά οι νέοι ετών. Η ομάδα αυτή διακρίνεται σε 3 υπο-ομάδες (α) αυτούς που βοηθήθηκαν από την οικογένεια και δε μένουν σε δική τους κατοικία (21% της ομάδας Α), (β) αυτούς που βρήκαν εργασία μέσω φίλων/γνωστών, τους βοήθησε η γειτονιά/πόλη και μένουν σε δική τους κατοικία (41% της ομάδας Α) και (γ) αυτούς που βρήκαν εργασία μέσω αγγελιών ή απευθύνθηκαν στον 136

137 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 137 εργοδότη, σημαντική πηγή εισοδήματος αποτελούν τα βοηθήματα/επιδόματα και μένουν σε δική τους κατοικία (30% της ομάδας Α). ΚΥ2 (25,5% των εργαζομένων). Απέκτησαν εργασία μέσω εκπαιδευτικού ιδρύματος ή ξεκίνησαν προσωπική δραστηριότητα ή μέσω διαγωνισμού, η δουλειά τους προσφέρει κοινωνική αναγνώριση και δίνει τη δυνατότητα να τη συνδυάζουν με την οικογενειακή ζωή. Είναι κυρίως μισθωτοί στο δημόσιο τομέα ή σε προγράμματα απασχόλησης. ΚΥ3 (4,5% των εργαζομένων). Απέκτησαν εργασία μέσω οικογένειας, τους βοηθάει η οικογένεια, είναι ικανοποιημένοι από το εισόδημα του νοικοκυριού, έχουν κύριο εισόδημα από ιδιωτική επιχείρηση. Εργάζονται ως μέλη οικογενειακής επιχείρησης. Συνολική εικόνα για εργαζομένους Για τη μελέτη των συνολικών σχέσεων που διέπουν την εργασιακή ένταξη και την εδραίωση της εργασίας, εφαρμόστηκε MCA στο σύνολο των σύνθετων μεταβλητών που προέκυψαν για το κοινωνικό κεφάλαιο, την κοινωνική υποστήριξη στην εργασιακή ένταξη, την εδραίωση της εργασίας, τις αξίες σχετικά με την εργασία και την πολιτική συμμετοχή, καθώς και την ηλικία και το φύλο. Η ανάλυση έδειξε ότι υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στην ισχυρή εδραίωση εργασίας, το υψηλό κοινωνικό κεφάλαιο, τη μέτρια υποστήριξη από οικογένεια και το χαμηλό ενδιαφέρον για πολιτική δράση. Η υψηλή πολιτική συμμετοχή συνδέεται με χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο (σπάνια παροχή/λήψη βοήθειας ακόμα και προς/από την οικογένεια) και με την αρνητική γνώμη για τη σπουδαιότητα της θέσης εργασίας. Σε αυτήν τη συνολική εικόνα, δεν υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση ως προς το φύλο, ενώ όσο αφορά την ηλικία, υπήρχε σημαντική σύνδεση των εργαζομένων ηλικίας με μέτρια πολιτική συμμετοχή και μέτρια εδραίωση εργασίας. Συμπεράσματα Η ανάλυση των ερευνητικών δεδομένων του In4youth ανέδειξε ενδιαφέροντα πρότυπα στη συμπεριφορά των νέων και στην αλληλεπίδραση κοινωνικών παραμέτρων και εργασιακής ένταξης. Ενώ οι καταστάσεις ανεργίας ή μη αναζήτησης εργασίας συνδέονται με τις έντονες σχέσεις με οικογένεια και τη συχνή λήψη/παροχή βοήθειας από γονείς και συγγενείς, στους εργαζομένους το υψηλό κοινωνικό κεφάλαιο συνδέεται με ισχυρή εδραίωση εργασίας. Σημαντικό ποσοστό εργαζομένων, κυρίως των μικρότερων ηλικιών που είναι σήμερα μισθωτοί στον ιδιωτικό τομέα, δηλώνουν ότι βοηθήθηκαν από γνωστούς και φίλους στην εύρεση εργασίας ή απευθύνθηκαν άμεσα στον εργοδότη, ενώ είναι σχετικά λιγότεροι αυτοί που βοηθήθηκαν από την οικογένεια στην εύρεση εργασίας. Οι εργαζόμενοι αυτής της κατηγορίας δεν είναι καθόλου ικανοποιημένοι από το εισόδημα, δε βρίσκουν κοινωνική αναγνώριση και αρκετοί από αυτούς θα ήθελαν να αλλάξουν εργασία. Τα κυριότερα στοιχεία που προβληματίζουν όσους είναι δυσαρεστημένοι με την εργασία τους είναι ότι δε χρησιμοποιούν τις γνώσεις και δεξιότητές τους, ούτε αποκτούν νέες. Λιγότερο σημαντικά στοιχεία που προβληματίζουν μόνο όσους είναι ήπια δυσαρεστημένοι με την εργασία τους είναι το ότι δεν υπάρχει προοπτική καριέρας και δε συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων. Σε αντιδιαστολή με την παραπάνω κατηγορία, οι νέοι που εργάζονται στο δημόσιο ως μισθωτοί ή είναι ελεύθεροι επαγγελματίες ή συμβασιούχοι, αποδίδουν την εύρεση της εργασίας στην εκπαίδευσή τους, βρίσκουν κοινωνική αναγνώριση και θεωρούν ότι η εργασία τους δίνει τη δυνατότητα να τη συνδυάζουν με την οικογενειακή ζωή. Επόμενο βήμα σε μελλοντική ερευνητική εργασία θα είναι η εξαγωγή ειδικότερων ευρημάτων, που σε συνδυασμό με τα επαγγελματικά και προσωπικά χαρακτηριστικά του νέου και παραμέτρους τους περιβάλλοντος θα λειτουργήσουν ως εργαλεία πρόβλεψης και υποβοήθησης επαγγελματικού προσανατολισμού. 137

138 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 138 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Beck, U., Ελευθερία ή καπιταλισμός. Συζήτηση με τον Γιοχάνες Βίλμς. Αθήνα: Καστανιώτης. Benzecri, J.P., Correspondence Analysis Handbook. New-York: Dekker, P. Benzecri J.P., Marie-Odile Lebeaux, M.O., Jambu M., Aides a l interprétation en classification automatique, Cahiers de l analyse des Données, 5. pp Franzen. A. and Hangartner. D., Social Networks and Labour Market Outcomes: The Non Monetary Benefits of Social Capital, 22(4), pp Giddens, A., Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Αθήνα: Μεταίχμιο. Greenacre, M., Correspondence Analysis in Practice, Chapman & Hall. Keith. B., Labour market participation: the influence of social capital. Labour Market Division. Office for National Statistics. Mitchel,l T.R. et al., Why people stay: Using job embeddeness to predict voluntary turnover.academy of Management Journal, 44, pp Van de Geer, John, P., Multivariate Analysis of Categorical Data: Applications Newbury Park: Sage Publications Inc. Advanced Quantitative Techniques in the Social Sciences Series Vol 3. Watson, J. T., Κοινωνιολογία, εργασία και βιομηχανία. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Παπαϊωάννου, Σ., 1997, Mετά τα Όρια της Aνάπτυξης τα Όρια της Eργασίας ;, στο Iωάννα Λαμπίρη-Δημάκη (Επιμ.), H Kοινωνιολογία στην Eλλάδα σήμερα A 138

139 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 139 Α. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ελλάδα socd12051@soc.aegean.gr Θεσμοί και Πολιτικές Απασχόλησης και Αντιμετώπισης της Ανεργίας στην Ελλάδα Abstract The unemployment constitutes a complex economic and social phenomenon, the confrontation of which is found in the epicentre of economy and social policy. The policies of employment that are drawn and applied in Greece, are immediately interwoven with European youth strategy, employment policies and guidelines based on the Europe 2020 and policy that dictates Medium-term Budgetary Program, while the engagements of these (the memorandum), included take action at multiple levels (allowance policy, finding employment, security, health, education etc.). The European policy for the employment gives henceforth particular accent in the promotion of energetic policies. It is observed that a center displacement weight of policy happens by the financial support of the unemployed by allowances and benefits, to strengthen and support efforts to join the labor market. This element is placed progressively in the epicentre of the design of European employment policies, while simultaneously it elects the role of public services of employment. Key words: employment policies, unemployment, employment programs Λέξεις κλειδιά: πολιτικές απασχόλησης, ανεργία, προγράμματα απασχόλησης Εισαγωγή Η ανεργία αποτελεί σύνθετο οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, η αντιμετώπιση του οποίου βρίσκεται στο επίκεντρο της οικονομικής και της κοινωνικής πολιτικής. Με την ανάδειξη της απασχόλησης ως ιδιαίτερο αντικείμενο της Κρατικής Πολιτικής αναπτύχθηκε η συζήτηση για τις πολιτικές απασχόλησης και τον κοινωνικό και οικονομικό τους ρόλο. Από το 1950 κι έπειτα, η επίτευξη της πλήρους απασχόλησης χάρη στις πολιτικές της ενεργούς ζήτησης με την εφαρμογή μέτρων δημοσιονομικής πολιτικής, είχε ως αποτέλεσμα, την ανάπτυξη δημοσίων υπηρεσιών απασχόλησης, με στόχο την καταπολέμηση της ανεργίας, κυρίως μέσω της οργάνωσης της επαγγελματικής και γεωγραφικής κινητικότητας των εργαζομένων (Alber 1995). Μέχρι και τη δεκαετία του 1980, όταν άρχισε να εγκαταλείπεται σταδιακά η οικονομική πολιτική κεϋνσιανής έμπνευσης, ο ρόλος των πολιτικών απασχόλησης αναφερόταν στην υποστήριξη των μεταβολών στον οικονομικό κύκλο με το να λειτουργούν αποτρεπτικά κατά την καθοδική του φάση και ανασχετικά στον πληθωρισμό κατά την ανοδική του φάση υποστηρίζοντας, γενικότερα, τη διαρθρωτική αλλαγή στην οικονομία (Καραμεσίνη 2005). Το περιεχόμενο των πολιτικών απασχόλησης εντοπίζεται πολύ συχνά στη βιβλιογραφία και με ποικίλο περιεχόμενο, που εξαρτάται από τον ορισμό, ο οποίος μπορεί να περιλαμβάνει από τις πολιτικές αγοράς εργασίας μέχρι τις πολιτικές ευελιξίας και τη μακροοικονομική πολιτική. Η απαρχή των πολιτικών απασχόλησης τοποθετείται στις αρχές του 20ού αιώνα με τη μορφή γραφείων ευρέσεως εργασίας, της ασφάλισης κατά της ανεργίας και της προσωρινής εργασίας στο δημόσιο. Μετά, όμως, από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο επέρχεται μια γενίκευση των πολιτικών απασχόλησης στις 139

140 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 140 οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, ενώ τη βάση των δεσμεύσεων για πλήρη απασχόληση αναλαμβάνουν οι κυβερνήσεις τους 80. Οι στόχοι των πολιτικών απασχόλησης διαμορφώνονται πάντοτε σε συγκεκριμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, ανάλογα με τα συγκεκριμένα προβλήματα που αυτές έρχονται να αντιμετωπίσουν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία μια δεδομένη χρονική στιγμή. Διάκριση Πολιτικών Απασχόλησης Η διάκριση των πολιτικών απασχόλησης σε ενεργητικές και παθητικές εντοπίζεται στα μέσα περίπου της δεκαετίας του Δεν πρόκειται για απόλυτη διάκριση των πολιτικών απασχόλησης σε δύο τύπους, αντιθέτως για σχετική, καθώς μπορεί μεν και οι δύο τύποι πολιτικών να αποσκοπούν στην καταπολέμηση και διαχείριση της ανεργίας, όμως, οι τύποι ανεργίας στους οποίους αναφέρονται είναι εντελώς διαφορετικοί 81. Οι παθητικές πολιτικές με την εφαρμογή εισοδηματικών ενισχύσεων στους ανέργους ανταποκρίνονται σε μια αποτυχία της αγοράς εργασίας, που σχετίζεται αφενός με την αναδιανεμητική της κυρίως λειτουργία 82 αφετέρου δε οι ενεργητικές πολιτικές ανταποκρίνονται σε μια αποτυχία της αγοράς, που αφορά κυρίως στην κατανεμητική της λειτουργία 83. Οι πολιτικές απασχόλησης περιλαμβάνουν τις παθητικές και τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης. Ως παθητικές πολιτικές χαρακτηρίζονται οι διάφορες μορφές εισοδηματικής στήριξης των ανέργων, όπως τα επιδόματα ανεργίας, οι κοινωνικές παροχές και τα βοηθήματα, που σκοπό έχουν τον περιορισμό των συνεπειών της ανεργίας σε επίπεδο διαβίωσης των ανέργων, αλλά ταυτόχρονα να κάνουν πιο ανεκτές τις απολύσεις, όταν αυτές συμβαίνουν και είναι αναπόφευκτες. Οι πολιτικές μείωσης της προσφοράς εργασίας είναι, επίσης, παθητικής φύσεως, καθώς απορροφούν την ανεργία, χωρίς, όμως, να αυξάνουν τον όγκο της απασχόλησης. Τέτοιες πολιτικές είναι οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, η διαθεσιμότητα προσωπικού, γονικές και εκπαιδευτικές άδειες από την εργασία, μοίρασμα θέσεων εργασίας κ.ά. Ως ενεργητικές χαρακτηρίζονται οι πολιτικές αύξησης προσφοράς εργασίας, που αυξάνουν την απασχόληση άμεσα ή μέσω της μείωσης του κόστους εργασίας. Μερικές από τις πολιτικές αυτές είναι η δημιουργία θέσεων εργασίας στο δημόσιο τομέα, η μείωση του μη μισθολογικού κόστους εργασίας και η επιδότηση της απασχόλησης στον ιδιωτικό και στον κοινωνικό τομέα. Η αύξηση της επαγγελματικής και γεωγραφικής κινητικότητας της εργασίας και οι πολιτικές βελτίωσης της ποιότητας της προσφοράς εργασίας που επιτυγχάνονται μέσω προγραμμάτων κατάρτισης ή κινήτρων μετεγκατάστασης, συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το είδος πολιτικών για την απασχόληση. Η θετική επίδραση στο ύψος της απασχόλησης, μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας και της μείωσης της διαρθρωτικής ανεργίας, παραμένει βασικός στόχος αυτών των πολιτικών. Πέραν της οικονομικής στήριξης των ανέργων μέσω των σχετικών επιδομάτων, που αντιστοιχούν στις λεγόμενες «παθητικές» πολιτικές, σημαντικός στόχος είναι να αυξηθεί η απασχόληση και να επαναπροωθηθούν οι άνεργοι στην αγορά εργασίας. Στην περίπτωση αυτή, οι πολιτικές χρηματοδοτούνται απευθείας από τον κρατικό προϋπολογισμό, η ενεργοποίηση του δικαιώματος εξαρτάται από την εμφάνιση του κινδύνου της ανεργίας, ενώ το ύψος του επιδόματος ανεξαρτητοποιείται από τις προηγούμενες αποδοχές ή από τις μέχρι τότε καταβληθείσες εισφορές και προσδιορίζεται από 80 Καραμεσίνη Μ., «Πολιτική απασχόλησης: πεδίο σύζευξης της οικονομικής και της κοινωνικής πολιτικής», Αθήνα (Gutenberg) Γράβαρης, Δ., «Η σχέση παθητικών και ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης στο εσωτερικό της συνολικής κρατικής παρέμβασης στην αγορά εργασίας. Θεωρητικό πλαίσιο και εμπειρικά παραδείγματα», στο: Βενιέρης, Δ. Παπαθεοδώρου, Χ., (επιμ): Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα. Προκλήσεις και προοπτικές, Αθήνα (Ελληνικά Γράμματα) τον τρόπο, δηλαδή, που η αγορά έχει την δυνατότητα να προσαρμόζει την ζήτηση εργασίας με βάσει την προσφορά. 83 τον τρόπο, δηλαδή, που τα συγκεκριμένα άτομα που αποτελούν το εργατικό δυναμικό κατανέμονται σε υφιστάμενες θέσεις εργασίας. 140

141 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 141 την ανάγκη εξασφάλισης ενός ελάχιστου ορίου διαβίωσης (Γράβαρης 2003). Σε αυτό αποσκοπούν αντίστοιχα οι λεγόμενες «ενεργητικές πολιτικές». Υπάρχουν αρκετοί ορισμοί διατυπωμένοι από ερευνητές που αναδεικνύουν και αποτυπώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. Ο L. Calmfors (1994) δίνει έναν πολύ γενικό ορισμό θεωρώντας ότι «Ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης είναι τα μέτρα που λαμβάνονται με σκοπό να βελτιωθεί η λειτουργία της αγοράς εργασίας και τα οποία απευθύνονται προς τους ανέργους». Σύμφωνα με έναν κοινά αποδεκτό ορισμό οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης «Είναι παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας που στοχεύουν συγκεκριμένες ομάδες στην αγορά εργασίας. Υπό αυτήν την έννοια, διαφέρουν από τις γενικές πολιτικές απασχόλησης που, εξ ορισμού, δεν απευθύνονται σε κάποια ιδιαίτερη ομάδα Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης βασικά αποσκοπούν στην αύξηση της πιθανότητας απασχόλησης ή στη βελτίωση των εισοδηματικών προοπτικών άνεργων ατόμων ή ομάδων που αντιμετωπίζουν δυσκολίες να εισέλθουν στην αγορά εργασίας» 84. Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης αναφέρονται κυρίως στην αύξηση των πιθανοτήτων απασχόλησης ή και τη βελτίωση των εισοδηματικών προοπτικών για τα άνεργα άτομα ή τις ομάδες που αντιμετωπίζουν δυσκολίες εισόδου στην αγορά εργασίας, ενώ οι πολιτικές για την απασχόληση γενικά στοχεύουν στην παροχή εισοδηματικής στήριξης στους ανέργους ή τους πρόωρα αποχωρούντες, χωρίς να επιδιώκουν εκ των προτέρων την άμεση βελτίωση των επιδόσεων της αγοράς εργασίας (Employment in Europe 2006). Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται τα μέτρα των ενεργητικών και παθητικών πολιτικών απασχόλησης: ΜΕΤΡΑ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΜΟΙΡΑΣΜΑ ΘΕΣΕΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΙΝΗΤΡΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΘΕΣΕΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΡΑ ΠΑΘΗΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Προγράμματα κατάρτισης με σκοπό να βελτιώσουν τις προοπτικές απασχόλησης (employability) των ανέργων ή των ομάδων στόχων και χρηματοδοτούνται από το δημόσιο. Πρέπει να περιλαμβάνει διδασκαλία στην αίθουσα ή, σε περίπτωση που γίνεται στον χώρο εργασίας, πρέπει να εξασφαλίζεται ειδική επίβλεψη και καθοδήγηση (instruction). Τα μέτρα αυτά αποσκοπούν ώστε να διευκολύνεται η πρόσληψη ατόμων που ανήκουν στην ομάδα στόχο σε θέσεις εργασίας ήδη εργαζομένων είτε εκ περιτροπής (job rotation) είτε εργαζόμενοι ορισμένες ώρες (job sharing). Μέτρα διευκόλυνσης των προσλήψεων ανέργων που ανήκουν στις ομάδες στόχους ή εξασφάλισης της απασχόλησης εργαζομένων σε επισφαλείς θέσεις εργασίας. Μέτρα διευκόλυνσης ατόμων με αναπηρία στην αγορά εργασίας. Δημιουργία θέσεων εργασίας στον κοινωφελή τομέα για άτομα που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα ανεύρεσης εργασίας και είναι μακροχρόνια άνεργοι. Κίνητρα για ανέργους που ανήκουν στις ομάδες στόχους να ξεκινήσουν δική τους εργασία ή να γίνουν ανεξάρτητοι επαγγελματίες (αυτοαπασχολούμενοι). 84 Employment in Europe, 2006, σ. 120, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γενική Διεύθυνση Κοινωνικών Υποθέσεων και Ισότητας Ευκαιριών, Unit D

142 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 142 ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΑΝΕΡΓΟΥΣ ΠΡΟΩΡΗ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΗΣΗ Επιδόματα διατήρησης του εισοδήματος και ενισχύσεις προς άτομα που έχασαν την εργασία τους (επιδόματα ανεργίας). Ενίσχυση της μερικής ή ολικής συνταξιοδότησης ηλικιωμένων ανέργων με μικρές πιθανότητες ανεύρεσης εργασίας ή ηλικιωμένων εργαζομένων με σκοπό να αντικατασταθούν από νεώτερα άτομα που ανήκουν σε ομάδα στόχο. ΠΗΓΗ: Employment in Europe, 2006 Εκ πρώτης όψεως, οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης διαφοροποιούνται από τις γενικές πολιτικές απασχόλησης στο βαθμό που αποτελούν συμπληρωματικές διαρθρωτικές δράσεις, που αποσκοπούν αφενός στην αποτελεσματική επαγγελματική ενεργοποίηση των ανέργων και στη διεύρυνση των εργασιακών τους επιλογών, και αφετέρου, στην προοδευτική μείωση της εξάρτησής τους από τα επιδόματα ανεργίας και κατά συνέπεια στην αύξηση των κινήτρων για επιστροφή στην αγορά εργασίας (Δεδουσόπουλος 2007). Απευθύνονται, κυρίως, σε άτομα που είναι σε μειονεκτική θέση στην αγορά εργασίας ή αντιμετωπίζουν δυσκολία στην ένταξή της. Με άλλα λόγια, ο κύριος ρόλος τους έγκειται στην ανακατανομή των ευκαιριών απασχόλησης, παρά στην αύξηση των συνολικά διαθέσιμων ευκαιριών απασχόλησης (Calmfors 1994). Αν και η αύξηση της απασχόλησης εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από το γενικότερο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, και ειδικότερα από την ικανότητα που διαθέτει αυτό στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, συναρτάται, επίσης, με την αποτελεσματικότητα των πολιτικών απασχόλησης που εφαρμόζονται (Συνήγορος του Πολίτη 2007). Η ικανότητα των πολιτικών απασχόλησης και η αποτελεσματικότητά τους να συμβάλλουν στην εξίσωση της προσφοράς και της ζήτησης εργασίας, καθώς και στη μείωση της ανεργίας, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων και η δομή, η οργάνωση και η λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών απασχόλησης. Θεσμικός ρόλος του ΟΑΕΔ και Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης Η εφαρμογή και η υλοποίηση των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, που αποτελούν το κυρίαρχο μοντέλο πολιτικής στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πραγματοποιούνται από τον Οργανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (Ο.Α.Ε.Δ.), τον κύριο φορέα υλοποίησης των πολιτικών απασχόλησης στο ελληνικό διοικητικό σύστημα. Ο Ο.Α.Ε.Δ. λειτουργεί με τη μορφή του νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου και εποπτεύεται από το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, τον υπεύθυνο φορέα της εθνικής πολιτικής για την απασχόληση και φορέα συντονισμού και διαχείρισης των ενεργειών του Ε.Κ.Τ. στη χώρα. Όπως αναφέρεται στο διαδικτυακό τόπο (site) του Ο.Α.Ε.Δ., ο Οργανισμός αποτελεί «το κύριο όργανο εφαρμογής της κυβερνητικής πολιτικής για την απασχόληση, ώστε να εξασφαλιστούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις ταχείας προσαρμογής της προσφοράς εργασίας προς τις απαιτήσεις της ζήτησης, σε αρμονία με το εκάστοτε Πρόγραμμα Οικονομικής Ανάπτυξης της Χώρας και τις συναφείς κατευθύνσεις και οδηγίες του Υπουργού Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας» Ο ΟΑΕΔ αναπτύσσει ένα ευρύ φάσμα δράσεων που αφορούν στην ενίσχυση της απασχόλησης, στην επαγγελματική εκπαίδευση και στη συνεχιζόμενη κατάρτιση, στην εφαρμογή μέτρων πολιτικής για ειδικές κοινωνικές ομάδες, με στόχο την πρόληψη και καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, στον επαγγελματικό προσανατολισμό κ.λπ. 85 Ο Ο.Α.Ε.Δ. αναλαμβάνει πλήθος δράσεων που στόχο έχουν την ενίσχυση της απασχόλησης και την καταπολέμηση της ανεργίας, την ενίσχυση και τη διευκόλυνση της ένταξης του ανθρώπινου δυναμικού στην αγορά εργασίας, την ασφάλιση κατά της ανεργίας, καθώς επίσης και την προώθηση της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και συνάμα τη σύνδεσή της 85 Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση (ΕΠΜ ): «Στόχος του ελληνικού ΕΠΜ είναι η ενίσχυση της Απασχόλησης, της Ανάπτυξης και της Κοινωνικής Συνοχής». Ειδικότερα μεταξύ των προτεραιοτήτων που τέθηκαν για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι «(δ) η αύξηση της απασχόλησης, η μείωση της ανεργίας, καθώς και η αποτελεσματικότερη λειτουργία των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης με μια σειρά από στοχευμένες δράσεις που περιορίζουν παράλληλα τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού». 142

143 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 143 με την απασχόληση. Ταυτόχρονα, ο Ο.Α.Ε.Δ. συμμετέχει στην εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Απασχόληση και μπορεί να εφαρμόζει προγράμματα του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση 86. Βασικός στόχος των δραστηριοτήτων του Οργανισμού ορίζεται η ενίσχυση της απασχόλησης και η καταπολέμηση της ανεργίας. Στο πλαίσιο της υλοποίησης των στόχων της πληροφόρησης των ανέργων για τις προσφερόμενες ευκαιρίες που αφορούν στην κατάρτιση και στην απασχόληση, στη διευκόλυνση της επαφής εργαζομένου και εργοδότη, καθώς και στη δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, αναπτύσσεται από τον Ο.Α.Ε.Δ. ένα ευρύ φάσμα δράσεων, με τις οποίες εφαρμόζονται μέτρα ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης 87. Οι δράσεις αυτές αφορούν στην καταγραφή του άνεργου εργατικού δυναμικού, του Επαγγελματικού Προσανατολισμού και της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης του εργατικού δυναμικού, της εφαρμογής και υλοποίησης επιδοτούμενων προγραμμάτων απασχόλησης για γενικές κατηγορίες ανέργων και για ειδικές κοινωνικές ομάδες, της ανάπτυξης πλαισίου εξατομικευμένης παρέμβασης με την παροχή υπηρεσιών συμβουλευτικής από εργασιακούς συμβούλους του Ο.Α.Ε.Δ. προς τους ανέργους κ.λπ. (Συνήγορος του Πολίτη 2007). Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης που υλοποιούνται από τον Ο.Α.Ε.Δ., επιδρούν τόσο στη ζήτηση όσο και στην προσφορά εργασίας. Όσον αφορά στη ζήτηση πρόκειται για προγράμματα που σχετίζονται με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, προγράμματα επιχορήγησης νέων ελεύθερων επαγγελματιών κ.λπ., ενώ όσον αφορά στην προσφορά εργασίας, αναφερόμαστε σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, απόκτησης εργασιακής εμπειρίας κ.λπ. Αμφότερα δε, αποσκοπούν στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των εφαρμοζόμενων πολιτικών, ενώ κυρίως τα προγράμματα επιδοτούμενης αυτοαπασχόλησης και επιδοτούμενης μισθωτής απασχόλησης για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (Ν.Θ.Ε.), καθώς και τα προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης συνιστούν τις κατ εξοχήν «ενεργητικές παρεμβάσεις». Παράλληλα, ο ΟΑΕΔ στο πλαίσιο του νέου ΕΣΠΑ , υλοποιώντας την αρχή της εταιρικότητας και λαμβάνοντας υπόψη τις βασικές κατευθύνσεις του Υπουργείου Εργασίας αλλά και το περιεχόμενο της νέας Εθνικής Γενικής Συλλογικής Σύμβασης Εργασίας που υπογράφηκε από τη ΓΣΕΕ, το ΣΕΒ, την ΕΣΕΕ, τη ΓΣΕΒΕΕ και το ΣΕΤΕ, έχει ξεκινήσει ήδη διάλογο μαζί τους για το σχεδιασμό μέτρων πολιτικής, τη διατύπωση προτάσεων και τη διαμόρφωση κοινών δράσεων για την ενίσχυση της απασχόλησης και ως εκ τούτου και των νέων, στο πλαίσιο των νέων Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΑΝΑΔ - ΔΒΜ, Ανταγωνιστικότητα και Εγγύηση για τη Νεολαία) 88. Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης του Ο.Α.Ε.Δ. υλοποιούνται μέσω της Κεντρικής Υπηρεσίας (Διεύθυνση Απασχόλησης) και των Περιφερειακών Υπηρεσιών του (Περιφερειακές Διευθύνσεις, Τοπικές Υπηρεσίες και Γραφείο 86 Άρθρο 2 παρ. 2 Ν. 2956/2001«Αναδιάρθρωση του Ο.Α.Ε.Δ. και άλλες διατάξεις», ΦΕΚ 258 Α. 87 Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 2 παρ. 3 του Ν. 2956/2001, ο Ο.Α.Ε.Δ. μεριμνά ιδίως: α) για την παρακολούθηση των δεδομένων της αγοράς εργασίας και την αποτελεσματική σύζευξη της προσφοράς με τη ζήτηση εργασίας, β) για την εγγραφή των ανέργων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και την τοποθέτησή τους, ανάλογα με τα γενικά και ειδικά προσόντα τους, σε αντίστοιχες θέσεις εργασίας με την αξιοποίηση σύγχρονων μέσων πληροφόρησης και ενημέρωσης, γ) για την εφαρμογή μέτρων ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας και διευκόλυνσης της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού, δ) για την εφαρμογή μέτρων πρόληψης και αντιμετώπισης της ανεργίας και ιδιαίτερα μέτρων προς διασφάλιση ίσων ευκαιριών για την επαγγελματική ένταξη ευπαθών κοινωνικών ομάδων, ε) για τη δημιουργία και διατήρηση θέσεων εργασίας με την παροχή οικονομικών ενισχύσεων προς τους εργοδότες, στ) για την οικονομική υποστήριξη των ανέργων με την παροχή τακτικών επιδομάτων σε όσους έχουν καταστεί άνεργοι, ύστερα από ανυπαίτια λύση ή λήξη της σχέσης εξαρτημένης εργασίας τους, καθώς και την καταβολή παροχών λόγω αφερεγγυότητας του εργοδότη, ζ) για τη χορήγηση οικογενειακών επιδομάτων, επιδομάτων κυήσεως και μητρότητας, εποχιακών επιδομάτων, παροχών στράτευσης και λοιπών βοηθημάτων στους δικαιούχους που συγκεντρώνουν τις νόμιμες προϋποθέσεις, η) για την εφαρμογή της δευτεροβάθμιας τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος και την ανάπτυξη του συστήματος της μαθητείας με σκοπό τη βελτίωση της δυνατότητας ένταξης των νέων στην ενεργό επαγγελματική ζωή, θ) για τη συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Ε.Κ.Ε.Π.) στη χάραξη των κατευθύνσεων του επαγγελματικού προσανατολισμού, ι) για όσα ειδικότερα προβλέπονται από τις ισχύουσες εκάστοτε διατάξεις. 88 Βλ. σχετικά, 143

144 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 144 Εργασίας, Κέντρα Προώθησης στην Απασχόληση Κ.Π.Α. και Κέντρο Προώθησης Προγραμμάτων Απόκτησης Επαγγελματικής Εμπειρίας - Stage). Επίσης, ο Ο.Α.Ε.Δ. ανέλαβε την εφαρμογή και υλοποίηση ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης για την (επαν)ένταξη ανέργων στην αγορά εργασίας, με τη δημιουργία των Κέντρων Προώθησης στην Απασχόληση (Κ.Π.Α.) 89, δομή που κυριαρχεί πλέον στις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Συνήγορος του Πολίτη, 2007). Αναδιάρθρωση του ΟΑΕΔ Με τον νόμο Ν. 2956/2001 «Αναδιάρθρωση του Ο.Α.Ε.Δ. και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 258 Α ) επιδιώκεται ένα νέο μοντέλο λειτουργίας και ο μετασχηματισμός του Οργανισμού39 ώστε να εκπληρώσει κατά τρόπο ουσιαστικό την αποστολή του ως θεσμική συνιστώσα της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση 90. Το νέο μοντέλο λειτουργίας προβλέπει τη διάκριση των παρεχομένων υπηρεσιών του Οργανισμού στις εξής τέσσερις διαφορετικές επιχειρησιακές οντότητες: α. Βασικές υπηρεσίες Απασχόλησης και Ασφάλισης β. Εξατομικευμένες Υπηρεσίες Απασχόλησης γ. Υπηρεσίες Εκπαίδευσης και Επαγγελματικής Κατάρτισης δ. Υπηρεσίες Υποστήριξης. Σύμφωνα με το ελληνικό Υπουργείο Εργασίας, η αναδιάρθρωση του ΟΑΕΔ και η πληροφόρηση των νέων για τις ευκαιρίες απασχόλησης και κατάρτισης, συνιστούν μεταξύ άλλων τις βασικές προκλήσεις για την υλοποίηση του βασικού προγράμματος απασχόλησης των νέων, του Youth Guarantee, στη χώρα μας, το οποίο αναλύεται εκτενώς στο παράρτημα στο τέλος του παρόντος κειμένου εργασίας. Συγκεκριμένα, το Υπουργείο Εργασίας θεωρεί σημαντικές προκλήσεις: Την έγκαιρη και επαρκή πληροφόρηση των νέων για τις ευκαιρίες που υφίστανται σε απασχόληση, κατάρτιση και εκπαίδευση, δεδομένου ότι τα προγράμματα συχνά σχεδιάζονται και υλοποιούνται από πολλούς φορείς. Την ανάπτυξη ενός μόνιμου συστήματος διάγνωσης των αναγκών της αγοράς εργασίας που θα συνδέει αποτελεσματικά την εκπαίδευση με την εργασία και θα οδηγεί σε καλύτερη αντιστοίχιση της προσφοράς και της ζήτησης στην αγορά εργασίας. 89 «Κέντρα Προώθησης στην Απασχόληση» (Κ.Π.Α.) θεωρούνται οι μονάδες που έχουν ως έργο την ένταξη στην επαγγελματική ζωή και την ένταξη ή επανένταξη στην αγορά εργασίας και την εν γένει προώθηση στην απασχόληση των ενδιαφερομένων, με την εφαρμογή πρόσφορων μεθόδων και ιδίως της εξατομικευμένης παρέμβασης. Για τη σύζευξη της αγοράς με τη ζήτηση εργασίας τα Κέντρα Προώθησης στην Απασχόληση συνεργάζονται με τις επιχειρήσεις με επαγγελματικούς, συνδικαλιστικούς και επιστημονικούς φορείς, ως και φορείς ή οργανισμούς με τους οποίους μπορεί να συμβάλλονται για την επίτευξη των στόχων τους ( άρθρο 1 παρ. 1 Ν. 2956/2001). 90 Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου «Αναδιοργάνωση Υπηρεσιών Ο.Α.Ε.Δ. και άλλες διατάξεις» (Σεπτέμβριος 2001), ζητούμενο ήταν η επίτευξη δυο ουσιωδών προσαρμογών: α) της ολοκλήρωσης της μετάβασης από τις παθητικές πολιτικές απασχόλησης σε ενεργητικές πολιτικές και β) της υλοποίησης διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Αναγκαίος όρος για την επίτευξη των προσαρμογών αυτών ήταν η αναδιοργάνωση του Ο.Α.Ε.Δ. έτσι ώστε μέσα από την προσαρμογή του σε μια αγορά εργασίας που αλλάζει ταχύτατα και τον μετασχηματισμό του ώστε να επιτελέσει κατά τρόπο ουσιαστικό το ρόλο του ως θεσμικής συνιστώσας της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση, να μπορεί να ανταποκριθεί: α) στην εφαρμογή της εθνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την απασχόληση, β) να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα της αγοράς εργασίας και γ) να μπορέσει να αξιοποιήσει αποτελεσματικά τους πόρους του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. * 144

145 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 145 Τη μείωση του χρονικού διαστήματος για την απόκτηση της πρώτης εργασιακής εμπειρίας σε συνδυασμό με την ανάπτυξη ενός ενιαίου - ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου για την Πρακτική Άσκηση. Την υποστήριξη των νέων που βρίσκονται στην κατάσταση ΝΕΕΤ ώστε να μπορέσουν να βρουν διέξοδο στην εκπαίδευση, κατάρτιση, αγορά εργασίας το συντομότερο δυνατό, προκειμένου να αποφύγουν τον παρατεταμένο αποκλεισμό τους από την αγορά εργασίας και τον πιθανό κοινωνικό αποκλεισμό. Τον προϋπολογισμό της Πρωτοβουλίας για τη Νεολαία ( ευρώ), ο οποίος είναι περιορισμένος σε σχέση με τις ανωτέρω προκλήσεις και το εύρος της ομάδας στόχου ( νέοι) (ΝΕΕΤ). Την ολοκλήρωση της αναδιάρθρωσης του ΟΑΕΔ με έμφαση στην εξωστρέφεια και τη συνεχή βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών των δημοσίων υπηρεσιών απασχόλησης. Συνοδευτικά μέτρα ποιοτικού και οριζόντιου χαρακτήρα, τα οποία θα ληφθούν παράλληλα, θα είναι: α) η διάγνωση των αναγκών της αγοράς εργασίας σε διασύνδεση με το πληροφοριακό σύστημα «ΕΡΓΑΝΗ», β) η αξιολόγηση των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, γ) η αναδιάρθρωση του ΟΑΕΔ, δ) η αναβάθμιση του θεσμού της μαθητείας στο πρότυπο του λεγόμενου δυϊκού ή διττού συστήματος (dual system) και ε) η εισαγωγή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεγγύης. Οι προσδοκώμενες θέσεις εργασίας αναμένεται να δημιουργηθούν την προσεχή τετραετία κατά κύριο λόγο στον τομέα του τουρισμού, στον πρωτογενή τομέα, στην Ενέργεια και στο περιβάλλον, στην Έρευνα και στην τεχνολογία 91. Εθνική πολιτική για την ανεργία των νέων - Κύριες δράσεις και μέτρα Επίδομα ανεργίας Νομοθετικό Πλαίσιο* Τα προβλεπόμενα επιδόματα ανεργίας έχουν οριζόντιο χαρακτήρα ανεξαρτήτου ηλικίας, ενώ και το τακτικό επίδομα ανεργίας μειώθηκε από 430,75 ευρώ (9/2008) σε 360 ευρώ (3/2012). Οι προϋποθέσεις του για τη χορήγηση του επιδόματος ανεργίας προβλέπονται στο άρθρο 39 του Ν. 3986/2011, ενώ το νομοθετικό πλαίσιο που περιλαμβάνει του νόμους και τις αποφάσεις που καλύπτουν την παροχή της επιδότησης ανεργίας είναι οι εξής: ν.δ.2961/1954 (άρθρα11-38), Ν.1545/1985 (άρθρα 3-8), Ν.1836/1989 (άρθρα 15-24), Ν.1892/1990 (άρθρο 37), Ν.3552/2007 (άρθρο 5), Ν.3996/2011 (άρθρο 71 και απόφαση Δ.Σ. ΟΑΕΔ 3701/55/ ), Ν.3986/2011 (άρθρο 39). Πότε δικαιούται κανείς να λάβει επίδομα Για να εισπράξει κάποιος επίδομα από τον ΟΑΕΔ θα πρέπει να είναι μισθωτός και να έχει λήξει ή να έχει καταγγελθεί από τον εργοδότη (απόλυση) η σύμβαση εργασίας του, να είναι ως εργαζόμενος ασφαλισμένος στον κλάδο ανεργίας του ΟΑΕΔ, να έχει συμπληρώσει μέσα στο 14μηνο ή 12μηνο που προηγείται της αίτησής του τον αριθμό των ημερομισθίων που προβλέπονται ανάλογα με το επάγγελμά του και (από ) να μην έχει επιδοτηθεί εντός της τετραετίας πριν την ένταξη στην επιδότηση πάνω από 400 ημέρες. Καταβολή επιδόματος Ο άνεργος έχει τη δυνατότητα μέσα σε 60 ημέρες από την ημερομηνία της απόλυσής του να εγγραφεί στα μητρώα ανέργων του Οργανισμού στο ΚΠΑ ή στην αρμόδια Υπηρεσία του ΟΑΕΔ του τόπου κατοικίας του και να υποβάλει αίτηση για επιδότηση λόγω ανεργίας. Η επιδότηση ανεργίας αρχίζει από την ημέρα της υποβολής της αίτησης για το επίδομα. Ο δικαιούχος που υποβάλλει κατά το πρώτο επταήμερο μετά την καταγγελία ή τη λήξη της σύμβασής του επιδοτείται από την έβδομη ημέρα. Η καταβολή των μηνιαίων επιδομάτων γίνεται πλέον μια φορά την εβδομάδα και συγκεκριμένα την τελευταία εργάσιμη ημέρα κάθε εβδομάδας (Παρασκευή) με πίστωση του τραπεζικού λογαριασμού 91 Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας, Δελτίο Τύπου, 25 Απριλίου

146 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 146 κάθε δικαιούχου. Η πίστωση περιλαμβάνει τις αξιώσεις που αφορούν στις ημέρες Δευτέρα έως Κυριακή, δηλαδή το επίδομα καταβάλλεται δεδουλευμένο Δευτέρα έως Παρασκευή και προπληρώνεται το Σάββατο και η Κυριακή. Ποσό επιδόματος Το επίδομα ανεργίας καταβάλλεται σε μηνιαία βάση, αλλά υπολογίζεται σε ημερήσια επιδόματα που ανέρχονται στο 55% του βασικού ημερομισθίου του ανειδίκευτου εργάτη, όπως αυτό καθορίζεται από την Εθνική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας. Από το μηνιαίο επίδομα ανεργίας ανέρχεται στα 360,00 Ευρώ. Αν ο δικαιούχος άνεργος έχει προστατευόμενα μέλη οικογένειας, το επίδομα προσαυξάνεται για καθένα από αυτά κατά 10%, σύμφωνα με τον κάτωθι πίνακα. ΕΠΙΔΟΜΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΧΩΡΙΣ ΜΕΛΗ ΜΕ 1 ΜΕΛΟΣ ΜΕ 2 ΜΕΛΗ ΜΕ 3 ΜΕΛΗ ΜΕ 4 ΜΕΛΗ ΜΕ 5 ΜΕΛΗ ΜΕ 6 ΜΕΛΗ 360,00 396,00 432,00 468,00 504,00 540,00 576,00 * Με μηνιαίες αποδοχές ασφαλισμένου πριν την απόλυση από 314,17 και άνω. Διάστημα επιδότησης Από , εκτός των ανωτέρω προϋποθέσεων για την επιδότηση ανεργίας, θα υπολογίζεται και το άθροισμα των ημερήσιων επιδομάτων που έχει λάβει ο συγκεκριμένος άνεργος κατά την τελευταία τετραετία. Για να γίνει περισσότερο κατανοητό αυτό, είναι χρήσιμο να δοθούν ορισμένα παραδείγματα: α) Άνεργος που η επιδότησή του αρχίζει την και σύμφωνα με τις ημέρες ασφάλισής του δικαιούται 5μηνη επιδότηση (δηλ. 125 ημερήσια επιδόματα ανεργίας) αλλά από έως του έχουν χορηγηθεί 50 ημερήσια επιδόματα ανεργίας, θα λάβει ολόκληρη την επιδότηση [εφόσον =400 και το 125 είναι μικρότερο από το 400]. β) Άνεργος που η επιδότησή του αρχίζει την και σύμφωνα με τις ημέρες ασφάλισής του δικαιούται 12μηνη επιδότηση (δηλ. 300 ημερήσια επιδόματα ανεργίας) αλλά από έως του έχουν χορηγηθεί 250 ημερήσια επιδόματα ανεργίας, θα εγκριθεί διάστημα επιδότησης το υπόλοιπο από το όριο των 450, δηλ. 200 ημέρες επιδότησης [εφόσον =200]. γ) Άνεργος που η επιδότησή του αρχίζει την και σύμφωνα με τις ημέρες ασφάλισής του δικαιούται 6μηνη επιδότηση (δηλ. 150 ημερήσια επιδόματα ανεργίας) αλλά από έως του έχουν χορηγηθεί 450 ημερήσια επιδόματα ανεργίας. Στην περίπτωση αυτή ο άνεργος δεν θα λάβει επιδότηση ανεργίας γιατί έχει συμπληρώσει το όριο των 450 ημερήσιων επιδομάτων. Θεμελίωση δικαιώματος επιδότησης Αν ο άνεργος επιδοτείται για πρώτη φορά ο ελάχιστος αριθμός ημερομισθίων που πρέπει να έχει συμπληρώσει για να δικαιούται να λάβει επίδομα είναι 80 κατά έτος την τελευταία διετία πριν την υποβολή της αίτησης για την επιδότησή του, εκ των οποίων τα 125 ημερομίσθια πρέπει να έχουν πραγματοποιηθεί το τελευταίο 14μηνο, χωρίς να υπολογίζονται οι δύο τελευταίοι, πριν την απόλυση, μήνες. Επίσης, επίδομα ανεργίας λαμβάνει και ο εργαζόμενος που κατά τα δύο έτη, πριν την καταγγελία ή τη λήξη της σύμβασής του, έχει πραγματοποιήσει 200 ημέρες εργασίας (χωρίς να υπολογίζονται οι δύο τελευταίοι μήνες) και όχι λιγότερες από 80 ημέρες εργασίας κάθε έτος. Αν ο άνεργος έχει επιδοτηθεί ξανά στο παρελθόν πρέπει να έχει πραγματοποιήσει 125 ημέρες εργασίας το τελευταίο 14μηνο, πριν από την απόλυσή του, χωρίς να υπολογίζονται (στις 125) οι ημέρες εργασίας των δύο τελευταίων μηνών. Αν πρόκειται για απασχολούμενο σε τουριστικά ή άλλα εποχικά επαγγέλματα πρέπει να έχει εργαστεί 100 ημέρες το τελευταίο 12μηνο, με την προϋπόθεση ότι έχει εργαστεί ως εποχικός για δύο συνεχείς περιόδους απασχόλησης. Σε περίπτωση που έχει εργαστεί ως εποχικός για μία μόνο περίοδο απασχόλησης, τότε αρκούν 100 ημέρες το τελευταίο 14μηνο, χωρίς να υπολογίζονται οι ημέρες εργασίας των δύο τελευταίων μηνών πριν την απόλυση. 146

147 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 147 Αναστολή επιδότησης ανεργίας Η επιδότηση ανεργίας αναστέλλεται από τη στιγμή που ο άνεργος βρει εργασία. Επίσης, αναστέλλεται σε περίπτωση ασθένειας, στράτευσης, αναχώρησης στο εξωτερικό, λήξης άδειας διαμονής και εργασίας σε περίπτωση που ο άνεργος είναι αλλοδαπός, ή για οποιοδήποτε άλλο λόγο για τον οποίο παύει να είναι διαθέσιμος για απασχόληση στην αγορά εργασίας. Το επίδομα ανεργίας συνεχίζεται όταν ο ενδιαφερόμενος υποβάλλει αίτηση στην Υπηρεσία εντός 60 ημερών μετά την άρση του λόγου αναστολής και πριν την πάροδο διετίας από την έκδοση της αρχικής απόφασης επιδότησης. Διακοπή επιδότησης ανεργίας Η επιδότηση του ανέργου διακόπτεται λόγω: α) Συνταξιοδότησης, β) παράλληλης απασχόλησης και επιδότησης, γ) θανάτου, δ) οριστικής ανικανότητας για εργασία, ε) μη εμφάνισής του στην υπηρεσία του ΟΑΕΔ σε δυο συνεχόμενα χρονικά διαστήματα που του έχουν καθοριστεί από την απόφαση επιδότησης. Σε περίπτωση διακοπής της επιδότησης δεν είναι δυνατό να επακολουθήσει συνέχισή της. Νέα επιδότηση επακολουθεί μόνο, εφόσον μετά τη διακοπή συμπληρωθούν εκ νέου οι προϋποθέσεις επιδότησης. Επιπλέον μέτρα Μοναδικό πρόσθετο βοήθημα αποτελεί το επίδομα σε νέους ετών (ή διαφορετικά επίδομα νεοεισερχόμενων, Απόφοιτοι ΑΕΙ), το οποίο δικαιούνται άνεργοι ετών εφόσον παραμένουν άνεργοι στα μητρώα ανέργων για ένα χρόνο. Το επίδομα αυτό είναι 73,97 ευρώ το μήνα και χορηγείται για 5 μήνες. Προϋπόθεση αποτελεί η συμπλήρωση του 20ού έτους ηλικίας ή η απόκτηση πτυχίου ή η απόλυση από το στρατό. Στην περίπτωση απόκτησης πτυχίου, για τη λήψη του επιδόματος προϋπόθεση αποτελεί η έκδοση κάρτας ανεργίας εντός 3 μηνών από τη λήψη του πτυχίου και η παραμονή σε ανεργία για ένα έτος. Στην περίπτωση επιδόματος μετά τη στράτευση, το επίδομα λαμβάνεται μετά από παραμονή σε ανεργία για ένα έτος. Ενδεικτικά, το έτος 2013 έλαβαν το συγκεκριμένο επίδομα μόνο άτομα (ΟΑΕΔ). Επιπλέον, μέτρο επικουρικού χαρακτήρα ως προς την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων, αποτέλεσε η ηλικιακή διεύρυνση κατά το έτος 2013 του επιδόματος ενίσχυσης των μακροχρόνια ανέργων, το οποίο χορηγείται πλέον σε ανέργους από ετών (ενώ πριν ήταν ετών) και αφορά σε 200 ευρώ για 12 μήνες. Επίσης, το εισοδηματικό κριτήριο διαμορφώθηκε σε ευρώ (ανώτερο οικογενειακό εισόδημα) από που ίσχυε πριν. Εθνική Πολιτική και Ευρώπη 2020 Η τρέχουσα οικονομική κρίση απετέλεσε εξαρχής ένα τεστ αντοχής για την πολιτική απασχόλησης της Ε.Ε., συγκεκριμένα για την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση (ΕΣΑ) (Καραμεσίνη 2011). Στο πλαίσιο αυτό και σύμφωνα με το Σύμφωνο Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ) για την περίοδο του Υπουργείου Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, ως μία από τις κύριες αναπτυξιακές ανάγκες, σε συνάφεια και με τη Στρατηγική «Ευρώπη 2020», τίθεται «η προώθηση της βιώσιμης και ποιοτικής απασχόλησης και η υποστήριξη της κινητικότητας των εργαζομένων». Η παρέμβαση αυτή περιλαμβάνει δύο κατηγορίες ενεργειών. Πρόκειται για βραχυπρόθεσμες δράσεις προσωρινού χαρακτήρα για την ανάσχεση της αύξησης της ανεργίας και μεσομακροπρόθεσμες δράσεις για την προώθηση της απασχόλησης με δράσεις μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα. Αναγνωρίζοντας το ΣΕΣ ότι το 66% των ανέργων αναζητούν εργασία για πάνω από 1 έτος (30% των ανέργων έχουν συμπληρώσει 2 έτη ανεργίας), γεγονός που δημιουργεί έντονα κοινωνικά προβλήματα και πιέσεις στο σύστημα χρηματοδότησης των επιδομάτων ανεργίας, ως υψηλή προτεραιότητα τίθεται για τη χώρα η μείωση του ποσοστού ανεργίας των νέων, καθώς και των νέων εκτός εργασίας, εκπαίδευσης και κατάρτισης (ΝΕΕΤ). Οι δράσεις αυτές προβλέπεται να εξειδικευτούν στο Σχέδιο Δράσης «Εγγύηση για τη Νεολαία» (Youth Guarantee) που θα αφορά αποκλειστικά στην ηλικιακή ομάδα των νέων ΝΕΕΤs ετών, ύψους Ευρώ (βλ. Παράρτημα). 147

148 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 148 Πίνακας 1. Κατευθυντήριες γραμμές για τις πολιτικές απασχόλησης Ευρώπη 2020 Κατευθυντήριες γραμμές 1. Αύξηση της συμμετοχής ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας, μείωση της διαρθρωτικής ανεργίας και βελτίωση της ποιότητας της εργασίας 2. Ανάπτυξη ενός ειδικευμένου εργατικού δυναμικού που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αγοράς εργασίας και προώθηση της δια βίου μάθησης 3. Βελτίωση της ποιότητας και της επίδοσης των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης σε όλα τα επίπεδα και αύξηση της συμμετοχής στην τριτοβάθμια ή ισοδύναμη εκπαίδευση 4. Προώθηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης και καταπολέμηση της φτώχειας Μετρήσιμοι στόχοι 1. Έως το 2020, 75% ποσοστό απασχόλησης ανδρών και γυναικών ηλικίας ετών και μέσω της μεγαλύτερης συμμετοχής των νέων, των ηλικιωμένων και των χαμηλής ειδίκευσης εργαζομένων και της καλύτερης ενσωμάτωσης των νόμιμων μεταναστών. 2. Έως το 2020, μείωση του ποσοστού πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου στο 10% και αύξηση σε τουλάχιστον 40% του πληθυσμού ηλικίας ετών που έχει ολοκληρώσει τριτοβάθμια ή ισοδύναμη εκπαίδευση. 3. Μείωση κατά 25% του αριθμού των Ευρωπαίων που ζουν κάτω από τις εθνικές γραμμές φτώχειας, βγάζοντας από τη φτώχεια 20 εκατομμύρια ανθρώπους. Πηγή: Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Πρόταση για απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου σχετικά με τις κατευθυντήριες γραμμές για τις πολιτικές απασχόλησης των κρατών μελών: μέρος ΙΙ των Ενιαίων Κατευθυντήριων Γραμμών της «Ευρώπης 2020», 10907/10, Βρυξέλλες, 9 Ιουνίου Σύμφωνα με την «Ευρώπη 2020», ο στρατηγικός στόχος του υψηλού επιπέδου απασχόλησης ορίζεται ως ποσοστό απασχόλησης του πληθυσμού ετών τουλάχιστον ίσο με 75% το Η επίτευξη του στόχου θα προέλθει κυρίως από τη μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών, των νέων, των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας και αυτών χαμηλής ειδίκευσης στην απασχόληση και από την καλύτερη ενσωμάτωση των νόμιμων μεταναστών. Η Εθνική Πολιτική που εφαρμόζεται για την αντιμετώπιση της ανεργίας, πέραν της επιδότησης της ανεργίας, η οποία καλύπτει ένα μικρό μόνο μέρος των ανέργων και περιεγράφηκε ανωτέρω, περιλαμβάνει μέτρα, δράσεις και προγράμματα, τα οποία αποφασίζονται κατά κύριο λόγο από την Ευρωπαϊκή πολιτική, τις προτεραιότητες και τις κατευθύνσεις που αυτή θέτει και στη συνέχεια εξειδικεύονται σε εθνικό επίπεδο. Οι πολιτικές απασχόλησης που σχεδιάζονται και εφαρμόζονται στην Ελλάδα είναι άμεσα συνυφασμένες με την Ευρωπαϊκή στρατηγική για τη νεολαία, τις πολιτικές απασχόλησης και τις κατευθυντήριες οδηγίες με βάση την Ευρώπη 2020 και την πολιτική που υπαγορεύει το Μεσοπρόθεσμο Δημοσιονομικό Πρόγραμμα, ενώ οι δεσμεύσεις αυτών, τα μνημόνια και οι πολιτικές, περιλαμβάνουν δράσεις σε πολλαπλά επίπεδα (επιδοματική πολιτική, εξεύρεση εργασίας, ασφάλεια, υγεία, εκπαίδευση κ.ά.). Με βάση το πλαίσιο αυτό σχεδιάζονται και υλοποιούνται μια σειρά από προγράμματα υποστήριξης των νέων και αντιμετώπισης των προβλημάτων τους. Κρίνοντας, ωστόσο, εκ του αποτελέσματος και λαμβάνοντας υπόψη τα στοιχεία για την ανεργία των νέων, τις συνθήκες και τους όρους εργασίας τους, τις δυνατότητες πρόσβασής τους στην παιδεία και στην υγεία, τη συντελούμενη «εξαγωγή εγκεφάλων», την κατά συρροή υιοθέτηση της τάσης συμβίωσης των νέων με τους γονείς, γίνεται αντιληπτό ότι η ανάγκη για λήψη συνεκτικών μέτρων που θα καταπολεμούν αποτελεσματικά την ανεργία, θα διασφαλίζουν την εξεύρεση εργασίας ή και την ενίσχυση τους με γνώσεις και δεξιότητες που θα οδηγήσουν σε αυτό μαζί με τη διασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, αποτελούν σήμερα όσο ποτέ άλλοτε επιτακτική ανάγκη για το σύνολο του πληθυσμού, αλλά και για τους νέους ειδικότερα (Γεωργιάδου 2014). Αποτελέσματα Έρευνας Ιn4 Youth Οι νέοι, ηλικίας ετών, είναι σήμερα στην Ελλάδα άτομα και αντιστοιχούν στο 10% περίπου του συνολικού πληθυσμού της χώρας (ΕΛΣΤΑΤ, 1ο τρίμηνο 2014). Από αυτούς, άτομα είναι εργαζόμενοι και

149 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 149 άτομα είναι άνεργοι. Το ποσοστό ανεργίας στους νέους ηλικίας ετών προσεγγίζει το 56,7% και είναι το μεγαλύτερο της Ε.Ε.. Επιπλέον, υπολογίζεται ότι στην Ε.Ε., πάνω από 7,5 εκατ. νέοι ηλικίας ετών, δεν εργάζονται, ούτε σπουδάζουν, ούτε συμμετέχουν στην επαγγελματική κατάρτιση (οι λεγόμενοι NEETs - not in employment, education or training ). Ο αριθμός αυτός αυξάνεται σε 14 εκατομμύρια άτομα αν συνυπολογιστούν και οι νέοι ηλικίας ετών. 92 Στην Ελλάδα ειδικότερα, και ενώ συνεχίζεται η περίοδος της βαθιάς ύφεσης και κρίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι: 1. Μεταξύ των νέων ηλικίας ετών ποσοστό της τάξης του 64,4% είναι λίγο έως καθόλου ικανοποιημένο από τον ΟΑΕΔ/Υπουργείο Εργασίας, γεγονός που δηλώνει ότι οι νέοι της Ελλάδας δείχνουν χαμηλή εμπιστοσύνη στο φορέα που εκπροσωπεί την πολιτεία στον τομέα της εργασίας και της απασχόλησης (Σχήμα 1, Έρευνα ΙΝ4YOUTH 2014). 2. Βέβαια, το ως άνω ποσοστό (64,4%) δε συνάδει με το ποσοστό που ακολουθεί σχετικά με τους νέους ηλικίας ετών που είναι εγγεγραμμένοι στον ΟΑΕΔ χωρίς να λαμβάνουν επίδομα (69,6%), ενώ μόλις το 6,3% λαμβάνει επίδομα (Σχήμα 2, Έρευνα ΙΝ4YOUTH 2014). Παρότι, δηλαδή, αρχικά, φαίνεται ότι οι νέοι δεν είναι ικανοποιημένοι από τον φορέα του ΟΑΕΔ, στη συνέχεια υψηλό ποσοστό απαντά ότι είναι εγγεγραμμένο σε αυτόν, χωρίς, βέβαια, να λαμβάνει επίδομα ανεργίας. 3. Πρόσφατα (2012) θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά ο διαφοροποιημένος μειωμένος μισθός για τους νέους κάτω των 25 ετών. Με το Νόμο 4046/2012 ψηφίστηκε η μείωση του βασικού μισθού κατά 22% (ο κατώτατος μισθός διαμορφώνεται πλέον στα 586,08 ) και για τους εργαζόμενους κάτω των 25 ετών μείωση κατά 32%, δηλαδή 510,95. Εφόσον αφαιρεθούν από το ποσό αυτό οι ασφαλιστικές και φορολογικές κρατήσεις του εργαζόμενου, ο καθαρός μηνιαίος μισθός είναι 476,35 και για τον εργαζόμενο κάτω των 25 ετών είναι 426,64, για 8ωρη απασχόληση. 4. Η όλη κατάσταση επιδεινώνεται από το γεγονός ότι δεν υφίσταται κανένα δίχτυ ελάχιστης κοινωνικής προστασίας (η μοναδική χώρα της Ευρωζώνης), το οποίο να διασφαλίζει ένα ανεκτό όριο διαβίωσης, που θα προσδιορίζεται από τις βασικές ανάγκες. Σχήμα 1 92 Βλ. σχετικά, 149

150 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 150 Σχήμα 2 Τα στοιχεία αυτά, όπως προαναφέρθηκαν, ιδιαίτερα στην Ελλάδα αλλά και για την Ευρώπη γενικότερα, αναδεικνύουν την ανεργία των νέων ως το σοβαρότερο πρόβλημα και επιβάλλουν την αναγκαιότητα αντιμετώπισής της με επείγοντα τρόπο στο πλαίσιο της άσκησης των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών. Ζητήθηκε από τους ερωτώμενους νέους της έρευνας In4Youth να απαντήσουν στο ερώτημα Τι ενέργειες έχετε κάνει για να βρείτε εργασία στη διάρκεια των τελευταίων 4 εβδομάδων;. Οι ενέργειες των ανέργων του δείγματος, ώστε να αναζητήσουν εργασία, τις τελευταίες 4 εβδομάδες, προσανατολίζονται κυρίως σε απευθείας αναζήτηση εργασίας σε εργοδότες-εταιρίες (κατάθεση αίτησης, βιογραφικού σημειώματος, αποστολή ) (75,3%), στράφηκαν σε συγγενείς και κοντινούς φίλους για να τους δηλώσουν πως αναζητούν εργασία (72,6%), αναζήτησαν αγγελίες σε περιοδικά και εφημερίδες (66,8%), ενεργοποίησαν μέλη της οικογένειας (66,9%) και, τέλος, για να βρουν εργασία, απευθύνθηκαν σε επαφές γνωστών (52,6%). Σχήμα 3 150

151 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 151 Ακολούθησε ερώτηση σχετικά με τη συμμετοχή των νέων ηλικίας ετών, τα τελευταία 2 χρόνια, σε προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης, κατάρτισης ή επιμόρφωσης, στην οποία ποσοστό 39,7% δήλωσε πως έχει συμμετάσχει σε αντίστοιχα προγράμματα (Σχήμα 4). Σχήμα 4 Από τους ερωτώμενους νέους της έρευνας In4Youth που απάντησαν θετικά στην παραπάνω ερώτηση σχετικά με το αν έχουν παρακολουθήσει κάποιο πρόγραμμα επαγγελματικής εκπαίδευσης, κατάρτισης ή επιμόρφωσης, είναι σημαντικό να μελετήσουμε τα ποσοστά που προκύπτουν από τις απαντήσεις τους στο επόμενο ερώτημα για το ποια είναι κατά τη γνώμη τους τα σημαντικότερα προγράμματα που έχουν παρακολουθήσει. Το ποσοστό που μας ενδιαφέρει στην προκειμένη περίπτωση είναι το 11,8%, που ανήκει στη Γενική Κατηγορία Voucher - Άλλο, καθώς πρόκειται για πρόγραμμα που στοχεύει στην ενίσχυση της απασχόλησης των νέων και βρίσκεται σε εξέλιξη στην παρούσα φάση και αφορά κυρίως στην ηλικιακή ομάδα των νέων (Σχήμα 5), ενώ, επίσης, πολύ σημαντικά είναι τα ποσοστά που προκύπτουν από την επόμενη ερώτηση που ακολούθησε Οι καταρτίσεις που λάβατε βοήθησαν στην εξέλιξη και στην αμοιβή της εργασίας σας;. Το 42,2% βοηθήθηκε από αρκετά έως πάρα πολύ, ενώ το 40,1% από λίγο έως καθόλου (Σχήμα 6). Σχήμα 5 151

152 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 152 Σχήμα 6 Αξιολόγηση ΕΠΑ και προγραμμάτων απασχόλησης Τα προγράμματα κατάρτισης, αλλά και τα προγράμματα δημιουργίας θέσεων εργασίας, εφόσον τα αποτελέσματά τους είναι αμφισβητήσιμα, δε μειώνουν την ανεργία, αλλά στην ουσία της προσφέρουν «κάλυψη» για ένα διάστημα, αυτό της εφαρμογής τους, ενώ ταυτόχρονα είναι πολύ πιθανό οι συμμετέχοντες, έπειτα από την έξοδό τους να εισέλθουν ξανά στην ανεργία. Με τη συμμετοχή σε αυτά τα προγράμματα, υπάρχει μεν αυτόματη μείωση του αριθμού των εγγεγραμμένων ανέργων, αλλά όχι και του πραγματικού αριθμού αυτών. Αυτό παρατηρείται διότι οι συμμετέχοντες, παρ ότι εξακολουθούν να αναζητούν εργασία, δεν καταγράφονται ως άνεργοι. Συνεπώς, είναι σαφής η δυσκολία να συμπεράνει κανείς με ακρίβεια αν οι ΕΠΑ μειώνουν πραγματικά το ποσοστό της ανεργίας. Οι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης παρά το γεγονός ότι παρέχουν απασχόληση σε ανέργους, στην ουσία μειώνουν το ποσοστό της ανεργίας μόνο για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα εφαρμογής τους, αφού οι συμμετέχοντες είναι πολύ πιθανόν να επιστρέψουν στην ανεργία. Αυτό σημαίνει ότι το ουσιαστικό αποτέλεσμα των ΕΠΑ στην ανεργία δεν είναι ξεκάθαρο. Η συμμετοχή ατόμων στις ΕΠΑ μεν μπορεί να αυξήσει την απασχόλησή τους, δεν είναι βέβαιο, όμως, αν η αύξηση αυτή οφείλεται απόλυτα σε ενεργητικές πρακτικές. Η καταπολέμηση της ανεργίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και, επομένως, οι ΕΠΑ δε θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ξεχωριστά. Το βασικό συμπέρασμα είναι πως η επίδραση των ΕΠΑ στη μείωση της ανεργίας είναι σε μεγάλο βαθμό αμφισβητήσιμη, αφού οι ΕΠΑ είναι πολύ πιθανό να κρύβουν κατά τη διάρκεια εφαρμογής τους το πραγματικό ποσοστό της ανεργίας, καθώς την περίοδο αυτή απασχολούνται άτομα τα οποία αυτόματα διαγράφονται από την λίστα των εγγεγραμμένων ανέργων, ενώ, κατά πάσα πιθανότητα, έπειτα από την λήξη των προγραμμάτων αυτών επιστρέφουν στην ανεργία. Όσον αφορά στην αξιολόγηση των προγραμμάτων απασχόλησης, παρά την εφαρμογή των προγραμμάτων voucher και youth guarantee στην Ελλάδα, δεν έχει υπάρξει μέχρι στιγμής κάτι τέτοιο. Το πρόγραμμα youth guarantee, το περιεχόμενο του οποίου παρουσιάζεται αναλυτικά στο επισυναπτόμενο παράρτημα, έχει εφαρμοστεί στη Φινλανδία, από όπου και ξεκίνησε για πρώτη φορά, για το οποίο προκύπτει ότι η Φινλανδία έχει αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο σύστημα. Μια αξιολόγηση του Eurofound διαπίστωσε ότι, το 2011, το 83,5% των νέων που αναζητούσαν εργασία έλαβαν μια επιτυχημένη προσφορά εντός 3 μηνών από την εγγραφή τους ως άνεργοι. Το φινλανδικό σύστημα έχει οδηγήσει σε εξατομικευμένα προγράμματα για τους νέους που καταρτίζονται πιο γρήγορα, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα, τελικά, τη μείωση της ανεργίας (Eurofound, 2012). Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που επηρεάζουν την εφαρμογή του προγράμματος youth quarantee; Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ (2014), οι παράγοντες αυτοί είναι το παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, το πλαίσιο της εθνικής πολιτικής, οι τοπικές συνθήκες της αγοράς εργασίας, καθώς και οι διαδικασίες της τοπικής αγοράς εργασίας. Αυτοί οι παράγοντες δεν λειτουργούν ο καθένας ξεχωριστά, αλλά μάλλον αλληλοεπηρεάζονται με διάφορες μεθόδους. 152

153 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 153 Εφαρμογή youth guarantee σε άλλες χώρες Ενώ οι σκανδιναβικές χώρες ήταν οι πρώτες που ως καινοτόμες εφάρμοσαν το πρόγραμμα youth guarantee, όλες οι χώρες που αποτελούν μελέτες περίπτωσης, επέλεξαν διαφορετικά μέσα για την εφαρμογή του προγράμματος. H Νορβηγία και η Δανία έχουν επιλέξει να επικεντρωθoύν στην εκπαιδευτική διαδρομή και δεν έχουν ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα που να ονομάζεται "guarantee". Το guarantee θεωρείται ως στόχος για την επίτευξη και οι Νορβηγοί και οι Δανοί επιδιώκουν να συνδυάσουν τα μέτρα, για παράδειγμα ενσωματώνοντας την επαγγελματική πείρα και κατάρτιση. Η ανεργία στη Νορβηγία είναι σχετικά χαμηλή (ειδικά για τους νέους με το επίπεδο ISCED 5/6) και οι νέοι που αναζητούν εργασία με εκπαίδευση και δεξιότητες αντιμετωπίζουν λιγότερες δυσκολίες στην εύρεση εργασίας. Η Γερμανία, όπως η Αυστρία και η Δανία, έχει μια "επαγγελματική αγορά εργασίας»: υπάρχει ένα ισχυρό επαγγελματικό σύστημα που απορροφά πάνω από το 30% των νέων ηλικίας άνω των 18 ετών. Δίνεται, επομένως, μια μεγαλύτερη έμφαση στη μαθητεία. Μαθήματα προ-μαθητείας είναι, επίσης, διαθέσιμα για να υποστηρίξουν τους νέους που βιώνουν μεγαλύτερη δυσκολία που εισέρχονται στο σύστημα απασχόλησης και κατάρτισης. Η Πολωνία έχει επικεντρωθεί, εν μέρει μόνο, στην τόνωση της ζήτησης, όπου η ανεργία των νέων είναι υψηλή, ακόμη και μεταξύ των αποφοίτων (OECD, 2014). Συμπερασματικά Η επίδραση των ενεργητικών πολιτικών στην αύξηση της απασχόλησης και στην καταπολέμηση της ανεργίας αποτελεί συνάρτηση πολλών μεταβλητών, εκ των οποίων ορισμένες μόνο μπορούν να επηρεασθούν από τις πολιτικές αυτές. Με βάση το δεδομένο αυτό, καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο το έργο της παρακολούθησης και της αξιολόγησης της επίτευξης ή μη των ποσοτικοποιημένων στόχων που αφορούν στην απασχόληση του εργατικού δυναμικού. Στο επίκεντρο των ενεργητικών απασχόλησης συνεχίζει να είναι η έννοια της «απασχολησιμότητας»: ο εργαζόμενος ως ατομικό υποκείμενο και με δική του αποκλειστικά ευθύνη, θα πρέπει καθ όλη τη διάρκεια της εργασιακής του ζωής να είναι «ικανός» αποκτώντας τις ζητούμενες από την αγορά γνώσεις και δεξιότητες (μέσα από προγράμματα επανεκπαίδευσης, επανακατάρτισης, πρακτικής άσκησης, κ.λπ.) και ταυτόχρονα να είναι πλήρως «ευέλικτος» χωροχρονικά και μισθολογικά, ώστε να βρει υποτυπώδη «απασχόληση», σύμφωνα με τις ανάγκες μιας απόλυτα «ελεύθερης» και χωρίς νομοθετικούς ή άλλους περιορισμούς αγοράς εργασίας. Ο πραγματικός στόχος είναι η δημιουργία ενός φθηνού, άκρως ευέλικτου και ανά πάσα στιγμή προσαρμοζόμενου στις ανάγκες των επιχειρήσεων εργατικού δυναμικού, το οποίο θα μπορεί να ανακυκλώνεται και να «ανταλλάσσεται» με τους «ακριβότερους» ηλικιακά εργαζόμενους, διασφαλίζοντας στο όνομα της ανταγωνιστικότητας, την κερδοφορία των επιχειρήσεων (Γεωργιάδου 2014). Λαμβάνοντας υπόψη τους όρους που έχουν επιβληθεί μέσα από τα εθνικά δημοσιονομικά προγράμματα προσαρμογής και τα οποία επηρεάζουν άμεσα την εργασία των νέων, οι εφαρμοζόμενες πολιτικές έχουν ως αποτέλεσμα τα εξής: Ορισμένα χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τα συγκεκριμένα προγράμματα, όπως η έλλειψη ασφάλισης καθώς και άλλων εργασιακών δικαιωμάτων, η υπόκρυψη εργασίας απασχόλησης μέσω καλυμμένης πρακτικής άσκησης, κ.α. έχουν ως αποτέλεσμα την επανάληψη προηγούμενων προγραμμάτων, όπως τα STAGE, τα οποία παραπέμπουν σε φθηνή ανασφάλιστη εργασία και έχουν αποδοκιμαστεί από την κοινωνία, τους εργαζόμενους, τα συνδικάτα κ.ά. Τη δημιουργία και νομιμοποίηση διακρίσεων σε βάρος της εργασίας των νέων, δημιουργώντας μια ειδική κατηγορία μισθωτών, των νέων με μισθούς μειωμένους τουλάχιστον κατά 30%. Προκαλούν μέσω της «διαρροής εγκεφάλων», τη μετανάστευση των νέων επιστημόνων και την καθιέρωση της περιστασιακής και επισφαλούς απασχόλησης, μια πραγματική βίαιη απομάκρυνση του εργατικού δυναμικού από τα πιο παραγωγικά του τμήματα, ενώ ταυτόχρονα στερούν από κίνητρα και προοπτική όλη τη νέα γενιά, δημιουργώντας σοβαρούς κινδύνους ως προς την επαγγελματική τους ζωή και τις προοπτικές αξιοπρεπούς τους 153

154 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 154 διαβίωσης, αφού απαξιώσουν τις γνώσεις, τις ικανότητες και δεξιότητες που αποκτήθηκαν από τους νέους με τα χρήματα του ελληνικού λαού μέσα στα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η αποτελεσματικότητα των προτεινόμενων μέτρων, μειώνεται ακόμα περισσότερο από ζητήματα που σχετίζονται με τον τρόπο σχεδιασμού και εφαρμογής των πολιτικών. Αδυναμίες όπως η έλλειψη συνοχής των πολιτικών και των μέτρων, η πολυδιάσπαση των δράσεων, οι ελλιπείς και ανεπαρκείς τρόποι και μηχανισμοί ενημέρωσης, η έλλειψη διαφάνειας και η αυξημένη γραφειοκρατία, δημιουργούν στην πράξη σοβαρότατα εμπόδια και ανισότητα ευκαιριών συμμετοχής και πολλές φορές διακρίσεις σε βάρος των άνεργων νέων που μπορεί να έχουν μεγαλύτερη ή και την ουσιαστική ανάγκη. Καταλήγουμε στο ότι οι ευρωπαϊκές και κυβερνητικές παρεμβάσεις και πολιτικές απασχόλησης των νέων δεν καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν ουσιαστικά το πρόβλημα της ανεργίας των νέων, αλλά έχουν περιορισμένο και προσωρινό χαρακτήρα και αποτελούν διαχείριση κυρίως με όρους που ανατρέπουν τις υφιστάμενες εργασιακές σχέσεις και δικαιώματα και επιπλέον εκπαιδεύοντας μια γενιά ολόκληρη σε παροχή εξαρτημένης εργασίας χωρίς δικαιώματα («ωφελούμενοι» και όχι εργαζόμενοι). Με βάση την υφιστάμενη κατάσταση και όσον αφορά στον κόσμο της εργασίας, ως βασική προτεραιότητα αναδεικνύονται η προστασία της εργασίας με πλήρη δικαιώματα και η τήρηση της εργατικής νομοθεσίας. 154

155 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 155 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Γεωργιάδου, Π., Νέοι και Πολιτικές Απασχόλησης, Περιοδικό Ενημέρωση, τ. 217 Γράβαρης Δ., «Η σχέση παθητικών και ενεργητικών πολιτικών, απασχόλησης στο εσωτερικό της συνολικής κρατικής παρέμβασης στην αγορά εργασίας - Θεωρητικό πλαίσιο και εμπειρικά παραδείγματα», σε Δ. Βενιέρης και Χ. Παπαθεοδώρου (επιμ.), Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα - Προκλήσεις και προοπτικές. Αθήνα, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Δεδουσόπουλος, Α., Ενεργητικές Πολιτικές Απασχόλησης. Θεωρία και Αξιολογήσεις. Πάντειο Πανεπιστήμιο, Σχολή Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών. Δημουλάς Κ και Μιχαλοπούλου Κ., Ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης Η περίπτωση των ολοκληρωμένων παρεμβάσεων στους Ν. Άρτας, Θεσπρωτίας, Πρεβέζης, Λαρίσης και Φθιώτιδας, περιοδικό ΙΝΕ-ΓΣΕΕ ΜΕΛΕΤΕΣ τ.28 Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση , Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, Οκτώβριος 2005 Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση , Έκθεση Εφαρμογής 2006, Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, Οκτώβριος 2006 Καραμεσίνη, Μ., Η Πολιτική Απασχόληση ως πεδίο σύζευξης της οικονομικής και της κοινωνικής πολιτικής, στο Πολιτική Απασχόλησης, επιμ. Καραμεσίνη Μ. και Κουζής Ι. Αθήνα, Gutenberg Καραμεσίνη, Μ., Η πολιτική απασχόλησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιμέτωπη με την οικονομική κρίση, Πρακτικά 4 ου Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Κοινωνικής Πολιτικής «Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις», Αθήνα, Μαρτίου Συνήγορος του Πολίτη, Υλοποίηση Ενεργητικών Πολιτικών Απασχόλησης από τον ΟΑΕΔ - Εμπειρία του Συνήγορου του Πολίτη Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας, Σχέδιο Δράσης Στοχευμένων Παρεμβάσεων για την Ενίσχυση της Απασχόλησης και της Επιχειρηματικότητας των Νέων. ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ. Έκδοση 2.0 Υπουργείο Απασχόλησης, Σχέδιο Δράσης και εφαρμογής των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης και του συστήματος Εσωτερικής Αξιολόγησης ανά πεδίο πολιτικής. Ξενόγλωσση Alber. J., The development of welfare states in Europe and America, -Transaction Publishers, New Brunswick, London Transaction Publishers. Calmfors L., Active Labour Market Policy and Unemployment- A Framework For the Analysis Of Crucial Design Features, OECD Economic Studies No

156 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 156 Employment in Europe, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γενική Διεύθυνση Κοινωνικών Υποθέσεων και Ισότητας Ευκαιριών, Unit D.1. Eurofound, Youth Guarantee: Experiences from Finland and Sweden, EF/12/42/EN European Commission, Απόφαση του Συμβουλίου της 15ης Ιουλίου 2008, σχετικά με τις κατευθυντήριες γραμμές για τις πολιτικές απασχόλησης των κρατών μελών, 2008/618/ΕΚ, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L 198/47 European Commission, Employment in Europe, Official Publications of the European Communities, Luxembourg. Mascherini, M., Salvatore, L., Meierkord, A.,and J.Jungblut, NEETs - Young people not in employment, education or training: Characteristics, costs and policy responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, 2012 OECD, Local Implementation of Youth Quarantees: Emerging Lessons from European Experiences Ιστότοποι m

157 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 157 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Στο παράρτημα αυτό γίνεται περιγραφή των προγραμμάτων που στοχεύουν στην ενίσχυση της απασχόλησης των νέων και είτε βρίσκονται σε εξέλιξη στην παρούσα φάση είτε εκπονήθηκαν στο παρελθόν και ολοκληρώθηκαν. Πρόγραμμα Youth Guarantee - Εγγύηση για τη Νεολαία To Σχέδιο Δράσης «Εγγύηση για τη Νεολαία» αφορά αποκλειστικά στην ηλικιακή ομάδα των νέων ΝΕΕΤs ετών, ύψους Ευρώ. Το σύνολο των παρεμβάσεων, χρηματοδοτούμενων από την «Πρωτοβουλία για την Απασχόληση των Νέων» και από το ΕΚΤ θα υλοποιηθούν στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού και Δια βίου μάθηση» (ΕΠ: ΑΝΑΔ - ΔΒΜ) το οποίο βρίσκεται σε φάση διαμόρφωσης, ενώ ως βασική του στόχευση τίθεται η «μείωση της ανεργίας των νέων έως 29 ετών με τη διευκόλυνση της εισόδου στην αγορά εργασίας και η ενίσχυση των δεξιοτήτων τους». Ενδεικτικά, οι δράσεις θα περιλαμβάνουν ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα και το επίπεδο εκπαίδευσης, κατάρτιση, επιχειρηματικότητα, απόκτηση εργασιακής εμπειρίας, μαθητεία, ενίσχυση δεξιοτήτων σε κλάδους αιχμής, κοινωφελή εργασία, κινητικότητα νέων, voucher κ.ά. Μέχρι τώρα, 23 Κράτη Μέλη έχουν υποβάλει στην Κομισιόν εθνικά σχέδια υλοποίησης του προγράμματος Youth Guarantee και σήμερα βρίσκονται σε φάση αξιολόγησης. Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη Φινλανδία με πολύ καλά αποτελέσματα σχετικά με την σύνδεση της αγοράς εργασίας με την εκπαίδευση και την κατάρτιση, αφού στατιστικά στοιχεία για τη νεολαία της χώρας καταδεικνύουν ότι το πρόγραμμα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της ανεργίας μέσω άμεσης βοήθειας για την απασχόληση ή περαιτέρω εκπαίδευσης που οδηγούσαν στην κατάκτηση μιας θέσης εργασίας (Mascherini et al 2012). Η Ελλάδα κατέθεσε την πρότασή της την 31 η Δεκεμβρίου του 2013, ωστόσο η ορθή υλοποίηση του προγράμματος συνιστά, όπως και για πολλά άλλα Κράτη Μέλη και ειδικά του Νότου, μεγάλη πρόκληση, αφού για πρώτη φορά εφαρμόζεται ένα τέτοιο σύστημα διευκόλυνσης της πρόσβασης των νέων στην αγορά εργασίας. Σύμφωνα με το Υπουργείο Εργασίας, το πρόγραμμα «Εγγύηση για τη νεολαία» (Youth Quarantee), θα έχει εξέχουσα θέση στις παρεμβάσεις για την απασχόληση και θα απευθύνεται σε νέους έως 24 ετών οι οποίοι ούτε εργάζονται ούτε συμμετέχουν σε κάποιο κύκλο εκπαίδευσης ή κατάρτισης. Το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει είτε την απευθείας προσφορά εργασίας, είτε την ενίσχυση των προσόντων τους με κατάρτιση, μαθητεία ή περαιτέρω εκπαίδευση για να πετύχουν την είσοδό τους στην αγορά εργασίας. Προγράμματα Voucher Πρόκειται για προγράμματα που στοχεύουν στην ενίσχυση της απασχόλησης των νέων και βρίσκονται σε εξέλιξη στην παρούσα φάση και αφορούν κυρίως στους νέους. Από το 2011, θεσμοθετήθηκε πρόσθετη δυνατότητα πρόσβασης στην κατάρτιση από κατόχους κάρτας ανεργίας, επιδοτούμενους ή μη, μέσω της απόκτησης επιταγής κατάρτισης ( Training Voucher ). Η επιταγή αυτή αφορά συγκεκριμένες προκηρύξεις για επιδοτούμενα προγράμματα κατάρτισης που περιλαμβάνουν θεωρία και πρακτική άσκηση στις επιχειρήσεις και παρέχεται στους δικαιούχους ανέργους μετά από ηλεκτρονική αίτηση και επιλογή τους, βάσει μοριοδότησής τους. Η επιταγή αυτή έχει μια συγκεκριμένη οικονομική αξία (όση προβλέπεται στο συγκεκριμένο πρόγραμμα), η οποία ανταλλάσσεται με υπηρεσίες εκπαίδευσης και κατάρτισης, σε διάρκεια ενός εξαμήνου. Η διαφορετικότητα της επιταγής είναι ότι: α) ο κάτοχός της επιλέγει ο ίδιος τον πιστοποιημένο φορέα από τον οποίο θα λάβει την κατάρτιση και β) τα προγράμματα πρέπει να έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να περιλαμβάνουν θεματικές ενότητες που να συνδέονται με πιστοποιημένα επαγγελματικά περιγράμματα και θα οδηγούν σε πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των καταρτισθέντων. 157

158 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 158 Η θεσμοθέτηση της επιταγής πραγματοποιήθηκε το 2011, ωστόσο η εφαρμογή της άρχισε το Στην περίπτωση δε των επιδοτούμενων ανέργων, η χρήση της επιταγής κατάρτισης συνεπάγεται τη διακοπή της επιδότησής τους για το διάστημα της κατάρτισης και τη συνέχιση της επιδότησής τους μετά τη λήξη του προγράμματος. Η εισαγωγή της κάρτας Voucher και των σχετικών επιδοτούμενων προγραμμάτων από τον ΟΑΕΔ θεωρήθηκε ως καινοτομία. Πλην όμως, η αξιοποίηση των προγραμμάτων μέσω Voucher για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σύμφωνα με ορισμένες πρώτες εκτιμήσεις είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας μόνο σε ποσοστό 5% επί των συμμετεχόντων 15. Ποιοι θα ωφεληθούν Το 2014 θα γίνουν συνολικά προσλήψεις μέσω της επιταγής κατάρτισης voucher. Οι θέσεις κατανέμονται ως εξής: θέσεις σε ιδιωτικές επιχειρήσεις θέσεις στον τουρισμό θέσεις στον πρωτογενή και αγροτοδιατροφικό τομέα Επιλογή δικαιούχων Μοριοδότηση Οι δικαιούχοι επιλέγονται βάσει κριτηρίων, με τη μορφή μοριοδότησης. Τα κριτήρια μοριοδότησης είναι: Η οικογενειακή κατάσταση Το ετήσιο φορολογητέο εισόδημα ατομικό οικονομικού έτους 2012 Ο χρόνος ανεργίας, (μέχρι 12 μήνες και από 12 μήνες και πάνω) H αποδεδειγμένη γνώση ξένων γλωσσών. Προγράμματα Απασχόλησης Τα προγράμματα που αφορούν ωφελούμενους όλων των ηλικιών και κυρίως των νέων, που πλήττονται και από τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας, είναι τα εξής: Οκτώβριος 2014: το Υπουργείο Εργασίας ανακοίνωσε τους ανέργους ηλικιών 18 έως 29 ετών που έχουν επιλεγεί και συμμετέχουν στα μητρώα ωφελουμένων του ειδικού προγράμματος «Επιταγή εισόδου για νέους σε ιδιωτικές επιχειρήσεις για απόκτηση εργασιακής εμπειρίας». Προκηρύχτηκε μέσα στο έτος 2014 από τον ΟΑΕΔ, το «Πρόγραμμα για την Προώθηση της απασχόλησης μέσω προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης», το οποίο απευθύνεται σε ανέργους άνω των 29 ετών, κατά προτεραιότητα σε εκείνους με χαμηλά τυπικά προσόντα σε δεξιότητες κλάδων αιχμής της ελληνικής οικονομίας. Οκτώβριος 2014: προκηρύχθηκε το Ειδικό πρόγραμμα «Επιταγής εισόδου για νέους σε ιδιωτικές επιχειρήσεις για απόκτηση εργασιακής εμπειρίας σε επιχειρήσεις του τουριστικού κλάδου» για θέσεις συνολικού προϋπολογισμού 28 εκ ευρώ. Μέχρι τέλος του έτους 2014 θα έχει ενεργοποιηθεί πλήρως το Πρόγραμμα Κοινωφελούς Εργασίας, το οποίο απευθύνεται σε μακροχρόνια ανέργους ή ανέργους που ζουν σε νοικοκυριά χωρίς κανέναν εργαζόμενο και ο προϋπολογισμός της δράσης ανέρχεται σε 200 εκατ. ευρώ. Έχει προκηρυχθεί ήδη η δράση για τη «Λειτουργία Περιφερειακών Μηχανισμών Υποστήριξης της ανάπτυξης και προώθησης των Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων (Κοιν.Σ.Επ.)», που αναμένεται να ωφελήσει νέους και υφιστάμενους κοινωνικούς επιχειρηματίες με προϋπολογισμό 19 εκατ. Ευρώ. Ειδικά για τις ηλικίες 18 έως 24 που μαστίζονται από υψηλά και επίμονα ποσοστά ανεργίας, σχεδιάζονται 2 επιπλέον προγράμματα: α) Το «Πρόγραμμα Ολοκληρωμένη Παρέμβαση για νέους 18 έως 24 ετών», με παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών και στη συνέχεια προώθηση του ανέργου, είτε σε προγράμματα κατάρτισης είτε σε προγράμματα απασχόλησης, είτε σε προγράμματα δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, συνολικού προϋπολογισμού 45 εκ Ευρώ. 158

159 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 159 β) Ειδικά προγράμματα Επαγγελματικής Κατάρτισης, για ανέργους νέους έως 24 ετών και τα οποία θα αφορούν στην ενδυνάμωση των δεξιοτήτων των νέων, κυρίως σε ειδικότητες τομέων αιχμής της ελληνικής οικονομίας (π.χ. Τουρισμός, Αγροτική Παραγωγή, Ναυτιλία, Πληροφορική, κλπ) συνολικού προϋπολογισμού 40 εκ Ευρώ. Εκτός, όμως, από τα ως άνω αναφερόμενα προγράμματα που έχουν ανακοινωθεί και βρίσκονται σε εξέλιξη στο διάστημα που διανύουμε, υπάρχουν και ορισμένα προγράμματα απασχόλησης νέων ανέργων και ανέργων μεγαλύτερης ηλικίας, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων έχει ολοκληρωθεί. Τα προγράμματα αυτά είναι α. το ΤΟΠΣΑ και β. το ΤΟΠΕΚΟ. α. ΤΟΠΣΑ - Τοπικά Σχέδια για την Απασχόληση Αντικείμενο των ΤοπΣΑ είναι η ενεργοποίηση και κινητοποίηση των τοπικών φορέων με στόχο την εξασφάλιση της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης για ανέργους, ως αποτέλεσμα διάγνωσης εξειδικευμένων τοπικών αναγκών και ανάδειξης των αναπτυξιακών δυνατοτήτων στις περιοχές παρέμβασης. Η υλοποίηση των παραπάνω πραγματοποιείται μέσω των Τοπικών Σχεδίων Δράσης τα οποία αφορούν σε μια οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή παρέμβασης. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των Τοπικών Σχεδίων Δράσης πραγματοποιείται από τις Αναπτυξιακές Συμπράξεις στις οποίες συμμετέχουν αντιπροσωπευτικοί φορείς της γεωγραφικής περιοχής παρέμβασης στην οποία αναφέρονται. Τα Τοπικά σχέδια δράσης έχοντας ως πεδίο αναφοράς την τοπική αγορά εργασίας επικεντρώνονται στην υποστήριξη των ωφελουμένων αλλά και των επιχειρήσεων της περιοχής παρέμβασης για τη σύζευξη της προσφοράς και της ζήτησης εργασίας. Έμφαση δίνεται τόσο στην εξυπηρέτηση των αναγκών της υπάρχουσας τοπικής επιχειρηματικής κοινότητας, όσο και στη διεύρυνση αυτής μέσω της υποστήριξης και ενίσχυσης νέων επιχειρηματιών και της ανάδειξης νέων βιώσιμων πεδίων επιχειρηματικής δραστηριότητας. Οι βασικές ενέργειες αφορούν στην προετοιμασία των άνεργων ωφελούμενων για την είσοδό τους στην αγορά εργασίας μέσω της συμβουλευτικής και της κατάρτισης. Βασικό χαρακτηριστικό των ΤοπΣΑ είναι ότι η χρηματοδότηση των Τοπικών Σχεδίων Δράσης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον αριθμό των ωφελουμένων που τελικά θα εξασφαλίσουν απασχόληση. Μέσα από τα τοπικά σχέδια δράσης εξασφαλίζεται ότι (α) οι ωφελούμενοι που θα συστήσουν τη δική τους επιχείρηση θα προετοιμαστούν κατάλληλα ώστε να ιδρύσουν επιχειρήσεις, οι οποίες θα καλύπτουν διαπιστωμένες ανάγκες της περιοχής παρέμβασης και θα βασίζονται στην αξιοποίηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής, όπως περιγράφονται στο σχέδιο δράσης ή/και (β) οι ωφελούμενοι που θα προωθηθούν για επιδότηση/επιχορήγηση από άλλα επενδυτικά κ.λπ. προγράμματα θα προετοιμαστούν κατάλληλα για την ένταξή τους στο αντίστοιχο πρόγραμμα ή/και (γ) οι ωφελούμενοι που θα προσληφθούν από επιχειρήσεις θα έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα, ώστε να καλύπτουν πραγματικές και διαπιστωμένες ανάγκες των επιχειρήσεων που θα τους προσλάβουν. Η επίτευξη των παραπάνω βεβαιώνεται ως εξής: i. για ίδρυση νέας επιχείρησης, η σύνταξη business plan και η βεβαίωση έναρξης επιχείρησης από την εφορία. ii. για δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σε επιχειρήσεις, η αναγγελία πρόσληψης, iii. για ένταξη σε πρόγραμμα επιχορήγησης, επιδότησης ή άλλο αναπτυξιακό πρόγραμμα εκτός προγραμμάτων του ΟΑΕΔ (ΕΠΑΕ, Ε.Π. Αγροτικής Ανάπτυξης, Επενδυτικός Νόμος, κ.λπ.) η σύνταξη business plan και η αίτηση υπαγωγής στο φορέα υλοποίησης του προγράμματος, iv. για απόκτηση εργασιακής εμπειρίας η σύμβαση απόκτησης εργασιακής εμπειρίας. Ειδικότερα για τους ωφελούμενους Νέους Επιστήμονες και Αγρότες, η επίτευξη των παραπάνω βεβαιώνεται ως εξής: i. με επέκταση των δραστηριοτήτων της ήδη υπάρχουσας επιχείρησης του ωφελούμενου σε αντικείμενο σχετικό με το επιχειρησιακό σχέδιο της πράξης. Η εν λόγω επέκταση θα αποδεικνύεται από την «βεβαίωση μεταβολής εργασιών επιτηδευματία» που εκδίδεται από την αρμόδια ΔΟΥ, με την πρόσθεση τουλάχιστον μιας δευτερεύουσας δραστηριότητας σχετικής με το αντικείμενο της πράξης. Για την επιχείρηση του ωφελούμενου, έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται με την επέκταση των νέων δραστηριοτήτων, θα συνταχθεί το αντίστοιχο business plan. 159

160 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 160 ii. Στην περίπτωση που οι εν λόγω ωφελούμενοι δεν προβούν σε επέκταση δευτερεύουσας δραστηριότητας των επιχειρήσεών τους και διατηρήσουν τις ήδη υπάρχουσες δραστηριότητές τους, θα πρέπει να συνταχθεί business plan και να πραγματοποιηθεί η εκτέλεση ενός τουλάχιστον έργου σχετικού με το αντικείμενο της πράξης, στο πλαίσιο δραστηριοτήτων της επιχείρησής τους. Η πραγματοποίηση του έργου αυτού θα αποδεικνύεται με την έκδοση οριζόμενου από το νόμο φορολογικού παραστατικού, όπως σχετική σύμβαση, ιδιωτικό συμφωνητικό κ.ά., και θα πρέπει να βεβαιώνεται εντός του τριμήνου από την ολοκλήρωση των ενεργειών προετοιμασίας του ωφελούμενου σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο σχέδιο δράσης. iii. με την αναγγελία πρόσληψης για δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σε επιχειρήσεις, iv. με τη σύνταξη business plan και την αίτηση υπαγωγής στο φορέα υλοποίησης του προγράμματος για ένταξη σε πρόγραμμα επιχορήγησης, επιδότησης ή άλλο αναπτυξιακό πρόγραμμα εκτός προγραμμάτων του ΟΑΕΔ (ΕΠΑΕ, Ε.Π. Αγροτικής Ανάπτυξης, Επενδυτικός Νόμος, κ.λπ.), v. με τη σύμβαση απόκτησης εργασιακής εμπειρίας. β. ΤΟΠΕΚΟ - Τοπικές δράσεις Κοινωνικής Ένταξης για Ευάλωτες Κοινωνικά Ομάδες Τα ΤΟΠΕΚΟ (Τοπικές δράσεις κοινωνικής ένταξης για ευάλωτες ομάδες) αποτελούν δράση του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» » το οποίο σχεδίασε και διαχειρίζεται το «Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας». Αντικείμενό τους είναι η ενεργοποίηση και κινητοποίηση των τοπικών φορέων με στόχο την εξασφάλιση της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης για ανέργους ευάλωτων κοινωνικά ομάδων, ως αποτέλεσμα διάγνωσης εξειδικευμένων τοπικών αναγκών και ανάδειξης των αναπτυξιακών δυνατοτήτων σε συγκεκριμένες και οριοθετημένες γεωγραφικές περιοχές. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ΤΟΠΕΚΟ είναι ότι για κάθε τοπικό σχέδιο δράσης το οποίο αφορά μια συγκεκριμένη και οριοθετημένη περιοχή, δημιουργείται μια Αναπτυξιακή Σύμπραξη στην οποία συμμετέχουν ως εταίροι, φορείς του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Η Αναπτυξιακή Σύμπραξη (Α.Σ) αν και στο γενικότερο νομικό πλαίσιο είναι αστική εταιρία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, οργανώνεται και λειτουργεί βάσει του άρθρου 18 του Ν.4019/2011 (216/Α) και έχει ως μοναδικό αντικείμενο την εκτέλεση του τοπικού σχεδίου δράσης. Τα μέλη της κάθε Α.Σ ορίζουν συντονιστή εταίρο ο οποίος έχει την ευθύνη για τον συντονισμό και διαχείριση του τοπικού σχεδίου δράσης. Το τοπικό σχέδιο δράσης αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση ενεργειών και δράσεων, που στόχο έχει την αποτελεσματική ενσωμάτωση στην εργασία 100 ατόμων ευπαθών κοινωνικά ομάδων βάσει διαγνωσμένων αναγκών των ιδίων αλλά και της τοπικής αγοράς εργασίας της περιοχής παρέμβασης. Το παραγόμενο αποτέλεσμα του σχεδίου δράσης θα είναι η δημιουργία 65 θέσεων απασχόλησης και 15 επιχειρήσεων, εκ των οποίων 5 στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας. Γενικά χαρακτηριστικά της ομάδας στόχου των ωφελουμένων Οι ωφελούμενοι/ες της περιοχής παρέμβασης είναι 100 και επιμερίζονται ως εξής στις παρακάτω ομάδες στόχου: Άτομα ευρισκόμενα σε κατάσταση φτώχειας/απειλούμενα από φτώχεια (45 άτομα) Αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών (10 άτομα) Μετανάστες, παλιννοστούντες, πρόσφυγες (10 άτομα) ΑΜΕΑ (10 άτομα) Μακροχρόνια άνεργοι άνω των 45 ετών με χαμηλά τυπικά προσόντα (25 άτομα) Από τους 100 ωφελούμενους το 50% θα είναι γυναίκες και το 25% θα είναι νέοι κάτω των 25 ετών. 160

161 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 161 Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός των Νέων: Εξετάζοντας την Υποκειμενική Αίσθηση του Κοινωνικού Αποκλεισμού Ν. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ 1, Α. ΤΗΑΝΟ 2 1 Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), Ελλάδα 2 Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελλάδα nspyropou@ekke.gr Abstract In this paper we will attempt to investigate if and to what extent a number of objective and subjective factors influence the perception of social exclusion among young people. Our analysis is based on primary data of the quantitative field research IN4YOUTH held in Greece during the period We, first, briefly refer to the theoretical context of the social exclusion concept. Then, we present the results regarding the subjective perceptions of young people and examine their correlation with individual key variables/ factors. Finally, a multinomial logistic regression model is being presented showing the factors that influence the most the feeling of exclusion from society among Greek youth. According to our findings, gender is not an important factor for young people who say they feel socially excluded. On the contrary, the feeling of social exclusion is statistically associated with age and with main areas of life such as education, economic activity and income situation. Using multi-dimensional logistic regression, a number of other factors also emerged as important in the perception of social exclusion among young people, namely the lack of sufficient political rights, the lack of social contacts and the feeling of being discriminated. The relationship between the variables is also illustrated using a multiple correspondence plot. We reach to the conclusion that variables such as the main economic activity status or income status (categorized into poor and non poor) seem to influence less the perception of social exclusion among young people in Greece, while the feeling of being discriminated, the level of completed education, but also the frequency of contacts with friends are considered more decisive factors for the subjective social exclusion. Key words: youth, social exclusion, subjective perceptions, factors, multinomial logistic regression. Λέξεις κλειδιά: νέοι, κοινωνικός αποκλεισμός, υποκειμενικές αντιλήψεις, παράγοντες, πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση. 161

162 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου Εισαγωγή Οι νέοι αποτελούν μία από τις βασικές ομάδες προτεραιότητας στο πλαίσιο της ανανεωμένης κοινωνικής ατζέντας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κι αυτό διότι, «το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται από τους νέους της. Ωστόσο, οι δυνατότητες πολλών νέων χάνονται άδικα...» 93. Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τους Νέους το 2009, μεταξύ των κύριων στόχων που τέθηκαν ήταν: «Η πρόληψη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, η διακοπή της διαγενεακής μεταβίβασης των προβλημάτων αυτών και η ενίσχυση της αμοιβαίας αλληλεγγύης μεταξύ της κοινωνίας και των νέων. Επίσης, η προώθηση ίσων ευκαιριών για όλους και η καταπολέμηση όλων των μορφών διακρίσεων». 94 Το παρόν κείμενο εντάσσεται σ αυτό ακριβώς το θεματικό πεδίο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Επικεντρώνεται στη μελέτη των ευρημάτων σχετικά με την υποκειμενική πρόσληψη του κοινωνικού αποκλεισμού από τους νέους στην Ελλάδα κατά την τρέχουσα περίοδο της κρίσης. Αντλεί στοιχεία από την πρωτογενή ποσοτική έρευνα του έργου IN4YOUTH σε νέους ηλικίας 17 έως 34 ετών και αποτελείται από 3 μέρη. Στο πρώτο μέρος θα αναφερθούμε συνοπτικά στο θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού, βάση του οποίου θα προχωρήσουμε στην ανάλυσή μας. Στο δεύτερο μέρος, διερευνώνται οι υποκειμενικές αντιλήψεις των νέων για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό και εξετάζεται η συσχέτισή τους με επιμέρους βασικές μεταβλητές/ παράγοντες κοινωνικής ένταξης. Στο μέρος αυτό θα αξιοποιήσουμε τα στοιχεία από την ποσοτική έρευνα για να παρουσιάσουμε κάποια πρώτα περιγραφικά αποτελέσματα. Τέλος, στο τρίτο μέρος θα προχωρήσουμε στη δημιουργία και ανάλυση ενός μοντέλου λογιστικής παλινδρόμησης και θα απεικονίσουμε τα αποτελέσματα σε ένα διάγραμμα πολλαπλής ανάλυσης αντιστοιχιών. 2. Από την έννοια της Φτώχειας στην έννοια του Κοινωνικού Αποκλεισμού Είναι γεγονός ότι η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού τις περισσότερες φορές βρίσκεται να συνοδεύει την έννοια της Φτώχειας. Ειδικότερα όσον αφορά στην κοινωνική πολιτική, η παράλληλη αναφορά στη «Φτώχεια και τον Κοινωνικό Αποκλεισμό» αποτελεί την συνηθέστερη πρακτική, υπονοώντας ότι η φτώχεια έχει άμεση σχέση με την έννοια του αποκλεισμού. Πράγματι, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός μοιράζονται μία σειρά από κοινά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, παρ όλη τη συσχέτιση που εμφανίζουν οι δύο έννοιες, εντούτοις αυτές δεν είναι ταυτόσημες. Διότι, σε αντίθεση με την έννοια της φτώχειας, που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη επαρκών πόρων για τη συμμετοχή στην κοινωνία και προσδιορίζεται στη βάση εισοδηματικών κριτηρίων 95, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού αναφέρεται σε ποικίλες μορφές αποστέρησης, σε έλλειψη ευκαιριών κοινωνικής συμμετοχής και σε αποστέρηση κοινωνικών δικαιωμάτων. Ο όρος Κοινωνικός Αποκλεισμός είναι, δηλαδή, ευρύτερος της φτώχειας, αφού περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τόσο τις αιτίες, όσο και τα αποτελέσματά της. Συνδέεται με τη συσσωρευμένη στέρηση σε διάφορους σημαντικούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και κυρίως την αποξένωση από την αγορά εργασίας, το κράτος, την οικογένεια και άλλα άτυπα κοινωνικά δίκτυα. Με άλλα λόγια, ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί μία ευρύτερη έννοια «ομπρέλα». Ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» πρωτοεμφανίστηκε στην επιστημονική κοινότητα της Γαλλίας τη δεκαετία του 1970 και αποδίδεται στο Γάλλο κυβερνητικό René Lenoir 96 σε μία προσπάθειά να ορίσει τους αποκλεισμένους από τη γαλλική 93 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2008, Ανανεωμένη κοινωνική ατζέντα: Ευκαιρίες, πρόσβαση και αλληλεγγύη στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, COM/2008/0412 final, σελ European Commission, 2011, COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT on EU indicators in the field of youth, Brussels, p Η φτώχεια ορίζεται ως η ανεπάρκεια πόρων, η οποία αποκλείει ουσιαστικά το άτομο ή την οικογένεια από το συνηθισμένο επίπεδο διαβίωσης, καθώς και από τη συμμετοχή του στις συνήθειες και δραστηριότητες της κοινωνίας στην οποία ζει. Για τον ορισμό της φτώχειας βλέπε, μεταξύ άλλων, Townsend Όπως αναφέρεται στο Sen Α., 2000, Social Exclusion: Concept, application and scrutiny, σελ.1 162

163 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 163 κοινωνία. Έκτοτε, μία μεγάλη μερίδα επιστημόνων έχει ασχοληθεί με τον όρο κοινωνικός αποκλεισμός. Με βάση τη βιβλιογραφία 97 αυτός χαρακτηρίζεται από μία σειρά ιδιοτήτων: Περικλείει πολλαπλές διαστάσεις Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού τονίζει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα των διαδικασιών και μηχανισμών που τον δημιουργούν, καθώς και τις διαφορετικές καταστάσεις που υφίστανται τα άτομα σε κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού. Έτσι, ενώ η φτώχεια παραπέμπει αποκλειστικά στη διάσταση του εισοδήματος (και μετριέται αποκλειστικά με εισοδηματικούς δείκτες), ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν αναφέρεται μόνο σε προβλήματα εισοδήματος ή σε προβλήματα πρόσβασης στον τομέα της απασχόλησης, αλλά και σε προβλήματα σε άλλους τομείς όπως η εκπαίδευση, η στέγαση, η υγεία, οι υπηρεσίες κ.ά. Εκφράζει μία δυναμική Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού παραπέμπει στο γεγονός ότι υπάρχουν διαδικασίες και μηχανισμοί που δημιουργούν τον κοινωνικό αποκλεισμό και ότι οι διάφορες αποστερήσεις δεν μπορούν να αποδίδονται στις προσωπικές αποτυχίες ή στην ανικανότητα των ατόμων που βιώνουν τις αποστερήσεις αυτές. Είναι όρος περιεκτικός Η έλλειψη προσωπικών εσόδων δεν συνιστά από μόνη της παράγοντα αποστέρησης. Με τη χρησιμοποίηση της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού δίνεται έμφαση στις πολιτικές. Η έμφαση αυτή είναι απόρροια των οικονομικών και κοινωνικών διαδικασιών και μηχανισμών που δημιουργούν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Είναι όρος σχετικός 98 Η φτώχεια ως έννοια επικεντρώνεται πρωταρχικά σε θέματα διανομής, στην έλλειψη δηλαδή διαθεσίμων πηγών από ένα άτομο ή ένα νοικοκυριό. Σε αντίθεση, ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» επικεντρώνεται σε θέματα όπως: άνιση κοινωνική συμμετοχή, έλλειψη κοινωνικής συνοχής και έλλειψη εξουσίας. Υπονοεί μία μεγάλη απομάκρυνση από την υπόλοιπη κοινωνία Βασικό γνώρισμα των αποκλεισμένων (ομάδων ή ατόμων), είναι η απομόνωσή τους από τους βασικούς κοινωνικούς μηχανισμούς που παράγουν ή διανέμουν τους κοινωνικούς πόρους. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μία κατάσταση ταυτόχρονης, προσωρινής ή μη, αποξένωσης του ατόμου από την αγορά εργασίας, την οικογένεια και το κοινωνικό του περιβάλλον, καθώς και από τους μηχανισμούς που έχει αναπτύξει το κράτος για την προστασία και τη φροντίδα των πολιτών. Ασφαλώς, μόνο επιγραμματικά μπορούμε να αναφερθούμε, στο πλαίσιο του παρόντος κειμένου, στην εξέλιξη και στις διαφορετικές θεωρήσεις της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού. Γεγονός είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα. Ο Atkinson, ήδη από το 2000, ανέφερε χαρακτηριστικά πως «οι θεωρίες του κοινωνικού αποκλεισμού είναι τόσες πολλές όσοι και οι συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με το θέμα» Καβουνίδη Τ. στο ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ ΗΛΙΑΣ (επιστημονικός υπεύθυνος), Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1999, Δεύτερη Έκδοση, σελ και BARNES M, HEADY C, MIDDLETON S, MILLAN J, PAPADOPOULOS F, ROOM G, TSAKLOGLOU P, Poverty and Social Exclusion in Europe, Edward Elgar Publishing, 2002, σελ Atkinson A.B., (1998), Poverty in Europe, Blackwell Publishers, Oxford. 99 Atkinson, R., 'Combating Social Exclusion in Europe: The new Urban Policy Challenge, Urban Studies, vol. 37, pp

164 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 164 Στο επίπεδο της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, η μετατόπιση του στόχου των πολιτικών από την καταπολέμηση της φτώχειας στην καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού πραγματοποιείται κατά τη δεκαετία του Το 2004, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην «Κοινή Έκθεση για την Κοινωνική Ένταξη» διευκρινίζει ότι στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Πολιτικής: «Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια διαδικασία κατά την οποία ορισμένα άτομα ωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας και εμποδίζεται η πλήρης συμμετοχή τους λόγω φτώχειας, ή λόγω έλλειψης βασικών δεξιοτήτων και ευκαιριών διά βίου μάθησης, ή λόγω διακρίσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση των ατόμων από την αγορά εργασίας, το εισόδημα, τις ευκαιρίες εκπαίδευσης και κατάρτισης, καθώς και από κοινωνικά και κοινοτικά δίκτυα και δραστηριότητες. Έχουν περιορισμένη πρόσβαση στην εξουσία και στα όργανα λήψης αποφάσεων και, συνεπώς, συχνά αισθάνονται ανίσχυροι και ανίκανοι να αποκτήσουν τον έλεγχο πάνω στις αποφάσεις που επηρεάζουν την καθημερινή τους ζωή» 100. Παρεμφερής ορισμός χρησιμοποιείται, κάποια χρόνια αργότερα, από τη Levitas. Σύμφωνα με την οποία, ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί «... μια σύνθετη και πολυδιάστατη διαδικασία. Αφορά την έλλειψη ή την άρνηση πόρων, δικαιωμάτων, αγαθών και υπηρεσιών. Επιπλέον, αφορά την αδυναμία συμμετοχής σε σχέσεις και δραστηριότητες διαθέσιμες στην πλειοψηφία των ανθρώπων σε μια κοινωνία, είτε σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό ή πολιτικό επίπεδο. Ο κοινωνικός αποκλεισμός επηρεάζει τόσο την ποιότητα της ζωής των ατόμων, όσο και τη δικαιοσύνη και τη συνοχή της κοινωνίας στο σύνολό της» 101. Διακρίνει 10 επιμέρους διαστάσεις στον κοινωνικό αποκλεισμό και τις ομαδοποιεί σε τρεις ευρείες κατηγορίες. Αφορούν τον αποκλεισμό από τους πόρους, από τη συμμετοχή και από την ποιότητα ζωής. Οι διαστάσεις αυτές δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες, αλλά αντιθέτως, μπορεί να δρουν συμπληρωματικά. Επιπλέον, οι διαστάσεις αυτές μπορούν να είναι είτε το αίτιο είτε το αποτέλεσμα του κοινωνικού αποκλεισμού. Παρακάτω παρουσιάζεται η λίστα με τις επιμέρους διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού, την οποία ονομάζει Bristol Social Exclusion Matrix (B-SEM). 100 EC.,2004. Joint Report on Social Inclusion, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, p Levitas, R. et al., 2007, "The multi-dimensional analysis of social exclusion", σελ

165 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 165 Πίνακας 1: ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ 1.Υλικοί/οικονομικοί πόροι Α) Πόροι 2. Πρόσβαση σε υπηρεσίες 3. Κοινωνικοί Πόροι 4. Οικονομική Συμμετοχή Β) Συμμετοχή 5. Κοινωνική Συμμετοχή 6. Συμμετοχή σε πολιτιστικές & εκπαιδευτικές δραστηριότητες 7. Πολιτική συμμετοχή 8. Υγεία και Ευζωία Γ) Ποιότητα ζωής 9. Περιβάλλον διαβίωσης Πηγή: Levitas et all (2008). 10. Έγκλημα, βλάβη και ποινικοποίηση Σύμφωνα με τα παραπάνω φαίνεται ότι δεν υπάρχει στην επιστημονική κοινότητα ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός για τον κοινωνικό αποκλεισμό, ούτε και μια κοινά αποδεκτή μεθοδολογία για τη μέτρησή του, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο επιστημονικής προσέγγισής του. Ένας διαχωρισμός που μπορεί να γίνει, είναι στο πως μπορούμε να μελετήσουμε το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Υπάρχουν 2 τρόποι προσέγγισης της μέτρησης του κοινωνικού αποκλεισμού: η αντικειμενική και η υποκειμενική προσέγγιση. Η αντικειμενική προσέγγιση εστιάζει στη μέτρηση κάποιων αντικειμενικών μεταβλητών για την εξαγωγή αποτελεσμάτων σε σχέση με τις διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού. Ένα παράδειγμα μέτρησης της αντικειμενικής προσέγγισης του κοινωνικού αποκλεισμού, είναι ο «Δείκτης κινδύνου φτώχειας ή/και κοινωνικού αποκλεισμού» (AROPE) που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (Eurostat) από τα πρωτογενή δεδομένα της έρευνας EU-SILC 102. Ο σύνθετος αυτός δείκτης φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού 103 αναφέρεται στην κατάσταση των ανθρώπων που είτε: - βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας, ή - έχουν σοβαρές υλικές στερήσεις ή - ζουν σε νοικοκυριά με πολύ χαμηλή ένταση εργασίας. Αποτελείται, δηλαδή, από 3 επιμέρους δείκτες: έναν δείκτη για τη μέτρηση της φτώχειας (δείκτης κινδύνου φτώχειας) 104 και δύο δείκτες για τη μέτρηση του κοινωνικού αποκλεισμού που καταγράφουν αντίστοιχα τις υλικές στερήσεις και την 102 Επίσης άλλοι τέτοιοι δείκτες είναι οι Δείκτες του Λαακεν, οι Δείκτες Atkinson κλπ. 103 ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2014, Δελτίο Τύπου «Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών 2013», Πειραιάς, 13/10/2014, σελ Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό που έχει υιοθετηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση, φτωχοί θεωρούνται όσοι έχουν τελικά εισοδήματα (δηλαδή αφού έχουν γίνει οι κοινωνικές μεταβιβάσεις από το κράτος) κάτω από τη γραμμή φτώχειας. Με βάση τον 165

166 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 166 πρόσβαση των μελών του νοικοκυριού στην αγορά εργασίας. Πιο αναλυτικά, ο δείκτης υλικών στερήσεων αναφέρεται στην αδυναμία του νοικοκυριού για εξασφάλιση τουλάχιστον 4 από έναν κατάλογο 9 αγαθών και υπηρεσιών 105. Ενώ, ο δείκτης χαμηλής ένταση εργασίας αναφέρεται στα νοικοκυριά, τα μέλη των οποίων ηλικίας εργάστηκαν λιγότερο από 20% της συνήθους απασχόλησης κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους. Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία για τον δείκτη «Φτώχειας ή Κοινωνικού αποκλεισμού» της Eurostat, που αναλύσαμε παραπάνω, το ποσοστό των νέων ηλικίας ετών που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού το 2013 ανέρχεται σε 48.6% έναντι 31.6% της ΕΕ Όσον αφορά στην υποκειμενική προσέγγιση, αυτή λαμβάνει υπόψη της τις αντιλήψεις των ίδιων των υποκειμένων για το αν είναι κοινωνικά αποκλεισμένοι και δεν στηρίζεται σε μετρήσεις αντικειμενικά προσδιορισμένων κριτηρίων. Εδώ, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί ο αριθμός των ερευνητών που επιχειρεί να μελετήσει τα φαινόμενα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, με βάση τις υποκειμενικές απαντήσεις των ερωτώμενων. Η ιδέα πίσω από την υποκειμενική προσέγγιση είναι ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα προσωπικό βίωμα και ως εκ τούτου δεν θα πρέπει να αγνοούμε τις απόψεις των ατόμων που τον βιώνουν. Η προσέγγιση του κοινωνικού αποκλεισμού μέσα από τις προσλήψεις των ίδιων των ατόμων έχει οδηγήσει πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες να τον συμπεριλάβουν σε ένα ευρύτερο ερευνητικό πεδίο που πολλοί ονομάζουν «ποιότητα ζωής» (Quality of life) 107, ενώ άλλοι τον εντάσσουν στο θεματικό πεδίο της «ευζωίας» (subjective well-being). Ανεξάρτητα από τη θεωρητική αφετηρία του καθενός, η υποκειμενική προσέγγιση της μέτρησης του κοινωνικού αποκλεισμού, δηλαδή η μέτρηση της πρόσληψής του κοινωνικού αποκλεισμού από το ίδιο το υποκείμενο, μπορεί να αποτελέσει μία σημαντική πηγή γνώσης και να λειτουργήσει παράλληλα και συμπληρωματικά με την αντικειμενική προσέγγισή του. 3. Η πρόσληψη του κοινωνικού αποκλεισμού: αποτελέσματα ερευνών Στο τμήμα αυτό θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα από την έρευνα πεδίου σε σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την υποκειμενική πρόσληψή του από τους νέους. Θα υιοθετήσουμε, δηλαδή, την υποκειμενική προσέγγιση του κοινωνικού αποκλεισμού, που βασίζεται στις δηλώσεις των ερωτώμενων αναφορικά με το αν αισθάνονται κοινωνικά αποκλεισμένοι. Στη συνέχεια θα διερευνήσουμε ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που φαίνεται να επηρεάζουν περισσότερο τους νέους στο να δηλώσουν ότι αισθάνονται κοινωνικά αποκλεισμένοι. Επισκόπηση αποτελεσμάτων ευρωπαϊκών ερευνών Προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση των αποτελεσμάτων από την έρευνα IN4YOUTH, να σημειώσουμε ότι παρόμοια ερώτηση για την «Αίσθηση του κοινωνικού αποκλεισμού» περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, και σε 2 ευρωπαϊκές έρευνες. Αυτές είναι η έρευνα του Ευρωβαρόμετρου και η Έρευνα του Eurofound για την Ποιότητα Ζωής, οι οποίες μπορούν να μας δώσουν και κάποια πρόσφατα ενδεικτικά στοιχεία για την Ελλάδα, συγκριτικά, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. ορισμό της Eurostat (Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία), η γραμμή φτώχειας καθορίζεται στο 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος, υπολογισμένο ανά άτομο, με βάση την ισοδύναμη κλίμακα μέτρησης του ΟΟΣΑ ) Δυσκολίες ανταπόκρισης στην πληρωμή πάγιων λογαριασμών όπως ενοίκιο ή δόση δανείου, πάγιοι λογαριασμοί (ρεύματος, νερού κλπ), δόσεις πιστωτικών καρτών κ.λπ.. 2) Οικονομική αδυναμία για πληρωμή μίας εβδομάδας διακοπών 3) Οικονομική αδυναμία για διατροφή που να περιλαμβάνει κάθε δεύτερη μέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας 4) Οικονομική αδυναμία για αντιμετώπιση έκτακτων, αλλά αναγκαίων δαπανών αξίας περίπου 540 ευρώ 5) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν τηλέφωνο 6) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν έγχρωμη τηλεόραση 7) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν πλυντήριο ρούχων 8) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν ΙΧ αυτοκίνητο 9) Οικονομική αδυναμία για ικανοποιητική θέρμανση 106 Eurostat, 2013 EU-SILC data [ilc_peps01] 107 βλέπε Phillips, D. (2006) Quality of Life Concept, Policy and Practice, London: Routledge. 166

167 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 167 Κοιτάζοντας τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών, βλέπουμε ότι όσον αφορά στην ερώτηση για το αν αισθάνονται «αποκλεισμένοι από την κοινωνία», στην πρόσφατη έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (EB 81 STANDARD SPRING 2014) που όμως απευθύνεται σε άτομα ηλικίας άνω των 15 ετών 108, η Ελλάδα βρίσκεται περίπου στη μέση της κατανομής σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες. Αναλυτικά, 2% δήλωσαν ότι συμφωνούν απόλυτα και ότι αισθάνονται αποκλεισμένοι από την κοινωνία, 8% δήλωσαν ότι συμφωνούν, 10% δήλωσαν ουδέτεροι, ενώ 34% δήλωσαν ότι διαφωνούν και δεν αισθάνονται αποκλεισμένοι και τέλος 46% δήλωσαν ότι διαφωνούν απόλυτα. Ομαδοποιώντας τις δύο κατηγορίες θετικών και αρνητικών απαντήσεων προκύπτει ότι στην Ελλάδα αποκλεισμένο από την κοινωνία αισθάνεται το 10% του πληθυσμού, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία (80%) αισθάνεται μη αποκλεισμένη (βλέπε γράφημα). Γράφημα 1: Αποτελέσματα Ευρωβαρόμετρου Άνοιξης 2014 στις χώρες ΕΕ-28 Στην δεύτερη έρευνα στην οποία περιλαμβάνεται και η Ελλάδα, την Ευρωπαϊκή έρευνα για την Ποιότητα Ζωής, στην ερώτηση «Αισθάνομαι αποκλεισμένος από την κοινωνία» 109, τα αποτελέσματα του 2012 δείχνουν ότι το 5.1% του δείγματος ηλικίας 18 ετών και άνω συμφωνεί απόλυτα με τη δήλωση, ενώ το 10.5% συμφωνεί. Στους νέους ηλικίας ετών το ποσοστό αυτών που συμφωνούν απόλυτα είναι 0%, ενώ αυτοί που συμφωνούν είναι το 7.3%, ενώ στους νέους ετών απόλυτα συμφωνεί το 5.5% και το 7.5% συμφωνεί Στην Ελλάδα το δείγμα περιλάμβανε άτομα ηλικίας από 15 ετών και άνω. 109 Κι εδώ οι απαντήσεις κατηγοριοποιούνται σε 5 βάθμια κλίμακα, όμως το 1 λαμβάνει την τιμή «διαφωνώ απολύτως», ενώ το 5 την τιμή «συμφωνώ απολύτως»

168 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 168 Επίσης, η ερώτηση αυτή χρησιμοποιείται από το Eurofound μαζί με άλλες τρεις ερωτήσεις για την κατασκευή ενός υποκειμενικού Δείκτη Κοινωνικού Αποκλεισμού. Οι ερωτήσεις που συνθέτουν τον Δείκτη Κοινωνικού Αποκλεισμού είναι οι εξής: 1) Αισθάνομαι αποκλεισμένος από την κοινωνία 2) Η ζωή έχει γίνει τόσο περίπλοκη που σχεδόν δεν μπορώ να ανταπεξέλθω 3) Αισθάνομαι ότι δεν αναγνωρίζεται η αξία όσων κάνω από τους άλλους 4) Μερικοί άνθρωποι με κοιτάζουν αφ υψηλού εξαιτίας της εργασιακής μου κατάστασης ή του εισοδήματός μου. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας για την Ποιότητα Ζωής του 2011/12, στην Ελλάδα ο Σύνθετος δείκτης κοινωνικού αποκλεισμού είναι , με την ηλικία των ετών να είναι στο ίδιο επίπεδο και την ηλικία των ετών να βρίσκεται στο 2.6. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ελλάδα έρχεται δεύτερη (μετά την Κύπρο) στο σύνθετο δείκτη κοινωνικού αποκλεισμού για το Γενικά, η Έκθεση επισημαίνει ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης και η σύνθεση του νοικοκυριού έχουν σημαντική επίπτωση στην αντίληψη του κοινωνικού αποκλεισμού, αφού το αίσθημα αποκλεισμού από την κοινωνία είναι πιο διαδεδομένο στους άνεργους νέους (13%), καθώς και στους νέους που κατοικούν μαζί με τους γονείς και άλλα μέλη της οικογένειάς τους (υπερπληθή νοικοκυριά) 112. Αποτελέσματα της έρευνας ΙΝ4YOUTH Ύστερα από την επισκόπηση των αποτελεσμάτων αντίστοιχων ευρωπαϊκών ερευνών, θα προχωρήσουμε στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την έρευνα ΙΝ4YOUTH. Η εν λόγω έρευνα είχε δείγμα νέους ετών και γεωγραφικά κάλυπτε αστικές περιοχές της Αθήνας (περιοχές του νομού Αττικής) 51.5%, της Θεσσαλονίκης και της περιφέρειας Θεσσαλονίκης (24%) και την υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική χώρα (23,8%) (περιλαμβάνονται περιοχές της Θεσσαλίας, της Πελοποννήσου, Ιόνια νησιά, νησιά του Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, και Κρήτη) 113. Στο δείγμα της έρευνας, οι νέοι ετών αποτελούσαν το 20.9% του πληθυσμού, οι νέοι ετών το 20.1%, τα άτομα ηλικίας ετών το 26.7% και τα άτομα ετών το 32.3%. Όσον αφορά το εκπαιδευτικό επίπεδο, τη βασική εκπαίδευση έχει ολοκληρώσει το 15,4% του δείγματος, τη μέση εκπαίδευση το 38% και την ανώτατη εκπαίδευση έχει ολοκληρώσει το 46,1%. Αναφορικά με την κατάσταση απασχόλησης, οι εργαζόμενοι της έρευνας ανέρχονται στο 41,2%, οι άνεργοι στο 30,7% και όσοι δεν αναζητούν εργασία στο 28%. Η ανάλυσή μας θα επικεντρωθεί στην υποκειμενική αντίληψη του κοινωνικού αποκλεισμού. Η ακριβής ερώτηση στο ερωτηματολόγιο ήταν η εξής: Σε ποιό βαθμό συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τη δήλωση «Αισθάνομαι αποκλεισμένος από την κοινωνία»; Οι ερωτώμενοι είχαν να επιλέξουν απαντήσεις από μία 5βάθμια κλίμακα όπου το 1 σήμαινε Συμφωνώ απόλυτα, ενώ το 5 σήμαινε Διαφωνώ απόλυτα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, από το σύνολο των 1938 νέων που απάντησαν την ερώτηση αυτή, «Αποκλεισμένο από την κοινωνία» αισθάνεται το 2% (Ν= 36) που δηλώνει ότι συμφωνεί απόλυτα με τη δήλωση αυτή, ενώ ένα επιπλέον 6% (Ν=118) συμφωνεί. Το 21.5% (Ν=418) δηλώνει ουδέτερο, το 44% (Ν=849) διαφωνεί και το 24% (458) διαφωνεί απόλυτα. Τέλος, υπάρχει κι ένα 3% (Ν=60) που δε γνωρίζει-δεν απαντά (Διάγραμμα 1). 111 Ο Δείκτης λαμβάνει τιμές από 1 έως 5, όπου το 1 ισούται με το «διαφωνώ απολύτως». 112 Eurofound, 2014, Social situation of young people in Europe, Publications Office of the European Union, Luxembourg, pp Δε θα αναφερθούμε με λεπτομέρειες στη μεθοδολογία της εν λόγω έρευνας, καθώς αυτή πρόκειται να καλυφθεί από άλλη παρουσίαση. 168

169 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 169 Για την καλύτερη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων, λόγω της συγκέντρωσης μικρού αριθμού απαντήσεων στην επιλογή «συμφωνώ απόλυτα», οι 5 κατηγορίες απαντήσεων μετατράπηκαν σε 3 κατηγορίες, ενώ από την ανάλυσή μας αφαιρέθηκαν όσοι είχαν δηλώσει Δεν ξέρω/δεν απαντώ (συνολικά το 3% του δείγματος). Στη βάση των παραπάνω, όσοι απάντησαν «συμφωνώ απόλυτα» και «συμφωνώ» με τη δήλωση «Αισθάνομαι αποκλεισμένος από την κοινωνία» αποτέλεσαν την απάντηση «ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΟΣ». Αντιστοίχως, όσοι δήλωσαν «διαφωνώ απόλυτα» και «διαφωνώ» αποτέλεσαν τη νέα απάντηση «ΜΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΟΣ». Τέλος, η απάντηση «ΕΙΜΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ» παρέμεινε ως είχε. Με τη νέα ομαδοποίηση, το 8.2% των νέων του δείγματός μας αισθάνεται αποκλεισμένο, το 22.2% δηλώνει ουδέτερο, ενώ το 69.6% δεν αισθάνεται αποκλεισμένο από την κοινωνία. Η σχηματική απεικόνιση των απαντήσεων δίνεται στο παρακάτω Διάγραμμα

170 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 170 Στη συνέχεια, αναζητήθηκαν οι αντικειμενικοί παράγοντες που επηρεάζουν την υποκειμενική αντίληψη ενός ατόμου να δηλώσει αποκλεισμένο από την κοινωνία. Δημιουργήθηκαν πίνακες διασταύρωσης για 3 βασικά δημογραφικά χαρακτηριστικά (φύλο, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση), καθώς και 3 κοινωνικο-οικονομικές διαστάσεις (εκπαίδευση, απασχόληση και εισόδημα). Το ζητούμενο ήταν να ελεγχθεί αν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση των επιλεγμένων μεταβλητών με την αίσθηση κοινωνικού αποκλεισμού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα (Διάγραμμα 3), το φύλο δεν επιδρά στο αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού, αφού τόσο οι άνδρες, όσο και οι γυναίκες δεν διαφοροποιούνται στις απαντήσεις τους. Αντίθετα, η ηλικία και η οικογενειακή κατάσταση επιδρούν στην αίσθηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Όσον αφορά την ηλικία, οι νέοι ετών αισθάνονται σε μεγαλύτερο βαθμό κοινωνικό αποκλεισμό από ότι οι νέοι μεγαλύτερων ηλικιών, αφού 1 στους 9 νέους της ηλικίας αυτής (11.1%), δηλώνει ότι αισθάνεται αποκλεισμένος. Επιπλέον, από το διάγραμμα 4 φαίνεται ότι όσο αυξάνεται η ηλικία, αυξάνεται και το ποσοστό αυτών που δηλώνουν μη αποκλεισμένοι, αφού στην ηλικία ετών το 64.7% δηλώνει μη αποκλεισμένο, ενώ στην ηλικία ετών το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 74% (Διάγραμμα 4). 170

171 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 171 Εξετάζοντας, στη συνέχεια, την οικογενειακή κατάσταση των νέων 114, διαπιστώνεται ότι ένας σχεδόν στους 10 άγαμους νέους δηλώνει ότι αισθάνεται κοινωνικά αποκλεισμένος (9%), ενώ το ίδιο δηλώνει μόλις ένας στους 30 άγαμους που συμβιώνουν ή συγκατοικούν (3.4%). Από την άλλη πλευρά, οι έγγαμοι δηλώνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό από κάθε άλλη κατηγορία (82.1%) ότι δεν αισθάνονται αποκλεισμένοι (Διάγραμμα 5). 114 Στη μεταβλητή αυτή δεν συμπεριλήφθηκε η κατηγορία των διαζευγμένων (μόλις 0.64% των απαντήσεων) προκειμένου να μην αλλοιωθεί η στατιστική ανάλυση λόγω του εξαιρετικά μικρού αριθμού απαντήσεων. 171

172 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 172 Το επίπεδο εκπαίδευσης επιδρά κι αυτό σημαντικά στην υποκειμενική αίσθηση αποκλεισμού από την κοινωνία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αίσθηση κοινωνικού αποκλεισμού είναι μικρότερη όσο αυξάνεται το επίπεδο εκπαίδευσης (4.7% όσων έχουν ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση δηλώνουν αποκλεισμένοι έναντι 17.3% όσων έχουν ολοκληρώσει τη βασική), ενώ το ποσοστό όσων δεν δηλώνουν αποκλεισμένοι αυξάνεται κι αυτό όσο αυξάνεται το επίπεδο εκπαίδευσης (Διάγραμμα 6). Όσον αφορά την κύρια οικονομική δραστηριότητα, στο Διάγραμμα 7 παρατηρούμε ότι όσοι είναι άνεργοι δηλώνουν ότι αισθάνονται κοινωνικό αποκλεισμό σε διπλάσιο ποσοστό από τους εργαζόμενους (11.6% έναντι 5.3%), ενώ οι μη οικονομικά ενεργοί (ως επί το πλείστον φοιτητές) βρίσκονται ανάμεσα στις δύο κατηγορίες (με ποσοστό σχεδόν 9%). 172

173 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 173 Τέλος, η εισοδηματική κατάσταση των νέων φαίνεται κι αυτή να σχετίζεται με την αίσθηση του κοινωνικού αποκλεισμού (βλέπε Διάγραμμα 8). Παρόλο που η διαφορά φτωχών και μη-φτωχών που αισθάνονται αποκλεισμένοι είναι μικρή (10.1% έναντι 7.4%), αυτή είναι περισσότερο ορατή σε όσους δηλώνουν μη αποκλεισμένοι όπου το ποσοστό είναι 60.6% για τους φτωχούς, έναντι 72.4% για τους μη φτωχούς (Διάγραμμα 8). Συμπερασματικά από τους Πίνακες Διασταύρωσης προκύπτει ότι το φύλο δεν επιδρά στο αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ αντίθετα, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, το εκπαιδευτικό επίπεδο, η κατάσταση απασχόλησης και η φτώχεια επιδρούν στο αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού. 4. Αποτελέσματα της Πολυωνυμικής Λογιστικής Παλινδρόμησης (Multinomial Logistical Regression) και απεικόνιση μέσω πολλαπλής ανάλυσης αντιστοιχιών. Στη συνέχεια προχωρήσαμε στη διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την πρόσληψη του κοινωνικού αποκλεισμού με τη χρήση της στατιστικής μεθόδου της λογιστικής παλινδρόμησης. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιεί ένα σύνολο ανεξάρτητων μεταβλητών (independent variables) για τη διερεύνηση της κίνησης μιας κατηγορικής εξαρτημένης μεταβλητής (dependent variable). Η λογιστική παλινδρόμηση μας επιτρέπει, επίσης, να εκτιμήσουμε την επίδραση κάθε ανεξάρτητης μεταβλητής στη διαμόρφωση των τιμών της εξαρτημένης μεταβλητής. Δεδομένου ότι η ανάλυση θα γίνει για μεταβλητές που δέχονται παραπάνω από δύο απαντήσεις, χρησιμοποιήσαμε την πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση για την προβλεπτική ανάλυση 115. Στην περίπτωσή μας, η υποκειμενική αίσθηση του κοινωνικού αποκλεισμού θα αποτελέσει την εξαρτημένη μας μεταβλητή. Ως ανεξάρτητες μεταβλητές εισήχθησαν μία σειρά μεταβλητές που αφορούσαν την υγεία, τη ικανοποίηση από τη στέγαση, τη συμμετοχή σε πολιτικές δράσεις, διάφορες μορφές παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, τις κοινωνικές σχέσεις, την κοινωνική υποστήριξη κλπ. Για την επιλογή του τελικού μοντέλου πραγματοποιήθηκαν μία σειρά ελέγχων, δεδομένου ότι το σύνολο των μεταβλητών, η αλληλεπίδρασή και η συσχέτιση μεταξύ τους διαφοροποιούν τα τελικά αποτελέσματα Ηowitt, D. &. Cramer D. (2010), σελ Μάλιστα, σύμφωνα με τη Levitas et all (2007), το πρόβλημα της μεροληψίας στην επιλογή του τελικού μοντέλου αποτελεί σημαντικό μειονέκτημα στη στατιστική ανάλυση του κοινωνικού αποκλεισμού. 173

174 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 174 Στο μοντέλο που επιλέχθηκε ως το πλέον κατάλληλο για την εξήγηση της εξαρτημένης μας μεταβλητής, το ποσοστό της μεταβλητότητας (R 2 ) που εξηγείται από τo μοντέλο είναι ίσο με , ενώ το ποσοστό των προβλέψεων με επιτυχία κρίνεται πολύ ικανοποιητικό (71.5%). Χρησιμοποιήσαμε τη βηματική μέθοδο (Stepwise: Forward Entry). Το τελικό μοντέλο περιλαμβάνει τις εξής μεταβλητές: 1. Ικανοποίηση από τα πολιτικά δικαιώματα 118 (ΕΡ.ΣΤ.5.1_3, όπου 1=Όχι, 2= Ουδέτερος, 3=Ναι) 2. Οικογενειακή κατάσταση (EP.Α.1.1.5_cut, όπου 1=άγαμος, 2=έγγαμος, 3= άγαμος με συμβίωση) 3. Συχνότητα κοινωνικών επαφών με φίλους (ΕΡ.Ε.1.4_3, όπου 1=Ποτέ/Σπάνια, 2= Μερικές φορές, 3=Συχνά/Πολύ συχνά) 4. Επίπεδο εκπαίδευσης (ΕΡ.Δ.1.1.1_3, όπου 1= Βασική, 2= Μέση, 3= Ανώτατη) 5. Συχνότητα αίσθησης συμπεριφορών διάκρισης (ΕΡ.Η.8.2_3, όπου 1= Πολύ συχνά, 2= Αρκετά συχνά, 3= Λίγο συχνά) 6. Κύρια οικονομική δραστηριότητα (ΕΡ.0α, όπου 1= Εργαζόμενος, 2= Άνεργος, 3= Μη οικονομικά ενεργός) Ως κατηγορία αναφοράς επιλέχθηκαν όσοι δήλωσαν «μη αποκλεισμένοι». Ο πίνακας 9 παρακάτω εμφανίζει τις εκτιμήσεις της πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης για όσους απάντησαν ΝΑΙ στην ερώτηση αν αισθάνονται αποκλεισμένοι και για όσους δήλωσαν ουδέτεροι. 117 Pseudo R-Square Cox and Snell. 118 Ερώτηση Αξιολόγησης για τη διάθεση ικανοποιητικών πολιτικών δικαιωμάτων. 174

175 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 175 Πίνακας 9. Αποτελέσματα πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης Επιπλέον, στον Πίνακα 9 περιλαμβάνεται η εκτίμηση των συντελεστών των μεταβλητών, το τυπικό σφάλμα των εκτιμήσεων αυτών, ο έλεγχος του Wald, οι βαθμοί ελευθερίας και το κριτήριο για την εκτίμηση της στατιστικής σημαντικότητας της μεταβλητής (significance), καθώς επίσης και η εκτίμηση του συντελεστή υψωμένου στην e και ένα διάστημα εμπιστοσύνης γι αυτό. Βάσει του συγκεκριμένου μοντέλου παλινδρόμησης, εξάγονται τα εξής συμπεράσματα: 1. Οι ερωτηθέντες που δηλώνουν ότι δε διαθέτουν ικανοποιητικά πολιτικά δικαιώματα έχουν σχεδόν 3.4 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να δηλώσουν αποκλεισμένοι παρά μη αποκλεισμένοι. 2. Όσοι είναι άγαμοι έχουν 5πλάσια πιθανότητα να βρίσκονται σ αυτούς που αισθάνονται αποκλεισμένοι παρά στους μη αποκλεισμένους. 3. Αυτοί που δηλώνουν ότι έχουν σπάνιες κοινωνικές επαφές με φίλους έχουν 4πλάσια πιθανότητα να αισθάνονται αποκλεισμένοι παρά μη αποκλεισμένοι. 4. Οι ερωτηθέντες που έχουν ολοκληρώσει μόνο κάποιες βαθμίδες της βασικής εκπαίδευσης έχουν σχεδόν 4πλάσια πιθανότητα να αισθάνονται αποκλεισμένοι παρά μη αποκλεισμένοι, ενώ αυτοί με μέση εκπαίδευση έχουν σχεδόν 2πλάσια πιθανότητα. 175

176 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου Όσοι θεωρούν ότι είναι πολύ συχνά ή συχνά θύματα διακρίσεων και αδικιών έχουν 5.5 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αισθάνονται αποκλεισμένοι. 6. Οι άνεργοι έχουν 2.5 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αισθάνονται κοινωνικά αποκλεισμένοι παρά μη αποκλεισμένοι. Για τη γραφική απεικόνιση των μεταβλητών που προέκυψαν από το προτεινόμενο μοντέλο πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης και για την ανάδειξη του τρόπου με τον οποίο συσχετίζονται οι μεταβλητές του μοντέλου μας, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα διάγραμμα πολλαπλής ανάλυσης αντιστοιχιών (Correspondence Analysis Plot). Η Πολλαπλή Ανάλυση Αντιστοιχιών (MCA) μας επιτρέπει να απεικονίσουμε με ικανοποιητικό τρόπο δεδομένα κατηγορικών μεταβλητών που αντλούνται από πίνακες συνάφειας πολλαπλής εισόδου. Κύριο προτέρημα της πολλαπλής ανάλυσης αντιστοιχιών είναι η δυνατότητα απεικόνισης και άμεσης ερμηνείας πολυπληθών δεδομένων ενός μεγάλου αριθμού πολυεπίπεδων κατηγορικών μεταβλητών 119. Στο Διάγραμμα 10 της Πολλαπλής Ανάλυσης Αντιστοιχιών (Biplot) απεικονίζεται η σχέση μεταξύ των μεταβλητών της λογιστικής παλινδρόμησης, δηλαδή των μεταβλητών αισθάνομαι αποκλεισμένος από την κοινωνία, επίπεδο εκπαίδευσης, αίσθηση διακρίσεων, ικανοποίηση από τα πολιτικά δικαιώματα, κύρια οικονομική δραστηριότητα, συχνότητα επαφών με φίλους και οικογενειακή κατάσταση. Είναι γεγονός ότι οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών δεν είναι τόσο ευδιάκριτες, όσο θα ήταν σε ένα διάγραμμα απλής (διμεταβλητής) ανάλυσης αντιστοιχιών. Παρόλα αυτά, μπορεί κανείς να διακρίνει ότι όσοι «Αισθάνονται αποκλεισμένοι από την κοινωνία» βρίσκονται κάτω δεξιά από τον αξονα μαζί με αυτούς που αισθάνονται πολύ συχνά ότι είναι θύματα διακρίσεων, έχουν ποτέ ή σπάνια επαφές με φίλους, έχουν ολοκληρώσει την βασική εκπαίδευση και είναι μη οικονομικά ενεργοί. Από την άλλη πλευρά του διαγράμματος παρατηρούμε ότι οι «μη αποκλεισμένοι» βρίσκονται αριστερά από τον άξονα και πιο κοντά σε όσους έχουν ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση, είναι εργαζόμενοι, πιστεύουν ότι διαθέτουν ικανοποιητικά πολιτικά δικαιώματα και πιστεύουν σπάνια-λίγο ότι είναι θύματα διακρίσεων. 119 Για την ιστορική εξέλιξη της μεθόδου MCA βλέπε Tenenhaus, M. & Young, F.W. (1985). An analysis and synthesis of multiple correspondence analysis, optimal scaling, dual scaling, homogeneity analysis and other methods for quantifying categorical multivariate data, Psychometrika, Vol. 50, No.1, pp Για την εφαρμογή βλέπε Καρλής Δ. (2005). 176

177 κρίσης - In4Youth Πανεπιστήμιο Αιγαίου 177 Διάγραμμα 10: Πολλαπλή Ανάλυση Αντιστοιχιών (MCA) 5. Συμπεράσματα Στο παρόν κείμενο επιχειρήσαμε να διερευνήσουμε αν και σε ποιο βαθμό επιδρούν μία σειρά από παράγοντες στην πρόσληψη της αίσθησης κοινωνικού αποκλεισμού από τους νέους. Η ανάλυσή μας βασίστηκε στα πρωτογενή στοιχεία της ποσοτικής έρευνας IN4YOUTH που διεξήχθη στην Ελλάδα την περίοδο σε δείγμα περίπου 2000 νέων ηλικίας ετών. Γενικά, τα αποτελέσματα της έρευνας, όσον αφορά την υποκειμενική αίσθηση του κοινωνικού αποκλεισμού στους νέους, φαίνεται να μην διαφοροποιούνται σημαντικά από αποτελέσματα άλλων πρόσφατων ερευνών, όπως είναι το Ευρωβαρόμετρο, αλλά και η έρευνα Ποιότητας Ζωής του Eurofound. Οι νέοι της έρευνας IN4YOUTH αισθάνονται ότι είναι αποκλεισμένοι από την κοινωνία σε ποσοστό 8.2% σε αντίθεση με το 69.6% που δεν αισθάνεται αποκλεισμό, ενώ ένα ποσοστό 22.2% δηλώνει ουδέτερο. Εξετάζοντας τη συσχέτιση βασικών κοινωνικό-οικονομικών μεταβλητών με την αίσθηση κοινωνικού αποκλεισμού, διαπιστώσαμε ότι οι νέοι που δηλώνουν ότι αισθάνονται κοινωνικά αποκλεισμένοι δεν διαφοροποιούνται με βάση το φύλο, σχετίζονται όμως στατιστικά με την ηλικία και με βασικούς τομείς της ζωής όπως είναι η εκπαίδευση, η κύρια οικονομική δραστηριότητα και η εισοδηματική κατάσταση. Στη συνέχεια, με τη χρήση πολλαπλής πολυδιάστατης λογιστικής παλινδρόμησης αναδείχθηκαν, μεταξύ άλλων, ως σημαντικοί παράγοντες της αίσθησης κοινωνικού αποκλεισμού στους νέους: η έλλειψη ικανοποιητικών πολιτικών δικαιωμάτων, η έλλειψη κοινωνικών επαφών και η συχνή αίσθηση διακρίσεων σε βάρος τους. Μάλιστα, σύμφωνα με τα 177