ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ Δ/ΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΝΛΗΣ Α.Ε.Μ.: 4816 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΠΥΡΙΔΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2012

2

3 1. 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 5. Υπεύθυνος: Καθ. Νικόλαος Μουσιόπουλος ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ 6. Αρμόδιος Παρακολούθησης: Δήμητρα Σπυρίδη 7. Τίτλος εργασίας: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 8. Ονοματεπώνυμο φοιτητή (-ών): Κανλής Ιωάννης 9. Αριθμός μητρώου: Θεματική περιοχή: 11. Ημερομηνία έναρξης: 12. Ημερομηνία παράδοσης: 13. Αριθμός εργασίας: Τεχνική Προστασίας Περιβάλλοντος Μάιος 2011 Ιούλιος Περίληψη: Σκοπό της παρούσας διπλωματικής εργασίας, αποτελεί η μελέτη των μέτρων μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και συγκεκριμένα των παραμέτρων εκείνων που τα διαφοροποιούν μεταξύ τους, ως προς την καταλληλότερη επιλογή. Η επιλογή των καταλληλότερων μέτρων είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία εφόσον πρέπει να αξιολογηθούν μια σειρά εναλλακτικών μέτρων τα οποία μπορεί να φαίνονται ισοδύναμα. Για τη διερεύνηση της προκρινόμενης αλληλουχίας μεταξύ των εναλλακτικών μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, σχεδιάστηκε ένα ερωτηματολόγιο με τα κυριότερα μέτρα μετριασμού και προσαρμογής, έτσι ώστε να συγκριθούν μεταξύ τους με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Αφού συμπληρώθηκε από ειδικούς επιστήμονες, μέσω προσωπικών συνεντεύξεων, έγινε επεξεργασία των δεδομένων, βάσει της ποιοτικής και συγκριτικής αξιολόγησης των μέτρων, με στόχο την ανάδειξη της σειράς προώθησης και εφαρμογής αυτών. Το εργαλείο λήψης απόφασης που προτείνεται και εφαρμόζεται ενδεικτικά για την περίπτωση αυτή είναι η πολυκριτηριακή ανάλυση. Για την επίλυση του προβλήματος λαμβάνονται υπ όψιν και κάποιοι φυσικοί περιορισμοί με τη μορφή σεναρίων. Η τελική ανάδειξη της αλληλουχίας προώθησης των εναλλακτικών μέτρων για κάθε σενάριο αποτυπώνεται στο Κεφάλαιο Στοιχεία εργασίας: Αρ. Σελίδων: 116 Αρ. Σχημάτων: Αρ. Εικόνων: 27 Αρ. Διαγραμμάτων: Αρ. Πινάκων: 10 Αρ. Παραρτημάτων: Αρ. Παραπομπών: 16. Λέξεις κλειδιά: Κλιματική αλλαγή Μετριασμός Προσαρμογή Πολυκριτηριακή Ανάλυση ELECTRE III 17. Σχόλια: Τέλος παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την έρευνα των μέτρων αντιμετώπισης της αλλαγής του κλίματος καθώς και τα αποτελέσματα με τις εκάστοτε διαφοροποιήσεις βάσει των σεναρίων που εφαρμόστηκαν. 18. Συμπληρωματικές παρατηρήσεις: 19. Βαθμός:

4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η κλιματική αλλαγή είναι η αργή και σταθερή μεταβολή του γήινου κλίματος μέσω φυσικών και ανθρωπογενών επιδράσεων. Τα τελευταία χρόνια ένας σημαντικός αριθμός επιστημονικών αποδείξεων καταδεικνύει σαφώς ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα σοβαρό και επείγον ζήτημα. Το κλίμα της γης αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα και αυτό κυρίως οφείλεται στην αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η καύση ορυκτών καυσίμων, η αποψίλωση των δασών, η χρήση λιπασμάτων, η ανεξέλεγκτη διάθεση απορριμμάτων, και οι βιομηχανικές διεργασίες εκλύουν μεγάλες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας παρουσιάζεται επισκόπηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς και μελετώνται αναλυτικά 10 εναλλακτικά μέτρα μετριασμού και 6 εναλλακτικά μέτρα προσαρμογής, και οι παράμετροι που τα διαφοροποιούν μεταξύ τους. Η μελέτη των μέτρων αυτών επιτυγχάνεται με την ποιοτική και συγκριτική αξιολόγηση τους με τη χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης και τη βοήθεια της ELECTRE III. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου σε όσους με βοήθησαν τόσο στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας όσο και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου και συγκεκριμένα προς: Τον καθηγητή, κ. Νικόλαο Μουσιόπουλο, διευθυντή του Εργαστηρίου Μετάδοσης Θερμότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής της Πολυτεχνικής σχολής του ΑΠΘ, για τις σημαντικές γνώσεις που μου προσέφερε κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Την αρμόδια παρακολούθησης της διπλωματικής εργασίας και πλέον φίλη, κ. Δήμητρα Σπυρίδη, για την πολύτιμη στήριξη και προσφορά γνώσεων κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Τους κ.κ. Ν. Μουσιόπουλο, καθηγητή του Τμήματος Μηχανολόγων μηχανικών του ΑΠΘ, Ε. Σαρτζετάκη, αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Π. Ζάνη, επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας του ΑΠΘ, και Α. Μπάη, καθηγητή του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ για τις πολύτιμες συμβουλές τους στην τελική διαμόρφωση του ερωτηματολογίου. Τους κ.κ. Κ. Βουδούρη, Π. Ζάνη, Ν. Θεοδοσίου, Κ. Κατσιφαράκη, Δ. Λατινόπουλο, Ν. Μισοπολινό, Β. Μιχαηλίδη, Α. Μπάη, Ε. Σαρτζετάκη και Κ. Σιούτα για τη συμμετοχή τους στην έρευνα της παρούσας εργασίας. Τους συνεργάτες του Εργαστηρίου Μετάδοσης Θερμότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής κ. Χρίστο Βλαχοκώστα για την πολύτιμη στήριξη και την προσφορά γνώσεων κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας και κ. Χαρίσιο Αχίλλα για την πολύτιμη βοήθεια

6 σχετικά με τη χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης στα πλαίσια διεξαγωγής της συγκεκριμένης εργασίας. Τους υπόλοιπους διδάσκοντες μου για τις γνώσεις που μου παρείχαν κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Την οικογένειά μου για τη στήριξη που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια της φοίτησής μου. Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2012 Κανλής Ιωάννης

7 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικά Σκοπός Αντικείμενο Μεθοδολογία 3 2 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 2.1 Το μέγεθος της πρόκλησης στο περιβάλλον Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής Η συγκέντρωση των αέριων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα και η παγκόσμια θερμοκρασία Καύσωνες, βροχοπτώσεις και έντονα καιρικά φαινόμενα O πάγος της Αρκτικής θάλασσας και τα στρώματα πάγου της Γροιλανδίας Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας Κρίσιμοι τομείς επίδρασης της κλιματικής αλλαγής Νερό Τρόφιμα Υγεία Έδαφος Υποδομές Βιοποικιλότητα και οικοσυστήματα Ανάγκη λήψης αποφάσεων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΥ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ευκαιρίες και οφέλη από τη λήψη μέτρων αντιμετώπισης των συνεπειών της αλλαγής του κλίματος 3.2 Μετριασμός Ορισμός της έννοιας «μετριασμός» Μέτρα μετριασμού Προσαρμογή i

8 Περιεχόμενα Ορισμός της έννοιας «προσαρμογή» Μέτρα προσαρμογής Περιορισμοί εφαρμογή των μέτρων αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής 3.5 Εναλλακτικές πολιτικές προώθησης μέτρων Η ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ Γενικά Αναγκαιότητα χρήσης και επιλογή κατάλληλης μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης 4.3 Μαθηματικό υπόβαθρο ELECTRE III Νοηματικό πλαίσιο Μεθοδολογικό πλαίσιο Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων πολυκριτηριακής ανάλυσης με τη χρήση της ELECTRE III ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Αρχές ανάλυσης Επιλογή κριτηρίων και συντελεστών βαρύτητας Καθορισμός εμπλεκόμενων ειδικών Αξιολόγηση εναλλακτικών τρόπων αντιμετώπισης του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής 5.5 Προσδιορισμός των κατωφλίων αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης Εφαρμογή πολυκριτηριακής ανάλυσης Αποτύπωση ιεράρχησης ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ii

9 Εισαγωγή 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Τον τελευταίο αιώνα, και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζεται μια έντονη αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας η οποία ικανοποιείται με τη χρήση ορυκτών καυσίμων όπως είναι ο λιγνίτης, ο λιθάνθρακας, ο γαιάνθρακας, το φυσικό αέριο και το αργό πετρέλαιο, προκαλώντας με αυτό τον τρόπο μεγάλη αύξηση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν μεταβάλλει τη σύνθεση και τις ιδιότητες της ατμόσφαιρας σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή (περίπου 1750), καθώς οι συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) αυξήθηκαν περισσότερο από ένα τρίτο, συγκεκριμένα από 280 ppm σε 380 ppm, κυρίως ως αποτέλεσμα της καύσης ορυκτών καυσίμων, της αποψίλωσης των δασών, καθώς και της αλλαγής στη χρήση γης (Stern, 2007). Ακόμα, λόγω των δραστηριοτήτων αυτών σημειώθηκε αύξηση των συγκεντρώσεων και άλλων αερίων του θερμοκηπίου, όπως του μεθανίου (CH 4 ) και του υποξειδίου του αζώτου (N 2 O). Με τον όρο «φαινόμενο του θερμοκηπίου» καλείται η παρεμπόδιση της υπέρυθρης ακτινοβολίας που εκπέμπεται από τη γη προς το διάστημα και την απορρόφησή της από αέρια της ατμόσφαιρας. Ως αποτέλεσμα παρατηρείται η συνεχής αύξηση της θερμοκρασίας του κατώτερου στρώματος της ατμόσφαιρας και της επιφάνειας της γης. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία στην επιφάνεια της γης έχει αυξηθεί τον τελευταίο αιώνα κατά 0,7 C περίπου από το 1900, αύξηση η οποία δεν εμφανίζεται ομοιόμορφα σε ολόκληρο τον πλανήτη (IPCC, 2001). Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, έχει ως κύρια αιτία τις εκπομπές CO 2 αλλά και τους χλωροφθοράνθρακες (CFCs), το μεθάνιο (CH 4 ) και το ατμοσφαιρικό όζον με μικρότερη συμβολή στο φαινόμενο. Για την αντιμετώπισή του, γίνονται προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου και ιδιαίτερα για την μείωση των εκπομπών του CO 2, καθώς έχει τη μεγαλύτερη συμβολή στο φαινόμενο. Οι δράσεις που γίνονται για τη μείωση των εκπομπών ονομάζονται μέτρα ανάσχεσης (mitigation measures). Επειδή όμως σε παγκόσμια κλίμακα οι αλλαγές για το μετριασμό των εκπομπών απαιτούν αρκετό χρόνο, τόσο υλοποίησης όσο και ορατών αποτελεσμάτων που θα συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του φαινομένου, στο διάστημα αυτό η θερμοκρασία του πλανήτη δύναται να αυξηθεί και άλλο με συνέπειες την αύξηση της στάθμης της θάλασσας, μεγαλύτερες περιόδους ξηρασίας καθώς και εντονότερα καιρικά φαινόμενα. Για το λόγο αυτό, παράλληλα θα πρέπει να γίνουν ενέργειες για την πρόληψη των περιοχών που θα επηρεαστούν άμεσα, δηλαδή σε πιο τοπικό επίπεδο. Αυτές οι ενέργειες ονομάζονται μέτρα προσαρμογής (adaptation measures). 1

10 Κεφάλαιο Σκοπός Σκοπό της παρούσας εργασίας, αποτελεί η μελέτη εναλλακτικών μέτρων μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και συγκεκριμένα των παραμέτρων εκείνων που τα διαφοροποιούν μεταξύ τους, ως προς την καταλληλότερη επιλογή. Το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία των μέτρων και τη λήψη της απόφασης είναι η πολυκριτηριακή ανάλυση. Η μελέτη αυτή επιτυγχάνεται με την ποιοτική και συγκριτική αξιολόγηση και βαθμολόγηση, καθώς και ανάλυση των εναλλακτικών μέτρων μετριασμού και προσαρμογής ξεχωριστά, με βάση τα επιλεγμένα κριτήρια αξιολόγησης. Η επιλογή των καταλληλότερων μέτρων είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία εφόσον πρέπει να αξιολογηθούν μια σειρά εναλλακτικών μέτρων τα οποία μπορεί να φαίνονται ισοδύναμα. Η τελική ανάδειξη αλληλουχίας προώθησης των καταλληλότερων μέτρων μεταξύ εναλλακτικών σεναρίων, απαιτεί συνεξέταση και αξιολόγηση πολλών αντικρουόμενων στοιχείων. 1.3 Αντικείμενο Το δεύτερο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας αναφέρεται στις επιπτώσεις και στους κρισιμότερους τομείς επίδρασης της κλιματικής αλλαγής. Αρχικά γίνεται αναφορά στην κατάσταση που επικρατεί και στις προβλέψεις για την εξέλιξη του φαινομένου ανάλογα με την έκταση των δράσεων. Οι επιπτώσεις που εξετάζονται είναι η αύξηση της θερμοκρασίας, η συχνότερη εμφάνιση έντονων καιρικών φαινομένων, το λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής και της Γροιλανδίας και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Οι κυριότεροι τομείς που θα επηρεαστούν είναι η διαθεσιμότητα του νερού και των τροφίμων, η ανθρώπινη υγεία, το έδαφος και οι δομημένες υποδομές και τα οικοσυστήματα. Τέλος, επισημάνεται η αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής άμεσα καθώς με το πέρασμα του χρόνου η κατάσταση θα γίνει μη αναστρέψιμη. Στο τρίτο κεφάλαιο μελετώνται τα μέτρα μετριασμού και τα μέτρα προσαρμογής ενάντια στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Στην αρχή αναφέρονται ευκαιρίες και οφέλη από τη λήψη μέτρων για την αντιμετώπισης των συνεπειών της αλλαγής του κλίματος. Έπειτα ακολουθεί η ανάλυση των μέτρων μετριασμού και των μέτρων προσαρμογής. Σημαντικό κομμάτι του κεφαλαίου αποτελεί η μελέτη των εμποδίων και των ορίων στην εφαρμογή των μέτρων ενώ παράλληλα αναφέρονται και εναλλακτικές πολιτικές προώθησης των μέτρων. Για μια εφαρμόσιμη και αποτελεσματική πολιτική αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής η γνώση των ορίων είναι απαραίτητη καθώς στην περίπτωση άγνοιας αυτών η πολιτική αντιμετώπισης μπορεί να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. 2

11 Εισαγωγή Στο τέταρτο κεφάλαιο παραθέτεται η θεωρία που αφορά στην πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης αποφάσεων καθώς και η αναγκαιότητα χρήσης της. Ειδικότερα, γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην αναγκαιότητα της πολυκριτηριακής ανάλυσης για την αντιμετώπιση τέτοιων πολύπλοκων προβλημάτων αλλά ταυτόχρονα γίνεται και επισκόπηση των διαφόρων μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης. Παρουσιάζονται οι τρεις περισσότερο διαδεδομένες πρακτικές εφαρμογές της πολυκριτηριακής ανάλυσης, η ELECTRE Τri, η ELECTRE III και η PROMETHEE II. Συνεχίζοντας στο τρίτο κεφάλαιο, μετά την απαρίθμηση των μεθόδων γίνεται η επιλογή της καταλληλότερης για την επίλυση του συγκεκριμένου προβλήματος, η οποία στη συγκεκριμένη υπό εξέταση περίπτωση είναι η ELECTRE III. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι ανάλογα με το κάθε πρόβλημα, επιλέγεται και η καταλληλότερη μέθοδος για την επίλυσή του. Δηλαδή, δε σημαίνει ότι επειδή μια μέθοδος είναι η καταλληλότερη για ένα πρόβλημα, θα είναι το ίδιο αξιόπιστη και αποτελεσματική σε ένα άλλο. Στο τέλος, παρουσιάζεται το μεθοδολογικό πλαίσιο και το λογισμικό επίλυσης της ELECTRE III. Στο πέμπτο κεφάλαιο καθορίζονται τα κριτήρια για τη βέλτιστη λήψη απόφασης ενώ παρουσιάζονται και οι επιστήμονες που αξιολογούν τα εναλλακτικά μέτρα βάσει των επιλεγμένων κριτηρίων. Στη συνέχεια πραγματοποιείται η αποτύπωση του μαθηματικού μοντέλου επιλογής των καταλληλότερων μέτρων μετριασμού και μέτρων προσαρμογής με τη μέθοδο ELECTRE III. Ακολουθεί η εφαρμογή του εργαλείου και η παρουσίαση των αποτελεσμάτων. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα βασικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η παρούσα εργασία. Τα συμπεράσματα έχουν να κάνουν με το σχολιασμό των αποτελεσμάτων της εφαρμογής και της ανάλυσης ευαισθησίας αυτών για την αξιολόγηση των μέτρων αντιμετώπισης. 1.4 Μεθοδολογία Βασικό εργαλείο κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας αποτελεί το πρότυπο της μεθόδου ELECTRE III. Ανήκει στις μεθόδους Υπεροχής οι οποίες χτίζονται χρησιμοποιώντας την αρχή της συμφωνίας-ασυμφωνίας. Με τη σχέση συμφωνίαςασυμφωνίας επιβάλλονται κάποιοι δομικοί περιορισμοί στην πλούσια δομή του συνόλου των εναλλακτικών λύσεων και με κατάλληλες μεταβατικές ιδιότητες, στοχεύουν στην κατανομή της δυναμικότητας μεταξύ των διάφορων ιδιοτήτων. Η ELECTRE III ταιριάζει ιδιαίτερα στην περιβαλλοντική αξιολόγηση σύνθετων προγραμμάτων εφαρμοσμένης μηχανικής. Για το λόγο αυτό απολαμβάνει μέχρι σήμερα μία ευρεία αποδοχή στην επίλυση προβλημάτων λήψης αποφάσεων. Όπως ήδη αναφέρθηκε στην παρούσα διπλωματική εργασία χρησιμοποιείται το πρότυπο λογισμικό της ELECTRE III για την εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης με στόχο την 3

12 Κεφάλαιο 1 ανάδειξη της βέλτιστης αλληλουχίας μέτρων μετριασμού και προσαρμογής για την αντιμετώπιση της αλλαγής του κλίματος. Βασικό σημείο της ανάλυσης αποτέλεσε αρχικά η ενδελεχής διερεύνηση των εναλλακτικών μέτρων. Κατόπιν, και μετά από έρευνα, επιλέχθηκαν 10 μέτρα μετριασμού και 6 μέτρα προσαρμογής τα οποία και αναλύονται ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Το δεύτερο βήμα, αποτέλεσε η σύνταξη και σχεδίαση ερωτηματολογίου για τα μέτρα μετριασμού και τα μέτρα προσαρμογής, με τη συμβολή ειδικών καθ όλη τη διάρκεια διαμόρφωσής του. Κατόπιν δόθηκε σε ειδικούς και με τις απαντήσεις τους εξάχθηκε η τάση που φαίνεται να υπάρχει ως προς τη κατάταξη προώθησης των μέτρων. Τρίτο βήμα στη διαδικασία της πολυκριτηριακής ανάλυσης είναι ο καθορισμός των στοιχείων και των πληροφοριών προτίμησης του λήπτη μιας απόφασης που εκφράζεται ως βάρος των κριτηρίων. Είναι λογικό να υπάρχει ένας υψηλός βαθμός υποκειμενικότητας που αφορά στα επίπεδα βαθμονόμησης των κριτηρίων. Τελικό βήμα της μελέτης αποτελεί η μαθηματική αποτύπωση των καθορισμένων τιμών των προηγούμενων βημάτων, με σκοπό την εισαγωγή όλων των αρχικών παραμέτρων που αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για την εφαρμογή του προτύπου της μεθόδου ELECTRE III. Το πρότυπο απαιτεί επιπρόσθετα τον καθορισμό των τιμών τριών κατώτατων ορίων των κριτηρίων που χρησιμοποιούνται, τα οποία αφορούν στο κατώτατο όριο αδιαφορίας, το όριο προτίμησης και το όριο άρνησης. Τα όρια αυτά επηρεάζουν, με τη σειρά τους τον υποκειμενικό χαρακτήρα της μεθόδου. Παρόλα αυτά, θεωρείται γενικά ότι συμβάλλουν λιγότερο στην υποκειμενικότητα σε σχέση με τον καθορισμό του βάρους των κριτηρίων. Τα αποτελέσματα στα οποία καταλήγει η εφαρμογή παρουσιάζονται διαγραμματικά από την προτιμότερη προς τη λιγότερο επιθυμητή επιλογή. Η μεθοδολογία που ακολουθείται αναλύεται με μεγαλύτερη ενδελέχεια στο κεφάλαιο 4, και τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 5. 4

13 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής 2 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 2.1 Το μέγεθος της πρόκλησης στο περιβάλλον Οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν μεταβάλλει τη σύνθεση και τις ιδιότητες της ατμόσφαιρας σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή (περίπου 1750), καθώς οι συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) αυξήθηκαν περισσότερο από ένα τρίτο, συγκεκριμένα από 280 ppm σε 380 ppm, κυρίως ως αποτέλεσμα της καύσης ορυκτών καυσίμων, της αποψίλωσης των δασών, καθώς και της αλλαγής στη χρήση γης (Stern, 2007). Ακόμα, λόγω των δραστηριοτήτων αυτών σημειώθηκε αύξηση των συγκεντρώσεων και άλλων αερίων του θερμοκηπίου, όπως του μεθανίου (CH 4 ) και του υποξειδίου του αζώτου (N 2 O). Τα αυξανόμενα επίπεδα των αερίων του θερμοκηπίου δύναται να έχουν επιπτώσεις στην αύξηση της θερμοκρασίας του κλίματος, μέσω της αύξησης της υπέρυθρης ακτινοβολίας (θερμική ενέργεια), που παγιδεύεται στην ατμόσφαιρα (το λεγόμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου»). Συνολικά, το αποτέλεσμα της αύξησης της θερμοκρασίας οφείλεται στο σύνολο των αερίων του θερμοκηπίου, τα οποία εκπέμπονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Έτσι, η παγκόσμια μέση θερμοκρασία στην επιφάνεια της γης έχει αυξηθεί τον τελευταίο αιώνα, με τη γη να έχει θερμανθεί κατά 0,7 C περίπου από το 1900, αύξηση η οποία δεν εμφανίζεται ομοιόμορφα σε ολόκληρο τον πλανήτη (IPCC, 2007). Εικόνα 2.1: Κατανομή ηλιακής ακτινοβολίας (Πηγή: Ραμαντάνης, 2009). Η συντριπτική πλειοψηφία των επιστημονικών στοιχείων ως τώρα καταδεικνύουν ότι η κλιματική αλλαγή είναι σοβαρό και επείγον ζήτημα. Το κλίμα της Γης μεταβάλλεται με ταχύτατους ρυθμούς, κυρίως ως αποτέλεσμα της αύξησης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου που παράγονται από ανθρώπινες δραστηριότητες. Η αύξηση των συγκεντρώσεων αυτών των αερίων δεν επιτρέπει την ανάκλαση στο διάστημα σε μεγάλο 5

14 Κεφάλαιο 2 ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας και έτσι εγκλωβίζεται στην ατμόσφαιρα της Γης και επανακλάται σε αυτή όπως παρουσιάζεται και στην Εικόνα 2.1. Τα περισσότερα κλιματικά μοντέλα δείχνουν ότι ο διπλασιασμός των προ-βιομηχανικά επίπεδων των αερίων του θερμοκηπίου είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει μια αύξηση της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας της τάξης μεταξύ 2 C 5 C (Stern, 2007). Αυτό το επίπεδο των αερίων του θερμοκηπίου πιθανότατα θα επιτευχθεί την περίοδο μεταξύ 2030 και Μια αύξηση της θερμοκρασίας της τάξης των 5 C σε παγκόσμια κλίμακα θα είναι πρωτόγνωρο για τον ανθρώπινο πολιτισμό και θα μπορούσε να συγκριθεί με τη διαφορά των θερμοκρασιών από τη τελευταία εποχή των παγετώνων μέχρι σήμερα. Πολλές νέες μελέτες υποστηρίζουν, με πιθανότητα μέχρι 20%, ότι η αύξηση της θερμοκρασίας θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη από 5 C (Stern, 2007). Εάν οι ετήσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου παραμείνουν στο σημερινό επίπεδο, οι συγκεντρώσεις θα τριπλασιαστούν σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα έως το Ορισμένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής μπορεί να ενισχυθούν λόγω της περαιτέρω αύξησης της θερμοκρασίας και της απελευθέρωσης δεσμευμένων ποσοτήτων αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό δημιουργεί έναν πραγματικό κίνδυνο ακόμη υψηλότερο στις μεταβολές της θερμοκρασίας. Πιο συγκεκριμένα: Οι υψηλότερες θερμοκρασίες μειώνουν την ικανότητα των φυτών και του εδάφους να απορροφούν άνθρακα από την ατμόσφαιρα και προκαλούν την απόψυξη μεγάλων μόνιμων παγωμένων εδαφών απελευθερώνοντας μεγάλες ποσότητες CH 4. Αλλαγές στην κατανομή της θερμότητας σε όλο τον κόσμο είναι πιθανό να διαταράξουν την ισορροπία των ωκεανών και την ατμοσφαιρική κυκλοφορία, κάτι που θα οδηγήσει σε μεγάλες και ενδεχομένως απότομες μεταβολές στις περιφερειακές καιρικές συνθήκες. Εάν η Γροιλανδία ή οι πάγοι της Δυτικής Ανταρκτικής αρχίσουν να λιώνουν ανεπανόρθωτα, ο ρυθμός ανόδου της στάθμης της θάλασσας θα υπερδιπλασιαστεί, δεσμεύοντας τον κόσμο σε μια ενδεχόμενη άνοδο της στάθμης της θάλασσας από 5 m - 12 m (Stern, 2007). Ανάλυση των γεγονότων του πλανήτη στο μακρινό παρελθόν, δείχνει ότι μια τέτοια μεταβολή είναι πολύ πιθανό να εντείνει τον κύκλο του νερού, την ενίσχυση των υφιστάμενων προτύπων της λειψυδρίας και της αφθονίας αυξάνοντας τον κίνδυνο της ξηρασίας και των πλημμυρών. Οι βροχοπτώσεις είναι πιθανόν να αυξηθούν σε υψηλά γεωγραφικά πλάτη, ενώ οι περιοχές με μεσογειακό κλίμα θα αντιμετωπίσουν σημαντική μείωση των βροχοπτώσεων. Προκαταρκτικές εκτιμήσεις δείχνουν ότι το ποσοστό της έκτασης στο φαινόμενο της ακραίας ξηρασίας, ανά πάσα στιγμή θα αυξηθεί από 1% έως 30% μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα. Σε άλλες περιοχές, ο θερμότερος αέρας και η θερμότητα των ωκεανών είναι πιθανό να οδηγήσουν σε πιο έντονες καταιγίδες και ιδιαίτερα τυφώνες. Καθώς θερμαίνεται ο πλανήτης, ο κίνδυνος απότομων, μη 6

15 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής αναστρέψιμων και μεγάλης κλίμακας αλλαγών στο κλιματικό σύστημα θα αυξάνεται (Stern, 2007). Το σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων για την αυξανόμενη ποσοτική εκτίμηση των κινδύνων είναι πλέον επαρκής για να δώσει σαφή και ισχυρή καθοδήγηση προς τους οικονομολόγους και τους πολιτικούς για τη χάραξης πολιτικής με στόχο την αντιμετώπιση του φαινομένου. 2.2 Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής Η συγκέντρωση των αέριων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα και η παγκόσμια θερμοκρασία Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει άμεσα το περιβάλλον και την ισορροπία του. Έτσι αρχικά η κυριότερη αλλαγή που κυριαρχεί και ευθύνεται για όλες τις υπόλοιπες είναι η αύξηση της θερμοκρασίας. Εφόσον οι ετήσιες εκπομπές συνεχίσουν να κυμαίνονται στα σημερινά επίπεδα, τα επίπεδα των αερίων του θερμοκηπίου δύναται να φθάσουν κοντά στα 550 ppm CO 2 μέχρι το 2050 (Stern, 2007), δηλαδή το διπλάσιο ως προς τα προβιομηχανικά επίπεδα, μέχρι τα μέσα του αιώνα. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC, 2007), με βάση υπολογισμούς ενεργειακού ισοζυγίου, το άμεσο αποτέλεσμα στον πλανήτη από το διπλασιασμό των συγκεντρώσεων CO 2 θα οδηγήσει σε μέση αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας περίπου κατά 1 C (IPCC, 2007). Η σύνδεση μεταξύ των συγκεντρώσεων των αερίων του θερμοκηπίου και της παγκόσμιας θερμοκρασίας έχει εδραιωθεί, καθότι αυτό βασίζεται στις αρχές και στα αξιώματα που έχουν οριστεί από τους επιστήμονες του 19 ου αιώνα. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι μια φυσική διαδικασία που διατηρεί την επιφάνεια της γης περίπου 30 C θερμότερη απ ότι θα ήταν σε διαφορετική περίπτωση και τότε χωρίς το φαινόμενο αυτό η γη θα ήταν απαγορευτική για την ύπαρξη ζωής. Στην ουσία η ατμόσφαιρα είναι περισσότερο διαπερατή σε εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία απ' ότι σε εξερχόμενη υπέρυθρη ακτινοβολία και επομένως οδηγεί σε παγίδευση της θερμότητας. Στο φαινόμενο αυτό συμβάλλουν κυρίως οι υδρατμοί και το CO 2. Έτσι είναι πλέον σαφές ότι η αύξηση των συγκεντρώσεων του CO 2 οδηγεί και σε αύξηση της θερμοκρασίας καθώς παγιδεύεται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία στην ατμόσφαιρα. Μάλιστα, είναι πλέον σαφώς τεκμηριωμένο ότι οι επιπτώσεις του CO 2 στην αύξηση της θερμοκρασίας αυξάνονται σχεδόν λογαριθμικά με τη συγκέντρωσή τους στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, η ατμόσφαιρα είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, σε σχέση με ένα απλό ενεργειακό ισοζύγιο, και έτσι η επακόλουθη υπερθέρμανση θα είναι στην πραγματικότητα πολύ μεγαλύτερη από 1 C, λόγω αλληλεπίδρασης και ανατροφοδότησης στην ατμόσφαιρα, που δρουν για να ενισχυθεί ή να αμβλυνθεί η άμεση αύξηση της θερμοκρασίας. Το κύριο στοιχείο 7

16 Κεφάλαιο 2 που μεταβάλλει το αποτέλεσμα είναι οι υδρατμοί, ένα ισχυρό αέριο του θερμοκηπίου, καθώς όσο θερμότερο είναι το κλίμα, τόσο περισσότερους υδρατμούς συγκρατεί, οπότε και οδηγεί στην παγίδευση της θερμότητας που ενισχύει την αρχική θερμοκρασία του πλανήτη. Με τον τρόπο αυτό, όλο και πιο εξελιγμένα μοντέλα χρειάζονται για να συλλάβουν μερικές από τις πιο στοχαστικές και πολύπλοκες αλλαγές του κλίματος που θα επιτρέψουν στους επιστήμονες να αναπτύξουν μια καλύτερη κατανόηση πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μέσα στο σύστημα και την εκτίμηση της αλλαγής των επιπέδων των αερίων του θερμοκηπίου που θα επηρεάσουν το κλίμα. Τα επίπεδα του CO 2, για το 2009 ανήλθε σε 387 ppm, που σημαίνει 40% τουλάχιστον υψηλότερα επίπεδα απ' ότι ήταν τα τελευταία χρόνια. Η γη βρίσκεται σήμερα σε μεσοπαγετωνική περίοδο, η οποία ξεκίνησε περίπου χρόνια πριν. Το ποσοστό των εκπομπών CO 2 στην ατμόσφαιρα από φυσικές διεργασίες, όπως η αναπνοή από την επίγεια βλάστηση, τα εδάφη, τη θαλάσσια βλάστηση, τις πυρκαγιές, και τη δραστηριότητα των ηφαιστείων ήταν περίπου ίσο με το ποσοστό του CO 2 από την αφαίρεση, μέσω της φωτοσύνθεσης, με την επίγεια βλάστηση και λήψη από τους ωκεανούς. Το τελευταίο αιώνα όμως, οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αλλάξει σημαντικά τη σύνθεση της ατμόσφαιρας. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 2.2 καθώς ειδικά μετά το 1950 υπάρχει μια συνεχόμενη ανοδική πορεία. Η καύση των ορυκτών καυσίμων, η αποψίλωση των δασών, η μεγάλης κλίμακα ανεξέλεγκτη κτηνοτροφική δραστηριότητα, η χρήση συνθετικών λιπασμάτων και οι εκπομπές από συγκεκριμένες βιομηχανικές δραστηριότητες, έχουν αυξήσει τις εκπομπές, και την ατμοσφαιρική συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου και των αερολυμάτων. Εικόνα 2.2: Διακύμανση την παγκόσμιας μέσης επιφανειακής θερμοκρασίας. (Πηγή: Stern, 2007). 8

17 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής Καύσωνες, βροχοπτώσεις και έντονα καιρικά φαινόμενα Καθώς η παγκόσμια θερμοκρασία ανεβαίνει, υψηλές ακραίες θερμοκρασίες όπως καυτές ημέρες, τροπικές νύχτες, και κύματα καύσωνα, θα γίνουν πιο συχνά, ενώ χαμηλές θερμοκρασίες, μικρά κύματα ψύχους και κρύες ημέρες θα εμφανίζονται όλο και λιγότερο συχνά (IPCC, 2007). Ο κίνδυνος για περισσότερα κύματα καύσωνα αναμένεται να αυξηθεί, όπου για παράδειγμα, το καλοκαίρι του 2010 ήταν το πιο ζεστό της Ευρώπης τα τελευταία 500 έτη και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες συμβάλουν στην ενίσχυση της κλιματικής αλλαγής, έχοντας ήδη υπερδιπλασιάσει την πιθανότητα εμφάνισης ενός εξίσου ζεστού καλοκαιριού στην Ευρώπη (ΕΚΕΠΕΚ Παντείου Πανεπιστημίου, 2011). Η μέση διάρκεια των κυμάτων καύσωνα στη δυτική Ευρώπη διπλασιάστηκε κατά την περίοδο 1850 με 2009 και η συχνότητα των ζεστών ημερών σχεδόν τριπλασιάστηκε. Εντονότερα θα είναι τα φαινόμενα αυτά στις αστικές περιοχές καθώς οι πόλεις είναι περισσότερο επιβεβαρυμμένες λόγω των τοπικών εκπομπών από την κυκλοφορία αλλά και από τα μεγάλα ποσά θερμότητας που παράγονται από την ψύξη των κτιρίων και την κυκλοφορία τις πολύ ζεστές μέρες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας για την Ελλάδα, οι κάτοικοι πόλεων, όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, η Λαμία και η Λάρισα, θα υπόκεινται μέχρι και σε 20 περισσότερες ημέρες καύσωνα κατ έτος (ΕΚΕΠΕΚ Παντείου Πανεπιστημίου, 2011). Σημαντικά θα επηρεαστούν και οι τουριστικοί προορισμοί της χώρας μας αφού οι μέρες με καύσωνα στους υπό εξέταση τουριστικούς νομούς θα αυξηθούν από 5 έως και 15, ενώ αναμένεται να αυξηθούν περαιτέρω και οι νύχτες όπου η θερμοκρασία δεν θα πέφτει κάτω από τους 20 ο C, κυρίως στις νησιωτικές περιοχές (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Ακόμα, η θέρμανση του πλανήτη τείνει να αλλάξει τα μοτίβα βροχόπτωσης, καθότι θερμότερος αέρας κρατά μεγαλύτερη ποσότητα υγρασίας, και η άνιση κατανομή της αύξησης της θερμοκρασίας σε παγκόσμιο επίπεδο τείνει να οδηγήσει σε μεγάλης κλίμακας μεταβολές των καιρικών συστημάτων. Έτσι, στη βόρεια Ευρώπη οι ετήσιες βροχοπτώσεις αυξήθηκαν κατά 10% με 40%, αλλά μειώθηκαν σε ορισμένες περιοχές της νότιας Ευρώπης έως και 20%, κατά τον 20 ο αιώνα, και μαζί με τμήματα της κεντρικής Ευρώπης χαρακτηρίζονται από ξηρούς χειμώνες. Ακόμα φαίνεται πως αυξάνεται ο κίνδυνος τόσο για πλημμυρικά επεισόδια, καθώς θα αυξηθούν οι έντονες βροχοπτώσεις, όσο και για εξάπλωση πυρκαγιών στα περιαστικά δάση (IPCC, 2009). Δηλαδή η συνολική ποσότητα βροχής θα μειωθεί, αλλά θα αυξηθεί η ποσότητα βροχής που θα καταγράφεται σε διάστημα τριών συνεχόμενων ημερών. Ειδικότερα στην Ελλάδα, σε Λαμία, Λάρισα, Βόλο, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, η συνολική ετήσια βροχόπτωση θα μειωθεί, αλλά αναμένεται να αυξηθούν κατά 10% - 20% οι ακραίες βροχοπτώσεις για την περίοδο , ενώ για την περίοδο το ποσοστό αυτό αναμένεται να φτάσει και το 50% (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Αντίστοιχα, οι αλλαγές στη διάρκεια των περιόδων ξηρασίας, δηλαδή οι αλλαγές στη διάρκεια των συνεχόμενων ημερών όπου οι βροχοπτώσεις είναι λιγότερες από 1 mm την ημέρα, κυμαίνονται σε λιγότερο από 10 ημέρες αύξησης στη δυτική χώρα, μέχρι 20 επιπλέον ημέρες στην υπόλοιπη χώρα, για την 9

18 Κεφάλαιο 2 περίοδο Για την περίοδο , η δυτική και η Βόρεια Ελλάδα θα έχουν αυξήσεις λιγότερο από 20 ημέρες, ενώ στην ανατολική ηπειρωτική χώρα και τη Βόρεια Κρήτη αναμένονται μέχρι 40 ημέρες επιπλέον (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Επιπλέον, θα υπάρξουν αλλαγές και στις τροπικές θύελλες με επακόλουθο τις αλλαγές στην αιολική ενέργεια, στη βροχόπτωση και στα πρότυπα της θερμοκρασίας, συνεχίζοντας τον ευρύ τρόπο διεξαγωγής των παρατηρούμενων τάσεων κατά τον τελευταίο μισό αιώνα, με τα κλιματικά μοντέλα να μην αναφέρουν σημαντικές αλλαγές στο βόρειο ημισφαίριο (Stern, 2007) O πάγος της Αρκτικής θάλασσας και τα στρώματα πάγου της Γροιλανδίας Με την αύξηση της θερμοκρασίας, η τήξη των στρωμάτων πάγου επιταχύνεται και συμβάλλουν ήδη στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, με το μεγαλύτερο μέρος της τρέχουσας ανόδου της παγκόσμιας στάθμης της θάλασσας να προκύπτει από τη θερμική διαστολή των ωκεανών, με τη συνεισφορά της τήξης των πάγων. Ενώ ορισμένα μοντέλα προβλέπουν ότι η καθαρή συνεισφορά από τα στρώματα πάγων θα παραμείνει κοντά στο μηδέν ή αρνητική τον επόμενο αιώνα, οι πρόσφατες παρατηρήσεις δείχνουν ότι τα στρώματα πάγου της Γροιλανδίας και της δυτικής Ανταρκτικής μπορεί να είναι πιο ευάλωτα στην άνοδο των θερμοκρασιών απ ότι προβλέπεται από τα σημερινά κλιματικά μοντέλα. Οι τεράστιες κρηπίδες πάγου που περιβάλλουν την Ανταρκτική δεν συρρικνώνονται λόγω του θερμού αέρα, αλλά λόγω του ζεστού νερού που τις λιώνει. Το φαινόμενο δεν οφείλεται αποκλειστικά στην κλιματική αλλαγή, δείχνει όμως ότι η άνοδος της στάθμης των ωκεανών μπορεί να είναι ταχύτερη από ότι προβλεπόταν μέχρι σήμερα. Η παγοκρηπίδα της Δυτικής Ανταρκτικής, ένα στρώμα πάγου που επιπλέει στο Νότιο Ωκεανό, υποχωρεί κατά περίπου επτά μέτρα το χρόνο, και οι επιστήμονες προβληματίζονται για το κατά πόσο η υποχώρηση αυτή οφείλεται στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή (Παντελίδης, 2011). Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η βρετανική αποστολή στην Ανταρκτική (υπό την καθοδήγηση του Χάμις Πρίτσαρντ) εξέτασε δορυφορικά δεδομένα της NASA και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η άνοδος της θερμοκρασίας του αέρα δεν επαρκεί για να εξηγήσει την υποχώρηση των πάγων καθώς με μια πιο προσεκτική εξέταση αποδείχθηκε ότι 20 επιμέρους κρηπίδες πάγου δείχνουν να λιώνουν λόγω θερμού νερού. Οι άνεμοι που πνέουν έξω από τη Δυτική Ανταρκτική δείχνουν να έχουν αλλάξει και να ωθούν αυτό το σχετικά θερμό νερό κάτω από τους επιπλέοντες πάγους. Η μεταβολή των ανέμων πιθανότατα οφείλεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων, όπως οι φυσικές διακυμάνσεις των καιρικών συνθηκών, η τρύπα του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική, αλλά και οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου. Στη Γροιλανδία, μετρήσεις του στρώματος πάγου έχουν δείξει μικρή εσωτερική αύξηση. Εντούτοις, παρατηρείται σημαντική τήξη καθώς και επιτάχυνση των ροών πάγου κοντά στην 10

19 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής ακτή, μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη από τα κλιματικά μοντέλα. Η απώλεια πάγου της Γροιλανδίας επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό το επίπεδο της στάθμης της θάλασσας και λόγω της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής είναι δυνατόν να επέλθουν περαιτέρω αλλαγές στο στρώμα πάγου της Γροιλανδίας. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι η επιφάνεια που λιώνει δύναται να αυξηθεί έχοντας μεγαλύτερη απώλεια μάζας. Με βάση τις προβλέψεις, η μείωση των πάγων στη θάλασσα θα ενισχύσει την υπερθέρμανση του πλανήτη, δεδομένου ότι το νερό αντανακλά πολύ λιγότερο ηλιακό φως. Αυτή η ενίσχυση θα γίνει πιο έντονη καθώς η παγοκάλυψη μειώνεται τις ερχόμενες δεκαετίες, ενώ ταυτόχρονα η ενίσχυση αυτή απλώνεται και πάνω από την ξηρά, επιταχύνοντας τη μείωση του μόνιμου παγωμένου εδάφους, με αποτέλεσμα την αύξηση της απελευθέρωσης των αερίων του θερμοκηπίου που είναι εγκλωβισμένα κάτω από τα παγωμένα εδάφη, οδηγώντας σε περαιτέρω υπερθέρμανση του πλανήτη (Παντελίδης, 2011). Ακόμα, μέσω ρωγμών στους πάγους της Αρκτικής δύναται να διαφύγει στην ατμόσφαιρα CH 4 από τα βάθη των ωκεανών, η προέλευση του οποίου είναι ακόμα ασαφής. Φαίνεται λιγότερο πιθανό να προέρχεται από ιζήματα στο βυθό και πιο πιθανό να προέρχεται από θαλασσινά μικρόβια που ζουν κοντά στην επιφάνεια του ωκεανού Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας Το επίπεδο της στάθμης της θάλασσας καθορίζεται από πολλούς περιβαλλοντικούς παράγοντες σε διαφορετικές χρονικές κλίμακες που κυμαίνονται από μερικές ώρες (όπως για παράδειγμα η περίπτωση της παλίρροιας) μέχρι μερικά εκατομμύρια χρόνια (τροποποίηση λεκανών απορροής των ωκεανών ως των τεκτονικών κινήσεων και καθιζήσεων). Σε κλίμακα δεκαετίας και αιώνα ορισμένοι από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν το μέσο επίπεδο της στάθμης της θάλασσας εξαρτώνται από το κλίμα και τις κλιματικές αλλαγές (GIEC, 2001). Το θαλασσινό νερό με τη θέρμανση υπόκειται σε διαστολή και σύμφωνα με αναλύσεις των θερμοκρασιών των ωκεανών και των αποτελεσμάτων τους, η θερμική διαστολή φαίνεται να είναι μία από τις κύριες αιτίες των ιστορικών αλλαγών του επιπέδου της στάθμης της θάλασσας και θα παίξει κυρίαρχο ρόλο στην αύξηση του επιπέδου της στάθμης της θάλασσας τα επόμενα 100 χρόνια. Στους ωκεανούς η θερμοκρασία μεταβάλλεται με πολύ αργούς ρυθμούς και η θερμική διαστολή θα συνεχιστεί για πολλούς αιώνες, ακόμα και αν οι συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα σταθεροποιηθούν. Με τον τρόπο αυτό, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας φαίνεται πλέον να είναι μη αναστρέψιμη. Το καλύτερο που μπορεί να επιτευχθεί είναι να σταματήσει η επιτάχυνση του ρυθμού αύξησης της στάθμης και να υπάρχει μια σταθερή αύξηση για τους επόμενους αιώνες. Φυσικά, αυτό δύναται να επιτευχθεί εφόσον υπάρξει σταθεροποίηση της 11

20 Κεφάλαιο 2 θερμοκρασίας της Γης. Η πυκνότητα, όμως, του πληθυσμού στις παράκτιες περιοχές και στα νησιά είναι ιδιαίτερα μεγάλη και ακόμα και μια μικρή άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα μπορούσε να έχει σημαντικές κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις, μέσω της διάβρωσης των ακτών, της αυξημένης ευαισθησίας σε ακραία καιρικά φαινόμενα καθώς θα προκύπτουν πλημμύρες, μόλυνση στα υπόγεια ύδατα από εισβολή άλατος, απώλεια των παράκτιων υγροτόπων και άλλων επιπτώσεων. Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, η παγκόσμια στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει κατά μέσο όρο 1,7 mm/έτος (IPCC, 2007) ενώ δορυφορικές μετρήσεις των τελευταίων 15 χρόνων δείχνουν επιτάχυνση αυτού του ρυθμού στα 3 mm/έτος (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Αυτό οφείλεται εν μέρει στην αύξηση όγκου του νερού των ωκεανών, ως συνέπεια της τήξης των πάγων λόγω αύξησης της θερμοκρασίας, καθώς, για την περίοδο 1961 έως 2003, η θερμική διαστολή συνέβαλε στο 40% της παρατηρούμενης αύξησης της στάθμης της θάλασσας (IPCC, 2007). Όσον αφορά στην εκτίμηση της μελλοντικής ανόδου της στάθμης, σύμφωνα με το πιο συντηρητικό σενάριο του IPCC (2007) η προβλεπόμενη άνοδος της θαλάσσιας στάθμης για το , σε σύγκριση με αυτήν της περιόδου , αναμένεται να κυμανθεί μεταξύ 0,18 m και 0,38 m, ενώ στο πιο απαισιόδοξο σενάριο η αύξηση της στάθμης δύναται να φτάσει και τα 0,59m (IPCC, 2007). Τέλος, η δυσμενέστερη εξέλιξη προβλέπεται από τη μελέτη των Pfeffer et al. (2008), στην οποία αναφέρεται πιθανή άνοδος μεταξύ 0,8 m και 2 m. Ειδικότερα, στη μελέτη αυτή υποστηρίζεται ότι με βάση την τελευταία αναφορά του IPCC (2007) δεν έχει επιτυχώς προσομοιωθεί η δυναμική εξέλιξη (μείωση) των παγετώνων στη Γροιλανδία και στην Ανταρκτική, άποψη η οποία υποστηρίζεται πρόσφατα και από άλλους ερευνητές (Rohling et al., 2009, Grinsted et al., 2010), και η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα κάποιες νησιωτικές χώρες να εξαφανιστούν ολοκληρωτικά από το χάρτη. 2.3 Κρίσιμοι τομείς επίδρασης της κλιματικής αλλαγής Νερό Το νερό είναι βασικός πόρος για τη ζωή και αποτελεί προϋπόθεση για καλή υγεία και υγιεινή. Είναι ένα κρίσιμο στοιχείο για το σύνολο σχεδόν της παραγωγής και βασικό για την αειφόρο ανάπτυξη και τη μείωση της φτώχειας. Λόγω της κλιματικής αλλαγής η ζήτησή του θα αυξηθεί λόγω μεγαλύτερων θερμοκρασιών ενώ ταυτόχρονα η προσφορά του θα μειωθεί λόγω μεγάλων περιόδων ξηρασίας. Έτσι οι άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο θα βιώσουν τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος πιο έντονα μέσα από τις αλλαγές στην κατανομή, την εποχιακή και την ετήσια μεταβλητότητα του νερού. Οι αυξανόμενες θερμοκρασίες στην επιφάνεια της γης δύναται να προκαλούν μια πιο ισχυρή εξάτμιση και κατά συνέπεια πιο έντονες βροχοπτώσεις, με αυξημένο κίνδυνο πλημμυρών. Περιοχές που είναι ήδη σχετικά 12

21 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής ξηρές, όπως η λεκάνη της Μεσογείου και τμήματα της νότιας Αφρικής και της νότιας Αμερικής, είναι πιθανό να παρουσιάσουν περαιτέρω μειώσεις των διαθέσιμων υδάτινων πόρων, με αρκετά κλιματικά μοντέλα να προβλέπουν έως και 30% μείωση της ετήσιας απορροής στις περιοχές αυτές. Οι περιοχές αυτές, που δεν είναι και τόσο ανεπτυγμένες οικονομικά, θα βιώσουν εντονότερα από όλους την έλλειψη νερού καθώς οι υποδομές που θα πρέπει να γίνουν θα είναι δύσκολο οικονομικά να κατασκευαστούν. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η έλλειψη υδατικών πόρων επιδρά ήδη στο 1/3 της εδαφικής επικράτειας της ΕΕ και σε τουλάχιστον 100 εκατομμύρια κατοίκους της. Στην ετήσια έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος για τους υδατικούς πόρους υπογραμμίζεται ότι σε αρκετές περιοχές η υπερβολική κατανάλωση ύδατος από κάποιες χρήσεις προκαλεί κίνδυνο για την κάλυψη των αναγκών των υπόλοιπων χρήσεων (ΕΕΑ, 2009). Το αποτέλεσμα είναι να πυκνώνουν οι αναφορές για μειωμένη στάθμη υδάτων σε λίμνες και υπόγεια νερά, όπως και για μειωμένη απορροή ποταμών, με επιπτώσεις στο περιβάλλον. Σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου το 70% του συνόλου των προμηθειών γλυκού νερού χρησιμοποιείται για άρδευση καλλιεργειών και παροχή τροφίμων, το 22% για την κατασκευή και την ενέργεια (ψύξη σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας), ενώ μόνο το 8% χρησιμοποιείται άμεσα από τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις για πόση, αποχέτευση και αναψυχή (Stern, 2007). Οι υδατικοί πόροι παρέχουν αγαθά και υπηρεσίες, η διαχείριση των οποίων εμπεριέχει τόσο την οικονομική όσο την κοινωνική και την πολιτική διάσταση και αφορά αρκετούς τομείς της οικονομίας. Για το λόγο αυτό, οι πιθανές οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα ύδατα είναι πιθανό να επιδράσουν σε ένα ευρύ φάσμα πολύ σημαντικών για την κοινωνία δραστηριοτήτων, με επέκταση σε αρκετούς τομείς της οικονομίας. Ειδικότερα αναμένεται: Μειωμένη παραγωγικότητα λόγω της έλλειψης υδατικών πόρων (πιθανή χειροτέρευση της ποιότητας των υδάτων) στην περίπτωση που αυτοί αποτελούν εισροή στην παραγωγική διαδικασία (γεωργικός τομέας, τομέας παραγωγής ενέργειας από υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις, βιομηχανικός τομέας, δασοκομία, ιχθυοκαλλιέργειες). Αύξηση του κόστους απορρύπανσης και επεξεργασίας αποβλήτων. Μείωση της ασφάλειας (πλημμυρικά φαινόμενα, πυρκαγιές). Μείωση του οφέλους από δραστηριότητες αναψυχής. Απώλεια οφέλους λόγω βλαβών σε υδατικά οικοσυστήματα. Αύξηση του κόστους απολήψεων από υπόγεια ύδατα. Αύξηση του κινδύνου περαιτέρω υφαλμύρωσης των υπόγειων υδροφορέων. Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Απώλεια ευημερίας λόγω πιθανών περιορισμών στη χρήση του νερού. 13

22 Κεφάλαιο 2 Η ένταση των παραπάνω οικονομικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής εξαρτάται από την ένταση των επιμέρους επιπτώσεων της αλλαγής του κλίματος (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Μια πρόσφατη μελέτη από το Hadley Centre προβλέπει ότι το ποσοστό της έκτασης που αντιμετωπίζει σοβαρή ξηρασία δύναται ανά πάσα στιγμή να αυξηθεί περίπου από 10% σε 40% για μια αύξηση της θερμοκρασίας από 3 C έως 4 C, και το ποσοστό της έκτασης που βιώνουν ακραίες ξηρασίες θα αυξηθεί από 3% έως 30%. Στη νότια Ευρώπη, μεγάλες ξηρασίες δύναται να εμφανιστούν κάθε 10 χρόνια με μια αύξηση των 3 C της θερμοκρασίας και όχι κάθε 100 χρόνια, εφόσον οι τρέχουσες συνθήκες συνεχιστούν (Stern, 2007) Τρόφιμα Στις τροπικές περιοχές, ακόμα και μια μικρή αύξηση της θερμοκρασίας δύναται να οδηγήσει σε πτώση των αποδόσεων των καλλιεργειών, ενώ σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, οι αποδόσεις αυτές μπορεί να αυξηθούν αρχικά με μια μικρή άνοδο της θερμοκρασίας, και στη συνέχεια να υπάρξει κι εκεί μείωση. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες θα οδηγήσουν σε σημαντικές μειώσεις στην παραγωγή δημητριακών σε ολόκληρο τον κόσμο, ιδίως εάν το αποτέλεσμα με τον τεχνητό εμπλουτισμό με CO 2 των καλλιεργειών (carbon fertilization) είναι μικρότερο απ ότι αρχικά εκτιμήθηκε, όπως διατυπώνεται από πρόσφατες μελέτες. Η παραγωγή τροφίμων είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στην κλιματική αλλαγή, επειδή οι αποδόσεις των καλλιεργειών εξαρτώνται κατά μεγάλο μέρος από τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες (θερμοκρασία και βροχοπτώσεις). Η γεωργία αντιπροσωπεύει σήμερα το 24% της παγκόσμιας παραγωγής, απασχολεί το 22% του παγκόσμιου πληθυσμού, και καταλαμβάνει το 40% της έκτασης. Το 75% των φτωχότερων ανθρώπων στον κόσμο (το ένα δις. ανθρώπων που ζουν με λιγότερο από 1 $ την ημέρα) ζουν σε αγροτικές περιοχές και η επιβίωση τους εξαρτάται από τη γεωργία (Stern, 2007). Μικρές αυξήσεις της θερμοκρασίας, 2 C με 3 C το πολύ, σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη (ΗΠΑ, Ευρώπη, Αυστραλία, Σιβηρία και μερικές περιοχές της Κίνας) μπορούν να βελτιώσουν τις συνθήκες ανάπτυξης των καλλιεργειών με την επέκταση της καλλιεργητικής περιόδου ή το άνοιγμα νέων τομέων στη γεωργία. Περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας θα έχει αρνητικές επιπτώσεις καθώς θα υπάρχουν πιο συχνά ελλείψεις νερού περιορίζοντας την ανάπτυξη σε περιοχές όπως η Νότια Ευρώπη και οι Δυτικές ΗΠΑ. Περίοδοι υψηλών θερμοκρασιών μπορούν να μειώσουν την απόδοση μέχρι το ήμισυ εάν συμπίπτουν με μια κρίσιμη φάση του κύκλου της καλλιέργειας, όπως αυτή της ανθοφορίας (Παντελίδης, 2011). Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη γεωργία εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το μέγεθος της χρήσης του CO 2 ως μέσο τεχνητού εμπλουτισμού της ατμόσφαιρας των καλλιεργειών και λαχανικών. Το CO 2 είναι ένα βασικό δομικό υλικό για την ανάπτυξη των φυτών. Η αύξηση των συγκεντρώσεών του στην ατμόσφαιρα μπορεί να ενισχύσει τα αρχική οφέλη της αύξησης της θερμοκρασίας, ακόμα και να αντισταθμίσει τη μείωση των 14

23 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής αποδόσεων που οφείλονται στην αυξημένη θερμοκρασία και στην έλλειψη του νερού. Οι μελέτες με βάση τις αρχικές προβλέψεις για το αποτέλεσμα χρήσης CO 2 δείχνουν ότι οι αποδόσεις των διαφόρων δημητριακών (όπως το σιτάρι και το ρύζι) θα αυξηθούν, με μια αύξηση της θερμοκρασίας 2 C με 3 C σε παγκόσμιο επίπεδο, σύμφωνα με ορισμένα κλιματικά μοντέλα, αλλά μετά ξαναρχίζουν να μειώνονται μόλις οι θερμοκρασίες αυξηθούν κατά 3 C με 4 C (Stern, 2007). Ο βαθμός στον οποίο ανταποκρίνονται οι καλλιέργειες εξαρτάται από τη φυσιολογία τους και τις υπόλοιπες συνθήκες που επικρατούν (διαθεσιμότητα του νερού, διαθεσιμότητα των θρεπτικών συστατικών, παράσιτα και ασθένειες). Μέχρι πρόσφατα, θεωρούνταν ότι τα θετικά οφέλη από την αύξηση των συγκεντρώσεων του CO 2 δύναται να αντισταθμίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της ανόδου της θερμοκρασίας (δηλαδή μικρότερη καλλιεργητική περίοδο και μείωση των αποδόσεων). Τα περισσότερα μοντέλα των καλλιεργειών έχουν βασιστεί σε εκατοντάδες πειράματα σε θερμοκήπια από τα οποία διαφαίνεται ότι η απόδοση των καλλιεργειών θα αυξηθεί κατά 20% με 30% στα 550 ppm CO 2 (Stern, 2007). Ωστόσο, νέες μελέτες δείχνουν ότι θα μπορούσαν να προκύψουν σημαντικές παγκόσμιες μειώσεις της παραγωγικότητας λόγω της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας, εάν η χρήση CO 2 στις καλλιέργειες είναι πιο περιορισμένη. Ανεξάρτητα από τη δύναμη του αποτελέσματος από τη χρήση CO 2, οι υψηλότερες θερμοκρασίες είναι πιθανό να γίνουν όλο και περισσότερο επιζήμιες για τις καλλιέργειες, καθώς οι ξηρασίες εντείνονται και τα κρίσιμης σημασίας κατώφλια θερμοκρασίας για τη φυτική παραγωγή γίνονται συχνότερα. Η αύξηση της θερμοκρασίας των θαλάσσιων υδάτων μπορεί να προκαλέσει επιτάχυνση του ρυθμού ανάπτυξης των ποικιλόθερμων υδρόβιων ζωικών οργανισμών. Η θεώρηση αυτή δεν μπορεί να συσχετιστεί με πιθανή αναμενόμενη αύξηση της αλιευτικής παραγωγής, λαμβάνοντας υπόψη ότι η παραπάνω σχέση θα μπορούσε να επαληθευθεί μόνο σε μια περιοχή που δεν αλιεύεται, καθώς η αλιευτική κατάσταση μιας περιοχής καθορίζεται περισσότερο από την υπεραλίευση και λιγότερο από τους φυσικούς παράγοντες. Την άποψη ενισχύει το γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες η θερμοκρασία των υδάτων του Αιγαίου Πελάγους αυξήθηκε κατά 1,5 C χωρίς να διαπιστωθεί αύξηση των αλιευμάτων (αντιθέτως, παρατηρήθηκε μείωση). Για τις ελληνικές θάλασσες, από το 1990 μέχρι το 2008, εκτιμήθηκε ότι για κάθε 1 C αύξηση της θερμοκρασίας διαπιστώνεται μείωση κατά 0,8% του μέσου όρου της παραγωγής σχεδόν όλων των κατηγοριών ιχθύων, συνεκτιμώμενης της μείωσης του αλιευτικού στόλου, ενώ οι λοιποί παράγοντες θεωρήθηκαν σταθεροί (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Είναι πιθανό ότι η παρατηρούμενη μείωση της παραγωγής αυτής οφείλεται, πέραν της υπεραλίευσης, και στη διαφοροποίηση των τροφικών επιπέδων που καταγράφηκαν στις ελληνικές θάλασσες τη χρονική εκείνη περίοδο. 15

24 Κεφάλαιο 2 Ακόμα, η άνοδος της θερμοκρασίας θα επιφέρει και άνοδο της στάθμης της θάλασσας, μεταβολή της βιοποικιλότητας, της δομής των αλιευτικών πεδίων, υπό την έννοια των βιολογικών, φυσικών, χημικών και υδρολογικών χαρακτηριστικών των θαλασσών. Με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας θα περιοριστούν οι υδροβιότοποι, όπου αναπαράγονται και διαβιούν κατά τα πρώτα τους στάδια πολλά είδη ιχθυδίων. Η άνοδος της θερμοκρασίας επηρεάζει τις μεταναστεύσεις των ιχθύων από και προς τις περιοχές αναπαραγωγής και διατροφής. Με τη γενικότερη μεταβολή της θερμοκρασίας των θαλάσσιων υδάτων, δεν αποκλείεται να προκληθούν αλλαγές στην κυκλοφορία των υδάτων (επιφανειακά, εσωτερικά, ανοδικά, καθοδικά, παράκτια ρεύματα), με ότι μπορεί αυτό να συνεπάγεται για την οικολογική παραγωγική δυνατότητα των υδατοσυλλογών. Σ αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ενδεικτικά ότι οι μεταβολές του ύψους της βροχής επιδρούν μόνον στα κεφαλόποδα και τα μαλακόστρακα καθώς για μείωση κατά 20 mm παρατηρείται μείωση 2% (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011) Υγεία Είναι γνωστό ότι το κλίμα και οι καιρικές συνθήκες αποτελούν σημαντικές συνιστώσες που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία. Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τον ανθρώπινο οργανισμό με άμεσο και έμμεσο τρόπο. Η άμεση έκθεση πραγματοποιείται λόγω των μεταβαλλόμενων καιρικών συνθηκών, όπως η θερμοκρασία, οι βροχοπτώσεις, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και τα συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα. Η έμμεση έκθεση οφείλεται στη χαμηλότερη ποιότητα του πόσιμου ύδατος και των μετεωρολογικών συνθηκών, καθώς και στις μεταβολές του οικοσυστήματος, της γεωργίας, της βιομηχανίας, των οικισμών και της οικονομίας. Κατά συνέπεια, η κλιματική αλλαγή συνδέεται παγκοσμίως και με ήδη υπάρχουσες ασθένειες, αλλά μπορεί να οδηγήσει και σε πρόωρους θανάτους από συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα. Αυτό σημαίνει ότι η κλιματική αλλαγή που παρατηρείται παγκοσμίως μεταβάλλει με τη σειρά της τα δεδομένα που σχετίζονται με την υγεία και την ευημερία των πληθυσμών. Πρόκειται για μια υπολογίσιμη επίδραση, στην οποία συχνά δεν αποδίδεται η δέουσα προσοχή, αφού οι περισσότεροι θεωρούν ότι η προσωπική τους υγεία εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τη συμπεριφορά τους (π.χ. διατροφικές συνήθειες, άσκηση), την κληρονομικότητα και την ευκολία πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας. Οι πρόσφατες επιπτώσεις από την αλλαγή του κλίματος πιστεύεται ότι έχουν ήδη καθορίσει ορισμένα επιδημιολογικά δεδομένα σε παγκόσμια κλίμακα. Για παράδειγμα, στην ετήσια έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO, 2002) αναφέρεται ότι η κλιματική αλλαγή ευθύνεται για περίπου το 2,4% των κρουσμάτων διάρροιας παγκοσμίως, καθώς και για το 6% των κρουσμάτων ελονοσίας σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες για το έτος 2000 (Stern, 2007). Ένα πρόβλημα σχετικά με την αξιολόγηση τέτοιου είδους αποτελεσμάτων είναι πως η υγεία επηρεάζεται από μια πληθώρα παραγόντων και, επομένως, είναι δύσκολο 16

25 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής να μετρηθεί αποκλειστικά η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην υγεία και να απομονωθούν όλοι οι άλλοι παράγοντες. Παρά τη δυσκολία αυτή, και με δεδομένο ότι η κλιματική αλλαγή επιδρά σε πολλές συνιστώσες της ανθρώπινης υγείας, οι επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής στην υγεία έχουν ανακύψει ως ένα μείζον ζήτημα, που αφορά όχι μόνο θεωρητικά την ιατρική και την περιβαλλοντολογική επιστήμη, αλλά που έχει ως επί το πλείστον πρακτική σημασία, φανερώνοντας την ανάγκη για χάραξη κατάλληλης κοινωνικοοικονομικής πολιτικής. Η έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία των Ευρωπαίων πολιτών επισημαίνει ότι η άνοδος της θερμοκρασίας κατά 1 C αναμένεται να επιφέρει αύξηση της θνησιμότητας κατά 1% έως 4%. Αυτό σημαίνει ότι η θνησιμότητα που οφείλεται στις υψηλότερες θερμοκρασίες θα μπορούσε να αυξηθεί κατά θανάτους ετησίως έως τη δεκαετία του 2030 και κατά έως θανάτους ετησίως έως τη δεκαετία του 2080 (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011) Έδαφος Οι ακτές αποτελούν ως γνωστόν δυναμικά και περίπλοκα κοινωνικά-οικολογικά συστήματα, περικλείοντας μια ποικιλία βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων. Η πολυπλοκότητα και η δυναμική τους αντικατοπτρίζονται στην πολλαπλότητα των μορφών τους. Η δυναμική τους φύση είναι υπεύθυνη για την υψηλή τους παραγωγικότητα, οδηγώντας τόσο σε περιοδικές αλλαγές όσο και σε προοδευτική μετάλλαξή τους. Ακολουθώντας, όμως, το κυρίαρχο πρότυπο της βιομηχανοποίησης και οικονομικής μεγέθυνσης, οι παράκτιες περιοχές έχουν σταδιακά εγκλωβιστεί σε μια κατάσταση έντονων πιέσεων από ανθρωπογενείς δραστηριότητες (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Η κλιματική αλλαγή έρχεται να οξύνει τις μέχρι τώρα πιέσεις, στο βαθμό που μια από τις πλέον βέβαιες επιπτώσεις της είναι η μέση παγκόσμια άνοδος της στάθμης της θάλασσας (Church et al., 2001). Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα αυξήσει τόσο τις παράκτιες πλημμύρες, όσο και το κόστος της προστασίας των ακτών, ενώ θα οδηγήσει και σε απώλεια των υγροτόπων και της διάβρωσης των ακτών, και θα αυξήσει τη διείσδυση αλμυρού νερού στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα. Επίσης η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα αυξήσει την έκταση της γης που εκλείπει, τον αριθμό των ανθρώπων που έχουν εκτοπιστεί λόγω μόνιμων πλημμυρών, καθώς και το κόστος των τειχών της θάλασσας, το οποίο υποχρεωτικά θα αυξηθεί αρκετά ως προς το απαιτούμενο ύψος. Οι παράκτιες περιοχές είναι από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές στον κόσμο και φιλοξενούν πολλά σημαντικά οικοσυστήματα που εξαρτώνται από τις τοπικές κοινότητες. Σήμερα, περισσότεροι από 200 εκατ. άνθρωποι ζουν σε παράκτιες περιοχές. Πολλές από τις μεγάλες πόλεις του κόσμου διατρέχουν κίνδυνο πλημμύρας από τα παράκτια κύματα, συμπεριλαμβανομένων των Τόκιο, Σαγκάη, Χονγκ Κονγκ, Βομβάη, Καλκούτα, Καράτσι, Μπουένος Άϊρες, Αγία Πετρούπολη, Νέα Υόρκη, Μαϊάμι και Λονδίνο 17

26 Κεφάλαιο 2 (Stern, 2007). Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, η ύπαρξη των πόλεων αυτών βασίζεται σε δαπανηρά αντιπλημμυρικά έργα για την προστασία τους, καθώς βρίσκονται χαμηλότερα από το επίπεδο της θάλασσας με κίνδυνο πλημμύρας όπως είναι η Νέα Ορλεάνη. Οι άνθρωποι στη νότια και ανατολική Ασία θα είναι πιο ευάλωτοι, μαζί με εκείνους που ζουν στις ακτές της Αφρικής και σε μικρά νησιά. Περαιτέρω αναβάθμιση των παράκτιων αντιπλημμυρικών έργων θα μπορούσαν να αντισταθμίσουν εν μέρει τις επιπτώσεις, αλλά απαιτούν σημαντικές επενδύσεις κεφαλαίου και διαρκή συντήρηση. Σε υψηλότερα επίπεδα αύξησης της θερμοκρασίας και μεγαλύτερα ποσοστά ανόδου της στάθμης της θάλασσας, οι κίνδυνοι γίνονται ολοένα και πιο σοβαροί. Η νότια και η ανατολική Ασία θα είναι πιο ευάλωτες, λόγω των μεγάλων παράκτιων πληθυσμών τους σε περιοχές χαμηλού υψόμετρου, όπως το Βιετνάμ, το Μπαγκλαντές, τμήματα της Κίνας (Σαγκάη) και της Ινδίας. Εκατομμύρια άνθρωποι δύναται να είναι επίσης σε κίνδυνο γύρω από τις ακτές της Αφρικής, κυρίως στο Δέλτα του Νείλου και κατά μήκος της δυτικής ακτής. Τα μικρά νησιωτικά κράτη της Καραϊβικής, του Ινδικού και του Ειρηνικού Ωκεανού (π.χ. Μικρονησία, η Γαλλική Πολυνησία, οι Μαλδίβες, το Τουβαλού) απειλούνται έντονα, λόγω των υψηλών συγκεντρώσεων ανάπτυξής τους κατά μήκος της ακτής. Ορισμένες εκτιμήσεις δείχνουν ότι 150 έως 200 εκατ. άνθρωποι θα μεταναστεύσουν από τα μέσα του αιώνα λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, των πλημμύρων, και της έντονης ξηρασίας (Stern, 2007). Οι εκτιμήσεις στον τομέα αυτό, ωστόσο, εξακολουθούν να είναι προβληματικές Στην Ελλάδα, το 33% του πληθυσμού κατοικεί σε παράκτιες περιοχές που απέχουν 1-2 km από την ακτή, ενώ, εάν ως παράκτιος πληθυσμός θεωρηθεί αυτός που κατοικεί σε απόσταση έως και 50 km από την ακτή, τότε το ποσοστό του παράκτιου πληθυσμού εκτιμάται στο 85% του συνολικού. Οι 12 από τις 13 περιφέρειες της Ελληνικής επικράτειας καταγράφονται ως παράκτιες περιοχές, με τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο, Καβάλα, Βόλος) να χωροθετούνται στην παράκτια ζώνη. Το 80% των βιομηχανικών δραστηριοτήτων, το 90% του τουρισμού και των δραστηριοτήτων αναψυχής, το 35% της αγροτικής γης (συνήθως υψηλής παραγωγικότητας), η αλιεία και οι υδατοκαλλιέργειες, αλλά και ένα σημαντικό μέρος των υποδομών (λιμάνια, αεροδρόμια, δρόμοι, ηλεκτρικό και τηλεπικοινωνιακό δίκτυο κ.ά.), ασκούνται στην παράκτια ζώνη (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Με τον τρόπο αυτό γίνεται αντιληπτό πως η άνοδος της στάθμης της θάλασσας δύναται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην κοινωνία και στην οικονομία για την Ελλάδα Υποδομές Οι μελέτες των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο δομημένο περιβάλλον επικεντρώνονται κυρίως στην περίπτωση των αστικών κέντρων. Ο λόγος είναι διττός. Πρώτον, γιατί ο κύριος όγκος των στοιχείων του δομημένου περιβάλλοντος συγκεντρώνεται 18

27 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στα αστικά κέντρα και η συγκέντρωση δύναται να αυξήσει εκθετικά τα προβλήματα, με αποτέλεσμα το φαινόμενο να είναι πιο έντονο στις μεγάλες πόλεις. Δεύτερον, γιατί εκτιμάται ότι η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού θα συγκεντρωθεί σε αστικά κέντρα (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Οι αλλαγές των συνθηκών του εδάφους (από την ξηρασία ή την τήξη των πάγων) θα επηρεάσουν σημαντικά τη σταθερότητα των υποδομών λόγω της διάβρωσης του εδάφους. Το κόστος των ζημιών στις υποδομές θα αυξηθεί ουσιαστικά ακόμη και από μικρές αυξήσεις στη θερμοκρασία της θάλασσας, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, επιπλέον οι μέγιστες ταχύτητες ανέμου από τις τροπικές καταιγίδες είναι μία έντονα εκθετική συνάρτηση της θερμοκρασίας, με αύξηση κατά περίπου 15% έως 20% από μια αύξηση 3 C στις επιφανειακές θερμοκρασίες των τροπικών θαλασσών, και με την αύξηση της ταχύτητας του ανέμου αυξάνεται το κόστος των ζημιών (Stern, 2007). Οι καταιγίδες και οι σχετικές πλημμύρες είναι ήδη η πιο δαπανηρή φυσική καταστροφή και χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι συνθέτουν το 90% των συνολικών ζημιών από φυσικές καταστροφές για το 2005 (184 δις. $ μόνο από ανεμοθύελλες, κυκλώνες και τυφώνες) (Stern, 2007). Περιοχές υψηλού γεωγραφικού πλάτους αντιμετωπίζουν ήδη τις επιπτώσεις της αύξησης της θερμοκρασίας. Η απόψυξη αποδυναμώνει τις εδαφολογικές συνθήκες και αποτελεί το βασικό αίτιο της καθίζησης των κτιρίων και των υποδομών. Η κλιματική αλλαγή είναι πιθανόν να οδηγήσει σε σημαντικές ζημιές σε κτίρια και δρόμους, όπως για παράδειγμα σε οικισμούς στον Καναδά και σε τμήματα της Ρωσίας όπου σήμερα είναι χτισμένα πάνω σε μόνιμα στρώματα πάγου (Stern, 2007). Ακόμα ένα παράδειγμα είναι οι σιδηροδρομικές γραμμές, στο Θιβέτ που έχουν προγραμματιστεί να διατρέξουν πάνω από 500 km στρώματα πάγου, με αποτέλεσμα μια περίπλοκη και δαπανηρή μόνωση και ένα σύστημα ψύξης για να προλάβει την απόψυξη του υποστρώματος. Ωστόσο, οι περισσότερες από τις υπάρχουσες υποδομές δεν είναι τόσο καλά σχεδιασμένες για να αντιμετωπίσουν την τήξη του παγωμένου εδάφους και την αστάθεια της γης. Παράλληλα, φυσικές επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στον κτηριακό τομέα σχετίζονται με τη μεταβολή της ενεργειακής κατανάλωσης των κτηρίων, όπου επικρατεί θερμοστατικός έλεγχος, και με τη μεταβολή των συνθηκών του εσωτερικού κλίματος στα κτήρια που λειτουργούν χωρίς προσθήκη ενέργειας. Η αύξηση της θερμοκρασίας είναι προφανές ότι μπορεί να επιφέρει σημαντική μείωση των θερμικών αναγκών των κτηρίων αλλά και, ταυτόχρονα, σημαντική αύξηση της απαιτούμενης ενέργειας για κλιματισμό κατά τη θερινή περίοδο. Παράλληλα, στα μη κλιματιζόμενα κτήρια μπορεί να επιφέρει σοβαρή επιδείνωση των συνθηκών θερμικής άνεσης κατά τη θερινή περίοδο. Στην Ελλάδα, σχεδόν το 65% των κτηρίων που διαθέτει η χώρα είναι κατασκευασμένα πριν από το 1980 και δεν ενσωματώνουν σχεδόν κανένα σύστημα θερμοπροστασίας, όπως μόνωση, διπλά υαλοστάσια με αποτέλεσμα την αυξημένη ζήτηση ενέργειας για κλιματισμό (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). 19

28 Κεφάλαιο Βιοποικιλότητα και οικοσυστήματα Η κλιματική αλλαγή συγκαταλέγεται στα κυριότερα άμεσα αίτια απώλειας της βιοποικιλότητας, όπως και αλλαγών στις υπηρεσίες των οικοσυστημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο (MEA, 2005). Σύμφωνα με τη τέταρτη έκθεση της Διακυβερνητικής επιτροπής για την κλιματική αλλαγή (IPCC, 2007), η κλιματική αλλαγή θα έχει σημαντικές επιπτώσεις για πολλές από τις επιμέρους συνιστώσες της βιολογικής ποικιλότητας όπως είναι τα οικοσυστήματα, τα είδη, η γενετική ποικιλότητα εντός των ειδών, όπως και οι οικολογικές αλληλεπιδράσεις καθώς είναι πιθανό να συμβεί υπερβολικά γρήγορα για να προλάβουν να προσαρμοστούν τα περισσότερα είδη. Σε ότι αφορά τις επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στα είδη, αναμένονται διαφορές ως προς τις αντιδράσεις τους και μεταβολή της εξάπλωσης πολλών από αυτά στην Ευρώπη (Harrison et al., 2006). Στο πλαίσιο ειδικής έρευνας, προσομοιώθηκε η εξάπλωση για είδη φυτών της Ευρώπης σε επτά διαφορετικά σενάρια αλλαγής του κλίματος (Thuiller, 2005). Περισσότερα από τα μισά είδη που μελετήθηκαν αναμένεται να περιέλθουν στην κατηγορία των τρωτών ή απειλούμενων το έτος Ωστόσο, οι εκτιμήσεις φαίνεται να διαφέρουν πολύ τόσο μεταξύ των διαφορετικών σεναρίων αλλαγής των συνθηκών του κλίματος όσο και μεταξύ των διαφορετικών περιοχών. Οι μεγαλύτερες μειώσεις της αφθονίας των ειδών αναμένεται να συμβούν στη Νότια Ευρώπη, σε περιοχές της Ιβηρικής Χερσονήσου, στην Ιταλία και στην Ελλάδα, όπου η πλειονότητα των νησιών της Μεσογείου προβλέπεται να χάσουν, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, έως και 100% της τρέχουσας αφθονίας των ειδών τους (Schwartz et al., 2006). Μια άλλη μελέτη υπολογίζει ότι περίπου το 15% έως 40% των ειδών θα υποστούν εξαφάνιση με αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 C. Όπως προβλέπεται από ορισμένα κλιματικά μοντέλα, ισχυρή ξηρασία πάνω από τον Αμαζόνιο, θα έχει ως αποτέλεσμα μαρασμό των δασών τα οποία διαθέτουν την υψηλότερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη. Η αύξηση της θερμοκρασίας του 20 ου αιώνα έχει ήδη πλήξει άμεσα τα οικοσυστήματα. Τα τελευταία 40 χρόνια, αρκετά είδη έχουν μετακινηθεί προς τους πόλους κατά 6 km μέσο όρο ανά δεκαετία, και οι εποχιακές εκδηλώσεις, όπως η ανθοφορία ή η ωοτοκία, σημειώνονται αρκετές ημέρες νωρίτερα ανά δεκαετία, ενώ και η κοραλλιογενής λεύκανση γίνεται όλο και πιο διαδεδομένη από το Ήδη η Αρκτική και τα ορεινά οικοσυστήματα είναι ιδιαίτερα ευάλωτα, αντιμετωπίζοντας έντονες αλλαγές. Ακόμα η κλιματική αλλαγή έχει συμβάλει στην εξαφάνιση πάνω από το 1% των αμφίβιων ειδών του πλανήτη από τα τροπικά βουνά. Τα οικοσυστήματα θα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην αλλαγή του κλίματος, καθώς για πολλά είδη, ο ρυθμός αύξησης της θερμοκρασίας θα είναι πολύ γρήγορος για να ανταπεξέλθουν και προσαρμοστούν. Άλλες πιέσεις προκύπτουν ακόμα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής της χρήσης γης, τη συγκομιδή/κυνήγι, τη ρύπανση και τη μεταφορά ξενικών ειδών σε ολόκληρο τον κόσμο, έχοντας αρνητικές επιπτώσεις σε αρκετά είδη και έχοντας 20

29 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής καταστήσει ακόμη πιο δύσκολη την αντιμετώπιση των περαιτέρω αυξήσεων της θερμοκρασίας για τα είδη αυτά. Από το 1500, 245 εξαφανίσεις ειδών έχουν καταγραφεί στις περισσότερες μεγάλες ομάδες ζωντανών οργανισμών, όπως θηλαστικά, πτηνά, ερπετά, αμφίβια, και δέντρα, καθώς 800 γνωστά είδη σε αυτές τις ομάδες απειλούνται με εξαφάνιση (Stern, 2007). Για συγκεκριμένες τιμές αύξησης της θερμοκρασίας, σημειώνεται ότι: 1 C αύξηση της θερμοκρασίας: Βάσει επιστημονικών μελετών, τουλάχιστον το 10% των ειδών της γης θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν να εκλείψουν. Η λεύκανση των κοραλλιογενών υφάλων θα γίνει πολύ πιο συχνή, με αργή ανάκαμψη, ιδιαίτερα στο νότιο Ινδικό Ωκεανό το μεγάλο κοραλλιογενή ύφαλο, και την Καραϊβική. 2 C αύξηση της θερμοκρασίας: Περίπου το 15% έως 40% των ειδών της γης θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν να εκλείψουν, συμπεριλαμβανομένου το 25% με 60% των θηλαστικών στη νότια Αφρική και το 15% έως 25% των πεταλούδων στην Αυστραλία. Οι κοραλλιογενείς ύφαλοι αναμένεται να λευκανθούν σε ετήσια βάση σε πολλούς τομείς κάτι που επηρεάζει δεκάδες εκατ. ανθρώπους που εξαρτώνται από τους κοραλλιογενείς υφάλους για την προμήθεια τροφίμων. 3 C αύξηση της θερμοκρασίας: Μεγάλες περιοχές των παράκτιων υγροτόπων τείνουν να χαθούν οριστικά λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας (έως και ένα τέταρτο, σύμφωνα με μελέτες), με αυξημένους κινδύνους για την περιοχή της Μεσογείου, τις ΗΠΑ και της νοτιοανατολικής Ασίας. Ριζοφόροι και κοραλλιογενείς ύφαλοι διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο από την ταχεία άνοδο της στάθμης της θάλασσας (πάνω από 5 mm ανά έτος) και η απώλεια τους θα αφαιρέσει τα φυσικά παράκτια φράγματα σε πολλές περιοχές. Η ισχυρή ξήρανση πάνω από τον Αμαζόνιο, σύμφωνα με ορισμένα κλιματικά μοντέλα, θα έχει ως αποτέλεσμα μαρασμού των δασών με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη. Οι θερμοκρασίες θα μπορούσαν να αυξηθούν πάνω από 4 C με 5 C, εάν οι εκπομπές συνεχίσουν αμείωτες, αλλά το φάσμα αυτών των συνεπειών, σε αυτό το επίπεδο του πλανήτη, δεν έχουν σαφώς διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Σε ότι αφορά τα δασικά οικοσυστήματα στην Ελλάδα, τρία φαινόμενα μεταβολών θα μπορούσαν να αποδοθούν στην αλλαγή του κλίματος ή να συνδεθούν με αυτήν: η ξήρανση της ελάτης, η εισβολή κωνοφόρων σε δάση φυλλοβόλων και η ξήρανση της δασικής πεύκης (Ντάφης, 2009). 21

30 Κεφάλαιο Ανάγκη λήψης αποφάσεων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις φτωχές χώρες θα είναι σοβαρές τόσο μέσω των συνεπειών των ακραίων καιρικών φαινομένων όσο και μέσω της μακροπρόθεσμης υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Ο αντίκτυπος των παρελθόντων ακραίων καιρικών φαινομένων παρέχει μια εικόνα για τις πιθανές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, και γι αυτό πολλές αναπτυσσόμενες χώρες είναι σε διαρκή αγώνα να αντιμετωπίσουν τις σημερινές συνθήκες με βάση το πρόσφατο παρελθόν, τόσο το οικονομικό κόστος των φυσικών καταστροφών όσο και η συχνότητά τους θα αυξάνεται ταχύτατα, όπως δείχνει και το πρόσφατο παρελθόν. Το οικονομικό κόστος των ακραίων καιρικών φαινομένων αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο ποσοστό της απώλειας ΑΕΠ στις αναπτυσσόμενες χώρες, ακόμη και αν το απόλυτο κόστος είναι περισσότερο στις ανεπτυγμένες χώρες. Σε ολόκληρο τον κόσμο, πάνω από το 96% του συνόλου των καταστροφών που σχετίζονται με θανάτους, τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί στις αναπτυσσόμενες χώρες (Stern, 2007). Οι κλιματικές διαταραχές μπορούν και προκαλούν αποτυχίες στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στις αναπτυσσόμενες χώρες. Έτσι, η κλιματική αλλαγή δύναται να επιδεινώσει την υφιστάμενη ευαισθησία των αναπτυσσόμενων χωρών σε ένα συχνά δύσκολο και μεταβαλλόμενο κλίμα. Παρά τις ορισμένες θετικές επιπτώσεις στις πιο κρύες περιοχές, η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επιδεινώσει σημαντικά την κατάσταση στον τομέα της υγείας. Η κλιματική αλλαγή θα μεταβάλει την κατανομή και την έκταση των επιπτώσεων στον τομέα της υγείας που σχετίζονται με το κλίμα, που κυμαίνονται από τη μείωση των θανάτων, λόγω ψύχους, και που συνδέονται με μεγαλύτερη θνησιμότητα και τις ασθένειες οι οποίες σχετίζονται με τη θερμοπληξία, την ξηρασία και τις πλημμύρες. Επίσης, η γεωγραφική επίπτωση των ασθενειών όπως είναι η ελονοσία δύναται να αλλάξει. Αν και ορισμένες περιοχές, όπως τμήματα της δυτικής Αφρικής μπορεί να εμφανίσουν μείωση της έκθεσης σε ασθένειες που μεταδίδονται μέσω φορέων, εντούτοις οι περιοχές που ήταν ανεπηρέαστες δε θα μπορέσουν να διαθέσουν τα κατάλληλα συστήματα στον τομέα της υγείας για να αντιμετωπίσουν τα κρούσματα ελονοσίας. Για τους φτωχούς ανθρώπους, μεγαλύτερη επικράτηση της ελονοσίας ή της χολέρας μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας, λόγω κακής υγιεινής και ποιότητας των υδάτων, καθώς και στον υποσιτισμό. Οι πρόσθετοι κίνδυνοι υγείας δε θα κοστίσουν μόνο ζωές, αλλά θα συμβάλλουν και στην αύξηση των επιπέδων της φτώχειας. Ο υποσιτισμός, μειώνει την ικανότητα των ανθρώπων να εργαστούν και επηρεάζει την πνευματική ανάπτυξη και εκπαιδευτική επίδοση των παιδιών. Έτσι, η πτώση της γεωργικής παραγωγής και η επιδείνωση των συνθηκών στις αγροτικές περιοχές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή θα αυξήσουν άμεσα τη φτώχεια των νοικοκυριών στις φτωχές χώρες. Η κακή διαχείριση των επιπτώσεων αυτών στην υγεία 22

31 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής μπορεί από μόνη της να οδηγήσει σε περαιτέρω υποβάθμιση, με τα φτωχά νοικοκυριά να στρέφονται σε καλλιέργειες χαμηλού κινδύνου, αναγκάζοντας τα ακόμα και να πουλήσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία (όπως τα βοοειδή και το έδαφος). Αυτό μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα στις μακροπρόθεσμες προοπτικές τους, καθώς δε θα είναι σε θέση να παρέχουν εκπαίδευση στα παιδιά τους, ή να αυξήσουν τα επίπεδα του εισοδήματός τους με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, σ ένα δεδομένο έτος, στο οποίο η οικονομία εξαρτάται από την εργασία, το περιβάλλον και την ποιότητα του διαθέσιμου κεφαλαίο, θα υπάρξουν επώδυνες επιπτώσεις στην υγεία και στην παραγωγικότητα του εργατικού δυναμικού, απώλεια και ζημιές στη γεωργία και στις υποδομές, καθώς και χαμηλότερη ποιότητα των επενδύσεων και του κεφαλαίου, τομείς οι οποίοι θα επηρεαστούν από την αλλαγή του κλίματος. Επειδή η παραγωγή και οι παράγοντες της παραγωγής μιας οικονομίας έχουν πληγεί επανειλημμένα, οι προοπτικές ανάπτυξης δύναται να αλλάξουν. Αυτό θα ισχύει ιδιαίτερα για τις φτωχότερες οικονομίες, με μεγαλύτερη έμφαση στη γεωργία και με λιγότερες δυνατότητες να διαφοροποιήσουν τις οικονομίες τους. Αδιαμφισβήτητα, η αλλαγή του κλίματος αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απειλές, ειδικά για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος, σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού στις αναπτυσσόμενες χώρες, θα ασκήσουν σημαντική πίεση στη διασυνοριακή και στην εσωτερική μετακίνηση του πληθυσμού. Η μεγαλύτερη έλλειψη πόρων, η απερήμωση, οι κίνδυνοι ξηρασίας και πλημμυρών, καθώς και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα μπορούσαν να οδηγήσουν πολλά εκατομμύρια ανθρώπους να μεταναστεύσουν. Εκατομμύρια άνθρωποι δύναται να είναι αναγκασμένοι να μετακινούνται μεταξύ χωρών και περιφερειών, ώστε να αναζητήσουν νέες πηγές νερού και τροφής, εφόσον αυτά υποχωρούν κάτω από τα κρίσιμα όρια. Επίσης, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να αναγκάσει αρκετό πληθυσμό να κινηθεί μακριά από τις πεδινές παράκτιες ζώνες, ενώ τα κοραλλιογενή και τα μικρά νησιά διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο πλήρους εγκατάλειψης. Με βάση τα παραπάνω, η πρώτη βασική απόφαση, που πρέπει να ληφθεί το συντομότερο δυνατόν, είναι ότι η ισχυρή δράση είναι πράγματι αναγκαία και επείγουσα. Η περίπτωση ανάληψης έντονης δράσης μπορεί να εξεταστεί με τους εξής τρόπους: (1) συγκρίνοντας τις εκτιμήσεις των επιζήμιων επιπτώσεων από την ανεξέλεγκτη αλλαγή του κλίματος με το κόστος συγκεκριμένων στρατηγικών για τον περιορισμό και (2) λαμβάνοντας υπόψη τις αλληλεπιδράσεις στο κλιματικό σύστημα και την παγκόσμια οικονομία. Εάν οι παγκόσμιες θερμοκρασίες συνεχίσουν να αυξάνονται, θα υπάρξουν αυξανόμενοι κίνδυνοι που θα επιφέρουν σοβαρές συνέπειες στις οικονομίες, στις κοινωνίες και στα οικοσυστήματα, με τη μεσολάβηση πολλών και ποικίλων αλλαγών στο τοπικό κλίμα. Αν δεν αναληφθεί δράση, οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου θα εξακολουθήσουν να αυξάνονται, και οι κίνδυνοι θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Εντούτοις, είναι δυνατόν να εντοπιστούν τεχνολογικές 23

32 Κεφάλαιο 2 λύσεις για τη σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, που θα κόστιζε περίπου το 1% του ΑΕΠ, ποσοστό πιο χαμηλό σε σύγκριση με το υψηλό κόστος των ενδεχόμενων επιπτώσεων. Οι επιλογές αυτές δεν είναι οι μόνοι τρόποι επίλυσης του προβλήματος, και ούτε απαραίτητα οι καλύτερες, αλλά αποδεικνύουν ότι το πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπιστεί. Έχοντας επισημάνει την ανάγκη αποφασιστικής δράσης, εξακολουθεί να υπάρχει η πρόκληση της διαμόρφωσης πιο συγκεκριμένων στόχων, ώστε η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή να επιβραδυνθεί και να ανακοπεί, χωρίς περιττά έξοδα. Οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής αυτής, στις διάφορες χώρες, δεν μπορούν να επιλέξουν το δικό τους παγκόσμιο κλίμα, και η κατανομή των προσπαθειών για τη μείωση των εκπομπών θα πρέπει να είναι αποτελεσματική και δίκαιη. Τα οφέλη μιας συλλογικής αντίληψης περιλαμβάνουν τη δημιουργία συναίνεσης σχετικά με την κλίμακα του προβλήματος και μιας κοινής εκτίμησης του μεγέθους της πρόκλησης, τόσο για το μετριασμό όσο και για την προσαρμογή. Ο απώτερος στόχος του περιορισμού της ανθρωπογενούς επίδρασης στην κλιματική αλλαγή μπορεί να μεταφραστεί σ ένα εύρος πιθανών μακροπρόθεσμων παγκόσμιων στόχων για τη σωστή καθοδήγηση σχετικά με την ισχύ των μέτρων που απαιτούνται. Η ΕΕ έχει καθορίσει τη θερμοκρασία των 2 C ως κατώφλι της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Ο στόχος αυτός επιτρέπει στους φορείς τη χάραξη πολιτικής και στο κοινό τη δυνατότητα να συζητήσει το επίπεδο των αποδεκτών επιπτώσεων. Όταν οι στόχοι είναι σαφείς, απλοί και συγκεκριμένοι είναι επιθυμητό να είναι δυνατό να χρησιμοποιούνται επικαιροποιημένες πληροφορίες σε τακτική βάση, προκειμένου να ελέγχεται αν οι πρόσφατες παρατηρήσεις είναι συνεπείς ως προς την εκπλήρωση του στόχου. Οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής θα πρέπει να διαθέτουν ορισμένα μέσα και πόρους ώστε να γίνεται προσαρμογή των ρυθμίσεων της πολιτικής και να υπάρχει ευελιξία, καθώς στην προσαρμογή των ρυθμίσεων πολιτικής, για να κρατήσουν τους επιδιωκόμενους σκοπούς τους εντός στόχου θα πρέπει να βασιστούν στην αξιοπιστία των πολιτικών για την κλιματική αλλαγή. Οι αναμενόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αυξάνονται με την ατμοσφαιρική συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου, και τα στοιχεία δείχνουν έντονα ότι τα 550 ppm του CO 2 e θα μπορούσαν να αποδειχτούν επικίνδυνα, με σημαντικούς οικονομικούς κινδύνους που θα προκαλούσαν πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Οι αναμενόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ευημερία είναι πιθανό να επιταχυνθούν όσο η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου αυξάνεται, ενώ τα αναμενόμενα οφέλη από τη μείωση θα αυξηθούν, για τέσσερις κυρίως λόγους: Καθώς η μέση τιμή της θερμοκρασίας αυξάνεται, αρκετές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι πιθανό να αυξηθούν περισσότερο και πιο γρήγορα. Διαφορετικά στοιχεία του κλιματικού συστήματος μπορούν να αλληλεπιδράσουν με τέτοιο τρόπο ώστε οι συνδυασμένες επιπτώσεις να αυξηθούν όλο και πιο γρήγορα με τη 24

33 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής θερμοκρασία. Καθώς η μέση τιμή της θερμοκρασίας αυξάνεται σε επίπεδα πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, οι υπάρχουσες δυνάμεις θα είναι όλο και πιο πιθανό να προκαλέσουν σοβαρότερες επιπτώσεις στην αλλαγή του κλίματος που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση με τις κοινωνίες, και συγκεκριμένα κοινωνική αναταραχή με μεγάλης κλίμακας συγκρούσεις και μετακινήσεις πληθυσμών. Καθώς η μέση τιμή της θερμοκρασίας αυξάνεται, το ίδιο κάνει και ο κίνδυνος της θετικής ανατροφοδότησης στο σύστημα του κλίματος, όπως το λιώσιμο των μόνιμων στρωμάτων πάγου και η αποδυνάμωση της αποθήκευσης του άνθρακα. Εικόνα 2.3: Επίπεδα σταθεροποίησης των εκπομπών και πιθανές επιπτώσεις (Πηγή: Stern, 2007). 25

34 Κεφάλαιο 2 Οι αβεβαιότητες σχετικά με τις επιπτώσεις είναι αδύνατον να μετρηθούν επακριβώς, ενώ οι οριακές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αυξάνονται απότομα. Ωστόσο, πέρα από το τρέχον σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων, δύο κατά προσέγγιση παγκόσμια σημεία καμπής φαίνεται να υπάρχουν, και συγκεκριμένα μεταξύ 2 C έως 3 C και 4 C έως 5 C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα: Αύξηση κατά 2 C έως 3 C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, σηματοδοτεί ένα σημαντικό μέρος των ειδών να πρέπει να υπερβαίνει την προσαρμοστική του ικανότητα και ως εκ τούτου, τα ποσοστά εξαφάνισης θα αυξηθούν. Αυτό σχετίζεται ακόμα και με μία απότομη μείωση των αποδόσεων των καλλιεργειών στις αναπτυσσόμενες χώρες (και ενδεχομένως και στις αναπτυγμένες χώρες), καθώς και ορισμένες από τις πρώτες σημαντικές αλλαγές σε φυσικά συστήματα, όπως για παράδειγμα, ορισμένα τροπικά δάση θα γίνουν μη βιώσιμα και δύναται να επέλθει οριστική τήξη των πάγων στη Γροιλανδία, με σημαντικές αλλαγές στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα (επιταχύνοντας της συσσώρευση των αερίων του θερμοκηπίου). Αύξηση κατά 4 C με 5 C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα, σηματοδοτεί ότι ο κίνδυνος μεγάλων απότομων μεταβολών στο σύστημα του κλίματος θα αυξηθεί σημαντικά. Σε αυτό το επίπεδο, η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων είναι πιθανό να μειωθεί σημαντικά (ακόμα και στις πιο αισιόδοξες προβλέψεις), καθώς οι αποδόσεις των καλλιεργειών θα μειωθούν στις ανεπτυγμένες χώρες. Στην Εικόνα 2.3 απεικονίζονται τα είδη των επιπτώσεων που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, καθώς ο κόσμος έρχεται σε ισορροπία με υψηλότερα επίπεδα αερίων του θερμοκηπίου. Το πάνω μέρος του σχήματος δείχνει το εύρος των θερμοκρασιών που εκτιμώνται σε επίπεδα σταθεροποίησης μεταξύ 400 ppm και 750 ppm CO 2 e. Το κάτω μέρος του σχήματος απεικονίζει το εύρος των επιπτώσεων που αναμένονται σε διαφορετικά επίπεδα υπερθέρμανσης, βασισμένα στην τρέχουσα επιστημονική βιβλιογραφία. Η σχέση μεταξύ των μέσων παγκόσμιων θερμοκρασιακών αλλαγών και των τοπικών της αλλαγής του κλίματος είναι πολύ αβέβαιη, ειδικά όσον αφορά σε αλλαγές στη βροχόπτωση. Η προσαρμογή, όπως και ο μετριασμός, δύναται να μειώσει τις αρνητικές επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος και το κόστος των ζημιών, αλλά δε συμβάλει στο να αποτρέψει την άμεση αλλαγή του κλίματος. Η σταθεροποίηση σε χαμηλότερα επίπεδα θα συνεπάγονταν λιγότερες δαπάνες για την προσαρμογή, καθότι η αλλαγή του κλίματος θα ήταν μικρότερη. Αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά την εξέταση του τρόπου με τον οποίο το συνολικό κόστος αλλάζει με τις αλλαγές του επιπέδου σταθεροποίησης. Ομοίως, για τα χαμηλότερα επίπεδα σταθεροποίησης, μία δεδομένη αύξηση των δαπανών για την προσαρμογή ενδέχεται να έχει μεγαλύτερο αποτέλεσμα στη μείωση του κόστους της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ της προσαρμογής και του μετριασμού που διαφοροποιούν τους ρόλους τους στην πολιτική. Πρώτον, ενώ όσοι πληρώνουν το κόστος 26

35 Προσέγγιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής συνήθως λαμβάνουν και τα οφέλη της προσαρμογής σε τοπικό επίπεδο, τα οφέλη του μετριασμού έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα και είναι πιο ώριμα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Δεύτερον, λόγω της αδράνειας στο κλιματικό σύστημα, οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου θα οδηγήσουν σε αυξήσεις στη μέση παγκόσμια θερμοκρασία για πολλές ακόμη δεκαετίες. Οι πόλεις μέσα σε ένα έθνος μπορεί να διαφέρουν σημαντικά, όσον αφορά στο βαθμό ενσωμάτωσης των μη κυβερνητικών εταίρων στην τοπική ανάπτυξη. Οι πόλεις είναι σε μοναδική θέση να αναπτύξουν εξατομικευμένες απαντήσεις στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Γνωρίζοντας τις τοπικές συνθήκες, έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν προληπτικές στρατηγικές για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και να πειραματιστούν με τις τοπικές λύσεις. Οι τοπικές αρχές έχουν τη δυνατότητα να συνεργαστούν με τα δίκτυα των πόλεων, τον ιδιωτικό τομέα και τις τοπικές οργανώσεις με στόχο την ανάπτυξη νέων θεσμικών προτύπων για την τοπική προσαρμογή (EEA, 2012). Σε ένα πιο αποκεντρωμένο κράτος, ή ένα κράτος με ισχυρές περιφερειακές και τοπικές αρχές, έχει συνήθως ισχυρότερα δικαιώματα λήψης αποφάσεων και περισσότερες ευθύνες και επιλογές για τη διαχείριση της προσαρμογής και όχι να εξαρτώνται από τη χρηματοδότηση από τον κρατικό επίπεδο. Σε ομοσπονδιακά κράτη - όπως η Γερμανία - περιφερειακές κυβερνήσεις έχουν συνήθως ισχυρές εξουσίες λήψης αποφάσεων. Έτσι, μια πολυεπίπεδη διακυβέρνηση μπορεί να εφαρμόσει αποδοτικότερα πολιτικές για την αντιμετώπιση της κλιματικής. Από την άλλη, η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση αντιμετωπίζει εμπόδια που προκαλούν ρήγματα στον κύκλο της πολιτικής προσαρμογής. Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα μιας έρευνας μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ που παρουσιάζονται στην ευρωπαϊκή πλατφόρμα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση στην κλιματική αλλαγή δεν έχει ακόμη εδραιωθεί πλήρως. Διαφορετικά εμπόδια μπορούν να οδηγήσουν σε προβλήματα στη χάραξη πολιτικής, στην ενσωμάτωση των γνώσεων για την υποστήριξη αποφάσεων, στη λήψη αποφάσεων, στην εφαρμογή και, τέλος, στην παρακολούθηση και αξιολόγηση (EEA, 2012). 27

36

37 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής 3 ΜΕΤΡΑ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 3.1 Ευκαιρίες και οφέλη από τη λήψη μέτρων αντιμετώπισης των συνεπειών της αλλαγής του κλίματος Με τη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, δημιουργούνται οι βάσεις για την ανάπτυξη βιομηχανίας χαμηλών εκπομπών CO 2. Σ αυτόν τον τομέα θα υπάρξουν και πολλές ευκαιρίες καθώς ως μέτρο προώθησής τους υπάρχει χαμηλή φορολογία που δύναται να επιφέρει μεγάλη οικονομική αποδοτικότητα. Σε αυτό συμβάλλουν και οι επιχορηγήσεις που δίνονται σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις για χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Με τον τρόπο αυτό, οι επιχειρήσεις που θα φροντίσουν για τη γρήγορη εξειδίκευση του προσωπικού τους σε νέες τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών CO 2 θα έχουν πολλές ευκαιρίες για την επέκτασή τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι θέσεις εργασίας σε αυτό το κλάδο από 2 εκατ. που είναι σήμερα, αναμένεται να φτάσουν στις 25 εκατ. θέσεις το Ακόμα θα δημιουργηθούν ευκαιρίες για τις χρηματιστηριακές αγορές, καθώς οι κεφαλαιακές αγορές, οι τράπεζες και άλλα πιστωτικά ιδρύματα θα έχουν ζωτικό ρόλο στην ανεύρεση και τον καταμερισμό των χρημάτων που απαιτούνται για τη χρηματοδότηση επενδύσεων σε τεχνολογίες χαμηλού άνθρακα και των εταιρειών που παράγουν τις νέες τεχνολογίες. Οι εταιρείες ηλεκτρισμού θα απαιτήσουν πρόσβαση σε μεγάλα, μακροπρόθεσμα κεφάλαια για τη χρηματοδότηση της προσαρμογής σε νέες τεχνολογίες και μεθόδους, για την προσαρμογή σε νέες νομοθεσίες χαμηλού άνθρακα και για ικανοποίηση της αυξανόμενης παγκόσμιας ενεργειακής ζήτησης από τους αυξανόμενους πληθυσμούς που απολαμβάνουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Ο ασφαλιστικός τομέας ενώ θα αντιμετωπίσει μεγαλύτερους κινδύνους αλλά και ευκαιρίες, θα απαιτήσει μεγαλύτερη πρόσβαση σε μακροχρόνια δάνεια για να είναι δυνατόν να υποσκελιστούν οι αυξημένοι κίνδυνοι και τα κόστη των ακραίων καιρικών φαινομένων (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Τα γενικότερα οφέλη που θα προκύψουν από την εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής είναι πολυδιάστατα. Αρχικά, θα αντιμετωπισθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη και θα προστατευθεί το περιβάλλον, ενώ παράλληλα θα μειωθούν και τα κόστη των καταστροφών από τα έντονα καιρικά φαινόμενα λόγω βελτίωσης του κλίματος. Η ποιότητα του αέρα θα βελτιωθεί με αποτέλεσμα τη μείωση των καρδιοαναπνευστικών νοσημάτων και γενικά τη βελτίωση της υγείας, κάτι το οποίο θα έχει οικονομικό όφελος της τάξης των δις. $ στην Ευρώπη (Stern, 2007). Για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής θα πρέπει να ενταθεί η χρήση ΑΠΕ και παράλληλα να αυξηθεί η αποδοτικότητα στις υπάρχουσες εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Έτσι θα βελτιωθεί η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού με την αποσύνδεση της τιμής της ηλεκτρικής ενέργειας από τις τιμές των 29

38 Κεφάλαιο 3 ορυκτών καυσίμων, καθώς επίσης θα ενταθεί η ενεργειακή αυτονομία. Επιπρόσθετα, η ηλεκτρική ενέργεια θα είναι διαθέσιμη σε περισσότερα μέρη λόγω της χρήσης ΑΠΕ και της ανεξαρτησίας τους από τα υπάρχοντα δίκτυα. Τέλος τα οικονομικά οφέλη, λόγω των μειωμένων εκπομπών CO 2, θα αντικατοπτρίζονται μέσω του χρηματιστηρίου εκπομπών CO 2, καθώς η πώληση ρύπων στις αγορές αξίζει πάνω από 10 δις. $ ετησίως. Πρόσφατη ανάλυση των μελετών για βελτίωση της ποιότητας του αέρα από στρατηγικές μετριασμού, διαπιστώνει ότι το δυνητικό όφελος είναι μεταξύ $ 2 και $ 196 ανά τόνο CO 2, με μέσο όρο $ 49 ανά τόνο CO 2 και με τα υψηλότερα οφέλη να εμφανίζονται σε χαμηλού εισοδήματος χώρες ενώ παράλληλα το κόστος των στρατηγικών μείωσης των εκπομπών είναι της ίδιας τάξης μεγέθους (IAMP statement, 2010). 3.2 Μετριασμός Ορισμός της έννοιας «μετριασμός» Μετριασμός είναι η τάση για μείωση των εκπομπών CO 2, και γενικά των αερίων του θερμοκηπίου, με σκοπό τη μείωση του ρυθμού ανόδου της συγκέντρωσης αυτών των αερίων και παράλληλα τη μείωση του ρυθμού ανόδου της θερμοκρασίας του πλανήτη. Γενικότερα, είναι οι δράσεις και οι ενέργειες που συμβάλλουν στη μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ή και αύξηση των δεξαμενών αποθήκευσής τους. Καθώς ξεκίνησε η βιομηχανική επανάσταση, η ολοένα αυξανόμενη χρήση ορυκτών καυσίμων οδήγησε στην ραγδαία αύξηση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, χωρίς να υπάρχει κάποια υποτυπώδης μελέτη αντιρρύπανσης στις βιομηχανίες. Εικόνα 3.1: Παγκόσμιες εκπομπές CO 2 ανά τομέα. (Πηγή: Stern, 2007) 30

39 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Με το πέρασμα των δεκαετιών όμως, άρχισαν να φαίνονται οι πρώτες επιπτώσεις στο περιβάλλον και έτσι έγινε επιτακτική η μελέτη των επιπτώσεων αυτών στο κλίμα, επισημαίνοντας την ανάγκη εφαρμογής μέτρων μετριασμού των εκπομπών ως την πρώτη βαθμίδα για την προστασία του περιβάλλοντος. Η αυξητική τάση των εκπομπών παρουσιάζεται στην Εικόνα 3.1, περιλαμβάνοντας και τις προβλέψεις για τις επόμενες δεκαετίες. Συγκεκριμένα, στην Εικόνα 3.1 παρουσιάζεται η συμμετοχή στις εκπομπές ανά τομέα και η αντίστοιχη εξέλιξή τους για την περίοδο Στην περίπτωση που δε ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα μετριασμού, η κλιματική αλλαγή δύναται να οδηγήσει σε ιδιαίτερα σημαντικές επιπτώσεις όπως η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, μεγάλες περιόδους ξηρασίας, έντονα και ακραία καιρικά φαινόμενα, εξαφάνιση ειδών και οικοσυστημάτων, εξάπλωση ασθενειών, μαζικά κύματα προσφύγων και μετανάστευση, μείωση της παραγωγής, άνοδο της τιμής των προϊόντων, απώλεια θέσεων εργασίας καθώς και σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής. Η πολιτική για τη μείωση των εκπομπών πρέπει να βασιστεί σε τρεις θεμελιώδεις συνιστώσες: (α) την τιμολόγηση του άνθρακα, (β) την ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών και (γ) την απομάκρυνση εκείνων των παραγόντων που δυσχεραίνουν την αλλαγή συμπεριφορών (Stern, 2007). Προβλέπεται θέρμανση του πλανήτη κατά 0,2 o C ανά δεκαετία, στην περίπτωση της αδράνειας, ενώ υποθέτοντας πως τα επίπεδα συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου παραμείνουν σε εκείνα του 2000, αναμένεται επίσης αύξηση κατά 0,1 o C ανά δεκαετία (IPCC, 2007). Ακόμα προβλέπεται ότι η αύξηση της στάθμης της θάλασσας θα είναι σύμφωνα με την πλέον συντηρητική εκτίμηση cm ή cm σύμφωνα με το πλέον απαισιόδοξο σενάριο για τα μελλοντικά επίπεδα εκπομπής (IPCC, 2007). Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις με οικονομικές προοπτικές για το μετριασμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου κατά τις επόμενες δεκαετίες, έτσι ώστε να μετριαστεί η αυξητική τους πορεία ή ακόμα και να μειωθούν κάτω από τα επίπεδα στα οποία κυμαίνονταν το 2007 (IPCC, 2007). Στον τομέα της ενέργειας, με βάση τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή εκτιμάται ότι οι ανανεώσιμες πηγές έχουν γενικά θετική συνεισφορά στην ενεργειακή ασφάλεια και στην ποιότητα του αέρα ενώ μπορούν να παράσχουν το 30-35% της παραγωγής ενέργειας μέχρι το 2030 (σε σύγκριση με το ποσοστό του 18% το 2005), ενώ και η πυρηνική ενέργεια μπορεί να ανέλθει από το 16% στο 18%. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις για δυνατότητα σταθεροποίησης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέχρι το 2050, με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών και με την προϋπόθεση ότι θα δοθούν αποτελεσματικά κίνητρα για τη χρήση και ανάπτυξή τους. Η κυβερνητική χρηματοδότηση για την έρευνα στον τομέα της ενέργειας ενώ υπήρξε στάσιμη ή πτωτική από το 1987 μέχρι το 2007, τα τελευταία χρόνια είναι έντονα ανοδική λόγω της αναζήτησης άλλων πηγών με στόχο την περιβαλλοντική και ενεργειακή ασφάλεια. 31

40 Κεφάλαιο Μέτρα μετριασμού Από τη διαθεσιμότητα των μέτρων για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής που υπήρχαν, προέκυψαν 10 μέτρα μετά από διάλογο με ειδικούς του επιστημονικού χώρου, τα οποία παρατίθενται στη συνέχεια με τους κωδικούς Μ1 Μ10 για την αντιστοίχηση αυτών με το ερωτηματολόγιο που παρατίθεται στο κεφάλαιο 5. Τα μέτρα αυτά είναι: Μ1 Χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας Οι ΑΠΕ, ή αλλιώς ήπιες μορφές ενέργειας, είναι μορφές ενέργειας που προέρχονται από διάφορες φυσικές διαδικασίες, δεν υπάρχουν σε συγκεκριμένη ποσότητα, και παραδείγματα αποτελούν ο άνεμος, η γεωθερμία και ο ήλιος. Ο όρος «ήπιες» αναφέρεται σε δυο βασικά χαρακτηριστικά τους: (α) κατά την εκμετάλλευσή τους δεν απαιτείται κάποια ιδιαίτερη παρέμβαση, όπως εξόρυξη, άντληση ή καύση, παρά μόνο η εκμετάλλευση της ήδη υπάρχουσας ροής ενέργειας στη φύση, και (β) πρόκειται για «καθαρές» μορφές ενέργειας, «φιλικές» προς το περιβάλλον, που δεν αποδεσμεύουν υδρογονάνθρακες (C x H y ), CO 2 ή τοξικά και ραδιενεργά απόβλητα, σε αντίθεση με τις μέχρι τώρα χρησιμοποιούμενες πηγές ενέργειας. Έτσι οι ΑΠΕ θεωρούνται από πολλούς μία αφετηρία για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο πλανήτης. Το ενδιαφέρον για την ευρύτερη αξιοποίηση των ΑΠΕ καθώς και για την ανάπτυξη αξιόπιστων και οικονομικά αποδοτικότερων τεχνολογιών εντάθηκε μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του Οι ΑΠΕ βασίζονται στην ηλιακή ακτινοβολία, με εξαίρεση τη γεωθερμική ενέργεια, η οποία είναι ροή ενέργειας από το εσωτερικό του φλοιού της γης, και την ενέργεια απ' τις παλίρροιες που εκμεταλλεύεται τη βαρύτητα. Ουσιαστικά οι υπόλοιπες μορφές ΑΠΕ είναι ηλιακή ενέργεια αποθηκευμένη σε άλλο μέσο όπως αποτελεί η βιομάζα η οποία είναι ηλιακή ενέργεια δεσμευμένη στους ιστούς των φυτών μέσω της φωτοσύνθεσης και η αιολική ενέργεια η οποία παράγεται από τη θέρμανση του αέρα, ενώ από την άλλη αυτές που βασίζονται στο νερό εκμεταλλεύονται τον κύκλο εξάτμισης-συμπύκνωσης του νερού και την κυκλοφορία του. Ηλιακή ενέργεια Η ηλιακή ενέργεια απαντάται σε κάθε σημείο του πλανήτη με διαφορετικές μορφές όπως το φως και η θερμότητα που λαμβάνουμε από τον ήλιο και άλλες ακτινοβολίες, καθώς και το φως και η θερμότητα είναι στην ουσία ένα συγκεκριμένο φάσμα της συνολικής ακτινοβολίας που προσπίπτει στον πλανήτη. Αυτή λοιπόν η ενέργεια, μαζί με άλλα μήκη κυμάτων ακτινοβολίας, θα υπάρχουν όσο υπάρχει ο ήλιος, δηλαδή για μερικά δισεκατομμύρια χρόνια ακόμα. Η εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας πραγματοποιείται για θέρμανση σε: (α) ενεργητικά ηλιακά συστήματα, όπως ο ηλιακός θερμοσίφωνας, (β) σε παθητικά συστήματα, όπως στους ενεργειακούς σχεδιασμούς κτιρίων, και (γ) στα φωτοβολταϊκά συστήματα για 32

41 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτό όμως που δύναται να καλύψει άμεσα τις ενεργειακές ανάγκες, είναι τα φωτοβολταϊκά συστήματα καθώς παράγουν άμεσα ηλεκτρική ενέργεια, και γι αυτό ολοένα και περισσότερα ηλιακά πάρκα κατασκευάζονται. Αυτό εκφράζεται ειδικότερα ως κεφαλήν εγκατεστημένη ισχύς φωτοβολταϊκών ανά χώρα. Στην Εικόνα 3.2. φαίνεται ότι οι νότιες χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, με εξαίρεση τη Γερμανία, κατέχουν τις πρώτες θέσεις καθώς διαθέτουν αρκετή ηλιοφάνεια για εκμετάλλευση. Η Γερμανία έχει τόσο μεγάλο ποσό λόγω την ανεπτυγμένης οικονομίας της που βασίζεται κυρίως σε κατασκευαστικές επιχειρήσεις και την ανάπτυξη νέων μηχανολογικών τεχνολογιών. Εικόνα 3.2: Κατά κεφαλήν εγκατεστημένη ισχύς φωτοβολταϊκών σε Watt ανά χώρα (Πηγή: Κ. Κουτελιδάκης, 2010) Αιολική ενέργεια Η αιολική ενέργεια προέρχεται από τη θέρμανση αερίων μαζών και τη μετακίνησή τους. Η εκμετάλλευσή της μετράει ήδη από πολύ παλιά στα ιστιοφόρα πλοία και αργότερα σε ανεμόμυλους καθώς και στην άντληση από τα πηγάδια. Σήμερα, η εκμετάλλευσή της έγκειται για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με ανεμογεννήτριες που μπορούν να φτάσουν σε ισχύ τα 5 MW και τα 140 m ύψος μαζί με τα πτερύγιά τους. Κατά κανόνα τοποθετούνται αρκετές μαζί σχηματίζοντας αιολικά πάρκα σε περιοχές που μετά από μελέτες φαίνεται ότι έχουν υψηλό αιολικό δυναμικό αλλά και ταυτόχρονα τηρούν κάποια μέτρα με βάση τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) που έχει εκπονηθεί εκ των προτέρων. Ειδικότερα, για μεγάλες ανεμογεννήτριες η ΜΠΕ είναι απαραίτητη καθώς τα αιολικά πάρκα δύναται να 33

42 Κεφάλαιο 3 προκαλέσουν απώλειες αποδημητικών πουλιών, έντονο θόρυβο λόγω των ταλαντώσεων αλλά και πιθανότατα να χρειαστεί αποψίλωση δέντρων για την εγκατάστασή τους. Το κόστος για τέτοιου είδους επενδύσεις είναι ιδιαίτερα μεγάλο αλλά αρκεί ωστόσο να γίνει κατανοητό το περιβαλλοντικό όφελος καθώς με μια ανεμογεννήτρια 1500 kw που θα λειτουργεί 20 χρόνια αποφεύγετε η χρήση 8000 τόνων λιγνίτη και οι εκπομπές τόνων CO 2. Ενδιαφέρον παρουσιάζει έρευνα που πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα Ολλανδών επιστημόνων, στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, για το παγκόσμιο αιολικό δυναμικό που αποδεικνύει ότι το 20% της γης έχει «αρκετό» άνεμο για εκμετάλλευση χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι πόλεις, οι λίμνες, τα βουνά, καθώς και τα εθνικά πάρκα. Το συνολικό δυναμικό ανέρχεται σε 96 petawatt, κάτι που αρκεί για να καλύψει περίπου 6 φορές την παγκόσμια ενεργειακή κατανάλωση ετησίως. Σε ορισμένες περιοχές όπως ο Καναδάς, το δυναμικό ήταν κατά 30 φορές υψηλότερο από την ετήσια κατανάλωση, όπως ακόμη και στη Δυτική Ευρώπη ο άνεμος αρκεί για να προσφέρει τη διπλάσια από την απαιτούμενη ενέργεια. Παράλληλα, με τα αποτελέσματα της έρευνας, διαπιστώθηκε και διατυπώθηκε ότι «αν θέλαμε να εκμεταλλευτούμε όλο το παγκόσμιο δυναμικό, το ηλεκτρικό ρεύμα θα κόστιζε 25 φορές περισσότερο απ όσο κοστίζει σήμερα». Αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι η συνολική ηλεκτρική ισχύς από ανεμογεννήτριες παγκοσμίως στα τέλη του 2008 έφτασε τα MW (GWEC, 2008) και στην Εικόνα 3.3 παρουσιάζεται η εξέλιξη της από το έτος Αναφορικά, στην Ελλάδα στα τέλη του 2008 η συνολική εγκατεστημένη ηλεκτρική ισχύς από ανεμογεννήτριες έφτασε τα 985 MW (GWEC, 2008). Ακόμα, στην Εικόνα 3.4 φαίνονται οι προοπτικές εξέλιξης στη Νότια Αμερική και στην Ασία, καθώς από το 2003 μέχρι το 2008 η ετήσια προστιθέμενη ηλεκτρική ισχύς καταγράφηκε να έχει δεκαπλασιαστεί. Στο άλλο άκρο, οι υπόλοιπες περιοχές που αναφέρονται στην Εικόνα 3.4, δε δείχνουν κανένα σημάδι ανάπτυξης λόγω και της οικονομικής κατάστασης των χωρών αυτών. Εικόνα 3.3: Παγκόσμια εγκατεστημένη ισχύς ανεμογεννητριών ανά έτος. (Πηγή: GWEC, 2008) 34

43 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Εικόνα 3.4: Ετήσια προστιθέμενη ηλεκτρική ισχύς από ανεμογεννήτριες ανά περιοχή. (Πηγή: GWEC, 2008) Υδατοπτώσεις Οι υδατοπτώσεις είναι επακόλουθο του κύκλου μεταφοράς του νερού από την επιφάνεια της γης στην ατμόσφαιρα. Αυτή η ενέργεια, όταν χρησιμοποιείται για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ονομάζεται υδροηλεκτρική, η οποία στην ουσία είναι η μετατροπή της μηχανικής ενέργειας του νερού των ποταμών σε ηλεκτρική ενέργεια με τη βοήθεια στροβίλων και ηλεκτρογεννητριών. Τα εργοστάσια υδροηλεκτρικής ενέργειας είναι εγκατεστημένα σε περιοχές με τρεχούμενο νερό όπως φράγματα κοιλάδων, τεχνητά φράγματα, ποτάμια έτσι ώστε να γίνεται μέγιστη εκμετάλλευση της ροής του νερού. Το κόστος του συστήματος ενός υδροηλεκτρικού σταθμού ποικίλλει ανάλογα με την υδατόπτωση (μεγάλη ή μικρή) και τη δυναμικότητά του, ενώ το κόστος ανά kw μειώνεται με την αύξηση του ύψους της υδατόπτωσης και της δυναμικότητας της μονάδας. Οι υδροηλεκτρικοί σταθμοί είναι ιδιαίτερα αποδοτικοί, αξιόπιστοι και με μεγάλη διάρκεια ζωής. Ακόμα, στα πλεονεκτήματά τους συγκαταλέγονται η δυνατότητα άμεσης σύνδεσηςαπόζευξης από το δίκτυο, η αυτόνομη λειτουργία τους, η παραγωγή ενέργειας χωρίς διακυμάνσεις και ο προβλέψιμος χρόνος απόσβεσης των αρχικών επενδύσεων, που οφείλεται στο χαμηλό κόστος συντήρησης και στην ανυπαρξία κόστους πρώτης ύλης. Αξίζει να σημειωθεί, ότι ενώ το νερό αποταμιεύεται σε ταμιευτήρες για μελλοντική του χρήση για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, μπορεί ταυτόχρονα να χρησιμοποιηθεί για άρδευση κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων. Αναφορικά, στη χώρα μας η ισχύς από υδροηλεκτρικά έργα φτάνει τα 120 MW (Επίσημη ιστοσελίδα ΥΠΕΚΑ, 2012). Γεωθερμία Η γεωθερμία είναι μια φυσική θερμική ενέργεια της Γης που διαρρέει από το εσωτερικό της προς την επιφάνειά της. Η θερμοκρασία του γεωθερμικού ρευστού ή ατμού, ποικίλει από 35

44 Κεφάλαιο 3 περιοχή σε περιοχή και συνήθως κυμαίνεται από 25 ο C μέχρι 360 ο C. Στις περιπτώσεις που τα γεωθερμικά ρευστά έχουν υψηλή θερμοκρασία (πάνω από 150 ο C), η γεωθερμική ενέργεια χρησιμοποιείται κυρίως για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ όταν η θερμοκρασία είναι χαμηλότερη χρησιμοποιείται για θέρμανση θερμοκηπίων, για τηλεθέρμανση, ακόμα και για υδατοκαλλιέργειες. Στις περιπτώσεις όπου η γεωθερμία χρησιμοποιείται για ηλεκτροπαραγωγή παρουσιάζει μεγάλα πλεονεκτήματα καθώς είναι σταθερά διαθέσιμη και μπορεί να λειτουργεί το 90% του χρόνου σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς σταθμούς που λειτουργούν το 65%-75% του χρόνου. Επιπλέον οι αντλίες γεωθερμικής ενέργειας μπορούν να χρησιμοποιηθούν οπουδήποτε καθώς καταλαμβάνουν μικρή επιφάνεια γης αλλά και δεν προκαλούν επιπτώσεις κατά τη διάρκεια διάνοιξης πηγαδιών. Από την άλλη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε οικιακές εφαρμογές για θέρμανση και ψύξη κτιρίων και για την παροχή ζεστού νερού. Η εφαρμογή αυτή μπορεί να λάβει χώρα σε οποιοδήποτε κτίριο αξιοποιώντας το ενεργειακό δυναμικό του εδάφους σε λιγότερο από 100 m βάθος. Με αυτό τον τρόπο καταναλώνεται 40% - 60% λιγότερη ηλεκτρική ενέργεια, για θέρμανση ή ψύξη κτιρίων, σε σχέση με τα κλιματιστικά της τελευταίας τεχνολογίας. Στην Ελλάδα γεωθερμία κατάλληλη για ηλεκτροπαραγωγή σε προσιτά βάθη υπάρχει στα νησιά του ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου (Μήλος, Κίμωλος, Σαντορίνη, Νίσυρος) καθώς και στη Λέσβο, στη Χίο, στη Σαμοθράκη και στην Αλεξανδρούπολη (Επίσημη ιστοσελίδα ΥΠΕΚΑ, 2012). Βιομάζα Με τον όρο βιομάζα καλείται η ύλη που έχει βιολογική (οργανική) προέλευση, δηλαδή οποιοδήποτε υλικό προέρχεται από ζωντανούς οργανισμούς (όπως είναι το ξύλο και άλλα δασικά προϊόντα, τα υπολείμματα καλλιεργειών, τα κτηνοτροφικά απόβλητα, τα απόβλητα βιομηχανιών τροφίμων κλπ.), και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο για την παραγωγή ενέργειας. Η βιομάζα αποτελεί μία δεσμευμένη και αποθηκευμένη μορφή της ηλιακής ενέργειας και είναι αποτέλεσμα της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας των φυτικών οργανισμών. Είναι η μόνη φυσικά ευρισκόμενη πηγή ενέργειας με άνθρακα που τα αποθέματά της υπάρχουν στη φύση σε τέτοια επάρκεια ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υποκατάστατο των ορυκτών καυσίμων. Η βιομάζα που παράγεται κάθε χρόνο στον πλανήτη, υπολογίζεται ότι ανέρχεται σε 172 δις τόνους ξηρού υλικού (Τσιλιγκιρίδης, 2006) με ενεργειακό περιεχόμενο δεκαπλάσιο της ενέργειας που καταναλίσκεται παγκοσμίως στο ίδιο διάστημα. Το τεράστιο αυτό ενεργειακό δυναμικό παραμένει κατά το μεγαλύτερο μέρος του ανεκμετάλλευτο, καθώς, σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις, μόνο το 1/7 της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας καλύπτεται από τη βιομάζα και αφορά κυρίως στις παραδοσιακές χρήσεις της (καυσόξυλα κλπ.). Οι κύριες 36

45 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής εφαρμογές που μπορούν να χρησιμοποιήσουν ως καύσιμο τη βιομάζα είναι η θέρμανση θερμοκηπίων, η θέρμανση κτιρίων με ατομικούς ή κεντρικούς λέβητες, η παραγωγή ενέργειας σε γεωργικές βιομηχανίες, η παραγωγή ενέργειας σε βιομηχανίες ξύλου, η τηλεθέρμανση και η παραγωγή ενέργειας σε μονάδες βιολογικού καθαρισμού και σε Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ). Τα πλεονεκτήματα με τη χρήση της βιομάζας είναι η αποφυγή της επιβάρυνσης της ατμόσφαιρας με το SO 2 που παράγεται κατά την καύση των ορυκτών καυσίμων και συντελεί στο φαινόμενο της όξινης βροχής, καθώς η περιεκτικότητα της βιομάζας σε θείο είναι πρακτικά αμελητέα, όπως επίσης η μείωση της ενεργειακής εξάρτησης, που είναι αποτέλεσμα της εισαγωγής καυσίμων από τρίτες χώρες. Ακόμα, η ενεργειακή αξιοποίηση της βιομάζας σε μια περιοχή αυξάνει την απασχόληση στις αγροτικές περιοχές με τη χρήση εναλλακτικών καλλιεργειών (διάφορα είδη ελαιοκράμβης, σόργο, καλάμι) και τη δημιουργία εναλλακτικών αγορών για τις παραδοσιακές καλλιέργειες. Ταυτόχρονα συμβάλλει στην αξιοποίηση του πληθυσμού στις εστίες του, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην κοινωνικό-οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Ενέργειες της θάλασσας Η θάλασσα καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη και ταυτόχρονα «περιέχει» μεγάλα ποσά ενέργειας μέσω των κυμάτων, των παλιρροιών, των θαλάσσιων ρευμάτων και των θερμοκρασιακών διαφορών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά οι συγκεκριμένες μορφές παραγωγής ενέργειας: Κύματα Η προφανέστερη μορφή ενέργειας της θάλασσας είναι οι κυματισμοί και γι αυτό η ιδέα για την εκμετάλλευση του θαλάσσιου κυματισμού δεν είναι νέα καθώς η πρώτη ευρεσιτεχνία χρονολογείται στα 1799 (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002), ενώ πλήθος άλλων τεχνολογιών επινοήθηκαν εντατικότερα στη δεκαετία του 1970, μετά τη μεγάλη πετρελαϊκή κρίση. Τέτοιες κατασκευές αποτελούν πλωτές δεξαμενές που γεμίζουν με τα κύματα και εκμεταλλεύονται την υψομετρική διαφορά καθώς και πλωτήρες που μετατρέπουν τη παλινδρομική κίνηση των κυμάτων σε ηλεκτρική μέσω μηχανικών ή υδραυλικών συστημάτων. Υπολογίζεται ότι η αξιοποίηση του 1% του κυματικού δυναμικού του πλανήτη θα κάλυπτε στο τετραπλάσιο την παγκόσμια ενεργειακή ζήτηση. Παρουσιάζει μεταξύ των ΑΠΕ την υψηλότερη ενεργειακή πυκνότητα, καθώς για παράδειγμα σε ημερήσια βάση, η ενέργεια κυματισμού ύψους 1 m μπορεί -σε μέτωπο πλάτους μόλις 1 m- να ξεπεράσει τις 300 kwh. Από την ενέργεια αυτή θα μπορούσε να μετατραπεί σε ηλεκτρισμό τουλάχιστον το 5%-10%, δηλαδή περίπου kwh ημερησίως (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). 37

46 Κεφάλαιο 3 Η παραγωγή ενέργειας από τα κύματα συγκεντρώνει τα πλεονεκτήματα των ΑΠΕ και επιπλέον, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες, οι εγκαταστάσεις κυματικής ενέργειας δεν δεσμεύουν γη, ενώ η οπτική και ακουστική όχληση είναι σχεδόν μηδενική. Ταυτόχρονα όμως υπάρχουν και δυσκολίες στην εφαρμογή καθώς οι κυματισμοί είναι τυχαίοι ως προς την διεύθυνση, το ύψος και τη φάση ενώ και οι φορτίσεις που θα πρέπει να αντέχουν σε περιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων μπορεί να είναι 100 φορές μεγαλύτερες από τις μέσες φορτίσεις που δέχονται οι κατασκευές σε συνήθεις καταστάσεις λειτουργίας (Μαυράκος, 2007). Αξίζει να αναφερθούν το σύστημα με πλωτήρες διαμέτρου 2 m το οποίο έχει κατασκευασθεί και δοκιμασθεί με επιτυχία από την ελληνική εταιρεία Κυματική Ενέργεια Α.Ε., καθώς και ένα άλλο σύστημα με πλωτές δεξαμενές στις ακτές της Δανίας, που και αυτό εφαρμόσθηκε με επιτυχία (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Μια άλλη κατασκευή για την εκμετάλλευση της ενέργειας των κυματισμών είναι τα πλωτά αρθρωτά συστήματα τα οποία στις αρθρώσεις φέρουν αντλίες, και με τις κινήσεις του κυματισμού οι αντλίες συμπιέζουν υδραυλικό υγρό και δίνουν κίνηση σε υδραυλικούς κινητήρες. Μια τέτοια εφαρμογή είναι το σύστημα Pelamis, της βρετανικής εταιρείας Pelamis Wave Power, ονομαστικής ισχύος 750 kw, το οποίο έχει ήδη δοκιμασθεί με επιτυχία σε διασυνδεδεμένη λειτουργία, ενώ ετοιμάζονται κυματικά πάρκα με πολλές μηχανές Pelamis στις πορτογαλικές, σκοτσέζικες και βρετανικές ακτές (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Τέλος, υπάρχει και η παλλόμενη στήλη ύδατος, που είναι ένας θάλαμος αέρα βυθισμένος κατακόρυφα στο μισό μήκος του περίπου και ανοικτό από την πλευρά του πυθμένα. Εικόνα 3.5: Pelamis (Πηγή: European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002) Η παλινδρομική κίνηση της θαλάσσιας επιφάνειας προκαλεί ρυθμική συμπίεση-αποσυμπίεση της αέριας μάζας μέσα στο θάλαμο, η οποία χρησιμοποιείται για την κίνηση αεροστρόβιλου. 38

47 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Σταθμοί της κατηγορίας αυτής έχουν εγκατασταθεί στις Πορτογαλικές Αζόρες και στη νήσο Islay στη βόρεια Σκοτία. Παλίρροια Οι αυξομειώσεις της στάθμης της θάλασσας, κατά την παλίρροια, δύναται να εκμεταλλευθούν με την κατασκευή ενός φράγματος στην είσοδο ενός κόλπου ή θαλάσσιου διαύλου, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μία φυσική δεξαμενή, όπου με την άνοδο της παλίρροιας το νερό εισέρχεται στη φυσική αυτή δεξαμενή μέσα από υδατοφράκτες, οι οποίοι κλείνουν όταν η παλίρροια φτάσει στο μέγιστο σημείο (ζενίθ). Οι υδατοφράκτες ανοίγουν πάλι στο κατώτερο σημείο (ναδίρ) της παλίρροιας, επιτρέποντας την έξοδο του νερού διά μέσου υδροστροβίλων. Τέτοιοι σταθμοί έχουν κατασκευασθεί ανά τον κόσμο και ο μεγαλύτερος από αυτούς κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1960 στη γαλλική πόλη La Rance, συνολικής ισχύος 240 MW (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002), και λειτουργεί από τότε με επιτυχία. Στο Εικόνα 3.6 υπάρχει απεικόνιση του τρόπου λειτουργίας του σταθμού καθώς και η απελευθέρωση των υδάτων τις πρωινές ώρες. Εικόνα 3.6: Ο σταθμός στη La Rance.(Πηγή: European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002) Θερμική ενέργεια Η θερμική ενέργεια των ωκεανών μπορεί να αξιοποιηθεί με την αξιοποίηση της διαφοράς θερμοκρασίας μεταξύ του θερμότερου επιφανειακού νερού και του ψυχρότερου νερού σε μεγαλύτερο βάθος. Η διαφορά αυτή πρέπει να είναι τουλάχιστον 3,5 ο C και η απόδοση κυμαίνεται στα 40 kw - 70 kw ανά μέτρο μετώπων κύματος (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Δεν έχει εφαρμοσθεί σε μεγάλη κλίμακα καθώς το κόστος μεταφοράς της ενέργειας στη στεριά είναι ιδιαίτερα υψηλό. Θαλάσσια ρεύματα Τα θαλάσσια ρεύματα είναι μια μεγάλη πηγή ενέργειας της θάλασσας και είναι σχετικά πιο εύκολα εκμεταλλεύσιμη καθώς διέπεται από αρκετές όμοιες αρχές με την εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας. Τα θαλάσσια ρεύματα μπορεί να είναι είτε λόγω θερμοκρασιακών διαφορών είτε λόγω της παλίρροιας. Τα ρεύματα αυτά, είναι ισχυρά και θεωρούνται ιδιαίτερα κατάλληλα για ενεργειακή αξιοποίηση επειδή εμφανίζονται σε σχετικά μικρά βάθη. Λόγω της 39

48 Κεφάλαιο 3 πολύ μεγαλύτερης πυκνότητας του ύδατος σε σχέση με το νερό, το μέγεθος ενός στροβίλου παλιρροιακού ρεύματος είναι περίπου το 1/4 από αυτό μίας ανεμογεννήτριας της ίδιας ηλεκτρικής ισχύος. Επιπλέον, η οπτική και ακουστική όχληση από στροβίλους παλιρροιακών ρευμάτων είναι ελάχιστη. Στην Ευρώπη, αξιοποιήσιμα παλιρροιακά ρεύματα εντοπίζονται στα στενά της Μάγχης και στη νότια Ιρλανδία. Επίσης σημαντικά ρεύματα απαντώνται στην περιοχή της Μεσσίνας στην Ιταλία, καθώς και στο Αιγαίο Πέλαγος, με γνωστότερο το ρεύμα του Ευρίπου. Αν και η συστηματική έρευνα στον τομέα αυτό ξεκίνησε την τελευταία δεκαετία, ήδη στην Ευρώπη έχουν εγκατασταθεί και λειτουργούν με επιτυχία αρκετοί πιλοτικοί σταθμοί. Ο πιο πρόσφατος εγκατεστημένος σταθμός είναι το SeaGen Tidal System στο Strangford Lough της Β. Ιρλανδίας, 400 μέτρα από την ακτή. Είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο σύστημα παραγωγής ενέργειας από παλιρροιακά ρεύματα, με δυναμικότητα 1,2 MW (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Μ2 Χρήση καυσίμων χαμηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα και βιοκαύσιμα 1 ης και 2 ης γενιάς Όπως τα αυτοκίνητα, οι λέβητες και η βιομηχανία επιδιώκουν καθαρότερες τεχνολογίες, έτσι και τα καύσιμα που χρησιμοποιούνται σε αυτά οφείλουν να γίνουν καθαρότερα. Η δημιουργία μιας νέας γενιάς καυσίμων με πραγματικά χαμηλές εκπομπές άνθρακα είναι ζωτικής σημασίας για τον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου. Τα εναλλακτικά καύσιμα όπως το υγραέριο (Liquefied Petroleum Gas - LPG), το συμπιεσμένο φυσικό αέριο (Compressed Natural Gas - CNG), το υδρογόνο (H 2 ), καθώς και τα βιοκαύσιμα προσφέρουν μειώσεις των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου από 10% έως 50% κατά τη διάρκεια ολόκληρου του κύκλου των καυσίμων ανάλογα με το πώς παράγονται και που χρησιμοποιούνται. Τα καύσιμα αυτά, ωστόσο, πάσχουν συχνά από το υψηλότερο κόστος, την περιορισμένη αυτονομία, την έλλειψη της προσφοράς καυσίμων και των υποδομών ανεφοδιασμού, καθώς και την ανάγκη για ειδικά σχεδιασμένους κινητήρες. Επιπρόσθετα, τα καύσιμα υποκατάστασης και ιδιαίτερα τα βιοκαύσιμα επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από περιορισμούς καθώς πρέπει να αναμειχθούν με καύσιμα πετρελαίου για να χρησιμοποιηθούν αλλά υπόσχονται μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στις μεταφορές κατά τη διάρκεια των επόμενων 15 ετών έως και 20%. Η χρήση του υγραερίου (LPG) στα οχήματα μπορεί να συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών τους σε αέρια του θερμοκηπίου κατά σχεδόν 20% σε σύγκριση με τα βενζινοκίνητα οχήματα. Ωστόσο, το δυναμικό LPG ως μια μεγάλης κλίμακας καυσίμων μεταφοράς είναι περιορισμένο λόγω του ότι τα αποθέματα είναι πολύ μικρότερα από εκείνα του αργού πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Αντίστοιχα, το φυσικό αέριο (CNG) μπορεί να μειώσει τις εκπομπές CO 2 κατά περίπου 30%, και ενώ δεν υπάρχει ένα πλήρες δίκτυο σταθμών 40

49 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής ανεφοδιασμού ωστόσο είναι εύκολο να δημιουργηθεί καθώς σχεδόν παντού υπάρχει υποδομή ανεφοδιασμού φυσικού αερίου. Ακόμα, το φυσικό αέριο χρησιμοποιείται ευρέως για τη θέρμανση κτιρίων ως αντικατάσταση του πετρελαίου, με μειωμένα έξοδα αλλά και μειωμένες εκπομπές. Επίσης τα τελευταία χρόνια το φυσικό αέριο χρησιμοποιείται αρκετά και για την ηλεκτροπαραγωγή. Ακόμα υπάρχουν και τα βιοκαύσιμα που παράγονται από διάφορα φυτά αλλά κυρίως από τη κυτταρίνη, το ζαχαροκάλαμο, τη σόγια και το καλαμπόκι, το οποία αφού καλλιεργηθούν και συλλεχθούν οδηγούνται σε ειδικούς μύλους λαμβάνοντας την λεγόμενη αιθανόλη. Η αιθανόλη, προτού χρησιμοποιηθεί, χρειάζεται να αναμιχθεί με πετρέλαιο ή βενζίνη μέχρι ένα ποσοστό το οποίο εξαρτάται από την τεχνολογία της μηχανής που θα χρησιμοποιηθεί, με φανερά αποτελέσματα τις μειωμένες εκπομπές αλλά και τη μειωμένη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Εντούτοις, δίνοντας έμφαση στο περιβαλλοντικό όφελος από μια τέτοια διαδικασία, χρειάζεται να εξεταστεί ολόκληρος ο κύκλος ζωής της αιθανόλης και συνεπώς να συμπεριληφθούν στις εκπομπές και οι εκπομπές εκείνες από τα μηχανήματα που συνέβαλλαν στη σπορά, τη συλλογή και τη μεταφορά καθώς και από το μύλο που έγινε η επεξεργασία. Μετά από διαρκή έρευνα, ο καθηγητής David Pimental από το Πανεπιστήμιο Cornell διαπίστωσε ότι το καθαρό περιβαλλοντικό κέρδος, από το καλαμπόκι lowa στην Αιόβα, είναι πολύ μικρό ενώ αν ήταν σε άλλο μέρος, και ανάλογα με τη χρήση γης, το αποτέλεσμα μπορεί να ήταν και αρνητικό. Στον τομέα της παραγωγής βιοκαυσίμων υπάρχει τα τελευταία χρόνια μια προσπάθεια για τη δημιουργία βιοκαυσίμων 2 ης γενιάς τα οποία παράγονται από τα αγροτικά υπολείμματα, από τα παραπροϊόντα επεξεργασίας ξύλου και από τα βιομηχανικά και αστικά οργανικά απόβλητα. Έτσι, δεν θα υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ διατροφικών καλλιεργειών και πρώτων υλών βιοκαυσίμων ενώ παράλληλα θα αυξηθεί και ο βαθμός μετατροπής άνθρακα σε τελικό προϊόν με σχετικά χαμηλό κόστος και ανταγωνιστικές τιμές τελικού προϊόντος. Οι μέχρι στιγμής επικρατέστερες τεχνολογίες είναι η ενζυματική υδρόλυση λιγνοκυτταρινικού υλικού και οι θερμοκαταλυτικές διεργασίες. Η αποδοτικότητα τους εξαρτάται από τις υπάρχουσες υποδομές αλλά και από τη σύσταση της διαθέσιμης πρώτης ύλης καθώς και από τη χρήση τηλεθέρμανσης για αεριοποίηση των βιοκαυσίμων. Τέλος η παράλληλη καύση τους με άνθρακα για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας αυξάνει την απόδοση ενώ παράλληλα μειώνει τις εκπομπές CO 2 λόγω αντικατάστασης του άνθρακα. Η παραγωγή βιοκαυσίμων με θερμοκαταλυτικές διαδικασίες έχει ως κύρια πλεονεκτήματα τη χρήση των υπαρχουσών υποδομών, τον υψηλό βαθμό μετατροπής άνθρακα σε τελικό προϊόν, την παραγωγή προϊόντων συμβατών με τα σημερινά καύσιμα και το χαμηλό κόστος λειτουργίας, ενώ το μεγάλο αρχικό κόστος επένδυσης, σε περίπτωση νέων εγκαταστάσεων, και η ανάγκη για μεγάλες ποσότητες βιομάζας σαν πρώτη ύλη μειώνουν την ευκολία χρήσης 41

50 Κεφάλαιο 3 αυτής της μεθόδου (Λιάπης, 2010). Από την άλλη, η ενζυματική υδρόλυση λιγνοκυτταρινικού υλικού έχει χαμηλότερο κόστος επένδυσης και παράλληλα είναι φιλικότερη διαδικασία ως προς το περιβάλλον σε σύγκριση με την προηγούμενη μέθοδο, ενώ παράλληλα έχει προϊόντα υψηλού αριθμού οκτανίων (Τριανταφυλλίδης, 2007). Στα μειονεκτήματα της μεθόδου αυτής συγκαταλέγονται το υψηλό λειτουργικό κόστος λόγω αυξημένης ζήτησης νερού και ενέργειας, η μερική μετατροπή (66%) του άνθρακα της βιομάζας σε αιθανόλη και η περιορισμένη συμβατότητα με τις υπάρχουσες υποδομές μεταφοράς και αποθήκευσης (Λιάπης, 2010). Μ3 Βελτίωση ενεργειακής απόδοσης Η παραγωγή ενέργειας με φιλικότερα μέσα μόνο δεν αρκεί για την αντιμετώπιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής. Παράλληλα χρήζει ιδιαίτερης ανάγκης η πιο αποδοτική χρήση της ενέργειας, δηλαδή η μείωση του ποσού της ενέργειας που απαιτείται για την παροχή προϊόντων και υπηρεσιών. Έτσι η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης στα κτίρια, τις μεταφορές και τη βιομηχανία κρίνεται αναγκαία για το μετριασμό των εκπομπών. Παρακάτω παρουσιάζονται με λεπτομέρεια καθένας από τους αναφερόμενους τομείς: Κτίρια Τα περισσότερα κτίρια που είναι χτισμένα πριν το 1990 έχουν πολύ χαμηλή αποδοτικότητα και αυτό κυρίως οφείλεται στην ελλιπή θερμομόνωση του σκελετού αλλά και στα κουφώματα, ενώ ακόμα και σε καινούρια κτίρια, η αποδοτικότητα είναι μειωμένη λόγω λανθασμένου προσανατολισμού, χωροκατανομής και σχεδιασμού (Παπαδόπουλος, 1999). Ως εκ τούτου, αυξάνεται το ενδιαφέρον και συνάμα η ανάγκη για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και γενικά ενός πιο προσεγμένου σχεδιασμού όσον αφορά στην απαίτηση των κτιρίων σε ενέργεια για ψύξη, θέρμανση και φωτισμό. Πρώτον, η θέση και το περιβάλλον του κτιρίου διαδραματίζουν βασικό ρόλο στη ρύθμιση της θερμοκρασίας και στο φωτισμό του, όπως για παράδειγμα αναφέρονται τα δέντρα και οι λόφοι, τα οποία μπορούν να παρέχουν σκιά και άνεμο. Ακόμα, σε ψυχρότερα κλίματα ο σχεδιασμός των κτιρίων με νότιο προσανατολισμό στα παράθυρα αυξάνει την ποσότητα του ήλιου και συνεπώς της θερμικής ενέργειας που εισέρχονται στο κτίριο, ενώ κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει και με παθητικά ηλιακά συστήματα θέρμανσης. Ακόμα, σκούρο χρώμα στις στέγες μπορεί να αυξήσει μέχρι 39 C τη θερμοκρασία της στέγης σε σχέση με λευκές ανακλαστικές επιφάνειες, και έτσι ένα μέρος αυτής της επιπλέον θερμότητας μεταδίδεται στο εσωτερικό του κτιρίου. Αντίστοιχα είναι και τα αποτελέσματα για θερμά κλίματα όσον αφορά στις απαιτήσεις σε ενέργεια για ψύξη με υπεροχή του λευκού χρώματος στις στέγες. Η σωστή τοποθέτηση των παραθύρων και οι φεγγίτες, καθώς και η χρήση των αρχιτεκτονικών 42

51 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στοιχείων που αντανακλούν το φως σε ένα κτίριο μπορεί να μειώσει την ανάγκη για τεχνητό φωτισμό. Παράλληλα, η επιλογή του καυσίμου (φυσικό αέριο, πετρέλαιο) και της τεχνολογίας θέρμανσης ή ψύξης χώρων μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στη χρήση της ενέργειας και της αποδοτικότητας. Για παράδειγμα, η αντικατάσταση ενός παλαιότερου φούρνου φυσικού αερίου αποδοτικότητας 50% με ένα νέο αποδοτικότητας 95% μπορεί να μειώσει ουσιαστικά τη χρήση της ενέργειας, των εκπομπών CO 2, καθώς και το χειμώνα το κόστος για φυσικό αέριο. Οι αντλίες θερμότητας μπορεί να είναι πολύ αποδοτικές, ενεργειακά και οικονομικά, καθώς χρησιμοποιούν τέσσερις φορές λιγότερη ηλεκτρική ενέργεια για να προσφέρουν ισοδύναμο ποσό θερμότητας σε σχέση με μια ηλεκτρική θερμάστρα. Ένα άλλο πλεονέκτημα της αντλίας θερμότητας είναι ότι μπορεί να αντιστραφεί η λειτουργία της το καλοκαίρι και να λειτουργεί για την ψύξη του αέρα με τη μεταφορά θερμότητας από το κτίριο προς το έδαφος. Μειονέκτημά τους αποτελεί το υψηλό αρχικό κόστος επένδυσης, ωστόσο αυτό μπορεί να αποσβεστεί σε διάστημα πέντε με δέκα ετών. Μεταφορές Η αποδοτικότητα των μεταφορών κρίνεται αναγκαίο να βελτιωθεί καθώς περίπου το ένα τρίτο των εκπομπών οφείλεται σε αυτές. Στο σύνολό τους οι εταιρίες παραγωγής κινητήρων, από κινητήρες αεροσκαφών μέχρι αυτοκινήτων, έχουν στραφεί περισσότερο προς τη μείωση των εκπομπών και τη μείωση κατανάλωσης καυσίμου παρά προς της αύξηση της ισχύος. Αυτό βέβαια επήλθε από την ανάγκη τήρησης των προδιαγραφών των εκπεμπόμενων ρύπων καθώς και για τη μείωση του κόστους χρήσης, είτε είναι αεροπλάνο για μείωση των εξόδων της εταιρείας, είτε πρόκειται για αυτοκίνητο για τη μείωση του κόστους της βενζίνης στον καθημερινό καταναλωτή. Με τον τρόπο αυτό παρατηρείται ολοένα και περισσότερα αυτοκίνητα με σύστημα start and stop, σύστημα ανάκτησης ενέργειας κατά το φρενάρισμα, μικρότερους συντελεστές οπισθέλκουσας, ακόμα και μικρούς κινητήρες με τούρμπο σε μεγάλα αυτοκίνητα ενώ παράλληλα η εξέλιξη και η παραγωγή υβριδικών αυτοκινήτων αυξάνεται με ιδιαίτερα ταχύτατους ρυθμούς. Βιομηχανία Η βιομηχανία καταναλώνει ένα μεγάλο ποσό ενέργειας για να τροφοδοτήσει ένα ευρύ φάσμα της παραγωγής. Πολλές βιομηχανικές διαδικασίες απαιτούν μεγάλες ποσότητες θερμότητας και μηχανικής ενέργειας, τις περισσότερες εκ των οποίων τις λαμβάνουν από το φυσικό αέριο, τα καύσιμα πετρελαίου και ως ηλεκτρική ενέργεια. Επειδή όμως οι βιομηχανικές διαδικασίες είναι τόσο διαφορετικές, είναι αδύνατο να περιγραφεί το πλήθος των πιθανών ευκαιριών για την ενεργειακή απόδοση τους. 43

52 Κεφάλαιο 3 Πολλά εξαρτώνται από τις τεχνολογίες και τις διαδικασίες που χρησιμοποιούνται σε κάθε βιομηχανική μονάδα. Ωστόσο, υπάρχουν μια σειρά από διαδικασίες και ενεργειακές υπηρεσίες που χρησιμοποιούνται ευρέως σε πολλές βιομηχανίες. Διάφορες βιομηχανίες παράγουν ατμό και ηλεκτρισμό για μετέπειτα χρήση εντός των εγκαταστάσεων τους. Όταν παράγεται ηλεκτρική ενέργεια, η παραγόμενη θερμότητα που παράγεται μπορεί να αξιοποιηθεί και να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή ατμού, θέρμανσης ή άλλους βιομηχανικούς σκοπούς. Συμβατική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας έχει περίπου απόδοση 30% ενώ η συνδυασμένη παραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού (συμπαραγωγή) μετατρέπει έως και 90% των καυσίμων σε ωφέλιμη ενέργεια. Οι τεχνολογίες αυτές είναι πιο αποδοτικές και παράγουν λιγότερους ρύπους. Ακόμα, πάνω από το 45% των καυσίμων που χρησιμοποιούνται από τους κατασκευαστές των ΗΠΑ έχει χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή ατμού. Η τυπική βιομηχανική εγκατάσταση μπορεί να μειώσει αυτή τη χρήση ενέργειας κατά 20% με μονωτικό ατμού και συμπυκνωμάτων, γραμμές επιστροφής συμπυκνωμάτων και σταματώντας τις διαρροές ατμού με τακτική συντήρηση. Επιπρόσθετα, οι ηλεκτροκινητήρες συνήθως λειτουργούν με σταθερή ταχύτητα, αλλά μια μεταβλητή ταχύτητα επιτρέπει την παραγωγή ενέργειας του κινητήρα να ταιριάζει με το απαιτούμενο φορτίο, ενώ επιτυγχάνει και εξοικονόμηση ενέργειας που κυμαίνεται από 3% έως 60%, ανάλογα με τη χρήση του κινητήρα. Η βιομηχανία χρησιμοποιεί ένα μεγάλο αριθμό αντλιών και συμπιεστών όλων των σχημάτων και μεγεθών σε μια ευρεία ποικιλία εφαρμογών. Η αποτελεσματικότητα των αντλιών και συμπιεστών εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά συχνά μπορούν να γίνουν βελτιώσεις με την εφαρμογή καλύτερου έλεγχου της διαδικασίας και καλύτερης συντήρησης. Μ4 Αξιοποίηση και εκμετάλλευση βιοαερίου Η οργανική ύλη των ζωικών λυμάτων περιέχει ενέργεια δεσμευμένη στα μόριά της, που κατά το μεγαλύτερο μέρος μπορεί να χρησιμοποιηθεί από διάφορους μικροοργανισμούς για τις ανάγκες του μεταβολισμού τους. Η ενέργεια αυτή προέρχεται από την ηλιακή ενέργεια που δεσμεύτηκε στις ζωοτροφές με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης και δεν χρησιμοποιήθηκε από τα ζώα για τις ενεργειακές τους ανάγκες. Η επεξεργασία των λυμάτων αυτών μπορεί να γίνει σε αερόβιες συνθήκες δράσης, όπου ευνοούνται αερόβιοι μικροοργανισμοί που οξειδώνουν εξ ολοκλήρου την οργανική ύλη των αποβλήτων και παράγουν σταθερά αβλαβή τελικά προϊόντα όπως CO 2 και H 2 O που όμως δεν παρουσιάζουν ενεργειακό ενδιαφέρον. Αντίθετα, αν οι συνθήκες δράσης είναι αναερόβιες ευνοούνται διάφοροι αναερόβιοι μικροοργανισμοί που οξειδώνουν μερικώς την οργανική ύλη και παράγουν τελικά ένα αέριο μίγμα πλούσιο σε μεθάνιο (CH 4 ) και συνεπώς με ενεργειακό ενδιαφέρον που ονομάζεται βιοαέριο. 44

53 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Το βιοαέριο είναι άχρωμο με χαρακτηριστική οσμή στάβλου λόγω των διαφόρων προσμίξεων. Σαν τυπική σύσταση θεωρείται 65% CH 4 και 35% CO 2. Η θερμογόνος δύναμή του κυμαίνεται από 4500 kcal έως 7000 kcal με τιμή 5700 kcal (Τσιλιγκιρίδης, 2006) για την τυπική του σύσταση. Η διαφορά του βιοαερίου με τα ορυκτά καύσιμα είναι ότι αποτελεί μια «καθαρή» μορφή ενέργειας. Αυτό σημαίνει ότι το συνολικό ισοζύγιο των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που παράγεται κατά την καύση του βιοαερίου είναι ισοδύναμο αυτού που απορροφάται κατά την παραγωγή του, και επομένως δεν επιβαρύνει την ατμόσφαιρα. Βιοαέριο, όμως, παράγεται και στους Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των αστικών απορριμμάτων αποτελείται από οργανικά στερεά (υπολείμματα τροφής, χαρτιά). Στο εσωτερικό του χώρου ταφής λαμβάνει χώρα η αποσύνθεση της οργανικής αυτής ύλης κάτω από τη δραστηριότητα μικροοργανισμών, όπως βακτήρια και μύκητες. Στην επιφάνεια της απόθεσης υπάρχει αερόβια ζύμωση που δίνει σαν κύρια προϊόντα H 2 O και CO 2. Αντίθετα, στα βαθύτερα στρώματα της απόθεσης η έλλειψη αέρα οδηγεί γρήγορα σε συνθήκες αναερόβιας ζύμωσης που δίνει σαν κύριο προϊόν το βιοαέριο. Για να υπάρξει σταθερή παραγωγή βιοαερίου πρέπει να περάσουν άλλα τρία στάδια, η αερόβια ζύμωση, η αναερόβια αλλά όχι μεθανογενής ζύμωση και η αναερόβια μεθανογενής ασταθή ζύμωση. Αυτές οι τρεις φάσεις μπορεί να διαρκέσουν από 180 ημέρες έως 500 ημέρες ανάλογα με τις συνθήκες της απόθεσης (Τσιλιγκιρίδης, 2006). Κάθε τόνος απορριμμάτων μπορεί να παράγει μέχρι 300 m 3 βιοαέριο μέσα σε χρονικό ορίζοντα μερικών δεκαετιών. Το πρόβλημα με τη χρήση του βιοαερίου είναι ότι πρέπει να επεξεργαστεί στο σημείο παραγωγής του καθώς είναι δύσκολη η υγροποίησή του και η ελαστικότητα στην παραγωγή του είναι μικρή. Οι πιο εύκολες εφαρμογές του είναι στην κτηνοτροφία για θέρμανση στάβλων, ξήρανση ζωοτροφών και ηλεκτροδότηση. Σε χώρες με χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης η χρήση του βιοαερίου στον οικιακό τομέα για μαγείρεμα, φωτισμό και θέρμανση είναι μεγάλης σημασίας. Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί η τάση για στροφή προς μεγάλες κτηνοτροφικές μονάδες και κατάργηση των μικρών οικογενειακών μονάδων. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να προκύψουν προβλήματα στη διάθεση των ζωικών αποβλήτων καθώς και στην έκλυση οσμών. Παρόμοια τάση υπάρχει και για τη δημιουργία λιγότερων και μεγαλύτερων ΧΥΤΑ. Έτσι, η εκμετάλλευση του βιοαερίου για παραγωγή ενέργειας και θερμότητας (συμπαραγωγή) δίνει τη λύση, ενώ παράλληλα καθιστά τα απόβλητα πηγή εισοδήματος. Μάλιστα με τις νέες τιμές για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από βιοαέριο γίνεται αρκετά γρήγορα η απόσβεση της κατασκευής μιας τέτοιας μονάδας. Ακόμα το βιοαέριο μετά από την επεξεργασία και την αναβάθμισή του, μπορεί να διοχετευθεί σε δίκτυο φυσικού αερίου, ή ακόμα και να χρησιμοποιηθεί για την κίνηση των αυτοκινήτων. 45

54 Κεφάλαιο 3 Μ5 Τεχνολογία δέσμευσης και αποθήκευσης άνθρακα (Γεωμηχανική 1) Η πιο καθαρή παραγωγή ενέργειας προέρχεται από τις ΑΠΕ, όπως είναι ο ήλιος και ο άνεμος. Ωστόσο τα ορυκτά καύσιμα όπως το κάρβουνο, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο θα συνεχίσουν να διαδραματίζουν σημαντικό και ουσιαστικό ρόλο στην παραγωγή ενέργειας κατά το πρώτο μισό αυτού του αιώνα, και ως εκ τούτων απαιτούνται νέες τεχνολογίες για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από αυτές τις πηγές. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό εάν ληφθεί υπόψη ότι η παγκόσμια ζήτηση για ενέργεια αναμένεται να διπλασιαστεί έως το 2050 και ότι η ηλεκτροπαραγωγή από ορυκτά καύσιμα ευθύνεται περίπου για το ένα τρίτο των εκπομπών CO 2 στην Ευρώπη (Ραμαντάνης, 2009). Επομένως, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να μειωθούν οι εκπομπές από την ηλεκτροπαραγωγή από μονάδες ορυκτών καυσίμων, και γι αυτό υπάρχει μια πολλά υποσχόμενη τεχνολογία, αυτή της δέσμευσης, μεταφοράς και αποθήκευσης CO 2 (Carbon Capture and Storage- CCS). Η εν λόγω τεχνολογία, είναι μια διαδικασία που αποτελείται από 3 βασικά στάδια: (α) τη συλλογή του CO 2 που παράγεται από τη καύση ορυκτών καυσίμων, (β) τη μεταφορά του στο υπέδαφος και (γ) την ασφαλή ταφή του, ώστε να μη διαφύγει στην ατμόσφαιρα. Πιο αναλυτικά, τα τρία αυτά στάδια είναι: Συλλογή CO 2 Για να συλλεχθεί το CO 2 υπάρχουν πολλές τεχνολογίες αλλά οι πιο εμπορικές και υπό ανάπτυξη τεχνολογίες είναι ο διαχωρισμός CO 2 από το καυσαέριο, η καύση σε συνθήκες καθαρού οξυγόνου και η παραγωγή καυσίμου που δεν περιέχει άνθρακα. Ο διαχωρισμός του CO 2 από το καυσαέριο μπορεί να γίνει με απορρόφηση, με προσρόφηση, με μεμβράνες διαφορετικής διαπερατότητας και με ψύξη ή συμπύκνωση του CO 2. Η πιο ώριμη τεχνική μέχρι στιγμής είναι η απορρόφηση καθώς οι άλλες δεν είναι τόσο ανεπτυγμένες. Από την άλλη, η τεχνολογία καύσης σε συνθήκες καθαρού οξυγόνου βασίζεται στο γεγονός ότι όταν η καύση του λιγνίτη, των υδρογονανθράκων ή του συνθετικού αερίου πραγματοποιείται με καθαρό οξυγόνο, το παραγόμενο καυσαέριο περιέχει κυρίως CO 2 και νερό (H 2 O). Με ψύξη των καυσαερίων, το Η 2 Ο που περιέχεται στο καυσαέριο συμπυκνώνεται και παράγεται σχεδόν καθαρό αέριο CO 2. Στη συνέχεια, αυτό συμπιέζεται και μεταφέρεται στην τοποθεσία αποθήκευσης. Η μέθοδος αυτή μπορεί να εφαρμοσθεί σε ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, αεριοστρόβιλους και σταθμούς συνδυασμένου κύκλου με οποιοδήποτε ορυκτό καύσιμο. Για την παραγωγή του οξυγόνου είναι απαραίτητη μια μονάδα διαχωρισμού του αέρα η οποία, όμως, είναι πολύ ενεργοβόρα και μπορεί να καταναλώσει έως και το 15% της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας. Σύμφωνα με την τεχνολογία παραγωγής καυσίμου χωρίς άνθρακα, ο άνθρακας απομακρύνεται από το καύσιμο πριν αυτό οδηγηθεί για καύση. Στην τυπική διαδικασία του συνδυασμένου κύκλου με αεριοποίηση (Integrated Gasification Combined Cycle - IGCC) το 46

55 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στερεό καύσιμο κονιορτοποιείται και διαλύεται σε νερό. Στη συνέχεια, το διάλυμα θερμαίνεται με οξυγόνο ή αέρα στους 1300 Κ περίπου και παράγεται ένα αέριο μίγμα που αποτελείται κυρίως από υδρογονάνθρακες καi CO. Ακολουθεί αντίδραση μετατροπής του CO σε CO 2 και H 2 O και τελικά το αέριο καύσιμο που παράγεται περιέχει Η 2 και CO 2 και μετά αυτό διαχωρίζεται. Μια άλλη μέθοδος για την απομάκρυνση του άνθρακα από το καύσιμο, που βασίζεται στην ίδια κύρια μεθοδολογία που μόλις αναφέρθηκε, είναι η ταυτόχρονη πραγματοποίηση των τριών αντιδράσεων, και συγκεκριμένα της αεριοποίησης, της μετατροπής του CO και της απομάκρυνσης του CO 2. Σε αυτή τη διεργασία αναμένεται μείωση της κατανάλωσης ισχύος της τάξης του 20% - 25%. Μεταφορά CO 2 Για την μεταφορά του CO 2 από τους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στους ταμιευτήρες αποθήκευσης υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά συστήματα: (α) μεταφορά με φορτηγά μεγάλης χωρητικότητας καθώς παρέχει αξιοπιστία, προσαρμογή και ευελιξία, (β) μεταφορά με τραίνα με ειδικά προσαρμοσμένα βαγόνια, τα οποία μπορούν να μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες CO 2 σε μεγάλες αποστάσεις, (γ) μεταφορά με βυτιοφόρα πλοία όταν υπάρχουν μεγάλες θαλάσσιες αποστάσεις με μεγάλο πλεονέκτημα την οικονομική αποδοτικότητα αφού έτσι μπορούν να μεταφερθούν πολύ μεγάλες ( m m 3 ) ποσότητες CO 2 και (δ) μεταφορά με αγωγούς, τρόπο με τον οποίο μεταφέρεται CO 2 από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και θεωρείται ως η πιο αποδοτική οικονομικά τεχνολογία για συνεχή μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων CO 2. Βέβαια κατά τη μεταφορά σε αγωγούς πρέπει να πληρούνται οι απαιτούμενες προδιαγραφές της πίεσης, του σημείου δρόσου και των περιεκτικοτήτων σε Ν 2, Ο 2 και Αργό (Ar). Αποθήκευση CO 2 Για την τελική φάση, οι ταμιευτήρες αποθήκευσης CO 2 θα πρέπει να διαθέτουν μεγάλη χωρητικότητα ενώ παράλληλα θα πρέπει να παρέχουν και ένα αποδεδειγμένα ασφαλές και σίγουρο περιβάλλον αποθήκευσης. Η ιδέα της υπόγειας αποθήκευσης σε ταμιευτήρες πετρελαίου και φυσικού αερίου ενισχύεται από το πλεονέκτημα της γνωστής γεωλογικής μορφολογίας, αφού ήδη έχουν γίνει γεωτεχνικές μελέτες γι αυτούς. Ακόμα μπορεί να γίνει η αποθήκευση σε αλατούχους υδροφόρους ορίζοντες μεγάλου βάθους αλλά και σε κοιτάσματα γαιάνθρακα που δεν έχουν εξορυχτεί. Δύο άλλες υπό ανάπτυξη μέθοδοι αποθήκευσης είναι στους ωκεανούς μέσω διάχυσης σε βάθη μεγαλύτερα των μέτρων αλλά και μέσω της ορυκτοποίησης με αντιδράσεις του CO 2 με οξείδια, ώστε να σχηματιστούν ανθρακικά ορυκτά, όπως μαγνησίτης ή ασβεστίτης. Έτσι η τεχνολογία CCS καλείται να κατέχει ένα σημαντικό ρόλο καθώς η γρήγορη ανάπτυξη των αναδυόμενων οικονομιών όπως η Κίνα και η Ινδία συνοδεύεται από σημαντική αύξηση της ζήτησης για ενέργεια και παράλληλα των εκπομπών CO 2 στις χώρες αυτές. Η Κίνα, για 47

56 Κεφάλαιο 3 παράδειγμα, κατασκευάζει κατά μέσο όρο δύο μεγάλους σταθμούς παραγωγής ενέργειας που λειτουργούν με άνθρακα κάθε εβδομάδα και καθένας από αυτούς παράγει εκπομπές CO 2 που αντιστοιχούν σε 2 εκατομμύρια αυτοκίνητα. Ήδη υπάρχουν προγράμματα αποθήκευσης CO 2 αλλά δεν έχουν συνδυαστεί ακόμα και τα 3 στάδια, καθώς αυτό είναι το δυσκολότερο σημείο της τεχνολογίας CCS. Τέτοια προγράμματα αποθήκευσης είναι το πρόγραμμα Sleipner στο οποίο εφαρμόζεται η αποθήκευση του CO 2 σε αλατούχο υδροφόρο ορίζοντα, κατά την παραγωγή φυσικού αερίου καθώς η περιεκτικότητα σε CO 2 πρέπει να μειωθεί από το 9%, που είναι όταν εξορύσσεται, σε 2,5% προτού το φυσικό αέριο μπορέσει να μεταπωληθεί. Παρόμοια περίπτωση είναι και το πρόγραμμα υποθαλάσσιας αποθήκευσης CO 2 στο Snohvit στα m κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας. Τέλος, ένα μεγάλο πρόγραμμα αποτελεί η περιοχή των κοιτασμάτων πετρελαίου στο Weyburn καθώς είναι ένας από τους μεγαλύτερους ταμιευτήρες ακατέργαστου πετρελαίου στον Καναδά. Εκεί χρησιμοποιείται η τεχνική της βελτιωμένης ανάκτησης πετρελαίου (Enhanced Oil Recovery - EOR), όπου το CO 2 εισάγεται στον ταμιευτήρα με αποτέλεσμα να διαστέλλει και να ωθεί το πετρέλαιο στις οπές παραγωγής, αυξάνοντας έτσι την παραγωγικότητα. Εικόνα 3.7: Συλλογή, μεταφορά και αποθήκευση CO 2. (Πηγή: Ραμαντάνης Ηλίας, 2009) Ένα ολοκληρωμένο σύστημα μεταφοράς και αποθήκευσης άνθρακα φαίνεται στην Εικόνα 3.7. Μέσα στο σχήμα αποτυπώνονται όλες οι γραμμές της διεργασίας καθώς και οι διαφορετικοί τρόποι μεταφοράς του δεσμευμένου άνθρακα μέχρι να φτάσει στο τελευταίο στάδιο της εισαγωγής του στο υπέδαφος. 48

57 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Μ6 Φιλτράρισμα CO 2 (Γεωμηχανική 2) από τον αέρα και κατασκευή τεχνητών δέντρων Ερευνητές του Massachusetts Institute of Technology (ΜΙΤ) ανέπτυξαν ένα «τεχνητό φύλλο» που μιμείται τη λειτουργία της φωτοσύνθεσης στα φύλλα των δέντρων. Όπως στους χλωροπλάστες των φυτών η ηλιακή ενέργεια αξιοποιείται για την παραγωγή σακχάρων, χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη CO 2 και νερό με ενδιάμεσο στάδιο αυτής της διαδικασίας τη διάσπαση του νερού σε υδρογόνο και οξυγόνο, αυτό ακριβώς το στάδιο καλείται να μιμειθεί το τεχνητό φύλλο. Η συσκευή επιπλέει σε ένα δοχείο με νερό και το διασπά σε υδρογόνο (H 2 ) και οξυγόνο (O 2 ). Τα αέρια αυτά διοχετεύονται στη συνέχεια σε μια κυψέλη καυσίμου, όπου αντιδρούν ελεγχόμενα και μετατρέπονται εκ νέου σε νερό, παράγοντας ταυτόχρονα ηλεκτρική ενέργεια. Αντίστοιχη συσκευή είχε παρουσιαστεί πριν από μια δεκαετία στο αμερικανικό Εθνικό Εργαστήριο Ανανεώσιμης Ενέργειας. Δεν μπορούσε όμως να χρησιμοποιηθεί σε μεγάλη κλίμακα, καθώς ήταν κατασκευασμένη από σπάνια και ακριβά υλικά και είχε διάρκεια ζωής μόλις μια μέρα. Το νέο τεχνητό φύλλο είναι αντίθετα σταθερό και φτηνό λόγω της ανακάλυψης φθηνών καταλυτών με νικέλιο και κοβάλτιο, οι οποίοι διασπούν εύκολα τα μόρια νερού χωρίς να αλλοιώνονται ή να χάνουν τη δραστικότητά τους. «Τοποθετημένοι με ακρίβεια πάνω σε μια βάση από πυρίτιο, ανάμεσα σε μικροσκοπικά ηλεκτρονικά κυκλώματα, οι καταλύτες αυτοί είναι ήδη δέκα φορές πιο αποδοτικοί από τη φωτοσύνθεση» υποστηρίζει η ερευνητική ομάδα. Στη σημερινή του μορφή, το τεχνητό φύλλο μπορεί να καλύψει τις ανάγκες ενός νοικοκυριού στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αντίστοιχη προσπάθεια έχει γίνει και από τους σχεδιαστές Mario Caceres και Cristian Canonico με μια σειρά από τεχνητά δέντρα, που ονομάζονται TREEPODS, για το διαγωνισμό προστασίας του περιβάλλοντος SHIFTboston. Τα δέντρα αυτά έχουν τη δυνατότητα να απομακρύνουν το CO 2 από τον αέρα και να παράγουν την απαιτούμενη ενέργεια για το φιλτράρισμα του αέρα αλλά και το φωτισμό τους. Σημαντικό ακόμα είναι ότι τα δέντρα είναι φτιαγμένα εξ ολοκλήρου από ανακυκλωμένα πλαστικά μπουκάλια. Ακόμα μία προσπάθεια, για κατασκευή τεχνητών δέντρων, παρουσιάστηκε από το βρετανικό Ινστιτούτο Μηχανολόγων Μηχανικών. Πρόκειται για μεταλλικές κατασκευές όσο ένα κοντέινερ πλοίου (περίπου 12 μέτρα ύψος), που απορροφούν με ειδικά φίλτρα τεράστιες ποσότητες CO 2. Το φίλτρο συλλέγει το CO 2 σε ειδική δεξαμενή, η οποία στη συνέχεια απομακρύνεται και αποθηκεύεται σε ασφαλές μέρος, όπως για παράδειγμα στον πυθμένα του ωκεανού. Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι τα επόμενα χρόνια θα μπορούσε να παραχθεί ένα «τεχνητό δάσος» τέτοιων «δέντρων», απορροφώντας το σύνολο των ετήσιων εκπομπών CO 2 στη Βρετανία, ενώ αντίστοιχα σε παγκόσμια κλίμακα θα απαιτούνταν από 10 έως 80 εκατομμύρια «φυτά» (Econews, 2009). 49

58 Κεφάλαιο 3 Ένα άλλο σχέδιο είναι αυτό του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης το οποίο στηρίζεται στην κατασκευή ανεμόμυλων οι οποίοι θα φιλτράρουν τον αέρα αφαιρώντας του το CO 2. Στην ουσία πρόκειται για μικρές μονάδες καθαρισμού της ατμόσφαιρας στις οποίες ένας έλικας θα διοχετεύει τον αέρα προς το εσωτερικό της μονάδας στέλνοντάς τον να περάσει μέσα από ένα χημικό (υδροξείδιο του ασβεστίου ή υδροξείδιο του νατρίου) το οποίο θα διασπά το CO 2 και στη συνέχεια θα το επαναφέρει στην ατμόσφαιρα. Το αφαιρεθέν CO 2 θα παραμένει στο εσωτερικό της μονάδας και θα απομακρύνεται ως απόβλητο με την κατάλληλη επεξεργασία. Έτσι κάθε πόλη θα μπορούσε να έχει τους δικούς της ανεμόμυλους ώστε να φιλτράρει το CO 2 που παράγει διατηρώντας την τοπική αλλά και τη συνολική ατμόσφαιρα του πλανήτη καθαρή. Ωστόσο, επιστήμονες εκφράζουν αμφιβολίες ως προς το κατά πόσον ο αποχωρισμός του CO 2 από τον αέρα μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας. Γενικώς το κόστος μιας τέτοιας επιχείρησης θα είναι υπέρογκο, ενώ για να καταστεί δυνατόν να φιλτραριστούν οι τεράστιες ποσότητες CO 2 που εκπέμπονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες θα χρειαστεί να καλυφθούν με ανεμόμυλους εκτάσεις τουλάχιστον πενταπλάσιες σε μέγεθος της Ελλάδας. Μ7 Μετατροπή του CO 2 σε στερεό (Γεωμηχανική 3) Η μετατροπή του CO 2, της ατμόσφαιρας, σε στερεό θα βοηθήσει στην αποθήκευσή του σε ασφαλή μέρη και ταυτόχρονα θα μειώσει τη συγκέντρωσή του στην ατμόσφαιρα. Αυτή η φυσική μέθοδος μετατροπής του CΟ 2 σε πέτρωμα είναι εξαιρετικά αργή. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, έχουν μελετήσει έναν τρόπο επιτάχυνσης της διαδικασίας, χρησιμοποιώντας οφίτη και ολιβίνη, φθηνά ορυκτά που απαντώνται σε αφθονία στη φύση, ώστε, με τη χημική αντίδραση που προκαλείται, το CO 2 να μετατραπεί σε ανθρακικό μαγνήσιο. Για να ξεκινήσει η αντίδραση, η οποία είναι γνωστή ως «ορυκτή ενανθράκωση», το CΟ 2 συμπιέζεται, θερμαίνεται και αναμειγνύεται με τη χημική ουσία που θ' αντιδράσει, καθώς και έναν καταλύτη, το διττανθρακικό νάτριο. Θα χρειάζονταν τεράστιες ποσότητες οφίτη και ολιβίνη για να επεξεργαστούν εκατομμύρια τόνοι CΟ 2 ενώ παράλληλα από ένα μόνο εργοστάσιο ορυκτής ενανθράκωσης θα παραγόταν ένα βουνό πετρώματος. Ωστόσο το υλικό αυτό θα μπορούσε να επιστραφεί ενανθρακωμένο από όπου εξορύχτηκε. Το Γκραντ Κάνιον είναι από τις μεγαλύτερες λεκάνες απόθεσης CΟ 2 στον κόσμο. Πριν από εκατοντάδες χρόνια, η περιοχή καλυπτόταν από θάλασσα, όμως το CΟ 2 του νερού αντέδρασε με άλλες χημικές ουσίες, παράγοντας ανθρακικό ασβέστιο, το γνωστό ασβεστόλιθο ο οποίος έχει πάχος 152 m και βρίσκεται εκεί για χιλιετίες, χωρίς καμία αρνητική επίπτωση. Η ορυκτή ενανθράκωση είναι απλώς η επιταχυνόμενη εκδοχή μίας ήπιας φυσικής διεργασίας. Ακόμα, η ενανθράκωση ενός τόνου CΟ 2 θα κόστιζε περίπου 70 δολλάρια, τιμή πολύ υψηλή, ενώ τόσο οι πρώτες ύλες όσο και το CΟ 2 θα πρέπει να θερμανθούν σε υψηλές θερμοκρασίες και άρα θα 50

59 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής έπρεπε να χρησιμοποιηθούν μεγάλα ποσά ενέργειας για να ενεργοποιηθεί η αντίδραση που θα δεσμεύει το CΟ 2. Μ8 Γονιμοποίηση πλαγκτού (απορρόφηση CO 2 με ενίσχυση της άλγης με την προσθήκη σιδήρου) (Γεωμηχανική 4) Ο όρος άλγη χρησιμοποιείται για τους υδρόβιους οργανισμούς που φωτοσυνθέτουν όπως κάνουν τα φυτά της ξηράς. Φυτά και κατά κύριο λόγο το φυτοπλαγκτόν, αλλά και μακρόφυτα, όπως φύκια, μπορούν να λάβουν CO 2 και να απελευθερώνουν οξυγόνο, το οποίο εξαρτάται από την ποσότητα που χρειάζονται τα ζώα για να επιβιώσουν. Αν και το περισσότερο CO 2 λαμβάνεται από φυτοπλαγκτόν και ανακυκλώνεται κοντά στην επιφάνεια, ένα σημαντικό ποσοστό, κοντά στο 30%, βυθίζεται στα βαθύτερα νερά, προτού μετατραπεί ξανά σε CO 2 από τα θαλάσσια βακτήρια, ενώ μόνο το 0,1% φτάνει το θαλάσσιο πυθμένα για να ταφεί στα ιζήματα (Jennie, 2009). Ταφή του φυτικού υλικού και των ζώων σε ιζήματα μπορεί επίσης να παρέχει μακροπρόθεσμη αποθήκευση των ανθρωπογενών εκπομπών CO 2. Έχει αποδειχθεί πως αν προστεθεί σίδηρος υποβοηθάται η ανάπτυξη των φυκιών με αποτέλεσμα να απορροφάται από τα άλγη μεγαλύτερη ποσότητα CO 2 από την ατμόσφαιρα. Αυτό συμβαίνει επειδή η ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν στους ωκεανούς περιορίζεται από τη διαθεσιμότητα του φωτός και των χημικών ουσιών κυρίως αζώτου και φωσφόρου, αλλά και από μικρότερες ποσότητες σιδήρου, ψευδαργύρου και άλλων μικροθρεπτικών συστατικών. Η μέθοδος αυτή εκτιμάται πως θα μπορούσε να μειώσει τις ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις του CO 2 κατά 10%, καθώς οι ωκεανοί περιέχουν ήδη περίπου 50 φορές περισσότερο CO 2 από την ατμόσφαιρα ενώ έχουν ήδη απορροφήσει περίπου το ένα τρίτο του συνόλου του CO 2 που οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει τα τελευταία 200 χρόνια (Jennie, 2009). Σύμφωνα με τη NASA, περίπου το 90% της συνολικής περιεκτικότητας άνθρακα στον κόσμο έχει κατακαθίσει στον πυθμένα των ωκεανών ως επί το πλείστον με τη μορφή της νεκρής βιομάζας. Με βάση βιογεωχημικές αναλύσεις η μέθοδος αυτή αποδείχθηκε μη αποτελεσματική επειδή τα άλγη, εκτός από CO 2, απορροφούν και θρεπτικά συστατικά όπως άζωτο και φώσφορο. Ωστόσο, οι υποστηρικτές της γονιμοποίησης των ωκεανών συνεχίζουν να θεωρούν δεδομένο ότι "θρεπτικά συστατικά" (όπως σίδηρο, άζωτο και φώσφορο) σε ύδατα που έχουν χαρακτηρισθεί ως «υψηλής θρεπτικής χαμηλής χλωροφύλλης», δηλαδή όπου υπάρχουν χαμηλές συγκεντρώσεις του φυτοπλαγκτόν λόγω της απουσίας του ενός εκ των θρεπτικών συστατικών, θα προωθήσουν την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν. Ακόμα υποστηρίζουν ότι όταν πεθαίνει κάθε φυτοπλαγκτόν (η διάρκεια ζωής του είναι μικρή - λίγες μέρες), θα οδηγηθεί στον πυθμένα του ωκεανού, το οποίο με τη σειρά του οδηγεί στην μακροπρόθεσμη δέσμευση του CO 2 στα βαθύτερα επίπεδα της θάλασσας. Έτσι δύναται να θα δεσμεύουν

60 Κεφάλαιο 3 δισεκατομμύρια επιπλέον τόνους CO 2 κάθε χρόνο - περίπου το ένα τρίτο έως το ήμισυ των εκπομπών CO 2. Ο στόχος των εμπορικών επιχειρήσεων που ασχολούνται με τη γονιμοποίηση των ωκεανών είναι το κέρδος από την πώληση πιστώσεων άνθρακα ή αντισταθμιστικών οφελών για το CO 2 που απορροφάται αλλά βρίσκουν συχνά εμπόδια. Υπάρχουν δύο εμπορικά και επιστημονικά εγχειρήματα που έχουν πραγματοποιηθεί όσο αφορά στη γονιμοποίηση των ωκεανών και άλλα τουλάχιστον 13 πειράματα που έχουν διεξαχθεί στους ωκεανούς του πλανήτη κατά τα τελευταία 20 χρόνια. Ωστόσο, το 2007 ένα πείραμα κοντά στα νησιά Γκαλαπάγκος (από τις ΗΠΑ και την εταιρεία Planktos.Inc) σταμάτησε εξαιτίας της διεθνούς πολιτικής εκστρατείας ενάντια της λίπανσης των ωκεανών, ενώ η εταιρεία πωλούσε ήδη αντισταθμίσεις άνθρακα on-line. Μια άλλη αμερικανική εταιρεία στον ίδιο τομέα, η Climos, εξακολουθεί να λειτουργεί, καθώς ο Διευθύνων Σύμβουλος της Climos πρότεινε ένα "κώδικα συμπεριφοράς" για πειράματα γονιμοποίησης των ωκεανών ώστε να βρουν αποτελεσματικούς τρόπους για να συνεργαστούν οι κοινότητες της επιστήμης, των επιχειρήσεων αλλά και η αγορά του άνθρακα. Έτσι με τη χρήση σιδήρου μπορεί να τονωθεί η ανάπτυξη των φυκιών, αλλά ωστόσο το δυναμικό τους για να συλλάβουν και να εξαλείψουν ένα σημαντικό ποσό του CO 2 είναι αμφίβολο. Αξίζει να σημειωθεί ο κατάλογος των πιθανών ανεπιθύμητων ενεργειών από τη μέθοδο αυτή: (α) η μείωση του οξυγόνου σε βαθέα ύδατα και η διατάραξη των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και ιδιαίτερα της τροφικής αλυσίδας, (β) η αύξηση των αποδεσμεύσεων από άλλα αέρια του θερμοκηπίου όπως το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O) και το CH 4, καθώς και αέρια όπως το διμεθυλοδιχλωροσιλάνιο (dimethyldichlorosilane, DMS), που σχηματίζουν τα σύννεφα αλλάζοντας τον καιρό, και (γ) η γονιμοποίηση των ωκεανών μπορεί επίσης να έχει καταστροφικές επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων που εξαρτώνται από τα θαλάσσια συστήματα. Μ9 Ανάπτυξη νεφών - ανάκλαση ηλιακής ακτινοβολίας (Γεωμηχανική 5) Η ικανότητα της γης να ανακλά την ηλιακή ακτινοβολία είναι γνωστή και ως «albedο» και οι μέθοδοι για την αύξηση αυτής της ανακλαστικής ικανότητας είναι γνωστές ως «βελτίωση του albedo». Επιστήμονες προτείνουν ως λύση της παγκόσμιας θέρμανσης την αύξηση της ποσότητας της ηλιακής ενέργειας που ανακλάται πίσω στο διάστημα. Μια φυσική μέθοδος αποτελούν τα σύννεφα καθώς είναι λευκά οπότε ανακλούν το φως του ήλιου. Αν αυξάνονταν τα σύννεφα, θα αυξανόταν και η ποσότητα της ανακλώμενης ηλιακής ακτινοβολίας. Όμως η αύξηση της νεφοκάλυψης θα επηρέαζε τον καιρό, οπότε για να αποφευχθούν όσο γίνεται οι επιπτώσεις στις ανθρώπινες δραστηριότητες η πρόταση είναι να αυξηθεί η νεφοκάλυψη στον ανοιχτό ωκεανό, η μέθοδος η οποία χρησιμοποιεί ειδικά σχεδιασμένα πλοία τα οποία ωθούν το νερό των ωκεανών στον αέρα. Οι υποστηρικτές της ιδέας αυτής ισχυρίζονται ότι με την 52

61 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής εξώθηση περίπου 50 m 3 ωκεάνιου ύδατος ανά δευτερόλεπτο θα αντισταθμιστεί ο διπλασιασμός των σημερινών συγκεντρώσεων CO 2. Επίσης, στην κατεύθυνση των μέτρων αυτών, περιλαμβάνεται οτιδήποτε μπορεί να βαφεί άσπρο χρώμα όπως δρόμοι, στέγες κ.α., καθώς δύναται να συμβάλλει θετικά. Από την άλλη πλευρά όμως, δημιουργούνται προβλήματα καθότι δρόμοι σε χρώμα άσπρο μια ημέρα με αρκετό ήλιο θα δημιουργούσε πολλά προβλήματα στους οδηγούς (έντονη αντανάκλαση φωτός). Μια άλλη πρόταση αποτελεί η κάλυψη της Σαχάρας, της Αραβικής ερήμου και της ερήμου Gobi, με κάλυμμα πολυαιθυλενίου. Έχει υπολογιστεί ότι ένα τέτοιο εγχείρημα θα καθυστερούσε τις συνέπειες της υπερθέρμανσης του πλανήτη κατά 60 χρόνια (Fauset, 2009). Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο τετραγωνικά μίλια ερήμου θα καλύπτονταν με ένα γυαλιστερό πλαστικό το οποίο θα έπρεπε να ανανεώνεται κάθε χρόνο για διάρκεια 60 χρόνων. Το πλαστικό κάλυμμα θα έπρεπε να διατηρείται, και περιοδικά να αντικαθίσταται. Η πρόωρη απομάκρυνση του θα είχε ραγδαία επίπτωση στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Ωστόσο υπάρχουν και εδώ προβλήματα που σχετίζονται με αυτή τη συγκεκριμένη προσέγγιση, όπως είναι η πιθανότητα σημαντικών και απρόβλεπτων αλλαγών των καιρικών συνθηκών σε εκτεταμένες περιοχές καθώς και σημαντικές κλιματικές αλλαγές σε τοπικό, περιφερειακό ακόμα και πλανητικό επίπεδο. Ειδικότερα, αυτό δύναται να επιδεινώσει τα επίπεδα της φτώχειας στην Αφρική, και να προκαλέσει διαταραχές - πιθανότατα αρνητικές σε κάθε μορφή ζωής στις περιοχές της ερήμου που θα καλύπτονταν. Η σκόνη από τη Σαχάρα είναι γνωστό ότι ταξιδεύει χιλιάδες χιλιόμετρα και μεταφέρει θρεπτικά συστατικά μέχρι τον Ατλαντικό Ωκεανό, αποτελώντας βασικό κομμάτι της τροφικής αλυσίδας του ωκεανού, ενώ από την άλλη το πλαστικό κατασκευάζεται από πετρέλαιο, τα κοιτάσματα του οποίου σταδιακά εξαντλούνται, και συνάμα η βιομηχανική παραγωγή πλαστικού συμβάλλει στην αύξηση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Για το μέτρο αυτό μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, περιλαμβάνονται και τα θειικά άλατα, τα οποία απελευθερώνονται όταν εκρήγνυνται ηφαίστεια, τα οποία είναι γνωστό ότι μειώνουν τη θερμοκρασία σε παγκόσμιο επίπεδο προκαλώντας αντανάκλαση της ηλιακής ακτινοβολίας πίσω στο διάστημα. Ορισμένοι επιστήμονες προτείνουν αύξηση των επιπέδων θειικών αλάτων στην ατμόσφαιρα ώστε να προσομοιωθεί η επίδραση μιας ηφαιστειακής έκρηξης. Οι μέθοδοι αυτοί, για να φτάσει το θείο μέχρι τη στρατόσφαιρα, περιλαμβάνει τη χρήση δεκάδων χιλιάδων μπαλονιών, ναυτικών κανονιών, μεγάλων καμινάδων και ειδικά σχεδιασμένων αεροσκαφών. Μια άλλη επιλογή είναι να αυξηθούν οι εκπομπές θειικών αλάτων των συμβατικών αεροσκαφών με τη χρήση καυσίμων με αυξημένη περιεκτικότητα σε θείο. Υπολογίζεται ότι πέντε εκατομμύρια τόνοι θείου θα χρειάζονταν κάθε χρόνο για να αντισταθμιστεί ένας διπλασιασμός στη συγκέντρωση CO 2. Στην ουσία όμως πρόκειται για την καταπολέμηση της μόλυνσης με περισσότερη μόλυνση, καθώς τα θειικά άλατα προκαλούν ελάττωση του πάχους του στρώματος του όζοντος της ατμόσφαιρας, ενώ στο τέλος θα επιστρέψουν στο έδαφος με άγνωστες συνέπειες για τα οικοσυστήματα. Οι 53

62 Κεφάλαιο 3 κυβερνήσεις έχουν προσπαθήσει να μειώσουν τις εκπομπές θειικών καθώς αυτές προκαλούν όξινη βροχή, ενώ αξίζει να αναφερθεί ο νομπελίστας Paul Crutzen, ο οποίος υποστήριξε την έρευνά του για τα θειικά αερολύματα (αεροζόλ) ότι αποτελούν την ύστατη λύση ενάντια στην υπερθέρμανση του πλανήτη, με την πρόβλεψη όμως ότι περίπου μισό εκατομμύριο θάνατοι θα προέλθουν ως αποτέλεσμα της σωματιδιακής μόλυνσης. Επίσης, οι αγρότες θα μπορούσαν να βοηθήσουν στον περιορισμό της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη, με την ανάπτυξη κατάλληλων ποικιλιών από φυτά τα οποία να αντανακλούν περισσότερο φως του ήλιου στο διάστημα. Αυτό θα πρέπει να γίνει εκτεταμένα για να φτάσει σε ικανοποιητικά επίπεδα βελτίωσης του albedo. Μια παλαιότερη έρευνα έχει δείξει ότι το σιτάρι, το καλαμπόκι, το κριθάρι και το σόργο αντανακλούν την ηλιακή ενέργεια με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το πόσο κηρώδης είναι η επιφάνεια ενός φυτού (το καλαμπόκι για παράδειγμα έχει μια αρκετά μεγάλη κηρώδη επικάλυψη των φύλλων του οπότε αυξάνει το albedo), πώς είναι διατεταγμένα τα φύλλα ή πόσο τριχωτά είναι. Όπως και με τα αγροκαύσιμα, κάτι τέτοιο μπορεί να έχει μελλοντικά επίδραση στις τιμές των τροφίμων και στο ρυθμό αποψίλωσης των δασών λόγω της αλλαγής χρήσης της γης και να αυξήσει την χρήση των γενετικά μεταλλαγμένων καλλιεργήσιμων ειδών. Μ10 Ανάκλαση ηλιακής ακτινοβολίας με κάτοπτρα (Γεωμηχανική 6) Ερευνητές υποστηρίζουν ότι η σκίαση του πλανήτη θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη βοήθεια ενός εκατομμυρίου σφαιριδίων από αλουμίνιο γεμισμένων με υδρογόνο, τα οποία θα μπορούσαν να κατασκευαστούν και να αποσταλούν στη στρατόσφαιρα με ένα λογικό συνολικό κόστος (1 δισ. δολάρια) (Fauset, 2009). Σε μια πρώτη εξέταση με προσομοιώσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή η πρότασή τους έδειξε ότι είναι σε θέση να διατηρήσει τη θερμοκρασία της Γης σταθερή ακόμη και με διπλάσιο CΟ 2 στην ατμόσφαιρα, χωρίς ιδιαίτερα επικίνδυνες επιπτώσεις για το κλίμα. Τόνισαν ωστόσο ότι τα μοντέλα που διαθέτει αυτή τη στιγμή η επιστήμη δεν είναι σε θέση να εξετάσουν με αξιοπιστία εγχειρήματα ανάλογου μεγέθους και πολυπλοκότητας. Μία ακόμη εκδοχή είναι η τοποθέτηση ανάμεσα στη Γη και στον Ήλιο ενός γιγαντιαίου κατόπτρου, σαν δίχτυ από αλουμίνιο, έκτασης εκατοντάδων χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων και βάρους τόνων, το οποίο θα εκτρέπει την ηλιακή ακτινοβολία αποτρέποντας την αύξηση της θερμοκρασίας της Γης ακόμη και σε περίπτωση διπλασιασμού του CΟ 2 στην ατμόσφαιρα. Μια τέτοια κατασκευή όμως θα επιβάλλει την σκίαση μιας μεγάλης περιοχής με αρνητικές συνέπειες για το οικοσύστημα της. Η πρόταση που φαίνεται να προσελκύει αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και την υποστήριξη της NASA δεν βασίζεται στην ανάκλαση αλλά στη διάθλαση. Περιλαμβάνει ένα σύνολο από 16 τρισεκατομμύρια διάφανα σκιάστρα διάθλασης ηλιακού φωτός κάπου 1,5 εκατομμύριο χιλιόμετρα μακριά από τη Γη. Κάθε σκιάστρο θα ζύγιζε μόνο ένα γραμμάριο 54

63 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής περίπου και θα κάλυπτε χονδρικά την περιοχή ενός φύλλου εφημερίδας. Το έργο θα απαιτούσε 20 εκτοξευτήρες που ο καθένας τοποθετεί μεμβράνες κάθε πέντε λεπτά για δέκα χρόνια και θα κόστιζε τρισεκατομμύρια δολάρια για 25 χρόνια (Fauset, 2009). Αυτό το σχέδιο δεν θα εμπεριείχε μόνο υψηλό κόστος αλλά θα συνεπαγόταν τεράστιες ποσότητες ενέργειας καθώς και η τεχνολογία αυτή είναι εξαιρετικά υποθετική. Ωστόσο αυτό ωχριά μπροστά στο κόστος από την υπερθέρμανση του πλανήτη, το οποίο η έκθεση Stern εκτιμά στα 5,55 τρισ. ευρώ ή 7 τρισ. δολάρια (Stern, 2007). 3.3 Προσαρμογή Ορισμός της έννοιας «προσαρμογή» Η προσαρμογή ορίζεται ως η ικανότητα των φυσικών ή ανθρώπινων συστημάτων να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και να προσαρμοστούν στα αποτελέσματά της, με σκοπό τον περιορισμό των επιπτώσεων ή ακόμα και την εκμετάλλευση των ευεργετικών ευκαιριών (IPCC, 2007). Καθώς εξελίσσεται η κλιματική αλλαγή, οι μεταβολές, και σε άλλους τομείς όπως η ανθρώπινη υγεία και η σύσταση της κοινωνίας, δύναται να αλλάξουν δραματικά εάν δεν ληφθούν και εφαρμοστούν άμεσα μέτρα. Τέτοια μέτρα προσαρμογής στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε πιο τοπικό επίπεδο. Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή συνδέεται στενά με την έννοια της μείωσης των καταστροφικών κινδύνων, στοχεύοντας στη μείωση των επιπτώσεων των φυσικών και τεχνικών κινδύνων τα οποία δύναται να οδηγήσουν σε μη αναστρέψιμες καταστάσεις. Η προσαρμογή και η μείωση των καταστροφικών κινδύνων, που μοιράζονται τον ίδιο απώτερο στόχο, δηλαδή τη μείωση της ευπάθειας στα επικίνδυνα γεγονότα (IPCC, 2009) την ευπάθεια στις καταστροφές και την αξιολόγηση των κινδύνων, είναι θεμελιώδη ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν (Birkmann, 2009). Υπάρχουν επίσης, περιπτώσεις όπου η προσαρμογή μπορεί να συνδυάζεται με διάφορες φάσεις στη μείωση των καταστροφικών κινδύνων, ενώ η προσαρμογή με τις τρέχουσες ακραίες καιρικές καταστάσεις θα μπορούσε να αυξήσει την ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή (IPCC, 2007). Το αντίθετο της ανθεκτικότητας είναι η τρωτότητα (vulnerability) και ορίζεται ως το βαθμό στον οποίο ένα σύστημα είναι ευάλωτο, και δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις μη αναστρέψιμες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, συμπεριλαμβάνοντας τις διακυμάνσεις του κλίματος και τα ακραία φαινόμενα (IPCC, 2007). Η τρωτότητα είναι μια λειτουργία τύπου, έκτασης και ποσοστού της κλιματικής αλλαγής, στην οποία ένα σύστημα είναι εκτεθειμένο, στην ευαισθησία του και στη προσαρμοστική του ικανότητα (ΕΚΕΠΕΚ Παντείου Πανεπιστημίου, 2011). 55

64 Κεφάλαιο 3 Προληπτική ή προπαρασκευαστική προσαρμογή (proactive or anticipatory adaptation), είναι η προσαρμογή, η οποία λαμβάνει χώρα πριν να εκδηλωθούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Αυτόνομη προσαρμογή (autonomous adaptation) είναι η προσαρμογή, η οποία δεν αποτελεί συνειδητή αντίδραση σε ένα κλιματικό γεγονός αλλά επιτυγχάνεται μέσα από φυσικές αλλαγές στις οποίες προβαίνουν τα οικολογικά συστήματα, καθώς και μέσα από αυτόνομες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στα ανθρώπινα συστήματα (κοινωνικές δομές, αγορά). Σχεδιασμένη προσαρμογή (planned adaptation) είναι η προσαρμογή, η οποία είναι αποτέλεσμα πολιτικής απόφασης βασισμένη στη συνειδητοποίηση του γεγονότος, ότι οι συνθήκες έχουν αλλάξει ή πρόκειται να αλλάξουν και χρειάζονται συγκεκριμένες δράσεις για να επανέλθει ή να διατηρηθεί και επιτευχθεί η επιθυμητή κατάσταση. Τέλος, ως δυνατότητα προσαρμογής (adaptive capacity) ορίζεται η ικανότητα ενός συστήματος να προσαρμόζεται επιτυχώς στις κλιματικές διακυμάνσεις και αλλαγές, και να περικλείει τις ανάλογες προσαρμογές, τόσο στη συμπεριφορά και στους πόρους, όσο και στις τεχνολογίες (ΕΚΕΠΕΚ Παντείου Πανεπιστημίου, 2011). Για να επιτευχθεί μια αποτελεσματική προσαρμογή υπάρχουν πολλές πρακτικές εκ των οποίων οι κυριότερες είναι τεχνολογικές λύσεις και πολιτικές διαχείρισης με βάση το οικοσύστημα. Ανάλογες με τις επιλογές των εκάστοτε πολιτικών προσαρμογής, το κόστος μπορεί να είναι μικρό αλλά σε περιπτώσεις καινοτόμων τεχνολογιών το κόστος ενδέχεται να είναι πολύ μεγάλο και επιπλέον χρειάζεται εκτεταμένη έρευνα σε νέες τεχνολογίες και στις επιπτώσεις που δύναται να προκαλέσουν. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει αναφορά στην Ελλάδα, η οποία σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ευρώπης όπως η Γαλλία, η Ολλανδία, η Φιλανδία και άλλες, δεν έχει εκπονήσει μέχρι στιγμής κάποια εθνική στρατηγική για τη προσαρμογή αν και γεωγραφικά ανήκει σε μια από τις πιο ευπαθείς περιοχές της Μεσογείου και στις 18 πιο τρωτές περιοχές του πλανήτη. Η προσαρμογή της Ελλάδας ενάντια στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αποτελεί αναγκαιότητα καθώς η εξάρτηση της Ελλάδας από το φυσικό περιβάλλον είναι εξαιρετικά μεγάλη, αφού βασίζεται στον τουρισμό και τη γεωργία, που βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στο καιρό και στη δυνατότητα πρόσβασης σε φυσικούς πόρους. Η μελέτη για τις περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα που δημοσιεύτηκε από την Τράπεζα της Ελλάδος τον Ιούνιο του 2011 κατέδειξε το μεγάλο κόστος της αδράνειας αλλά και τα οφέλη που θα προέλθουν από την έγκαιρη δράση. Παρ όλα αυτά το Δεκέμβριο του 2011 έρχεται να επιβεβαιώσει την αδράνεια που υπάρχει ο «Οδικός χάρτης για την προσαρμογή της Ελλάδας στην Κλιματική αλλαγή» ενώ παράλληλα δίνει και κατευθυντήριες γραμμές για μια στρατηγική προσαρμογής 56

65 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Μέτρα προσαρμογής Στο υποκεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα 6 μέτρα προσαρμογής όπως διερευνήθηκαν μέσα από τη βιβλιογραφία και εξήχθησαν μετά από διάλογο με ειδικούς του επιστημονικού χώρου. Τα μέτρα αυτά παρατίθενται παρακάτω με τους κωδικούς Π1 Π6 για την αντιστοίχηση αυτών με το ερωτηματολόγιο που παρατίθεται στο κεφάλαιο 5. Τα μέτρα αυτά είναι: Π1 Αναχώματα σε παράκτιες περιοχές Λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας παρατηρείται παράλληλα αύξηση του ρυθμού τήξης των πάγων και αυτό οδηγεί σε αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Σε έκθεσή της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC, 2007) διατυπώθηκε ότι οι στάθμες της θάλασσας δύναται να αυξηθούν μεταξύ 19 cm και 59 cm μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα. Εντούτοις, πολλοί επιστήμονες έκαναν λόγο για άνοδο της τάξης του 1 m ή και περισσότερο, ακόμα κι αν οι παγκόσμιες εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου παραμείνουν σε χαμηλά επίπεδα. Μια τέτοια άνοδος θα κάλυπτε με νερό σημαντικό μέρος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων καθώς και μεγάλο μέρος αστικών εκτάσεων. Ακόμα δύναται να προκαλέσει πλημμύρα στις εκβολές των περισσότερων ποταμών, κάτι που συνεπάγεται την καταστροφή πολλών υγροβιότοπων ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας για τα πουλιά. Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος τα πρώτα βήματα επικεντρώθηκαν στην ανάπτυξη αναχωμάτων αλλά και στην κατασκευή προστατευτικών δομών σκυροδέματος κατά μήκος των ακτών. Μια άλλη ιδέα αποτελούν τα «έξυπνα αναχώματα» τα οποία είναι εξοπλισμένα με συστήματα παρακολούθησης που θα βοηθήσουν τους υπεύθυνους να κατανοήσουν περισσότερο πώς να τα βελτιώσουν και να τα διατηρήσουν, καθώς και το πότε πρέπει να προχωρούν στην εκκένωση των προστατευόμενων από αυτά ζωνών. Μια πιο φιλόδοξη ιδέα, αφορά σε ένα σχέδιο αποκατάστασης των νησιών που λειτουργούν ως φυσικά αναχώματα μπροστά από τις ακτές, που κάποιοι επιστήμονες αποκαλούν και «αναχώματα της φύσης», παράλληλα με τους παράκτιους υγροτόπους, θεωρώντας ότι πρόκειται για την πρώτιστη και καλύτερη άμυνα ενάντια στις πλημμύρες. Ακόμα, στις κάτω χώρες, όπου 60% του εδάφους βρίσκεται κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, έχει εγκριθεί η υλοποίηση ενός προγράμματος το οποίο αποκαλείται «Ζώντας με το νερό». Στο πλαίσιό του προβλέπεται η ύπαρξη πράσινων στεγών που καλύπτονται με βλάστηση που απορροφά το νερό ώστε να μειώνεται ο αντίκτυπος των ισχυρών βροχοπτώσεων και ακόμη, η δημιουργία οικοδομικών τετραγώνων σχεδιασμένων έτσι ώστε σε περίπτωση πλημμύρας να μετατρέπονται σε μια προσωρινή λίμνη, προκειμένου να ανακουφίζεται το σύστημα απορροής τους. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ένα φιλόδοξο όραμα του Bέλγου αρχιτέκτονα Bίνσεντ Kόλλμποτ ο οποίος έχει σχεδιάσει μια πλωτή πόλη με την ονομασία LILYPAD (Νούφαρο). H LILYPAD, εφόσον υλοποιηθεί, θα είναι μια αμφίβια πόλη, η μισή υδρόβια και η μισή επίγεια, που με έκταση τ.μ. θα μπορεί να φιλοξενήσει κατοίκους. 57

66 Κεφάλαιο 3 Από την άλλη, πολλά από τα νέα σχέδια για την άμυνα απέναντι στην αυξανόμενη στάθμη της θάλασσας πρέπει να επεξεργαστούν όπως επίσης και οι παράπλευρες απώλειες που δύναται να εμφανιστούν σε κάποιους άλλους τομείς. Για παράδειγμα, οι προστατευτικές δομές σκυροδέματος κατά μήκος των ακτών θεωρούνται μια αξιόπιστη λύση η οποία, όμως, έχει σοβαρές επιπτώσεις στα παράκτια οικοσυστήματα από τα οποία εξαρτάται και η παγκόσμια αλιευτική βιομηχανία. Έτσι έχουν σχεδιαστεί επιπλέουσες κρεβατίνες με θαλάσσια χλόη, που αποκαλούνται «ζωντανοί μόλοι», τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν σε συνδυασμό με τα αναχώματα. Π2 Ορθολογική διαχείριση υδάτων Η εξοικονόμηση νερού γίνεται ακόμα πιο επιτακτική καθώς το κλίμα αλλάζει και οδηγούμαστε σε ένα μέλλον με λιγότερες βροχοπτώσεις και με αυξημένη ξηρασία. Όχι μόνο η διαθεσιμότητα του νερού γίνεται μικρότερη, αλλά και η κατανάλωση αυξάνει λόγω των υψηλότερων θερμοκρασιών. Για παράδειγμα, εκτιμάται ότι για κάθε βαθμό αύξησης της θερμοκρασίας το καλοκαίρι, η ημερήσια κατανάλωση νερού αυξάνει κατά 2% (Τράπεζα Πειραιώς, 2008). Ακόμα εκτός της αύξησης της κατανάλωσης του νερού υπάρχει και ο ετεροχρονισμός μεταξύ ζήτησης και προσφοράς. Αυτό σημαίνει ότι το χειμώνα όπου η ζήτησή του είναι μειωμένη έχουμε τη μέγιστη προσφορά του και αντίστροφα για το καλοκαίρι. Έτσι η ανάγκη για καλύτερη διαχείριση είναι επιτακτική. Αρχικά θα πρέπει να υπάρξει ενημέρωση στους πολίτες για το πρόβλημα αλλά και για τους τρόπους μείωσης της κατανάλωσης σε καθημερινή βάση. Από εκεί και πέρα οφείλουν να γίνουν και οι αντίστοιχες κατασκευαστικές αλλαγές στα κτίρια όπως για παράδειγμα αναφέρονται η χρήση βρυσών με φωτοκύτταρο σε γραφεία, καθώς και καζανάκια διπλής ροής. Επιπλέον μπορεί να εγκατασταθεί σύστημα ανακύκλωσης ημιακάθαρτων νερών και χρήση του σε δευτερεύουσες λειτουργίες, ή ακόμα και σύστημα συλλογής βρόχινου νερού για παρόμοιες λειτουργίες. Παρόμοιες τεχνικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σε μεγαλύτερη κλίμακα, όπως η δημιουργία σταθμών επεξεργασίας οικιακών λυμάτων και βιομηχανικών αποβλήτων και η κατασκευή ελαστικών δεξαμενών σε χωράφια για τη συλλογή του βρόχινου νερού με σκοπό τη χρήση του για άρδευση. Επίσης, αντίστοιχες ενέργειες μπορούν να γίνουν και σε πιο τοπικό επίπεδο καθότι υπάρχουν πολλοί μικροί ταμιευτήρες (ή εύκολα μπορούν να κατασκευαστούν σε κάποια μέρη) έτσι ώστε να χρησιμοποιηθούν για άρδευση. Αυτό έχει αρχίσει να γίνεται έντονα την τελευταία δεκαετία, καθώς είναι δύσκολο να βρεθούν μέρη για μεγάλα υδροηλεκτρικά έργα ή απλά φράγματα, ενώ αντίθετα μικροί ταμιευτήρες μπορούν εύκολα να κατασκευαστούν σε αρκετές περιοχές. 58

67 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Π3 Στροφή σε βιολογικές καλλιέργειες και εφαρμογή μεθόδου ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών Με δεδομένο ότι οι παράκτιες περιοχές βρίσκονται υπό σημαντική και συνεχώς αυξανόμενη πίεση εξαιτίας των ανθρώπινων δράσεων, της οικιστικής, βιομηχανικής, τουριστικής και αγροτικής ανάπτυξης και των επιπτώσεων από τη κλιματική αλλαγή, κρίνεται αναγκαία η ορθολογική διαχείριση των παράκτιων περιοχών, ώστε να είναι δυνατός ο περιορισμός ή και η ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των παραπάνω περιβαλλοντικών πιέσεων. Οι περισσότερες λιμνοθάλασσες απειλούνται άμεσα από τις εντατικές καλλιεργητικές πρακτικές στη παρακείμενη χερσαία έκταση, την εντατική βόσκηση και την παράνομη υλοτομία της παρόχθιας βλάστησης καθώς και από την έντονη εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων. Για να αντιμετωπισθούν οι έντονες πιέσεις των περιοχών όπως αναφέρθηκαν παραπάνω θα πρέπει να δημιουργηθούν χάρτες χρήσεων γης και βάσεις δεδομένων χρηστών νερού σε ολόκληρη τη παρακείμενη λεκάνη απορροής με στόχο τον καθορισμό των συνολικών ετήσιων αρδευτικών και άλλων αναγκών. Ακόμα θα συμβάλλει θετικά η δημιουργία περιμετρικών χερσαίων ζωνών προστασίας όπου θα απαγορεύεται η εντατική γεωργία, ή θα επιτρέπεται επιλεκτικά μόνο η βιολογική καλλιέργεια. Επίσης, είναι σημαντικό και πρέπει να απομακρυνθούν βιομηχανίες και τουριστικές εγκαταστάσεις καθώς και παράνομοι χώροι απόθεσης στερεών απορριμμάτων. Τέλος, η ανάπτυξη φυσικών συστημάτων με τεχνητή φύτευση υδρόβιων φυτών για τον έλεγχο της διάβρωσης του εδάφους και των μη-σημειακών αγροτικών απορροών θα βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα του νερού. Ένας σημαντικός τομέας της γεωργίας που συνεισφέρει στην προστασία του περιβάλλοντος είναι οι βιολογικές καλλιέργειες με τη χρήση φυσικών λιπασμάτων και φαρμάκων. Πρωτίστως, με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η επιβάρυνση του περιβάλλοντος από τη δημιουργία και τη χρήση τεχνητών λιπασμάτων και φαρμάκων με τοξικές ουσίες. Ακόμα στη βιολογική καλλιέργεια η χρήση μηχανημάτων δεν είναι τόσο συχνή καθώς δεν γίνονται συχνά ραντίσματα, και ως εκ τούτου αποφεύγονται στα λαχανικά και φρούτα οι τοξίνες και άλλες καρκινογόνες ουσίες. Με βάση τα παραπάνω, χρυσή τομή μεταξύ συμβατικής και βιολογικής καλλιέργειας είναι η ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών, ενσωματώνοντας στοιχεία και από τις δύο. Η ολοκληρωμένη διαχείριση ως σύστημα παραγωγής στοχεύει πρωτίστως στην ποιότητα και ασφάλεια ολόκληρης της παραγωγικής διαδικασίας, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και οικονομικοποσοτικά κριτήρια. Σε επίπεδο θεμελιωδών αρχών, τα συστήματα ολοκληρωμένης διαχείρισης βρίσκονται πιο κοντά στις αρχές της βιολογικής καλλιέργειας παρά σε αυτές της συμβατικής, με την έννοια ότι και οι δύο αποτελούν μεθόδους παραγωγής που στοχεύουν στη μείωση των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Τέλος, για την προσαρμογή της γεωργίας μπορούν να γίνουν και απλές αλλαγές όπως η αλλαγή των ημερομηνιών συγκομιδής και σποράς ανάλογα με την κατανομή της 59

68 Κεφάλαιο 3 βροχόπτωσης. Η καλύτερη μελέτη των χαρακτηριστικών της εκάστοτε περιοχής, όπως η υψηλή θερμοκρασία, οι πλημμύρες, η κατανομή και το μέγεθος της βροχόπτωσης, η περιεκτικότητα σε άλατα, δύναται και μπορεί να βοηθήσει στην επιλογή της καλλιέργειας έτσι ώστε να γίνεται πιο προσοδοφόρα αλλά και πιο ανθεκτική. Π4 Βελτιωμένη διαχείριση δασών Δενδροφύτευση Η δενδροφύτευση για την αντιστάθμιση των εκπομπών CO 2, έχει δυσφημιστεί ευρέως από περιβαλλοντιστές, αλλά η πώληση των carbon offsets (αντισταθμίσματα άνθρακα) δεν έχει σε καμία περίπτωση εκλείψει. Η θεωρία είναι πως τα δέντρα μέσω της φωτοσύνθεσης απορροφούν άνθρακα από την ατμόσφαιρα και τον αποθηκεύουν. Παρόλα αυτά, αυτή η διαδικασία είναι χρονοβόρα και τα αποτελέσματά της διαρκούν για μερικές δεκαετίες, καθώς τα δέντρα πεθαίνουν και αποσυντίθενται, απελευθερώνοντας τον άνθρακα (Μουσιόπουλος, 2003). Σημειώνεται ότι σε καμία περίπτωση δεν αντισταθμίζει την απελευθέρωση CO 2 στην ατμόσφαιρα από ορυκτά καύσιμα που έχουν αποθηκευτεί για εκατομμύρια χρόνια. Το γεγονός ότι ο άνθρακας που δεσμεύεται στα δέντρα παραμένει μέρος του κύκλου του άνθρακα, επιστρέφοντας περιοδικά στην ατμόσφαιρα, αποτελεί ένα πρόβλημα για την επίλυση του οποίου έχει προταθεί η ταφή των δέντρων, σε μια προσπάθεια να κρατηθεί ο αποθηκευμένος σε αυτά άνθρακας εκτός κύκλου για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Με τον τρόπο αυτό νεκρά ξύλα από το έδαφος των δασών και επιλεκτικά κομμένα δέντρα μεγάλης ηλικίας από τα δάση του κόσμου θα μπορούσαν να θάβονται σε μεγάλες τάφρους. Ωστόσο, υπογραμμίζεται ότι αυτό αποτελεί ένα καθαρά θεωρητικό μέτρο καθότι δεν έχουν υπολογιστεί οι εκπομπές από τους εκσκαφείς που θα διαμορφώνουν αυτές τις τάφρους όπως και η τεράστια καταστροφή των δασών από την απομάκρυνση των νεκρών ξύλων, τα οποία αποτελούν ένα ζωτικό κομμάτι των οικοσυστημάτων. Σε κάθε περίπτωση όμως, ακόμα και το θαμμένο ξύλο τελικά σαπίζει, απελευθερώνοντας τον αποθηκευμένο άνθρακα. Π5 Ορθολογική διαχείριση αποβλήτων Τα απόβλητα σήμερα αποτελούν μια από τις κυριότερες πηγές ρύπανσης του περιβάλλοντος. Τα υγρά απόβλητα αρχικά πρέπει να επεξεργαστούν προτού διοχετευθούν στο περιβάλλον, είτε πρόκειται για αστικά απόβλητα είτε για βιομηχανικά. Για το σκοπό αυτό αρχικά χρειάζεται η κατασκευή εγκαταστάσεων βιολογικών καθαρισμών ώστε να μη διοχετεύονται στα ρέματα. Ακόμα, τα ογκώδη απόβλητα τα οποία αφαιρούνται από τους βιολογικούς καθαρισμούς θα πρέπει να εναποτίθενται σε χώρους όπου θα πληρούν κάποια βασικά περιβαλλοντικά κριτήρια. Κατόπιν, η επαναχρησιμοποίηση των υγρών αποβλήτων μπορεί να γίνει στην άρδευση κοινόχρηστων χώρων, σε παράλληλο κύκλωμα ύδρευσης για την τροφοδοσία στα καζανάκια των τουαλετών, στη δημιουργία τεχνητών λιμνών αναψυχής, στην αποθήκευση ύδατος για σκοπούς πυρόσβεσης ή ακόμα και στα πλυντήρια αυτοκινήτων. 60

69 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Μια πιο ογκώδη κατηγορία είναι τα στερεά απόβλητα. Αρχικά τα στερεά αστικά απόβλητα θα πρέπει να βασιστούν σε μία πυραμίδα με στόχο την καλύτερη διαχείρισή τους. Κορυφή της πυραμίδας είναι η προσπάθεια μείωσης των παραγόμενων αποβλήτων, με τη συνεισφορά των βιομηχανιών στη μείωση των υλικών περιτυλίγματος αλλά και στην επιλογή του καταναλωτή εκείνων των προϊόντων που δεν δύναται να αχρηστευθούν άμεσα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την υιοθέτηση ενός συστήματος σύμφωνα με το οποίο τα τέλη θα είναι ανάλογα με τα σκουπίδια που ο εκάστοτε καταναλωτής παράγει. Το επόμενο σκαλοπάτι της πυραμίδας είναι η προώθηση της ανακύκλωσης. Για παράδειγμα, στις ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές θα πρέπει να δοθούν κίνητρα για την ανακύκλωσή τους όπως π.χ. έκπτωση σε νέο ίδιο προϊόν. Επίσης, θα πρέπει να ενταθεί η ανακύκλωση λιπαντικών ελαίων και συσσωρευτών καθώς εναποτίθενται σε οποιοδήποτε μέρος με καταστροφικές συνέπειες. Το τρίτο στάδιο της πυραμίδας είναι η ενεργειακή αξιοποίηση προδιαλεγμένου υλικού έτσι ώστε να μειωθεί ο όγκος του αλλά και να υπάρχει ενεργειακό όφελος. Το υπόλοιπο μέρος των απορριμμάτων, που θα είναι κατά βάση οργανικό, μπορεί να υποστεί αναερόβια χώνευση με σκοπό την παραγωγή βιοαερίου, και τη συλλογή του για ενεργειακή αξιοποίηση, ή αερόβια κομποστοποίηση και χρήση του ως ενισχυτικό στις καλλιέργειες. Τέλος, σε περίπτωση απλής διάθεσης σε ΧΥΤΑ, μπορεί να κατασκευαστεί σύστημα αγωγών για τη συλλογή βιοαερίου με στόχο τη χρήση του για παραγωγή ενέργειας (Καραγιαννίδης, 2002). Μια άλλη κατηγορία στερεών αποβλήτων είναι τα απόβλητα εκσκαφών και κατεδαφίσεων, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κλείσιμο παλαιών ορυχείων, σε ανάπλαση χώρων ως υπόστρωμα αλλά και σε ΧΥΤΑ. Επίσης, άλλες κατηγορίες αποβλήτων που χρήζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης είναι τα ραδιενεργά, τα νοσοκομειακά, τα ιατρικά καθώς και τα τοξικά απόβλητα των βιομηχανιών, η ορθή διαχείριση των οποίων κρίνεται επιτακτική. Π6 Σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης στροφή σε πράσινο τουρισμό Στην Ελλάδα παρατηρείται το φαινόμενο ότι για κάθε ποσοστιαία μονάδα αύξησης του συνολικού εισοδήματος των ελληνικών νοικοκυριών, οι δαπάνες τουρισμού-αναψυχής αυξάνονται κατά 1,6%. Με τον τρόπο αυτό παρατηρείται ότι ο τουρισμός, αν και μπορεί να αποτελεί μια απάντηση σε οικονομικά προβλήματα, συγχρόνως μπορεί να αποτελέσει πηγή ρύπανσης, εξάντλησης των φυσικών πόρων, δημιουργίας κοινωνικών εντάσεων και ανισορροπιών. Η τουριστική ανάπτυξη χωρίς σχεδιασμό πάνω στους άξονες τις βιωσιμότητας μπορεί να δημιουργήσει μοντέλα τουρισμού με αρνητικές περιβαλλοντικές, κοινωνικές ή ακόμα και οικονομικές επιπτώσεις, καθώς όσο αυξάνεται ο τουρισμός σε ένα θέρετρο τόσο αυξάνονται και οι αρνητικές επιπτώσεις. Για το λόγο αυτό, ο κλάδος πρέπει να έχει την ικανότητα να αντιμετωπίσει τις μελλοντικές αρνητικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και της εξάντλησης των φυσικών πόρων, ιδιαίτερα του νερού και των μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. 61

70 Κεφάλαιο 3 Διαφαίνεται ότι υπάρχουν αρκετά περιθώρια μεγέθυνσης του τουρισμού, καθώς έχει έντονη εποχικότητα, ειδικά στην Ελλάδα, και σχετικά χαμηλή χρήση των ξενοδοχειακών κλινών. Ωστόσο, για να γίνει κάτι τέτοιο απαιτείται συντονισμένη προσπάθεια από όλους τους φορείς, επέκταση του τουριστικού προϊόντος πέραν του κλασικού «ήλιος, θάλασσα», καθώς και μακρόχρονη στρατηγική από την πολιτεία. Μπροστά στις νέες προκλήσεις, τα νέα μοντέλα που επιβάλλουν τα αποτελέσματα της έρευνας και της καινοτομίας στο χώρο των διοικητικών επιστημών και των τεχνολογιών του περιβάλλοντος, προσφέρουν λύσεις και κατευθυντήριες γραμμές για την αντιμετώπιση σχετικών προβλημάτων. Η επιστήμη έχει αναδείξει πιο «καθαρές» τεχνολογίες που επιτυγχάνουν μεταξύ άλλων, την εξοικονόμηση και βελτιωμένη χρήση της ενέργειας, την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, τις τεχνολογίες με μειωμένες εκπομπές βλαβερών αερίων, την εξοικονόμηση νερού, την αποτελεσματική διαχείριση αποβλήτων, την ανακύκλωση υλικών, προϊόντα σχεδιασμένα με βάση την ανάλυση κύκλου ζωής και άλλα. Παράλληλα, τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ) και τα Συστήματα Ποιότητας, έχουν εισάγει στο παραδοσιακό μοντέλο διαχείρισης και διοίκησης τις έννοιες της βιωσιμότητας, της βέλτιστης χρήσης των διαθέσιμων φυσικών πόρων, της διαχείρισης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, της συνεχούς βελτίωσης, της επιμόρφωσης και της συμμετοχής των εργαζομένων. Έτσι, η σωστή πρακτική για «πράσινο» τουρισμό, δύνανται να περιλαμβάνει: σχεδιασμό για τον τουρισμό - έλεγχο της αύξησης του αριθμού των επισκεπτών βάσει των περιβαλλοντικών περιορισμών και του προβλεπόμενου δυναμικού συμμετοχή της τοπικής κοινότητας στις διαδικασίες σχεδιασμού και αποφάσεων αποτελεσματικές περιβαλλοντικές πολιτικές, ιδίως για τη ρύπανση του νερού και του αέρα και την προστασία των βιοτόπων οικοσυστημάτων σταθερή επένδυση σε υποδομή αποτελεσματικό σχεδιασμό για τις χρήσεις γης, με επιβολή κανονισμών βασική πληροφόρηση για τις αλλαγές στη ζήτηση, τις προτιμήσεις, την ικανοποίηση και τα έξοδα των επισκεπτών έλεγχο και ανατροφοδότηση, με τη χρησιμοποίηση των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν, για την αναγκαία προσαρμογή πολιτικών και σχεδίων απαγόρευση / αποθάρρυνση τουριστικών δραστηριοτήτων οι οποίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν αρνητικές κοινωνικές ή περιβαλλοντικές συνέπειες ενθάρρυνση της δημιουργίας ποιοτικών τουριστικών προϊόντων και της πολιτιστικής ταυτότητας των τοπικών πληθυσμών Τέλος, καλό είναι να αναδειχθούν και άλλα είδη τουρισμού όπως ο περιπατητικός, ο αθλητικός, ο θρησκευτικός, ο οικολογικός και ο πολιτιστικός τουρισμός έτσι ώστε να αναδειχθούν και οι τοπικοί πόροι μη ανεπτυγμένων περιοχών, για να αμβλυνθούν τα φαινόμενα υπερσυγκέντρωσης και κορεσμού στις ώριμες τουριστικά περιοχές. Με στόχο τα 62

71 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής προηγούμενα οφείλουν να γίνονται περισσότερες αναστηλώσεις κτιρίων, αναπλάσεις και διαμορφώσεις ελεύθερων χώρων, κατασκευή τουριστικών λιμένων μέχρι και αναδείξεις ορειβατικών και οικοτουριστικών διαδρομών. 3.4 Περιορισμοί στην εφαρμογή των μέτρων αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί «γενναία» μέτρα και συνάμα ολοκληρωμένες πολιτικές αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να μελετηθούν και οι τάσεις των αγορών και οι δυνατότητες της εκάστοτε κοινωνίας. Εισάγοντας και την αβεβαιότητα για την αποτελεσματικότητα των μέτρων, καθώς υφίσταται ένα ταχύτατα εξελισσόμενο σύστημα, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι υπάρχουν και κάποια όρια εμπόδια, όπως σε κάθε σύστημα. Στην κατεύθυνση αυτή μπορεί κανείς να επισημάνει τα παρακάτω: Οικονομικοκοινωνικοί περιορισμοί: Σε κάθε περιοχή υπάρχουν διαφορετικά οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα, άρα και οι δυνατότητες επένδυσης διαφέρουν. Στις ανεπτυγμένες χώρες οι δυνατότητες σε επενδύσεις νέων και ακριβών τεχνολογιών, φιλικότερων προς το περιβάλλον και αποτελεσματικότερων, είναι σαφώς μεγαλύτερες σε σχέση με χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Επιπλέον, οι επενδυτές σε ανεπτυγμένες χώρες έχουν μεγαλύτερη ασφάλεια στις επενδύσεις τους, αλλά και μεγαλύτερη αποδοτικότητα λόγω των υπαρχόντων αγορών για να διαθέσουν τα προϊόντα τους και της ευνοϊκότερης φορολογίας σε ΑΠΕ και γενικά σε εγκαταστάσεις μειωμένων εκπομπών CO 2. Σε περιοχές με υψηλά τα επίπεδα φτώχειας, δύναται να εμφανιστεί μεγάλο ποσοστό της κοινωνίας που δε θα μπορέσει να προσαρμοστεί στην κλιματική αλλαγή καθώς δε διαφένεται να υπάρχουν οι αναγκαίοι πόροι και έτσι θα διευρυνθούν οι ανισότητες στη κοινωνία. Γι αυτό θα πρέπει να σχεδιαστεί ένα δίκτυο ασφάλειας των αδύναμων οικονομικά ομάδων που να λειτουργεί σε επείγουσες καταστάσεις αλλά ταυτόχρονα να παρέχει ασφάλεια και στη καθημερινότητα. Αξίζει να σημειωθεί και ο οικονομικός περιορισμός λόγω της σημερινής οικονομικής κρίσης η οποία ρητά θέτει το δίλλημα, οικονομική ανάπτυξη ή αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτό το σημείο οι γνώμες διίστανται καθώς κάποιοι υποστηρίζουν ότι η οικονομική κρίση μπορεί να συμβάλει θετικά στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, καθώς η μείωση της ζήτησης και της κατανάλωσης θα οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (IPCC, 2007). Αρκετοί πάλι βλέπουν την οικονομική κρίση ως μια ευκαιρία περισυλλογής και αναθεώρησης του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (Wooders, 2008). Σύμφωνα με αυτή την άποψη οι πολιτικές για την κλιματική αλλαγή μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως διέξοδος από την οικονομική ύφεση. 63

72 Κεφάλαιο 3 Αβεβαιότητα και περιορισμένη επιστημονική γνώση: Όπως σε ένα πολυσύνθετο σύστημα με μεγάλο όγκο παραμέτρων και δεδομένων, έτσι και στο περιβάλλον, υπάρχει αβεβαιότητα για την επιλογή της καλύτερης λύσης και της αποτελεσματικότητάς της, που οφείλεται από την μία στην ύπαρξη ορίων στη μεταβολή των παραμέτρων αλλά και στην ελλιπή και ενδεχομένως λανθασμένη πληροφόρηση για τα δεδομένα, καθώς σε ορισμένες περιοχές η μελέτη τέτοιων δεδομένων είναι ανύπαρκτη. Μέσα σε όλα αυτά περιλαμβάνεται και η τυχαιότητα, καθώς με την κλιματική αλλαγή σε συνεχή εξέλιξη θα υπάρξουν έντονα καιρικά φαινόμενα και ακραίες μεταβολές του κλίματος σε περιοχές όπου δεν έχουν εμφανιστεί παλαιότερα και θα είναι δύσκολο να προβλεφθούν. Η υψηλής ποιότητας πληροφορίες για τη μελλοντική αλλαγή, σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, είναι σημαντικές για ένα μηχανισμό που θα οδηγήσει σε μια πετυχημένη προσαρμογή. Οι πληροφορίες για τις αγορές είναι απαραίτητες για να λειτουργούν επαρκώς, καθώς χωρίς την κατανόηση των πιθανών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, είναι δύσκολο να αξιολογηθούν οι δαπάνες και τα οφέλη της επένδυσης στην προσαρμογή τόσο από άτομα όσο κι από εταιρείες Περιβαλλοντικά και χωροταξικά όρια: Αυτά τα όρια αναφέρονται στους φυσικούς περιορισμούς που θέτει το περιβάλλον καθώς η παρέμβαση στα οικοσυστήματα σε μεγάλο βαθμό οδηγεί στην καταστροφή τους. Βέβαια μέχρι ένα όριο μπορούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές. Για παράδειγμα, η ταχεία αύξηση της στάθμης της θάλασσας και η άνοδος της θερμοκρασίας θα μπορούσε να ξεπεράσει κάποια κρίσιμα όρια πέραν των οποίων ορισμένα συστήματα, όπως τα οικοσυστήματα των κοραλλιογενών υφάλων, να μην είναι σε θέση να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες χωρίς να μεταβληθεί ριζικά η λειτουργική τους κατάσταση και η ακεραιότητα του συστήματός τους. Άλλο ένα παράδειγμα είναι η λίπανση των ωκεανών που ως ένα όριο θα βοηθήσει στην απορρόφηση CO 2, ενώ η αλόγιστη χρήση «λιπασμάτων» θα οδηγήσει στην καταστροφή πολλών υδάτινων οικοσυστημάτων. Μια άλλη σημαντική παράμετρος που θέτει το περιβάλλον είναι η διαθεσιμότητα χώρου προς αγροτική εκμετάλλευση. Τα τελευταία χρόνια η τάση προς καλλιέργεια «ενεργειακών» φυτών οδηγεί στην παραγωγή μικρότερων ποσοτήτων τροφίμων, και άρα στην αύξηση των τιμών τους, με τις ανάλογες συνέπειες στις οικονομικά ασθενέστερες ομάδες. Μια άλλη χρήση των αγροτικών εκτάσεων που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, είναι η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάρκων με τις ίδιες προαναφερθείσες συνέπειες. Η μελέτη των περιορισμών που υπάρχουν στην εφαρμογή των μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής χρίζει ιδιαίτερης προσοχής, καθώς η ραγδαία εξέλιξη του φαινομένου δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια λανθασμένων επιλογών. Μεταβολές ή καταστροφές οικοσυστημάτων που αρχικά φαίνονται μικρά και ασήμαντα μπορεί να οδηγήσουν σε μη αναστρέψιμες μεταβολές λόγω της τροφικής αλυσίδας και των αλληλουχιών της. Ακόμη και 64

73 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής για την ανθρώπινη κοινωνία, υπάρχουν τεχνικά όρια στην ικανότητα να προσαρμοστούν σε μια απότομη και μεγάλη κλιματική αλλαγή. Τα απότομα και δυνατά αποτελέσματα που οφείλονται στην αύξηση της θερμοκρασίας θα μπορούσαν να δοκιμάσουν τα όρια προσαρμογής των ανθρώπινων συστημάτων. Η προσαρμογή μπορεί να αποσιωπήσει τα (αρνητικά) αποτελέσματά της ωστόσο δεν μπορεί από μόνη της να λύσει το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής 3.5 Εναλλακτικές πολιτικές προώθησης μέτρων Με στόχο να εφαρμοσθούν ικανοποιητικά τα μέτρα μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή θα πρέπει πρώτα να σχεδιαστούν με ορθό τρόπο καθώς και να γίνουν ευρέως αποδεκτά από την κοινωνία και τους υπεύθυνους φορείς εφαρμογής αυτών. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με την εφαρμογή πολιτικών προώθησης των μέτρων αυτών. Τέτοιες πολιτικές θα έχουν ως στόχο να προβάλλουν τις θετικές πτυχές των μέτρων δηλαδή την ανάπτυξη της τοπικής επιχειρηματικότητας και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, τη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος, κυρίως, και της ποιότητας ζωής, την εξασφάλιση της ενεργειακής ανεξαρτησίας αλλά και τα άμεσα οικονομικά οφέλη. Αυτά δεν μπορούν να γίνουν άμεσα αν δεν υπάρχει ένα συντονισμένο σχέδιο δράσης των τοπικών φορέων αλλά και των παγκόσμιων οργανισμών για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Μέσα από σχεδιασμένες πολιτικές οι πολίτες θα μπορούν να ενημερωθούν και θα κατανοήσουν τα οφέλη που προσφέρουν τα μέτρα αυτά ενώ σε επίπεδο τοπικών φορέων και επιχειρήσεων, η εφαρμογή των μέτρων θα πρέπει να έχει επιτακτικό χαρακτήρα, και ενδεχομένως επιβολή προστίμων σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, έτσι ώστε να πετύχουν οι εκάστοτε στρατηγικές. Μαζί με τις πολιτικές προώθησης των μέτρων, θα πρέπει να δημιουργηθεί και ένα ολοκληρωμένο σύστημα επίβλεψης και παρακολούθησης της εφαρμογής των πολιτικών έτσι ώστε να εντοπίζονται αποκλίσεις εγκαίρως και να γίνονται διορθωτικές κινήσεις. Τέλος, για την αναπτυσσόμενη προώθηση των μέτρων, μακροπρόθεσμα, θα βοηθούσε και η τακτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων και των ωφελειών από την εφαρμογή των μέτρων μετριασμού και προσαρμογής. Παρακάτω αναπτύσσονται οι κυριότερες πολιτικές που εξήχθησαν μετά από διαβούλευση με ειδικούς. Εκπαίδευση και ανάπτυξη οικολογικής συμπεριφοράς και συνείδησης, παροχή κινήτρων και λήψη οικονομικών μέτρων Ιδιαίτερη έμφαση στα πλαίσια του μετριασμού ενάντια στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι η ενημέρωση και η αφύπνιση των πολιτών. Αυτό θα μπορούσε αρχικά να γίνει στις μικρές ηλικίες μέσω του σχολείου και κάποιων μαθημάτων αφιερωμένων σε θέματα για την προστασία του περιβάλλοντος, μέσω δραστηριοτήτων στη φύση ή ακόμα και 65

74 Κεφάλαιο 3 ενδοσχολικά με κίνητρα προς τους μαθητές, κάτι το οποίο θα μεταδώσουν και στην οικογένειά τους. Ένας άλλος τρόπος είναι μέσω των διαφημίσεων σε τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, έτσι ώστε να μαγνητίσουν άμεσα το ενδιαφερόμενο κοινό. Επιπλέον, συνδυασμοί με προσωπικά οικονομικά οφέλη από μια καθαρότερη καθημερινότητα, όπως με τη διαχείριση των απορριμμάτων και ένα σύστημα όπου ο καθένας θα πληρώνει δημοτικά τέλη ανάλογα με τον όγκο των απορριμμάτων που παράγει, κάτι δύσκολο να γίνει λόγω τεχνικών προβλημάτων, δύναται να συμβάλλει θετικά στην αύξηση της συνείδησης για τη προστασία του περιβάλλοντος. Ακόμα κάτι αντίστοιχο, ίσως ευκολότερα. θα μπορούσε να γίνει με το ρεύμα έτσι ώστε όσο λιγότερο καταναλώνεις τόσο φθηνότερη να είναι η χρέωση ανά kwh. Επιπρόσθετα, ένα άλλο κίνητρο αποτελούν οι φοροαπαλλαγές για ανάπτυξη πράσινων οικιακών τεχνολογιών, όπως ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ, θέρμανση με αντλία θερμότητας και έξυπνα συστήματα διαχείρισης του νερού της βροχής. Εφόσον προωθηθεί η οικολογική συνείδηση θα πρέπει να υπάρξουν και κάποιες συμβουλές για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης αλλά και γενικά για μια φιλική μεταχείριση προς το περιβάλλον. Τέτοιες συμβουλές είναι αρχικά η προτίμηση των οικοσυσκευών υψηλής ενεργειακής κλάσης, η χρήση ηλιακού θερμοσίφωνα για την κάλυψη των αναγκών σε ζεστό νερό όπως και η αντικατάσταση των κλασσικών λαμπτήρων πυρακτώσεως με λαμπτήρες φθορισμού. Για παράδειγμα αναφέρεται η τρέχουσα ενεργειακή κατανάλωση ψυγείων, η οποία είναι 40% λιγότερη από τα συμβατικά μοντέλα του Με τον τρόπο αυτό, εφόσον όλα τα νοικοκυριά στην Ευρώπη αντικαθιστούσαν τις παλιές τους συσκευές με σύγχρονες, 20 δισεκατομμύρια kwh ηλεκτρικής ενέργειας θα εξοικονομούνταν ετησίως, μειώνοντας έτσι τις εκπομπές CO 2 κατά περίπου 18 δισεκατομμύρια κιλά (Lanask, 2007). Ιδιαίτερα αποδοτική είναι η εξοικονόμηση εκτός σπιτιού όπως η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς αντί του αυτοκινήτου, κάτι που βέβαια προϋποθέτει την αναβάθμιση των μέσων αυτών, αλλά και την ανάπτυξη μέτρων κατά της χρήσης του αυτοκινήτου. Σημαντικό βήμα είναι η προώθηση εργασίας από το σπίτι (τηλεεργασία) καθώς η λειτουργία όλων των γραφείων είναι ιδιαίτερα απαιτητική σε ενέργεια. Μια τέτοια πολιτική μειώνει κατά πολύ τον αριθμό των ατόμων που θα μετακινούνται καθημερινά και συνεπώς και τις εκπομπές, που προέρχονται από αυτές τις μετακινήσεις. Ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, ερευνητικών προγραμμάτων και παρακολούθησης Εκτός από τις δράσεις για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής οφείλουν να γίνουν και αντίστοιχες δράσεις για την καταγραφή των δεδομένων σχετικά με το φαινόμενο έτσι ώστε να γίνεται γνωστή η εξέλιξη του και κατά πόσο οι δράσεις, τα μέτρα και οι πολιτικές αντιμετώπισης έχουν θετικό και ουσιαστικό αντίκτυπο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε τη χρηματοδότηση του προγράμματος γεωεπισκόπησης 66

75 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής GMES (Global Monitoring for Environment and Security Παγκόσμια παρακολούθηση του περιβάλλοντος και της ασφάλειας). Το GMES, με τη χρήση δορυφόρων, παρέχει πληροφορίες οι οποίες επιτρέπουν καλύτερη κατανόηση της μεθόδου και του τρόπου με τον οποίο αλλάζει ο πλανήτης, παρακολουθώντας, παράλληλα, την κατάσταση του περιβάλλοντος στην ξηρά, στη θάλασσα και στην ατμόσφαιρα. Ο μετριασμός της κλιματικής αλλαγής, η ανταπόκριση σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, η εξασφάλιση καλύτερου ελέγχου των συνόρων, η βελτίωση της ασφάλειας και η άμεση ενημέρωση των πολιτών σε περίπτωση επιβάρυνσης της ποιότητας του αέρα είναι δραστηριότητες που εξαρτώνται από την ακριβή και έγκαιρη πληροφόρηση. Αυτήν την πληροφόρηση την παρέχει το σύστημα GMES καθώς παρέχει χάρτες για επείγουσες επιχειρήσεις και παρακολούθηση των παραμέτρων της κλιματικής αλλαγής όπως είναι η θερμοκρασία των θαλασσών και η ποιότητα της ατμόσφαιρας. Με τον τρόπο αυτό, το σύστημα GMES αναμένεται να αποδώσει οφέλη αξίας τουλάχιστον διπλάσιας του κόστους των επενδύσεων για την περίοδο έως το 2020 και τετραπλάσιας του κόστους έως το Μια άλλη παρόμοια προσπάθεια με αυτή του GMES αποτελεί η συνεργασία της NASA με την Cisco. Η πρώτη ασχολείται με τη συνεχή παρακολούθηση του πλανήτη, βασιζόμενη σε μία πλειάδα διαστημοπλοίων, με εγκαταστάσεις στη γη και τον αέρα για την παρακολούθηση της καλής κατάστασης του πλανήτη. Από την άλλη η Cisco συμβάλει στο συγκεκριμένο πρόγραμμα προσφέροντας την εμπειρία της και τις εξειδικευμένες γνώσεις της σε καινοτόμες τεχνολογίες δικτύωσης και στην ανάλυση δεδομένων. Ακόμα, στα πλαίσια της προστασίας των δασών στην ΕΕ, δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα με τίτλο «Παρακολούθηση και Πρόληψη Δασικών Πυρκαγιών με χρήση Πληροφοριακών Συστημάτων» (European Forest Fire Monitoring using Information Systems-EEFMIS). Σκοπός του συγκεκριμένου έργου είναι η συλλογή και μεταφορά καλών πρακτικών για την παρακολούθηση και πρόληψη των δασικών πυρκαγιών με τη χρήση πληροφοριακών συστημάτων. Ένα άλλο πρόγραμμα που εφαρμόστηκε τη διετία, , ήταν το «Ανάπτυξη και εφαρμογή ενός συστήματος παρακολούθησης δασών στην ΕΕ FutMon». Σκοπός του συγκεκριμένου έργου ήταν η μέτρηση, συλλογή και επεξεργασία των ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων στα δάση για την παρακολούθηση της κατάστασής τους και τη συμπλήρωση της Ευρωπαϊκής βάσης δεδομένων. Οι δράσεις που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος ήταν η δημιουργία δικτύου παρακολούθησης, η παρακολούθηση και συλλογή οικολογικών παραμέτρων του προηγούμενου δικτύου με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων για την υγεία των δασών, η επιλογή βασικών επιφανειών εντατικής παρακολούθησης, η μελέτη του κύκλου θρεπτικών στοιχείων και των κρίσιμων φορτίων χημικών στοιχείων και η μελέτη που αφορά την ποσοτικοποίηση του υδρολογικού κύκλου στις επιφάνειες. 67

76 Κεφάλαιο 3 Τέλος θα πρέπει να δοθούν κίνητρα για περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη νέων τεχνολογιών που θα είναι εμπορικά βιώσιμες. Η βιωσιμότητα πρέπει να αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό καθώς τεχνολογίες για αύξηση της ανακλαστηκότητας της ηλιακής ακτινοβολίας της Γης, και για την απομάκρυνση του CO 2 από την ατμόσφαιρα, ναι μεν έχουν αναπτυχθεί αλλά δεν είναι πρακτικά εφαρμόσιμες. Ορισμένα παραδείγματα αυτών είναι η αύξηση των επιπέδων των θειικών αλάτων στην ατμόσφαιρα για την προσομοίωση της επίδρασης μιας ηφαιστειακής έκρηξης, η κάλυψη των ερήμων με γυαλιστερό πλαστικό, η δημιουργία σύννεφων και η τοποθέτηση σκιάστρων στο διάστημα, η λίπανση των ωκεανών, το θάψιμο των δέντρων, τα τεχνητά δέντρα και η αποθήκευση άνθρακα. Φόρος CO 2 χρηματιστήριο εκπομπών Με στόχο την αντιμετώπιση του κινδύνου της κλιματικής αλλαγής η παγκόσμια κοινότητα υιοθέτησε το 1997 το Πρωτόκολλο του Κιότο με το οποίο για πρώτη φορά καθορίζονταν νομικά δεσμευτικοί στόχοι για τον περιορισμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Ένας από τους τρεις μηχανισμούς που υιοθετήθηκαν προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι του Πρωτοκόλλου του Κιότο αποτελεί η Εμπορία Δικαιωμάτων Εκπομπών (EU-ETS: Emissions Trading Scheme) ο οποίος θέτει ανώτατα όρια εκπομπών ανά κράτος-μέλος και ανά επιχείρηση που εμπλέκεται στην εφαρμογή του μηχανισμού και προβλέπει την αγοραπωλησία δικαιωμάτων εκπομπών αερίων μεταξύ των εμπλεκομένων επιχειρήσεων και κρατών. Με άλλα λόγια η ιδέα είναι να αποδοθεί σε κάθε κράτος-μέλος, και στη συνέχεια σε κάθε εταιρεία, που εμπλέκεται στο μηχανισμό, το δικαίωμα να εκπέμπει έναν ορισμένο αριθμό τόνων CO 2 ανά έτος και να παρακολουθούνται οι επιδόσεις τους. Εφόσον η εταιρεία εκπέμπει λιγότερους τόνους CO 2 από αυτούς που έχει δικαίωμα τότε μπορεί να πουλήσει το πλεόνασμά της. Αντίθετα, αν εκπέμπει περισσότερους τότε πρέπει να καλύψει το έλλειμμά της. Γι' αυτό το σκοπό υπάρχουν δύο λύσεις: είτε πληρώνει πρόστιμο για τον κάθε επιπλέον τόνο CO 2 που εκπέμπει, είτε αγοράζει από το «χρηματιστήριο εκπομπών» - έτσι όπως ακριβώς γίνεται με τις μετοχές των εισηγμένων στο χρηματιστήριο εταιρειών - τους τόνους CO 2 που της λείπουν, ή ειδάλλως εφαρμόζει αντιρρυπαντικές τεχνολογίες για τη μείωση των εκπομπών της. Προκειμένου να είναι δυνατή η υλοποίηση αυτών των αγοραπωλησιών σε ευρωπαϊκό επίπεδο προσδιορίστηκε κατ' αρχήν η συνολική ποσότητα δικαιωμάτων εκπομπών που δικαιούται το κάθε κράτος-μέλος το οποίο στη συνέχεια διένειμε τα δικαιώματα αυτά στους κλάδους - εγκαταστάσεις που εμπίπτουν στην Οδηγία εκδίδοντας ταυτόχρονα και τις «Άδειες εκπομπών αερίων θερμοκηπίου» ανά επιχείρηση. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν τα Εθνικά Μητρώα Καταγραφής Συναλλαγών (National Registry) και τα συστήματα παρακολούθησης, 68

77 Μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής καταγραφής και επαλήθευσης των εκπομπών από τις εγκαταστάσεις, καθώς και ένα σύστημα κυρώσεων για την ορθή και αποτελεσματική εφαρμογή των διατάξεων της Οδηγίας. Οι άλλοι δύο μηχανισμοί που υιοθετήθηκαν αφορούν (α) στην από κοινού υλοποίηση έργων που μειώνουν τη ρύπανση (JI: Joint Implementation) και (β) στο μηχανισμό καθαρής ανάπτυξης (CDM: Clean Development Mechanism), μηχανισμοί οι οποίοι βασίζονται στη λειτουργία της οικονομίας της αγοράς, ωστόσο η εφαρμογή τους δεν είναι ακόμη υποχρεωτική. Η από κοινού υλοποίηση (JI) αναφέρεται σε έργα που εκτελούνται από τις εμπλεκόμενες στην εμπορία εκπομπών επιχειρήσεις σε χώρες εκτός από εκείνη στην οποία έχουν την έδρα τους και για τις οποίες έχουν επίσης καθοριστεί στόχοι εκπομπών, ενώ ο μηχανισμός καθαρής ανάπτυξης (CDM) αναφέρεται σε έργα που εκτελούνται σε αναπτυσσόμενες χώρες, για τις οποίες δεν έχουν καθοριστεί στόχοι μείωσης εκπομπών. Μετά και τη τελευταία διάσκεψη για το κλίμα, στο Ντέρμπαν της Νοτίου Αφρικής (2011) υπήρξαν κάποιες εξελίξεις καθώς ο Καναδάς αποσύρθηκε από το πρωτόκολλο του Κυότο έτσι ώστε να μην πληρώσει τα 14 δισεκατομμύρια δολάρια ως πρόστιμο για την κατά 35% αύξηση των εκπομπών. Αξίζει, ακόμα, να σημειωθεί ότι το 2010 οι εκπομπές άνθρακα σημείωσαν τη μεγαλύτερη άνοδο που έχει καταγραφεί και ήταν 6% έτσι ώστε η συγκέντρωση CO 2 να είναι της τάξης των 390 ppm στα τέλη του Από την άλλη πλευρά, σημειώνεται και η θετική εξέλιξη της συμφωνίας, μεταξύ όλων των μεγάλων ρυπαντών του πλανήτη (ΗΠΑ, Κίνα, Ε.Ε.), η λεγόμενη «Πλατφόρμα για Αυξημένη Δράση» η οποία προβλέπει να παραταθεί κατά πέντε χρόνια το Πρωτόκολλο του Κιότο, και από το 2012 να ξεκινήσει νέος κύκλος συναντήσεων, ώστε να καταλήξουν σε ένα νέο πρωτόκολλο το 2015 που θα τεθεί σε ισχύ το

78

79 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης 4 Η ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ 4.1 Γενικά Το πιο κρίσιμο σημείο των πολυδιάστατων διαχειριστικά προβλημάτων αποτελεί ο συμψηφισμός διαφορετικών ειδών διαθέσιμης πληροφορίας που είναι σε θέση να οδηγήσει τελικά σε μια λύση. Οι πολυκριτηριακές μέθοδοι παρέχουν το πλαίσιο εργασίας για τη συλλογή, την καταχώρηση και εν τέλει την προώθηση όλων των σχετικών πληροφοριών, καθιστώντας έτσι τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης ανιχνεύσιμη και διαφανή (Hokkanen et al., 2000). Η λήψη μιας απόφασης είναι στη βάση της το αποτέλεσμα των αναλύσεων των συγκρουόμενων θεμάτων και στόχων κοινωνικοπολιτικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής φύσεως, δημιουργώντας έτσι ένα πολυδιάστατο πρόβλημα που χρήζει ιδιαίτερης αντιμετώπισης. Η πολυδιάστατη και πολύπλοκη αυτή φύση των προβλημάτων λήψης μιας απόφασης καθιστά δύσκολη την αναπαράστασή τους σε περιγραφικά μοντέλα. Επομένως, η αβεβαιότητα και η ανακρίβεια είναι αναφαίρετα στοιχεία της δομής τους. Η επιλογή των κριτηρίων, αλλά και η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους, όπως η βαθμονόμηση, ο καθορισμός των συντελεστών βαρύτητας, η βαθμολόγηση σε συνδυασμό πάντα με τα εναλλακτικά σενάρια, συνθέτουν σε γενικές γραμμές τη λύση του προβλήματος. Στην Εικόνα 4.1 αποτυπώνεται μια τυπική μορφή ενός πολυκριτηριακού πίνακα, καθώς και η φιλοσοφία που τον χαρακτηρίζει (Ταρσένης, 2008). Ο υπολογισμός των επιδόσεων των εναλλακτικών σεναρίων γίνεται με την κατάλληλη επιλογή πολυκριτηριακής μεθόδου. Εικόνα 4.1: Πολυκριτηριακός πίνακας. 71

80 Κεφάλαιο 4 Η πολυκριτηριακή ανάλυση μπορεί να οριστεί ως μία συστηματική και μαθηματικά τυποποιημένη προσπάθεια επίλυσης προβλημάτων που προκύπτουν από αλληλοσυγκρουόμενους στόχους σε μια προσπάθεια συμβιβασμού μεταξύ αυτών. Η έννοια του συμβιβασμού είναι καθαρά υποκειμενική. Μία λύση θεωρείται βέλτιστη μόνο κατά την άποψη του ατόμου που αποφασίζει για την επιλογή. Για κάποιον άλλο λήπτη απόφασης είναι δυνατόν να προκύψει διαφορετική λύση, ανάλογα με τη βαρύτητα που δίνεται σε κάθε κριτήριο που χρησιμοποιείται (Τσομπανάκης, 2011). Σύμφωνα με τους Georgopoulou et al. (1997), τα στάδια μιας πολυκριτηριακής ανάλυσης είναι τα εξής: 1. Ορισμός του προβλήματος και προσδιορισμός των ενδεχόμενων περιορισμών για το σχηματισμό ρεαλιστικών σεναρίων. 2. Κατασκευή του μητρώου επεξεργασίας και αξιολόγησης, η οποία περιλαμβάνει: Τον ορισμό των εμπλεκομένων στη διαδικασία. Το σχηματισμό εναλλακτικών στρατηγικών. Την επιλογή των κριτηρίων αξιολόγησης. Την αξιολόγηση των διαθέσιμων εναλλακτικών σε σχέση με τα κριτήρια. 3. Καθορισμός του συντελεστή βαρύτητας των κριτηρίων. 4. Υπολογισμός των επιμέρους επιδόσεων των εναλλακτικών σεναρίων με την επιλογή της κατάλληλης πολυκριτηριακής μεθόδου. 5. Κατάταξη όλων των εφικτών εναλλακτικών με φθίνουσα σειρά επίδοσης. 6. Διεξαγωγή της ανάλυσης ευαισθησίας προκειμένου να διερευνηθούν οι διάφοροι παράμετροι που επηρεάζουν την ταξινόμηση των εναλλακτικών σεναρίων. 7. Προτάσεις και συστάσεις επί των αποτελεσμάτων. Η λήψη μιας απόφασης είναι η μελέτη προσδιορισμού και επιλογής των εναλλακτικών λύσεων βασισμένων στις προτιμήσεις της απόφασης του λήπτη. Η λήψη απόφασης υπονοεί ότι υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές οι οποίες εξετάζονται. Σε αυτή την περίπτωση, στόχος είναι όχι μόνο να προσδιοριστούν όσο το δυνατόν περισσότερες από τις εναλλακτικές λύσεις, αλλά να επιλεγεί αυτή που συμβαδίζει βέλτιστα με τους στόχους και τις επιθυμίες του λήπτη απόφασης (Harris, 2009). 72

81 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Α Στάδιο Καθορισμός εναλλακτικών μέτρων αντιμετώπισης Β Στάδιο Καθορισμός των κριτηρίων και περιγραφή των χαρακτηριστικών τους Καθορισμός συντελεστών βαρύτητας των κριτηρίων Βαθμολόγηση κριτηρίων για κάθε εναλλακτικό μέτρο αντιμετώπισης Εξαγωγή αποτελεσμάτων συγκριτικής αξιολόγησης Γ Στάδιο Κατάταξη εναλλακτικών μέτρων Ανάλυση ευαισθησίας Δ Στάδιο Αξιολόγηση μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής Εικόνα 4.2: Απεικόνιση σταδίων και βημάτων μεθοδολογικής προσέγγισης. 73

82 Κεφάλαιο 4 Αντικειμενική επιδίωξη της παρούσας εργασίας αποτελεί η επιλογή καταλληλότερου μέτρου μετριασμού και μέτρου προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Με την εφαρμογή των επιμέρους σταδίων της πολυκριτηριακής ανάλυσης όπως τα παρουσίασαν οι Georgopoulou et al. (1997) προκύπτουν τα βήματα που πρόκειται να ακολουθηθούν, όπως αποτυπώνονται στην Εικόνα 4.2. Κατά την εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης σε πρώτο στάδιο καθορίζονται τα εναλλακτικά μέτρα μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Στο επόμενο στάδιο, πραγματοποιείται ο καθορισμός των κριτηρίων και, στη συνέχεια, καθορίζονται η βαθμολόγηση αυτών ως προς τα εναλλακτικά σενάρια και η εκτίμηση των συντελεστών βαρύτητας ως προς τους αρμόδιους φορείς λήψης της απόφασης. Ακολουθεί η εφαρμογή της πολυκριτηριακής και η εξαγωγή των αποτελεσμάτων. Τέλος, λαμβάνεται η απόφαση για την κατάλληλη επιλογή μέτρου με τη συγκατάθεση της ανάλυσης ευαισθησίας που πραγματοποιείται στο στάδιο αυτό. 4.2 Αναγκαιότητα χρήσης και επιλογή κατάλληλης μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης Η προώθηση του μέτρου μετριασμού και του μέτρου προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία εφόσον πρέπει να αξιολογηθεί μια σειρά εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες μπορεί φαινομενικά να μοιάζουν ισοδύναμες. Προκειμένου να επιτευχθεί η αξιολόγηση αυτή απαιτείται η ανάλυση και βαθμολόγηση μιας σειράς κρίσιμων παραμέτρων, ή αλλιώς κριτηρίων. Ειδικότερα, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης πολιτικής όσον αφορά στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής θεωρείται μια αρκετά πολύπλοκη διαδικασία, με δεδομένο ότι: Ο αριθμός των πιθανών μέτρων αντιμετώπισης μπορεί να είναι αρκετά μεγάλος. Για το λόγο αυτό, η διαδικασία επιλογής θα πρέπει να συμπεριλάβει ως πιθανές εναλλακτικές όλες τις τεχνικά εφικτές λύσεις. Κάθε μέτρο μετριασμού και προσαρμογής παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα σε πολλά επίπεδα, όπως σε οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό. Επομένως, απαιτείται η συγκριτική αξιολόγηση να γίνεται με όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστη και επιστημονικά τεκμηριωμένη προσέγγιση. Ο συνδυασμός όλων των παραμέτρων που εμφανίζονται, καθιστά τη λήψη μιας απόφασης αντιμετώπισης ως ένα αρκετά περίπλοκο και σύνθετο πρόβλημα. Η τελική επιλογή του καταλληλότερου μέτρου μεταξύ εναλλακτικών σεναρίων απαιτεί συνεξέταση και αξιολόγηση πολλών αντικρουόμενων παραμέτρων, επομένως, κρίνεται αναγκαία η εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης (Σκερλετίδου, 2010). 74

83 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Το ζήτημα της επιλογής της κατάλληλης μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης πηγάζει κατά κύριο λόγο από την πληθώρα των διαθέσιμων μεθόδων και κατά δεύτερο από την περιορισμένη γνώση σχετικά με τα ειδικά χαρακτηριστικά των επί μέρους μεθόδων. Ένα βασικό πρόβλημα, που παρουσιάζεται κατά την επιλογή της κατάλληλης πολυκριτηριακής μεθόδου απόφασης, αποτελεί το γεγονός ότι διαφορετικές μέθοδοι δίνουν διαφορετικά αποτελέσματα όταν εφαρμόζονται στο ίδιο πρόβλημα και χρησιμοποιούν τα ίδια δεδομένα. Ωστόσο, αναγνωρίζονται κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία που θα πρέπει να περιλαμβάνει κάθε πολυκριτηριακή μέθοδος απόφασης που εφαρμόζεται σε περιβαλλοντικά προβλήματα (Hokkanen et al., 1997): i. Να είναι αυστηρά καθορισμένη και να γίνεται εύκολα κατανοητή, ιδιαίτερα όσον αφορά στην επιλογή των βαθμών βαρύτητας των κριτηρίων και στην αξιολόγησή τους. ii. Να ενσωματώνει όλους τους συμμετέχοντες στη διαδικασία. iii. Να λαμβάνει υπόψη της όλες τις εναλλακτικές και όλα τα κριτήρια. iv. Να αντιμετωπίζει με κάποιον τρόπο την αβεβαιότητα των δεδομένων. v. Να μην απαιτεί την απόσπαση μεγάλου μεγέθους πληροφορίας από τους συμμετέχοντες στη διαδικασία. Η επιλογή μιας συγκεκριμένης μεθόδου δεν είναι δυνατή από τα αρχικά στάδια επεξεργασίας. Ο αναλυτής και ο λήπτης απόφασης πρέπει να κατανοήσουν το πρόβλημα, να ξεχωρίσουν τις δυνατές εναλλακτικές επιλογές και τις συνέπειές τους, να αναγνωρίσουν τις συγκρούσεις μεταξύ των κριτηρίων και να αντιμετωπίσουν την ανακρίβεια των δεδομένων (Moussiopoulos et. al., 2010). Έτσι, συχνά τα προς επίλυση ζητήματα επαναδιατυπώνονται, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στα χαρακτηριστικά της εκάστοτε μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης. Yπάρχει μία πληθώρα πολυκριτηριακών μεθόδων για την ανάλυση της διαδικασίας λήψης απόφασης. Αυτές διαφέρουν όσον αφορά στην καταλληλότητα εφαρμογής, ευκολία χρήσης, αξιοπιστία και στα αποτελέσματα. Αξιόπιστη μέθοδος είναι αυτή που παράγει επιστημονικά αυστηρά αποτελέσματα τα οποία αντικατοπτρίζουν με σαφήνεια τις προτιμήσεις των ληπτών απόφασης. Η ευκολία χρήσης μίας μεθόδου εξαρτάται από την απαιτούμενη προσπάθεια και το χρόνο που απαιτεί η εφαρμογή της, ενώ η καταλληλότητά της καθορίζεται από την προσαρμοστικότητά της στα δεδομένα του συγκεκριμένου προβλήματος (Achillas et. al., 2011). Η κάθε μία από τις πολυκριτηριακές μεθόδους αξιολόγησης πετυχαίνει διαφορετική ισορροπία μεταξύ των κριτηρίων, της αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων, της καταλληλότητας εφαρμογής και της ευκολίας χρήσης. Είναι εμφανές πως δεν υπάρχουν καλύτερες και χειρότερες μέθοδοι πολυκριτηριακής αξιολόγησης, απλά υπάρχουν περισσότερο και λιγότερο κατάλληλες μέθοδοι σύμφωνα με την κάθε εφαρμογή. Το ζήτημα που τίθεται στην παρούσα εργασία είναι η βέλτιστη αντιμετώπιση 75

84 Κεφάλαιο 4 της κλιματικής αλλαγής. Η καταλληλότερη μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης για το συγκεκριμένο πρόβλημα θεωρήθηκε η ELECTRE III. Οι λόγοι που οδήγησαν στην προτίμηση αυτή είναι ποικίλοι και συμβαδίζουν - όπως αναμένεται - με τα πλεονεκτήματα της επιλεγμένης μεθόδου. Πιο συγκεκριμένα: Ένας από τους εμφανέστερους λόγους προτίμησης της ELECTRE III είναι ο μέχρι σήμερα μεγάλος και επιτυχής αριθμός εφαρμογών της σε διεθνές επίπεδο. Η μέθοδος έχει χρησιμοποιηθεί αρκετά συχνά στο παρελθόν για σύγκριση διαφορετικών σεναρίων σε διάφορους τομείς, όπως για παράδειγμα ενέργεια, κατασκευές, υπηρεσίες, δημόσια πολιτική, μεταφορές, κ.ά. Ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα της μεθόδου ELECTRE III έναντι των υπολοίπων μεθόδων είναι η χρησιμότητά της κατά την εξέταση περιβαλλοντικών προβλημάτων (Rogers and Bruen, 1998). Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και η επιλογή του καταλληλότερου μέτρου μετριασμού και προσαρμογής, ακριβώς επειδή σχετίζονται και με την περιβαλλοντική ποιότητα, είναι εύλογο να μελετηθούν στη βάση των περιβαλλοντικών παραγόντων που την αφορούν. Επιπλέον, η ELECTRE III έχει τη δυνατότητα να συμπεριλάβει ένα αρκετά μεγάλο αριθμό κριτηρίων αξιολόγησης των μέτρων μετριασμού και προσαρμογής στη κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα μεγάλου αριθμού ληπτών απόφασης (Xiaoting, 2007). Το κατάλληλο μέτρο δύναται να διαφέρει ανάλογα με τον επενδυτή, το κράτος, ή ακόμα και μεταξύ της ίδιας ομάδας ληπτών απόφασης, ιδιαίτερα στη διάσταση της περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Σε αρκετές περιπτώσεις, λόγω πιθανής ανακρίβειας και αβεβαιότητας ορισμένων διαθέσιμων στοιχείων, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να οδηγηθεί κανείς σε τελείως λάθος συμπεράσματα με τη χρήση οποιασδήποτε μεθόδου. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής θεωρείται ένα πολυσύνθετο πρόβλημα που απαιτεί για την επίλυσή του πολυάριθμες πληροφορίες. Ο λήπτης της συγκεκριμένης απόφασης θα πρέπει να λάβει υπόψη του την πιθανότητα κατοχής αβέβαιων στοιχείων και πληροφοριών. Η ELECTRE III έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται καλύτερα σε τέτοιες περιστάσεις εξάγοντας εγκυρότερα και αποτελεσματικότερα συμπεράσματα (Roy and Bouysou, 1993), σε σύγκριση πάντα με τις υπόλοιπες μεθόδους. Η μέθοδος κάνει χρήση των ορίων προτίμησης και αδιαφορίας, ενώ συμπεριλαμβάνει και μία επιπλέον παράμετρο, την έννοια της άρνησης (Roy and Bouysou, 1993). Με τη χρήση των παραμέτρων αυτών η μέθοδος δεν εξετάζει μόνο τα δύο άκρα του προβλήματος, ισχυρό και αδύναμο, αλλά και μια ολόκληρη οικογένεια ενδιάμεσων επιπέδων, από τη συνολικά ισχυρή, έως τη συνολικά αδύναμη κατάσταση. Η διαδικασία επιτυγχάνεται με βαθμολόγηση, σύγκριση και τελική κατάταξη των διαφόρων μέτρων αντιμετώπισης. 76

85 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Η ανάλυση αυτή είναι ικανή, όσο είναι δυνατό και επιθυμητό, να αποδώσει στα κριτήρια είτε ποσοτικό, είτε ποιοτικό χαρακτήρα, στην προς μελέτη εφαρμογή. Ένα κριτήριο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ποσοτικό όταν αυτό δύναται να υπολογιστεί μέσω ενός μετρητικού προτύπου, όπως για παράδειγμα η αξία γης. Κάποια κριτήρια όμως είναι καθαρά ποιοτικά, όπως είναι η αισθητική υποβάθμιση ενός τοπίου. Τα εναλλακτικά μέτρα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, για το οποίο γίνεται εφαρμογή πολυκριτηριακής ανάλυσης στην παρούσα εργασία, αξιολογούνται στη βάση ποιοτικών κριτηρίων, τα οποία παρουσιάζονται αναλυτικά στο επόμενο Κεφάλαιο. Η μέθοδος ELECTRE III επιδεικνύει μια πολύ καλή προσαρμογή δεδομένων σε τέτοιες εφαρμογές. Για όλους τους παραπάνω λόγους, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, επιλέγεται η ELECTRE III για την επίλυση του πολυκριτηριακού προβλήματος επιλογής του καταλληλότερου μέτρου μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Η επισκόπηση των μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης παρουσιάζεται αναλυτικά στη διπλωματική εργασία της Σκερλετίδου (2010). 4.3 Μαθηματικό υπόβαθρο ELECTRE III Νοηματικό πλαίσιο Για την αποτύπωση του μαθηματικού υποβάθρου της ELECTRE III θεωρείται ένας πεπερασμένος αριθμός κριτηρίων g j, όπου j=1,2,,r και μια ομάδα εναλλακτικών σεναρίων Α. Μεταξύ δύο σεναρίων a και b είναι δυνατόν να ισχύει: apb: Το a είναι ισχυρά προτιμητέο του b, όταν g(a) - g(b) > p, aqb: Το a είναι ισχνά προτιμητέο του b, όταν q < g(a) - g(b) p, aib: Αδιαφορία μεταξύ των a και b, όταν g(a) - g(b) q, όπου p το όριο προτίμησης και q το όριο αδιαφορίας. Για την εφαρμογή της μεθόδου ELECTRE III εισάγεται επιπλέον η σχέση asb, η οποία δηλώνει ότι το σενάριο a είναι τουλάχιστον τόσο καλό όσο το b. Με σκοπό να εξεταστεί η δήλωση asb εισάγονται οι παρακάτω αρχές, σύμφωνα με τους Buchaman et al. (1999): Αρχή συμφωνίας: Ισχύει asb για την πλειοψηφία των κριτηρίων. Αρχή της μη ασυμφωνίας: Από το σύνολο των κριτηρίων, βάσει των οποίων δε γίνεται δεκτή η δήλωση, δεν περιέχει κανένα κριτήριο με βάση το οποίο η δήλωση να απορρίπτεται ισχυρά. Το σύμβολο as j b δηλώνει ότι το σενάριο a είναι τουλάχιστον τόσο καλό όσο το b σε σχέση με το κριτήριο j. Για να θεωρηθεί το κριτήριο j σε συμφωνία με τη δήλωση asb, πρέπει να 77

86 Κεφάλαιο 4 ισχύει as j b, δηλαδή g j (a) g j (b) - q j. Αντίστοιχα το κριτήριο j βρίσκεται σε ασυμφωνία με τη δήλωση asb, όταν ισχύει bp j a, δηλαδή όταν g j (b) g j (a) - p j. Γενικά, ως σκοπός της μεθόδου ορίζεται η κατάταξη των εναλλακτικών σεναρίων λαμβάνοντας υπόψη (Roy et al., 1986): Τους συντελεστές βαρύτητας των κριτηρίων. Τα όρια αδιαφορίας και προτίμησης για κάθε κριτήριο. Τις δυσκολίες που πιθανόν να προκύψουν από τη σύγκριση δύο σεναρίων, όπου το πρώτο εμφανίζεται σημαντικά καλύτερο από το δεύτερο σε σχέση με ένα υποσύνολο κριτηρίων, αλλά υποδεέστερο σε σχέση με το σύνολο των κριτηρίων Μεθοδολογικό πλαίσιο Ο ορισμός του νοηματικού πλαισίου της μεθόδου ELECTRE III ακολουθείται από τη μεθοδολογία για την επαλήθευση ή απόρριψη της δήλωσης asb. Τα σενάρια συγκρίνονται ανά ζεύγη και υπολογίζονται τα μέτρα συμφωνίας c j (a,b), που εκφράζουν την υπεροχή του σεναρίου a σε σχέση με το b. Συγκεκριμένα ισχύει: 1 g j(b) g j(a) q j c j(a,b) 0 g j(b) g j(a) p j, p j g j(a) g j(b) q j g j(b) g j(a) p j p j q j όπου g j (a) και g j (b) είναι οι βαθμολογήσεις των εναλλακτικών σεναρίων a και b, αντίστοιχα, σύμφωνα με το κριτήριο j, ενώ p j και q j είναι τα αντίστοιχα όρια προτίμησης και αδιαφορίας. Πίνακας 4.1: Πίνακας συμφωνίας. g 1 g 2 g n A 1 1 c(1,2) c(1,n) A 2 c(2,1) 1 c(2,n) A n c(n,1) c(n,2) 1 Στη συνέχεια, υπολογίζονται οι δείκτες συμφωνίας c(a,b) (concordance index), σύμφωνα με τη σχέση (Hokkanen et al., 2000): 78

87 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης 79 r j j j r j j b a c k k b a c 1 1 ), ( 1 ), (, Από τους δείκτες συμφωνίας μπορούν να υπολογίζονται οι καθαρές ροές χρησιμοποιώντας την ακόλουθη σχέση: b a 1 n c(b, a) c(a, b) (a) C, όπου n είναι ο αριθμός των κριτηρίων (Hokkanen et al., 2000). Κατά αντίστοιχο τρόπο υπολογίζονται και οι δείκτες ασυμφωνίας d j (a,b). Για την περίπτωση αυτή απαιτείται η εισαγωγή ενός επιπλέον ορίου, του ορίου άρνησης v j (veto). j j j j j j j j j j j j j j j j v (a) g (b) g p p v p (a) g (b) g v (a) g (b) g 1 p (a) g (b) g 0 (a,b) d Ως όριο άρνησης ενός κριτηρίου j ορίζεται η μικρότερη τιμή της διαφοράς των βαθμολογήσεων δύο σεναρίων πέραν της οποίας θεωρείται πως δεν ισχύει η δήλωση as j b. Η χρήση των δεικτών ασυμφωνίας περιορίζει την αντιστάθμιση μεταξύ των βαθμολογήσεων των κριτηρίων (Hokkanen et al., 2000). Στην περίπτωση που d j (a,b)=1 για κάθε j, τότε το εναλλακτικό σενάριο a απορρίπτεται και δεν συμπεριλαμβάνεται στη μετέπειτα αξιολόγηση. Αντίθετα με τους δείκτες συμφωνίας, στην εύρεση των δεικτών ασυμφωνίας δεν συνυπολογίζονται οι συντελεστές βαρύτητας (Roy and Vanderpooten, 1997). Βάσει των δεικτών συμφωνίας και ασυμφωνίας, υπολογίζονται στη συνέχεια οι βαθμοί αξιοπιστίας (credibility degree) για κάθε ζεύγος σεναρίων, σύμφωνα με τη σχέση: ), ( ), ( : ), ( ), ( 1 ), ( 1 ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( b a C b a d b a J b a C b a d b a C b a C b a d j b a C b a d b a C b a S j b a J j j j j όπου J(a,b) είναι το σύνολο των κριτηρίων (Achillas et. al., 2011). Από την εφαρμογή της τελευταίας συνάρτησης εξάγεται ο πίνακας αξιοπιστίας (Πίνακας 4.2), με μορφή ανάλογη του πίνακα συμφωνίας (Hokkanen and Salminen,1997). Το επόμενο βήμα είναι η κατάταξη των σεναρίων σύμφωνα με τον πίνακα αξιοπιστίας. Αρχικά, σχηματίζονται δύο κατατάξεις Ζ 1 και Ζ 2, αύξουσας και φθίνουσας προτίμησης

88 Κεφάλαιο 4 αντίστοιχα, και από το συνδυασμό τους καταλήγουμε στην τελική κατάταξη Ζ = Ζ 1 Ζ 2 (Buchanan et al., 1999). Πίνακας 4.2: Πίνακας αξιοπιστίας. g 1 g 2 g n A 1 1 S(1,2) S(1,n) A 2 S(2,1) 1 S(2,n) A n S(n,1) S(n,2) 1 Σε αυτό το σημείο εισάγεται η σταθερά λ, που είναι η μεγαλύτερη τιμή του πίνακα αξιοπιστίας, δηλαδή λ = max S(α,b) και ορίζεται ως η τιμή αξιοπιστίας S(λ), τέτοια ώστε να παραμείνουν μόνο οι τιμές S(a,b) που είναι μεγαλύτερες του λ-s(λ). Τόσο η τιμή αξιοπιστίας, όσο και τα όρια p j, q j, v j που προαναφέρθηκαν, καθορίζονται κατά υποκειμενικό τρόπο από το λήπτη αποφάσεων. Γενικά ισχύει: T (a,b) 1 0 S(a, b) s( ) S(a, b) s( ) Από την εφαρμογή της τελευταίας συνάρτησης απορρέει ο τελικός πίνακας βαθμολόγησης βάσει του οποίου ο λήπτης απόφασης καταλήγει στην τελική κατάταξη των επιμέρους εναλλακτικών. 4.4 Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων πολυκριτηριακής ανάλυσης με τη χρήση της ELECTRE III Στα πλαίσια της εφαρμογής του προτύπου της ELECTRE III στην παρούσα διπλωματική εργασία χρησιμοποιείται το λογισμικό που έχει αναπτυχθεί από το Laboratoire d'analyse et Modélisation de Systèmes pour l'aide à la décision (L.A.M.S.A.DE.) του Université Paris - Dauphine (L.A.M.S.A.DE., 2009). Στην Εικόνα 4.3 αποτυπώνεται το περιβάλλον του λογισμικού, όπως εμφανίζεται με την έναρξη λειτουργίας της εφαρμογής. Το πρώτο βήμα για την εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης με το εν λόγω λογισμικό είναι η προσθήκη των κριτηρίων που έχουν καθοριστεί στο αρχικό πρότυπο. Κάθε κριτήριο καταχωρείται ονομαστικά, ενώ συγχρόνως συμπληρώνεται ο συντελεστής βαρύτητάς του. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο συντελεστής βαρύτητας αποτελεί στοιχείο ανάλογο με τη σημαντικότητα του κριτηρίου στο πλαίσιο της αξιολόγησης. Στο ίδιο παράθυρο υπάρχει η επιλογή «Direction of Preferences» κατά την οποία δίνεται η δυνατότητα στο μελετητή να 80

89 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης επιλέξει την κατεύθυνση προτίμησης των τιμών που θα βαθμολογηθεί το κριτήριο για κάθε σενάριο. Πιο αναλυτικά, επιλέγεται η ένδειξη «Increasing» ή «Decreasing» για τις περιπτώσεις που η επιθυμητή μεταβολή των συγκεκριμένων τιμών είναι αύξουσα ή φθίνουσα αντίστοιχα. Τα στοιχεία αυτά συνοψίζονται στην Εικόνα 4.4. Εικόνα 4.3: Εισαγωγικό περιβάλλον λογισμικού ELECTRE III. Εικόνα 4.4: Πεδίο εισαγωγής κριτηρίων. Στο αμέσως επόμενο βήμα καθορίζονται τα εναλλακτικά σενάρια (alternatives), για τα οποία διαφοροποιούνται οι τιμές των κριτηρίων. Στο σημείο αυτό εισάγονται και κατονομάζονται τα εναλλακτικά σενάρια. Στην Εικόνα 4.5, παρουσιάζεται το περιβάλλον εισαγωγής των εναλλακτικών σεναρίων στο λογισμικό. 81

90 Κεφάλαιο 4 Εικόνα 4.5: Πεδίο καθορισμού εναλλακτικών σεναρίων. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη μετάβαση στο επόμενο βήμα του λογισμικού είναι η εισαγωγή και συμπλήρωση των δύο παραπάνω βημάτων. Το πρόγραμμα στη συνέχεια ενεργοποιεί τη δυνατότητα εισαγωγής των τιμών για τα επιμέρους κριτήρια για όλα τα εναλλακτικά σενάρια. Τα κελιά εισαγωγής εμφανίζονται με τη μορφή ενός πίνακα (Εdit Performance Table) όπως παρουσιάζεται στην Εικόνα 4.6. Εικόνα 4.6: Πεδίο εισαγωγής τιμών των κριτηρίων για τα εναλλακτικά σενάρια. Στη συνέχεια, εισάγονται στο μοντέλο τα κατώφλια προτίμησης (preference), αδιαφορίας (indifference) και άρνησης (veto), για κάθε κριτήριο ξεχωριστά. Το τελευταίο παράθυρο (Εικόνα 4.7) αποτελείται από μια σειρά περιοχών στις οποίες παρατίθενται δεδομένα που έχουν επιλεχθεί έως τώρα και άλλα που πρέπει να οριστικοποιηθούν στο παρόν βήμα. Στο 82

91 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης αριστερό πεδίο του περιβάλλοντος εισαγωγής κατωφλιών (Edit Thresholds) γίνεται διακριτή η κωδικοποίηση του κάθε κριτηρίου, το βάρος του, καθώς και η κατεύθυνση προτίμησης των τιμών του. Δεξιά του παραπάνω πεδίου εμφανίζεται βοηθητικός πίνακας, όπου αναγράφονται η μέγιστη και η ελάχιστη τιμή των επιδόσεων στο συγκεκριμένο κριτήριο, καθώς και η ελάχιστη διαφορά των αριθμητικών δεδομένων των κριτηρίων για κάθε εναλλακτικό σενάριο. Στο περιβάλλον εισαγωγής κατωφλιών υπάρχει επιπρόσθετα επιλογή για την απενεργοποίηση του κατωφλιού άρνησης (disable veto). Στην περίπτωση που ενεργοποιηθεί το κατώφλι άρνησης (veto), στα διαθέσιμα προς συμπλήρωση στοιχεία για τα κατώφλια αδιαφορίας (indifference) και προτίμησης (preference) προστίθεται και η περιοχή προς συμπλήρωση του κατωφλιού άρνησης (veto). Εδώ υπάρχουν οι συντελεστές α και β με τους οποίους καθορίζονται τα κατώφλια προτίμησης, αδιαφορίας και άρνησης. Ο συντελεστής α αφορά το μεταβλητό μέρος της συνάρτησης, ενώ ο β το σταθερό της μέρος. Για μεγαλύτερη απλοποίηση όσον αφορά στον καθορισμό των συγκεκριμένων κατωφλιών, θεωρείται ότι το μεταβλητό μέρος της συνάρτησης μηδενικό, θέτοντας παντού (α=0). Εικόνα 4.7: Πεδίο εισαγωγής κατωφλιών προτίμησης, αδιαφορίας και άρνησης. Τέλος, μετά την εισαγωγή όλων των παραπάνω στοιχείων, παραμέτρων και συντελεστών, το μοναδικό που απομένει είναι ο υπολογισμός, ο οποίος και θα οδηγήσει στα τελικά αποτελέσματα προτίμησης, κατατάσσοντας τα σενάρια σε σειρά από το καλύτερο προς το χειρότερο. Το πλήκτρο του υπολογισμού (calculate) αποτυπώνεται με τη λεπτομέρεια της Εικόνας 4.8 και αποτελεί την τελευταία ενέργεια στην εφαρμογή του εργαλείου. Δίπλα από το πλήκτρο υπολογισμού εμφανίζεται το πλήκτρο του τελικού γραφήματος, το οποίο παρουσιάζει την τελική κατάταξη των σεναρίων. Στο Κεφάλαιο που ακολουθεί γίνεται χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης με σκοπό την ανάδειξη της βέλτιστης λύσης αντιμετώπισης του κυκλοφοριακού προβλήματος στην ΕΠΘ. 83

92 Κεφάλαιο 4 Το υπολογιστικό εργαλείο που εφαρμόζεται είναι η ELECTRE III, η οποία επιλέχθηκε ως η καταλληλότερη μέθοδος για το συγκεκριμένη εφαρμογή. Εικόνα 4.8: Πλήκτρο υπολογισμού και τελικού γραφήματος.. 84