ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Transcript

1 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Τιμή Τεύχους 0,50 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα Τηλ.: Φαξ: ΚΩΔ.: 6725 Αφιέρωμα στα 20 χρόνια ζωής και δράσης του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού 20 χρόνια ζωής και δράσης του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού ΕΙΚΟΣΙ ΟΛΟΚΛΗΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΘΗΚΑΝ από τότε που ιδρύθηκε το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού, το1990, ως μη κερδοσκοπικό Σωματείο, έχοντας ως κύριο σκοπό του να καλλιεργήσει και να προωθήσει τις χορευτικές και άλλες πολιτιστικές παραδόσεις και αξίες του Ελληνικού λαού. Η σημαντική ιδιαιτερότητα του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού ήταν ότι, με τις δραστηριότητές του και με τους νέους πρωτοπόρους πολιτιστικούς θεσμούς που καθιέρωσε, εισήγαγε την κοινωνιολογική έρευνα και θεώρηση στην παρουσίαση των χορών, με εμβάθυνση στο περιεχόμενο και τα γενεσιουργά αίτια της δημιουργίας τους καθώς και τις κοινωνικές τους λειτουργίες. Σε ολόκληρη την περίοδο της ύπαρξής του και της δράσης του, επί είκοσι χρόνια, το Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. λειτούργησε πάντα με συνέχεια, συνέπεια και σταθερότητα, στηριγμένο στην ανεξάντλητη αυτενέργεια, την αυτοθυσία και την οικονομική στήριξη των μελών και φίλων του. Το έργο, που έχει να παρουσιάσει μέχρι σήμερα, είναι πολυσήμαντο και πολυδιάστατο και έχει κριθεί από πολλούς ως έργο υψηλής ποιοτικής, πνευματικής και καλλιτεχνικής στάθμης. Γενικά, με την υψηλού επιστημονικού επιπέδου εκπαιδευτική λειτουργία του αλλά και με τις διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητές του, το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού καταξιώθηκε ως ένας από τους πλέον σοβαρούς και αξιόλογους φορείς της χώρας μας. Οι επί μέρους δράσεις του επικεντρώθηκαν, κυρίως, στον εκπαιδευτικό τομέα των χορών αλλά και στον τομέα της διοργάνωσης εκδηλώσεων πολιτιστικού - εκπαιδευτικού χαρακτήρα καθώς και στον τομέα των χορευτικών-καλλιτεχνικών παραστάσεων και των εκδόσεων, με βασική κατεύθυνση πάντα να συμβάλλει στην ευρύτερη προβολή και διάδοσή τους. Ειδικότερα οι τομείς δράσης που αναπτύχθηκαν και συνεχίζουν να αναπτύσσονται, περιλαμβάνουν τις πιο κάτω κατευθύνσεις, οι οποίες είναι: συνέχεια στη σελ. 28

2 2 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Σημείωμα του εκδότη Είναι γεγονός ότι χιλιάδες βιβλίων εκδίδονται στην Ελλάδα, κάθε χρόνο, με σκοπό την παροχή πρωτότυπης γνώσης ή πληροφόρησης (γενικής ή ειδικής) ή πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού ή απλής πνευματικής τέρψης στον κάθε αναγνώστη. Όμως, πολλά από αυτά τα βιβλία, αν και είναι αξιόλογα, δεν βλέπουν το φως της ευρείας κυκλοφορίας στην αγορά, επειδή δεν έχουν πρόσβαση στα εμπορικά κυκλώματα, και, συνεπώς, παραμένουν, σχεδόν, άγνωστα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, χωρίς να μπορούν να επιτελέσουν κανένα από τους πιο πάνω στόχους. Στην προσπάθειά μας να συμβάλλουμε και εμείς, όσο αυτό είναι δυνατό, στη διακίνηση των γνώσεων και των ιδεών, αφιερώσαμε την τελευταία σελίδα του περιοδικού μας, σε τακτική βάση, στην προβολή των εξωφύλλων των βιβλίων που λάβαμε, ώστε να ενημερώνονται και οι αναγνώστες μας σχετικά με γνωστές ή άγνωστες εκδόσεις. Φυσικά, στις προθέσεις μας ήταν να προβάλλονται και ολοκληρωμένες βιβλιοπαρουσιάσεις αλλά αυτό ήταν αδύνατο να γίνει λόγω του μεγάλου όγκου των βιβλίων που είχαμε, και λόγω της έλλειψης χρόνου των συνεργατών μας. Σήμερα, είμαστε στην ευχάριστη θέση να ανακοινώσουμε ότι σε όλα τα επόμενα τεύχη του περιοδικού μας, συμπεριλαμβανομένου και του τρέχοντος, θα περιλαμβάνεται και ειδική σελίδα βιβλιοπαρουσίασης, με την ευθύνη του Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και υπό την επίβλεψη του καθηγητή κ. Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, τον οποίο και ευχαριστούμε ιδιαίτερα για την, μέχρι σήμερα, δημιουργική συνεργασία του. Κατόπιν τούτου, το, με χαρά, θα δέχεται όσες εκδόσεις αποστέλλονται στα γραφεία του, αλλά η ευθύνη για την επιλογή και την παρουσίασή τους θα ανήκει, αποκλειστικά, στον Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και το επιστημονικό του προσωπικό. Επίσης, ένα άλλο, πολύ σημαντικό θέμα, για εμάς, είναι ότι το τεύχος αυτό του περιοδικού μας είναι επετειακό επειδή το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού συμπληρώνει είκοσι χρόνια δράσης και λειτουργίας. Βέβαια το έργο του δεν θα το αξιολογήσουμε εμείς αλλά όσοι συμμετείχαν σ αυτό, συνολικά ή τμηματικά, και όσοι μας έκαναν την τιμή να το παρακολουθήσουν, στην Ελλάδα ή το εξωτερικό. Η συμβολή όλων αυτών, καθώς και όσων φίλων του Πολιτισμού, που βοήθησαν ηθικά, πνευματικά και υλικά, ήταν καθοριστικής σημασίας για την πραγματοποίηση του έργου μας και γι αυτό το Διοικητικό Συμβούλιο του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. τους ευχαριστεί ιδιαίτερα όλους, δεδομένου ότι χωρίς αυτούς, ελάχιστα μόνο θα μπορούσαν να γίνουν. Περιεχόμενα Σημείωμα του εκδότη... 2 Η κρίση της σύγχρονης Ψυχολογίας, του Βασίλη Φίλια... 3 Το τουριστικό μας «αρχαιοφολκλόρ», του Μανόλη Γ. Βαρβούνη... 4 Λουλούδια και πολύτιμα υλικά για γυναικεία βαφτιστικά ονόματα, του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου... 5 Πλάκα , Έκθεση με ανάγλυφες ζωγραφικές δημιουργίες του Θάνου Μαντά... 9 Το ρώσικο διήγημα ( ), του Γιάννη Μότσιου Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821, του Κωνσταντίνου Β. Χιώλου Οι γυναίκες στην Εθνική Αντίσταση μέσα από την προφορική Ιστορία, του Σωτήρη Δημητρίου χρόνια ελεύθερα Δωδεκάνησα. Επετειακές εκδηλώσεις για την ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα Συνδιάσκεψη της Κοπεγχάγης: Ένα ακόμα βήμα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, του Γιώργου Μαρούλη Το τραγούδι ως στοιχείο πολιτισμού στην γλωσσική τάξη, της Ανθούλας Αρβανίτη Η βιολιστική παράδοση της Επαρχίας Σητείας, της Δωροθέας Ξενιδάκη Η πολιτιστική κληρονομιά της Καλλιθέας Αττικής, του Δημήτρη Κάρναβου χρόνια ζωής και δράσης του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εικόνες από την παλιά Αθήνα, αναδρομική έκθεση ζωγραφικής του λαϊκού καλλιτέχνη Γεωργίου Σαββάκη Βιβλιοπαρουσίαση, με την επίβλεψη του καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη Βιβλία που λάβαμε Ιδιοκτησία Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εκδότης-Διευθυντής Δρ Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του Δ.Σ. Έδρα Ελ. Βενιζέλου 134-Καλλιθέα Τηλ Φαξ ksachinides@yahoo.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι Καθηγ. Βασίλης Φίλιας Καθηγ. Μιχαήλ Μερακλής Καθηγ. Γιάννης Μότσιος Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης Καθηγ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθηγ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης Μαρία Άνθη Φιλολογική επιμέλεια Νικολέττα Δ. Περπατάρη Επεξεργασία Κειμένων Άννα Κακοπέτρου Σοφία Κολοβού Γραμματεία - Oικονομικές ενισχύσεις Χριστίνα Κεκάκη - τηλ Δημιουργική Επιμέλεια Σελιδοποίηση: Έλενα Ματθαίου emattheu@gmail.com Επεξεργασία Φωτογραφιών Studio Στάθη Σαχινίδη Κυψέλης 35, Αθήνα - τηλ Διαδικτυακός τόπος XΟΡΟΣΤΑΣΙ/ΚΕΧΟΛΠ ΜΕ ΤΗΝ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ Εκτύπωση Γραφικές Τέχνες Δημ. Γκαντήραγας Γερανίου 7, Αθήνα - τηλ Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες και μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς). ISSN

3 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ Η κρίση της σύγχρονης Ψυχολογίας του καθηγητή κ. Βασίλη Φίλια, τέως Πρύτανη του Παντείου Πανεπιστημίου ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ της επιστημονικής έρευνας στην εποχή μας ανέτρεψαν μια σειρά από παραδοχές και υποτιθέμενα αυτονόητα, που σε μεγάλο βαθμό παρεμπόδιζαν την απροϋπόθετη προσέγγιση των φαινομένων. Αυτό ισχύει τόσο για τις θετικές όσο και για τις θεωρητικές επιστήμες και από την άποψη αυτή ορθά γίνεται λόγος για «επιστημονική επανάσταση». Όμως το τίμημα για τη θετική αυτή εξέλιξη ήταν μια διαμερισματοποίηση και πολυδιάσπαση των ερευνητικών περιοχών και η συνακόλουθη τάση απόλυτης εξειδίκευσης των ατομικών και συλλογικών φορέων της έρευνας. Το δεδομένο αυτό θέτει ένα τεράστιο επιστημολογικό πρόβλημα, διότι έχει οδηγήσει σε μια μηχανιστική, κατά συνέπεια αντιδιαλεκτική θεώρηση των φαινομένων, που αποκόπτει επικίνδυνα τους διαύλους επικοινωνίας και αλληλόδρασης των επί μέρους επιστημών, αλλά και των περιοχών της ίδιας επιστήμης μεταξύ τους. Αν αυτό είναι αρνητικό για τις θετικές επιστήμες, είναι πολλαπλά αρνητικό για τις επιστήμες του ανθρώπου ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από την επιδίωξη μελέτης των κοινωνικών, πολιτιστικών, ψυχολογικών κ.ο.κ. φαινομένων με την ακρίβεια εργαστηριακού τύπου μετρήσεων ανάλογων με εκείνων, που ακολουθούνται στις θετικές επιστήμες. Φυσικά δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι οι έρευνες των θετικών επιστημών-βιολογία, νευρολογία, γενετική, μελέτη του εγκεφάλου κ.λπ.- συνθέτουν ένα υπόβαθρο ακρίβειας στη μελέτη του ανθρώπινου «γίγνεσθαι» καθοριστικής σημασίας, όμως δεν καλύπτουν πλήρως και απαντούν μόνο μερικά στο ερώτημα «Τι είναι ο άνθρωπος»; Η επικράτηση της τάσης θετικοποίησης όσον αφορά στη μελέτη της ανθρώπινης υπόστασης, ιδιαίτερα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και κυρίως από τους Αμερικανούς είχε ως αποτέλεσμα μια απίσχναση και σχηματοποίηση του περιεχομένου των ανθρωπιστικών επιστημών με ολέθριες συνέπειες. Ειδικότερα στην Ψυχολογία, η οποία κυριολεκτικά καταβροχθίστηκε από τους «συγγενείς» θετικούς επιστημονικούς κλάδους και έχασε σχεδόν ολοκληρωτικά την αυτονομία της. Συνοπτικά μπορεί να αναφερθούν οι ακόλουθες συνέπειες: α. η συστηματική υποβάθμιση της σημασίας των κοινωνικών συντελεστών, που επηρεάζουν το ψυχικό «γίγνεσθαι» και η αναγωγή όλων των ψυχικών φαινομένων σε ατομικές καταβολές και προσωπικές βιωματικές εμπειρίες, β. ο διαχωρισμός μεταξύ συναισθηματικών στάσεων και νοηματικών περιεχομένων ως δήθεν κεχωρισμένων σφαιρών στη λειτουργία της προσωπικότητας, γ. η «συμπτωματολογική» προσέγγιση των ψυχικών διαταραχών με την έννοια της συναγωγής συμπερασμάτων από μόνο το σύμπτωμα, χωρίς επαρκή διερεύνηση του πλέγματος των υποκρυπτομένων αιτίων, που διαφοροποιούν τον χαρακτήρα ενός επιφανειακά όμοιου συμπτώματος. Με τον τρόπο αυτό η Ψυχολογία έχει καταστεί επιστήμη πρώτου επιπέδου προσέγγισης, που σημαίνει ότι ερμηνεύει σχηματικά και μονοσήμαντα «τας των πραγμάτων αιτίας», δ. η τάση γενικευμένης ψυχολογιοποίησης, που υποβαθμίζει μέχρις εξαφανισμού τη σημασία των υλικών όρων της πραγματικότητας, των ιστορικο-πολιτιστικών δεδομένων και των αντινομιών της καθημερινής ζωής στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ε. η στατική και όχι δυναμική προσέγγιση του ανθρώπινου ψυχισμού, που συνεπάγεται άγνοια των εμπλεκομένων συντελεστών ακαθοριστίας και συνακόλουθα μονοδιάστατες ερμηνείες όταν και στις θετικές επιστήμες πλέον μετά τον Χάιντεμπεργκ και ιδιαίτερα τον Αϊνστάιν η σχέση ακαθοριστίας θεωρείται καίριας σημασίας για τη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Οι εξελίξεις αυτές όσον αφορά την Ψυχολογία καταλήγουν σε μια βαθμιαία υποκατάστασή της από τη Φυσιολογία και την Ψυχιατρική, που σημαίνει πρακτικά την αναίρεσή της ως αυτόνομης επιστημονικής πειθαρχίας. Πέραν τούτου η ίδια αυτή εξέλιξη ευθύνεται για τη δραστική συρρίκνωση της ψυχιατρικής σε νευρολογία και φαρμακολογία. Στο βιβλίο μου Συμβολή στον Επαναπροσδιορισμό της Ψυχολογίας ως Επιστήμης του Ανθρώπου, επιχειρώ αφενός να εντοπίσω το πλέγμα των παραγόντων, που οδήγησαν σ αυτήν την εξέλιξη, αφετέρου να καταδείξω την επικρατούσα επιστημολογικά σύγχυση και, τέλος, να προσδιορίσω τα στοιχεία της κρίσης και του αδιεξόδου, στην οποία έχει περιέλθει η σύγχρονη ψυχολογία. Στη βάση αυτή διαμορφώνεται η αδήριτη ανάγκη μιας ανατοποθέτησης της ψυχολογίας όσο και κατ επέκταση της ψυχιατρικής ώστε να υπάρξει σαφής προσδιορισμός του αντικειμένου τους, που θα επιτρέπει μια διαλεκτική, όχι απλά γραμμική, ερμηνεία του ψυχικού «γίγνεσθαι» και των διαταραχών της συνείδησης.

4 4 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Το τουριστικό μας «αρχαιοφολκλόρ» του Μανόλη Γ. Βαρβούνη, αν. Καθηγ. Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Παν/μιο Θράκης Ο ΟΡΟΣ «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΦΟΛΚΛΟΡ» εισήχθη στην ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία το 1978 από τον Δημήτριο Σ. Λουκάτο ως «archeofolklore touristique». 1 Τότε ο Λουκάτος έγραψε για την τάση να κατασκευάζονται και να πουλιούνται διάφορα είδη λαϊκής τέχνης, για τουριστική κατανάλωση, που μορφολογικά και διακοσμητικά αντλούσαν στοιχεία από την αρχαία ελληνική τέχνη. Πρόκειται για ένα ρεύμα που συνεχίστηκε έκτοτε, και υπάρχει μέχρι και τις μέρες μας: σε πολλά καταστήματα και περίπτερα, σε περιοχές όπως η Πλάκα της Αθήνας ή γύρω από μνημεία της αρχαιότητας και μουσεία, τα είδη αυτά συνεχίζουν να πουλιούνται μέχρι τώρα. Ωστόσο, το γενικότερο ζήτημα έχει παρουσιάσει μιαν ουσιώδη εξέλιξη: ό,τι ο Λουκάτος είχε εντοπίσει σε αντικείμενα και καλλιτεχνικές τάσεις που υπάρχουν στις μέρες μας και σε εθιμικό επίπεδο, και μάλιστα στον τομέα των τελετουργιών. Όλο και περισσότερο πληθαίνουν οι εκδηλώσεις του δημόσιου τελετουργικού που αντλούν θεματολογία και στοιχεία από αρχαιοελληνικές τελετές. Αναφέρομαι, πρόχειρα, στην τελετή αφής της ολυμπιακής φλόγας, στην αρχαία Ολυμπία, και στη διάσταση που δίνεται στο θέαμα, αλλά και στα αρχαιοελληνικά παραστατικά στοιχεία στην τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, το Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις συγκροτείται ένα τελετουργικό σύνολο από εξωτερικά στοιχεία με αρχαιοελληνικές αναγωγές, στόχος των οποίων είναι η παραπομπή στην αρχαιοελληνική καταγωγή των νεοελλήνων. 2 Πρόκειται για μια ιδεολογικά φορτισμένη χρήση ετερόκλητων μορφών, που βρίσκεται στο επίκεντρο της αρχαιολατρίας, μιας ιδεολογικής στάσης και επιλογής που βρέθηκε, ήδη από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, στη βάση της διαμόρφωσης της ελληνικής, κρατικής και μη, ιδεολογικής γραμμής. Είναι άλλωστε γνωστό ότι και η λαογραφία στην Ελλάδα ιδρύθηκε και εγκαταστάθηκε υπό το πρίσμα αυτών ακριβώς των ιδεολογικών κατευθύνσεων και παραδοχών. 3 Ωστόσο στις μέρες μας υπάρχει μια ακόμη εκδήλωση αυτής της τάσης. Αναφέρομαι στις ποικίλες αρχαιολατρικές εκδηλώσεις και απομιμήσεις των νεότερων χρόνων, υπό την προϋπόθεση ότι αυτές δεν εντάσσονται στα πλαίσια μιας θρησκευτικής πίστης, που στόχο θα είχε την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής θρησκείας. Και τούτο επειδή στην περίπτωση αυτή έχουμε μια θρησκευτική πίστη, κάτι που ως ατομική και ιδεολογική ή μεταφυσική επιλογή πρέπει να είναι απολύτως σεβαστό από όλους μας. Πολλές είναι οι περιπτώσεις εκείνες που διάφοροι σύλλογοι ή φορείς τοπικής και νομαρχιακής αυτοδιοίκησης, στο πλαίσιο του θεωρούμενου ως «πολιτιστικού» έργου τους, επιστρέφουν στην εξωτερική, επιφανειακή και κατά κανόνα κακόγουστη αναπαραγωγή μορφών του παρελθόντος. Και είναι γνωστό ότι αποκορύφωση των τάσεων αυτών, και μάλιστα με αμέριστη κρατική, ηθική και οικονομική υποστήριξη, παρουσιάστηκε στα χρόνια της πρόσφατης στρατιωτικής δικτατορίας που υπέστη η χώρα μας ( ). Σε εκείνες μάλιστα τις περιπτώσεις επρόκειτο για μια τάση παραπλάνησης του λαού μέσω της δελεαστικής ιδεολογικά χρήσης μορφών του αρχαίου παρελθόντος, ώστε να δημιουργηθεί ένας αυξανόμενος πατριωτισμός, που μετεξελισσόμενος σε εθνικισμό θα κάλυπτε τα ελλείμματα δημοκρατικής ζωής και διακυβέρνησης της χώρας. Στις μέρες μας, οι ανάλογες εκδηλώσεις δεν έχουν βεβαίως τέτοια στόχευση. Δεν είναι πολιτικοί αλλά οικονομικοί και τουριστικοί οι κύριοι λόγοι που ωθούν σε παρόμοιες διοργανώσεις. Για πολλούς Έλληνες, αλλά και για σεβαστό μέρος της πολιτικής ηγεσίας της χώρας, η επίδειξη της σχέσης μας με τους αρχαίους Έλληνες μπορεί να έχει ευνοϊκές επιδράσεις στην αύξηση των αριθμών και των ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγικής δραστηριότητας που θεωρείται η «βαριά βιομηχανία» της Ελλάδας, του τουρισμού. Κι αυτό οδηγεί στη θέσπιση εκδηλώσεων, από θεατρικούς και αθλητικούς αγώνες ως απομιμήσεις λαϊκών θρησκευτικών πανηγυριών με κοσμικό υπόβαθρο, που αποσκοπούν στην ανάδειξη αυτής της αρχαίας καταγωγής, 4 με τη χρήση ονομάτων ή και την «αναβίωση» πομπών και τελετουργικών δεδομένων, γνωστών από τις σωζόμενες αρχαίες πηγές. Όλα αυτά, καθώς παρακολουθούνται από πυκνό λαϊκό κοινό, λαμβάνουν βεβαίως τον χαρακτήρα σύγχρονων λαογραφικών δεδομένων. Αλλά και συμβάλλουν στην παγίωση ενός νεόκοπου ιδεολογήματος, σύμφωνα με το οποίο εκείνο που αξίζει στον πολιτισμό μας είναι ό,τι μπορεί να αναχθεί στο παρελθόν. Έχει δε τόσο αφομοιωθεί στον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό μας το ιδιότυπο αυτό «αρχαιοφολκλόρ», ώστε ακόμη και σε φολκλοριστικές αναπαραστάσεις εθίμων και τοπικών χορών συχνά ακούει κανείς τον κατά περίπτωση αφηγητή ή παρουσιαστή να επιμένει στην δήθεν αρχαία καταγωγή εθιμικών μορφών και στοιχείων του υλικού βίου, πάντοτε χωρίς στέρεα επιχειρήματα, αλλά βασιζόμενος σε μια ιδεολογικής και συναισθηματικής τάξεως νοητική κατασκευή. Ιδεολογήματα του τύπου «από αρχαιοτάτων χρόνων», που υποστηρίζουν, συχνά με βάση λογικά άλματα ή εξωτερικές ομοιότητες, είναι συχνά το έργο και η δράση των παραδοσιακών τοπικών λαογράφων και λαογραφούντων μας. Και είναι αυτά τα ιδεολογήματα που κυριαρχούν και στις, καλοκαιρινές κατά κανόνα, εκδηλώσεις των τοπικών φορέων που προαναφέρθηκαν, με τα ηχηρά αρχαία ονόματα. Όλο αυτό τείνει να αποκτήσει τις διαστάσεις ενός συγκροτημένου ιδεολογικού σχήματος, που μπορεί να προσδιοριστεί ως «αρχαιοφολκλόρ». Ο όρος που εισηγήθηκε ο Δ. Σ. Λουκάτος έχει αποκτήσει πια ένα νέο, περισσότερο διευρυμένο, περιεχόμενο. Με βάση όσα προαναφέρθηκαν, το «αρχαιοφολκλόρ» αποτελεί ένα βασικό παράγοντα εκδήλωσης των σύγχρονων λαογραφικών εκφράσεων, τις οποίες εξετάζει η νεοτερική λαογραφία μας D.S. Loukatos, L archeo-folklore touristique en Grece, Lares 44 (1978), σελ Πρβλ. Μ. Γ. Μερακλής, Σύγχρονος ελληνικός λαϊκός πολιτισμός, Αθήνα 1973, σελ. 5 κ.εξ., με παραδείγματα. 3. Ευαγγ. Γρ. Αυδίκος, «Αστική Λαογραφία: Ουτοπία ή πραγματικότητα», Εθνολογία 3 (1994), σελ , με σημαντικότατες παρατηρήσεις. 4. Πρβλ. Βασ. Νιτσιάκος, Λαογραφικά Ετερόκλητα, Αθήνα 1997, σελ Για τον κλάδο αυτό βλ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία. Συναγωγή Μελετών, Αθήνα 2006, σελ

5 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ Λουλούδια και πολύτιμα υλικά για γυναικεία βαφτιστικά ονόματα του Γεράσιμου Α. Ρηγάτου, επίκ. Καθηγ. Ιατρικής και επίτιμου δρα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ. Ε. Παν/μίου Αθηνών Η ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΣΙΑ των παιδιών στις παραδοσιακές κοινωνίες αποτελούσε παράγοντα που συνέβαλε στην ένταξή τους όχι μόνο στην ευρύτερη οικογένεια, αλλά και συνολικά στην κοινότητα. Ειδικότερα για τα κορίτσια (που η γέννησή τους δεν προκαλούσε ιδιαίτερη ικανοποίηση) ήταν μια ευκαιρία για την έκφραση της αγάπης των γονιών, που θα αποκαθιστούσε την ισορροπία των αντιφατικών συναισθημάτων. Τα αγαθά και τρυφερά γονεϊκά-πατρικά αισθήματα έβρισκαν τον τρόπο της έκφρασής τους όχι μόνο με ποικίλα υποκοριστικά, αλλά και με την επιλογή ονομάτων εμπνευσμένων από πολύτιμα υλικά και από λουλούδια θαυμαστά για την ομορφιά ή το άρωμά τους. Λουλούδια, γενικώς, δηλώνουν τα ονόματα Ανθή (Ανθούλα, Ανθούσα), ο λαϊκότερος τύπος Λελούδα (και Λελούδω), Χρυσάνθη (χρυσά άνθη, συνολικά «η χρυσάνθεμος βοτάνη») και ο λογιότερος τύπος Ωραιάνθη. Δεν έχω συναντήσει στην Ελλάδα την ανδρική εκδοχή του πρώτου ονόματος (ο Άνθος), που έχω όμως συναντήσει στην Κύπρο. Το όνομα Άνθος υπήρχε στην Ελλάδα και κατά την αρχαιότητα. Με αυτό φέρεται ο γιος του Αυτονόμου και της Ιπποδάμειας, τον οποίο κατασπάραξαν τα άγρια άλογα του πατέρα του. Υπήρχαν επίσης τα ονόματα Άνθας και Άνθης, Ανθέας και Ανθεμίων, καθώς και τα γυναικεία ονόματα Άνθεια και Ανθιής. Ανάλογο με τους πιο πάνω αρχαίους ανδρικούς τύπους του ονόματος είναι το βαφτιστικό όνομα Ανθέμιος, που γιορτάζεται στις 3 Σεπτεμβρίου. Αντιθέτως, δεν υπάρχουν ανδρικοί τύποι για τα ονόματα Λελούδα και Ωραιάνθη. Βρίσκουμε όμως το όνομα Χρύσανθος σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, το οποίο εορτάζεται με τον ομώνυμο μάρτυρα στις 19 Μαρτίου. Το όνομα Ανθή γιορτάζεται στις 15 Δεκεμβρίου, με την Αγία Ανθία. Όπως αναφέρει ο συναξαριστής η Ανθία ήταν μητέρα του Αγ. Ελευθερίου η οποία «περιχυθείσα τω του υιού νεκρώ, ξίφει τελειούται». Η Ανθούσα έχει δύο εορταστικές ευκαιρίες: με την οσία (12 Απριλίου) και με τη μάρτυρα (22 Αυγούστου). Εκτός από τα ονόματα που δηλώνουν γενικώς λουλούδια, υπάρχει σειρά γυναικείων κυρίως (σπανιότερα και ανδρικών) ονομάτων που δηλώνουν συγκεκριμένο άνθος ή φυτό, θάμνο ή δέντρο. Το σπάνιο, μικρασιατικό κυρίως όνομα Αφροξυλάνθη προέρχεται από το αφροξυλάνθι, δηλαδή το άνθος της αφροξυλιάς ή κουφοξυλιάς, γνωστής και ως σαμπούκος (Sambucus nigra). Ο σαμπούκος είναι θάμνος ή χαμηλό πολύκλαδο δέντρο, τα λουλούδια του οποίου είναι τοποθετημένα σε ταξιανθίες και έχουν αρωματικές, κοσμητικές και φαρμακευτικές ιδιότητες. Το όνομα Βασιλική σχετίζεται μάλλον με το Βασιλεία- Βασίλειος, παρά με το γνωστό φυτό βασιλικός. Αντίθετα τα ονόματα Βιόλα και Βιολέτα προέρχονται από το ομώνυμο λουλούδι (βιολέτα) που αποτελεί την κοινή ονομασία πολλών ειδών του γένους βιόλα. Του καλλωπιστικού αυτού φυτού έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα 27 είδη, αυτοφυή ή καλλιεργούμενα, που φύονται από τις παραλίες ως τα ψηλά βουνά. Το όνομα Γαρυφαλιά δίνεται από το γνωστό λουλούδι, που καλλιεργείται στον τόπο μας πάνω από χρόνια. Με το όνομα «δίανθος» ή «διόσανθος ο καρυόφυλλος» αναφέρεται ήδη από τον Θεόφραστο (4ος-3ος αι. π.χ.). Όσο για το σύγχρονο όνομα του λουλουδιού είναι λέξη αντιδάνεια από ιταλικές διαλέκτους, τη λέξη garoflo, που προέρχεται από την αρχαιοελληνική καρυόφυλλον. Εκτός από το γυναικείο όνομα υπάρχει και ο ανδρικός τύπος Γαρύφαλος, υπάρχουν δε και επώνυμα όπως Γαρουφαλής, Γαρουφαλιάς (πιθανώς μητρωνυμικό, της Γαρουφαλιάς), Γαρουφαλίδης κ.ά. Η ονομασία του γνωστού μπαχαρικού γαρύφαλο ή μοσχοκάρφι, παρόλο που δεν σχετίζεται με το γυναικείο ή το ανδρικό όνομα, δεν είναι άσχετο από το αρωματικό λουλούδι, καθώς αποτελεί τον αποξηραμένο κάλυκα του άνθους του τροπικού φυτού καρυόφυλλος ο αρωματικός (syzygium aromaticum ή eugenia caryophyllata). Το όνομα Γιασεμή από το γνωστό, λεπτό, αρωματικό, λευκό (ή κίτρινο) λουλούδι γιασεμί, συμβολίζει και εύχεται για το κορίτσι-γυναίκα όλες τις πιο πάνω ευάρεστες ιδιότητες. Είναι μάλιστα σε χρήση και εκτός Ελλάδας σε διάφορες Αραβικές κυρίως αλλά και Ευρωπαϊκές χώρες ως Jasmin, Jasmine, Jasmina κ.λπ. Πάλι πρόκειται για αντιδάνεια λέξη, με πρωταρχική την αρχαιοελληνική λέξη ίασμος, που δηλώνει το γένος του φυτού jasminum με τα περισσότερα από 300 είδη σε όλο τον κόσμο. Το όνομα Δάφνη, μυθολογικό, προέρχεται από τη θυγατέρα του Πηνειού και της Γης. Στο όμορφο αρωματικό φυτό που γνωρίζουμε την κόρη μεταμόρφωσε η μητέρα της Γη για να την προστατεύσει από το ερωτικό κυνηγητό του Απόλλωνα. Ο θεός υποχρεώθηκε να αρκεστεί σε ένα κλωνάρι δάφνης, με το οποίο στεφάνωσε την κεφαλή του («Απόλλων Δαφναίος»). Τόσο οι ιερείς του όσο και η Πυθία έχουν επίσης συνδεθεί με το φυτό δάφνη. Η σύγχρονη ονοματοδοσία κοριτσιών με το όνομα Δάφνη είναι μάλλον μία οφειλόμενη αποκατάσταση στους αρχέγονους ρόλους. Στους ασυνείδητους και υποσυνείδητους συμβολισμούς η δάφνη-δάφνη συνδέεται με ομορφιά και ευωδία, με δόξα και τιμή. Μυθολογική προέλευση έχει και το όνομα Ίρις, με πολλαπλές όμως εννοιολογικές σηματοδοτήσεις. Ίρις είναι η «ποδήνεμος» θεά, που μετέφερε στους Ολύμπιους μηνύματα, αλλά και «ύδατα

6 6 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 της Στυγός» στα οποία έπαιρναν όρκο οι θεοί κατά τις μεταξύ τους διαφορές. Είναι επίσης το ουράνιο τόξο, το γνωστό στο λαό συνήθως ως ζωνάρι (του Θεού, του Χριστού, της Παναγίας, της Αγ. Ελένης, της καλογριάς, της γριάς κ.λπ., κατά περιοχή). Από την πολυχρωμία του ουράνιου τόξου, μάλλον, ονομάστηκε ίρις γένος καλλωπιστικών φυτών με 300 είδη μεγάλης χρωματικής ποικιλίας. Εκτός από τα καλλιεργούμενα είδη στην Ελλάδα υπάρχουν δέκα αυτοφυή είδη γνωστά ως κρίνοι ή σπαθόχορτα. Έτσι η ονοματοδοσία με το όνομα Ίρις δεν είναι συνηθισμένη στα λαϊκά στρώματα, στους ανθρώπους των παραδοσιακών κοινωνιών. Η προέλευσή του δείχνει σαφώς λογιότερη παιδεία με μυθολογικές και αρχαιοελληνικές παραπομπές. Σαφώς λαϊκό στην προέλευσή του είναι το όνομα Κανέλλα, που επικαλείται το γνωστό άρωμα από το φλοιό του κανελλόδεντρου (cinamomum ceylanicum), με το όμορφο χρώμα και το ακόμα ωραιότερο άρωμα, γνωστό επί αιώνες και σε ποικίλες χρήσεις από διάφορους αρχαίους και νεότερους λαούς. Το όνομα εκτός από τον γυναικείο απαντάται και στον ανδρικό τύπο Κανέλλος. Φαίνεται μάλιστα ότι τα παλαιότερα χρόνια ήταν συχνότερο και μεταξύ των ανδρών. Εκτός του ότι το συναντούμε ως βαφτιστικό όνομα (λ.χ. Κανέλλος Δεληγιάννης, ο αγωνιστής του 1821 και πολιτικός κ.ά.) υπάρχουν και πολλά επώνυμα με προέλευση από αυτό το όνομα (λ.χ. Κανέλλος, Κανέλλης, Κανελλής, Κανελλίδης, Κανελλόπουλος κ.ά. Υπάρχουν μάλιστα αρκετοί γνωστοί και εξέχοντες πολιτικοί και κοινωνικοί παράγοντες με τα πιο πάνω επώνυμα). Του ονόματος Κανέλλα η χρήση αποτυπώνεται και σε γνωστό δημοτικό τραγούδι: Κάτω στο γιαλό, κάτω στο περιγιάλι Κόρην αγαπώ ξανθή και μαυρομμάτα Μόνο η μάνα της Κανέλλα τη φωνάζει Κανελόρριζα και άτριφτη κανέλλα Το άρωμα της Κανέλλας αναφέρεται συχνά μαζί με εκείνο του γαρύφαλλου (μοσχοκάρφι) και του μόσχου. Όπως λ.χ. στο ηπειρώτικο τραγούδι: Στης Πάργας τον ανήφορο Κανέλλα και γαρύφαλλο Και στη φράση που λέγεται για τις ερυγές των βρεφών: «Μόσχος και κανέλλα». Το όνομα Καρυοφυλλιά (και το αρσενικό Καρυοφύλλης) απαντούσαν στην ύπαιθρο και κυρίως στη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Προέρχεται από το καρυοφύλλι, το αρωματικό φυτό με την εξωτική προέλευση, που το επίσημο όνομά του είναι Αθανασία η Βαλσαμώδης. Το καρυοφύλλι είναι ένα από τα είδη του γένους των καρυοφυλλωδών, μιας κατηγορίας που περιλαμβάνει 75 γένη, ανάμεσα στα οποία το γαρύφαλο αλλά και το σπανάκι, τα τεύτλα και πολλά άλλα, ετερόκλητα φυτά. Το καρυοφύλλι καλλιεργείται (αν και σε περιορισμένη πια έκταση) για το άρωμά του, που μοιάζει με εκείνο του γαρύφαλλου. Από το βαφτιστικό όνομα Καρυοφύλλης έχει δημιουργηθεί και επώνυμο. Αναφέρεται λ.χ. ο Ιωάννης Καρυοφύλλης, αξιωματούχος του Οικουμενικού Πατριαρχείου (17ος αι.) που κατηγορήθηκε ως Καλβινιστής, και άλλοι από διαφορετικές περιοχές και χωρίς σχέση μεταξύ τους. Το όνομα Κερασία (ή Κερασιά) έχω συναντήσει μόνο δύο φορές, σε κορίτσι από την Κρήτη και σε άλλο από τη Δυτική Μακεδονία. Στην πρώτη περίπτωση ο συνειρμός οδήγησε στο γνωστό χορευτικό τραγούδι: Μες στου Μαγιού τις μυρωδιές τα κόκκινα κεράσια για δέστε πως χορεύουνε της Κρήτης τα κοράσια Νομίζω πως αισθητικοί λόγοι οδήγησαν στη χρήση του ονόματος: Το πανέμορφο θέαμα του καταπράσινου δέντρου, που είναι διάστικτο από τους κόκκινους καρπούς. Ή κατά τον Παλαμά (Κερασιά) πότε μού φαίνεσθε δροσιές μες στην πορφύρα της αυγής και πότε χείλη ηδονικά κι αμέτρητα χειλάκια Με το όνομα κρίνος-κρινάκι φέρονται πολλά είδη του γένους Λίλιον, αλλά και των γενών Ίρις, Ερμοδάκτυλο, Κομβαλάρια κ.ά. Στην Ελλάδα υπάρχουν πέντε αυτοφυή είδη κρίνου, τα οποία επίσης καλλιεργούνται ως καλλωπιστικά και για το άρωμά τους. Το πιο κοινό είναι ο λεγόμενος κρίνος της Παναγίας ή του Ευαγγελισμού. Είναι αυτός ο κρίνος που συνήθως αναπαριστάνεται στις εικόνες του Ευαγγελισμού («λείριον, lilium candidum). Ως σύμβολο αγνότητας, για το λευκό του χρώμα, την ομορφιά και την ευωδιά του κρίνου, ο κρίνος εμπνέει την ονοματοδοσία των κοριτσιών. Το όνομα Κρινιώ με τον μαγικό τρόπο σκέψης των απλών ανθρώπων επιδιώκει τη μεταβίβαση αυτών των ιδιοτήτων του άνθους στο κορίτσι. Σε δημοτικό τραγούδι βρίσκουμε τον στίχο: Ποιος κρίνος ωραιότατος σού δωσε την ασπράδα Ενώ σε νυφιάτικο τραγούδι από τη Νίσυρο ακούμε: Τον Μάην εγεννήθηκες που νοίγουσιν οι κρίνοι κι επήρες την ασπράδα των, τη μυρωδιάν εκείνη Εξ άλλου κοπέλες με λεπτά, μακριά, λευκά δάκτυλα χαρακτηρίζονται ως «κρινοδάκτυλες», όπως στο στίχο του Σολωμού: κρινοδάκτυλες παρθένες οπού κάνουνε χορό.., Η αρχαία ελληνική μυθολογία θέλει το κυπαρίσσι να προέρχεται από ένα πανέμορφο παλικάρι. Ο Κυπάρισσος, γιος του Τήλεφου, σκότωσε από λάθος το αγαπημένο ελάφι του φίλου του Απόλλωνα. Επειδή η θλίψη του ήταν πολύ μεγάλη παρακάλεσε τους θεούς και όπως γράφει στις Μεταμορφώσεις του ο Οβίδιος, αυτοί τον μεταμόρφωσαν σε ένα ψηλό, λυγερό και όμορφο δέντρο το κυπαρίσσι. Στα δικά μας χρόνια, με ευκτήριο πνεύμα υψηλού αναστήματος και ευθυτενούς παραστήματος, δίνεται το όνομα Κυπαρίσσης σε αγόρια και (αρκετά σπανιότερα) το όνομα Κυπαρίσσω σε κορίτσια. Το επιθυμητό αποτέλεσμα, καρπός της μαγικής δύναμης του λόγου, το δείχνει μεταφορικά το ερωτικό δίστιχο που δημοσιεύει ο Μιχ. Γ. Μερακλής: Κυπαρισσάκι μου λιγνό από την Άγια Λαύρα Που ναι η μέση σου λιγνή και τα μαλλιά σου μαύρα. Εκτός από βαφτιστικό όνομα υπάρχει και σειρά επωνύμων από το όνομα Κυπαρίσσης, ενώ πλήθος τοπωνυμίων βρίσκονται σε διάφορες περιοχές σε όλη τη χώρα (Κυπαρίσσια, Κυπαρισσία, Κυπαρισσιά, Κυπαρίσσι(ον), Κυπάρισσος κ.ά.).

7 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ Το δέντρο λεμονιά εκτός από τη φύτευσή του σε περιβόλια με εσπεριδοειδή προσφέρεται και για φύτευση στον περιορισμένο χώρο μιας σπιτικής αυλής. Στο λιγοστό χώρο που καταλαμβάνει παρέχει την αειθαλή ομορφιά του, τα μύρα των λεμονανθών, τους χρήσιμους καρπούς του, που στολίζουν το δέντρο και μοσχοβολούν. Καρπίζουν δε συχνά και δύο φορές το χρόνο. Ομορφιά, ευωδία και χρησιμότητα οιωνίζει το όνομα Λεμονιά, γι αυτό και δίνεται ως βαφτιστικό. Συχνή είναι και η παρομοίωση κόρης με λεμονιά και εύγλωττος ο συμβολισμός με την αμφίσημη λέξη: Λεμονάκι μυρωδάτο Κι από περιβόλι αφράτο Μη παραμυρίζεις τόσο Και με κάνεις και λιγώσω Το θαμνώδες και φυλλοβόλο φυτό Lippia Citriodora είναι γνωστό ως «σταυροβότανο» και ως «γοργογιάννης», σε πολλές όμως περιοχές είναι γνωστό ως «λουίζα». Με την τελευταία αυτή εκδοχή το αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό δανείζει το όνομά του για το γυναικείο όνομα Λουίζα, που υπάρχει και στην ανδρική εκδοχή Λουίζος ενώ από τη ρίζα του ονόματος παράγονται και επώνυμα (λ.χ. Λουίζος, Λουιζίδης κ.ά.). Αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό είναι και η ματζουράνα (Οrganum Μajorana), γνωστό και με τα ονόματα «σάψυχο» (ή «σάμψυχο») και αμάρακον. Το άρωμα «αμαράκινον» ήταν ό,τι πιο δυνατό υπήρχε ανάμεσα στα αρωματικά παρασκευάσματα της αρχαιότητας σύμφωνα με τον Θεόφραστο. Το άρωμα της μαντζουράνας και του βασιλικού θεωρεί ως τις πιο ερωτικές μυρουδιές και η λαϊκή μούσα που δηλώνει υπαινικτικά αλλά με σαφήνεια: Σγουρέ βασιλικέ μου και μαντζουράνα μου εσύ θα με χωρίσεις από τη μάνα μου Σ αυτές τις ιδιότητες οφείλεται η μεταφορά στο γυναικείο όνομα Μαντζουράνα. Το όνομα Μαργαρίτα που οφείλεται στο ομώνυμο άνθος δίνεται στα μικρά κορίτσια με την πρόθεση και την επιθυμία ομορφιάς. Είναι πράγματι εξαιρετικό το θέαμα του ανθισμένου φυτού, τόσο της λευκής (ήμερης) μαργαρίτας που αναπτύσσεται σε θαμνώδεις σχηματισμούς, όσο και της κίτρινης μαγιάτικης μαργαρίτας (αυτοφυούς) που γεμίζει την άνοιξη και κυρίως τον Μάιο αγρούς και κάθε ελεύθερο χώρο. Θυμηθείτε και το γνωστό τραγούδι που έχει μελοποιήσει ο Μίκης Θεοδωράκης: Αχ, Μαργαρίτα μαγιοπούλα αχ, Μαργαρίτα μάγισσα Ο αρσενικός τύπος Μαργαρίτης, είναι σπάνιος ως βαφτιστικό όνομα, αλλά όχι αμελητέος, καθώς δίνει και επώνυμα (Μαργαρίτης, Μαργαριτίδης, Μαργαριτόπουλος κ.ά.). Η ανθισμένη μηλιά είναι ένα από τα πιο όμορφα δέντρα. Η ομορφιά της είναι συγκρίσιμη με εκείνη της ανθισμένης αμυγδαλιάς. Κατά την πλήρη ανάπτυξη των καρπών το δέντρο γίνεται ακόμα πιο όμορφο καθώς ο κόκκινος καρπός διακοσμεί το πράσινο φύλλωμα. Και πάλι αισθητικοί είναι οι λόγοι που οδήγησαν στη μεταφορά του ονόματος του δέντρου στα κορίτσια. Και, βεβαίως, η Μηλιά-Μηλίτσα δεν πρέπει να συγχέεται με την Αιμιλία. Γνωστό παιδικό τραγούδι αναφέρεται στην ομορφιά του καρποφόρου δέντρου, αλλά μπορούμε να το θεωρήσουμε και υπαινικτικά ερωτικό: Μηλίτσα που σαι στο γκρεμό τα μήλα φορτωμένη τα μήλα σου λιμπίζομαι μα το γκρεμό φοβάμαι Η μυρτιά λεγόταν κατά την αρχαιότητα «μύρρινα» και «μύρτος». Από το φυτό της μύριννας-μυρτιάς δόθηκε το όνομα της πόλης Μύριννα της Λήμνου, ενώ από τη λέξη μυρτιά έχουμε ανάλογα τοπωνύμια σε πολλές περιοχές στην Ελλάδα και την Κύπρο. Επίσης υπάρχει προσωνύμιο της Παναγίας που σχετίζεται με τη μυρτιά. Είναι η «Παναγία η Μυρτιδιώτισσα», η εικόνα της οποίας όπως πιστεύεται έχει βρεθεί πίσω από θάμνους μυρτιάς («μυρτίδια»). Όσο για τα γυναικεία ονόματα συναντάμε τους τύπους Μυρτώ, Μυρτιά, Μυρσίνη, Αμερσούδα, που όλοι γιορτάζουν κατά τον εορτασμό της Μυρτιδιώτισσας. Το δέντρο ροδιά φημίζεται για την ομορφιά του. Από τον Μάιο, περίπου, οπότε αρχίζει η ανθοφορία του με τους μεγάλους, σαρκώδεις και κόκκινους ανθούς ως τους πρώτους φθινοπωρινούς μήνες που ακόμα έχει καρπούς, η ροδιά αποτελεί θαυμαστό θέαμα που συγκινεί και εμπνέει: Ροδιά μου εσύ τετράκλωνη στολίδι της αυλής μου ανάπαψη της προσμονής νεράκι της πηγής μου (στίχοι Ν. Κοκκινόπουλου, από το Αρχιπέλαγος του Μ. Θεοδωράκη). Συνδυασμένο με τη λατρεία αρχαίων θεοτήτων (Αθηνά, Αφροδίτη, Περσεφόνη, Δήμητρα) το δέντρο καλλιεργήθηκε στον τόπο μας από την αρχαιότητα ενώ ο καρπός του, το ρόδι, συνδέεται με πλήθος εθιμικών πρακτικών για γονιμότητα, αφθονία, πλούτο, καλή τύχη και αναγέννηση. Θυμηθείτε τα αναφερόμενα για τα Ελευσίνια αλλά και το ρόδι στα κόλλυβα, τον καιρό μας. Το γυναικείο όνομα που οι άνθρωποι δανείζονται από το δέντρο είναι Ροδιά, Ροδούλα, Ρόδω, ενώ υπάρχει και ο αρσενικός τύπος Ρόδης (όπως ο συγγραφέας Ρ. Ρούφος), καθώς και επώνυμα (Ρόδης, Ροδόπουλος κ.ά.). Άλλο ρόδι, άλλο ρόδο. Το δεύτερο είναι τριαντάφυλλο, που βεβαίως δεν σχετίζεται με το ρόδι. Υπάρχει ιδιαίτερο όνομα Τριανταφυλλιά και Τριαντάφυλλος. Η λατινογενής εκδοχή του θηλυκού ονόματος το αναφέρει ως Ρόζα. Η ονομασία δίνεται ως ευχή και επιθυμία κάλλους, καθώς αναμφισβήτητα το τριαντάφυλλο είναι το ωραιότερο από τα άνθη. Με ποικιλία χρωμάτων, με διαφορετικά μεγέθη και αριθμό φύλλων, με διακριτικό άρωμα, το τριαντάφυλλο και η τριανταφυλλιά είναι στενά δεμένα με την παράδοση, τον λαϊκό πολιτισμό, την ποίηση, τους συμβολισμούς αλλά και με παρασκευάσματα καλλυντικά και φαρμακευτικά. Κάλλος συνδυασμένο με την αγνότητα που συμβολίζει το τριαντάφυλλο έδωσε στην Παναγία την προσωνυμία «Ρόδον το αμάραντον». Ο υάκινθος είναι καλλωπιστικό φυτό που χαρακτηρίζεται από κομψότητα, πρώιμη ανθοφορία, διάφορα ζωηρά χρώματα και ευωδιά. Ο αρχαίος μύθος αναφέρεται στον προελληνικό θεό της γονιμότητας, της βλάστησης και του κάτω κόσμου Υάκινθο, του οποίου η λατρεία ενσωματώθηκε αργότερα στον Απόλλωνα. Έτσι το όνομα είναι αρχικά ανδρικό. Το γυναικείο όνομα Υακίνθη χρη-

8 8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 σιμοποιήθηκε αρκετά αργότερα και προφανώς κάτω από λόγια παράδοση αρχαιοελληνικής έμπνευσης. Εκτός από τα ευώδη και τα όμορφα δέντρα, φυτά και άνθη που ονοματοδοτούν κορίτσια των παραδοσιακών κοινωνιών υπάρχουν και ονόματα που προέρχονται από άλλα ευάρεστα στοιχεία και καταστάσεις. Αναφέρομαι ενδεικτικά στα ονόματα: - Δροσιά, Δροσούλα, Δρόσω (και στο αντίστοιχο ανδρικό Δρόσος, από το οποίο προέρχονται και επώνυμα, λ.χ. Δρόσος, Δροσόπουλος κ.ά.) - Μέλω, από το μέλι με αρσενικό το όνομα Μελής. - Μόσχω, Μοσχούλα και αρσενικό Μόσχος. Ο μόσχος είναι ελαιώδες αρωματικό υγρό που προέρχεται από το αρσενικό του ζώου μόσχος ο μοσχοφόρος. Προσφιλές αρωματικό μέσο των παραδοσιακών αγροτικών και αστικών πληθυσμών, έδωσε στη συνέχεια το όνομά του σε κάθε αρωματική ουσία. Ο μόσχος μνημονεύεται και σε άλλες περιπτώσεις, λ.χ. στις ερυγές των βρεφών: «Μόσχος και γαρύφαλο», «Μόσχος και κανέλλα» και άλλα ανάλογα. Αναφέρεται και στην έντεχνη λογοτεχνία: Κι εσείς που από το μόσχο σας δροσόχορτα, δροσάνθη γράφει ο Σολωμός. Επίσης στην καθημερινή γλώσσα η λέξη «μόσχος» δίνει πολλά σύνθετα, όπου ως πρώτο συνθετικό προσδιορίζει την αρωματική φύση ή ιδιότητα του δεύτερου συνθετικού. Λ.χ. μοσχοβολιά, μοσχοκάρυδο, μοσχολούλουδο, μοσχομπίζελο μοσχοπέπονο κ.λπ. Υπάρχει και το γυναικείο όνομα που αναφέραμε και δίνουμε το παράδειγμα της Μόσχως Τζαβέλα ( ) που έμεινε στην ιστορία για την επίθεσή της με όπλα και πέτρες μαζί με άλλες τετρακόσιες γυναίκες κατά των Τουρκαλβανών. Το όνομα Μόσχω δεν πρέπει να συνδέεται με το όνομα Μόσχα. Για το τελευταίο θυμίζουμε πως είναι πολύ πιο πρόσφατο και σχετίζεται με πολιτικά γεγονότα και τοποθετήσεις. Άλλη κατηγορία βαπτιστικών ονομάτων δηλώνει επιθυμητά ή πρωίμως διακρινόμενα χαρακτηριστικά κάλλους του προσώπου και της κεφαλής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ονόματα - Λευκή, Λευκοθέα και το αντίθετό τους. - Μελαχροινή και τα δύο παραγόμενα από τη χροιά του δέρματος, κυρίως του προσώπου. -Ξανθή, Ξανθούλα και -Ρούσσα, από το χρώμα των μαλλιών. Των δύο τελευταίων ονομάτων υπάρχουν και τύποι αρσενικού γένους: Ξάνθος και Ρούσσος (από τα οποία σε απλή ή σύνθετη μορφή δίνουν και διάφορα επώνυμα. Τα ευγενή μέταλλα και οι πολύτιμοι λίθοι, όταν υπήρχαν, δεν είχαν μόνο την έννοια του κοσμήματος ή του αξιομνημόνευτου δώρου για εξαιρετικά γεγονότα. Είχαν συγχρόνως την έννοια μιας οικονομικής εξασφάλισης σε πιθανή μελλοντική έκτακτη ανάγκη. Τα υλικά αυτά όχι μόνο δε χάνουν την αξία τους στο χρόνο αντιθέτως μάλιστα, ούτε υφίστανται φθορές και αλλοιώσεις. Έτσι η κατοχή πολύτιμων μετάλλων και πολύτιμων λίθων αποτελεί για την οικογένεια «αποκούμπι» και παρέχει ψυχολογική στήριξη. Η (συχνά όχι επιθυμητή, κατά τη γέννηση) κόρη θα αποτελούσε μελλοντικά βοηθό για τη μητέρα: «της καλομάνας το παιδί το πρώτο είναι κορίτσι». Επίσης θα φρόντιζε με σχεδόν μητρική αγάπη τα μικρότερα αδέρφια, θα εκδήλωνε την αγάπη της προς τον πατέρα με χάδια και γλυκόλογα και, τελικά, στα γεράματά τους, θα έδινε «ένα ποτήρι νερό» στους γονείς. Ήταν λοιπόν για την οικογένεια μια πολύτιμη ύπαρξη, όπως και η ύπαρξη πολύτιμων λίθων και μετάλλων. Με αυτό το σκεπτικό ονομάτιζαν το κορίτσι: - Αδαμαντία, Διαμάντω, Διαμαντούλα από τον αδάμαντα, «βασιλέα» των πολύτιμων λίθων. - Αργυρή, Αργυρώ, Ασήμω, Ασημούλα - Κρυστάλλω, Κρυσταλλένια, Κρυσταλλία - Μαλάμω, Μαλαματή, Μαλαματένια. Μάλαμα (από το μάλαγμα) λεγόταν τους νεότερους αιώνες ο χρυσός αλλά και κάθε πολύτιμο μέταλλο. Μεταφορικά λεγόταν έτσι ο πολύ καλός άνθρωπος: «είναι ένα κομμάτι μάλαμα». Μαλαματένιο λοιπόν ήταν κάθε αντικείμενο κατασκευασμένο από μάλαμα, αλλά και ο καλόψυχος: «καρδιά μαλαματένια». Όλα αυτά βάρυναν στη λήψη της απόφασης για μια τέτοια ονοματοδοσία. - Ρουμπίνη, Ρουμπίνα, από τον σπάνιο, διαφανή κόκκινο πολύτιμο λίθο. - Σμαράγδα, Σμαραγδή, Σμαραγδένια, από το λαμπερό πράσινο μεγάλης αξίας σμαράγδι. - Χρυσάφη, Χρυσάφω, Χρυσή, Χρυσούλα, από το τυπικότερο και σταθερής αξίας πολύτιμο μέταλλο και όχι μόνο, καθώς χρυσός λέγεται και κάθε ευγενής και καλός άνθρωπος, καθένας με χρυσή καρδιά. Με το όνομα Χρυσή υπάρχει και νεομάρτυρας, που γιορτάζεται στις 13 Οκτωβρίου, ενώ υπάρχουν και ονόματα σύνθετα, λ.χ. Χρυσαυγή. Πολλοί και διάφοροι είναι οι λόγοι που βαρύνουν στην επιλογή του βαφτιστικού ονόματος ενός παιδιού. Συνήθως επιλέγονται ονόματα του Χριστιανικού εορτολογίου, των παλαιοδιαθηκικών παραδόσεων ή της αρχαιοελληνικής μυθολογίας και ιστορίας, ενώ άλλες κατηγορίες όπως αυτή που εξετάσαμε προσφέρονται σπανιότερα για την επιλογή ονόματος. Συχνότατα παίζει καθοριστικό ρόλο η οικογενειακή παράδοση. Το παιδί βαπτίζεται με το όνομα ενός από τους δύο παππούδες ή μιας από τις δύο γιαγιάδες. Άλλοτε δίνεται το όνομα συγγενή που έχει προαποβιώσει και διατηρείται η ανάμνησή του. Η ιστορική παράδοση της περιοχής, τοπικοί άγιοι ή περιώνυμοι ναοί, ο άγιος που γιορτάζει κατά την ημέρα της γέννησης, τάμα για την ασφαλή κύηση και τον ανεπίπλεκτο τοκετό, αποτελούν άλλους λόγους για την επιλογή ενός ονόματος. Σε εποχές έξαψης των πολιτικών παθών, το όνομα βασιλέων, ηγετών, κομματικών αρχηγών κ.λπ. αποτυπώνεται και στα βαπτιστικά ονόματα (λ.χ. Ελευθέριος, Βενιζέλος, Κωνσταντίνος, Μόσχα, Λαοκρατία ή αντιθέτως Φρειδερίκη κ.λπ.). Όταν το παιδί βαφτίζεται με το όνομα παππού ή γιαγιάς, ο λόγος της επιλογής φαίνεται σαφής, συχνά όμως οι αφανείς υποδηλώσεις μεταφέρονται κατά μία ή περισσότερες γενιές πίσω. Η επιλογή ονόματος όπως αυτά που αναφέρθηκαν εδώ, πλεονεκτούν αισθητικά και αποτελούν αίσιο οιωνό για το παιδί αλλά και την οικογένειά του.

9 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Αλεξιάδης Μηνάς, Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία. Συναγωγή μελετών, Καρδαμίτσα, Αθήνα Κυπριανού Θεοδ., Από τη Χλωρίδα της Κύπρου. Μύθος-Παράδοση. Χρήσεις και θεραπευτικές ιδιότητες, Λευκωσία, τόμ. α, 2000, τόμ. β, Μερακλής Μ. Γ.: Θέματα Λαογραφίας, Καστανιώτης, Μερακλής Μ. Γ: Ιατροβοτανολογικοί Παράδεισοι. Μεσσηνιακά Ιατρικά Χρονικά, τόμ. γ, τεύχ. 6, σ. 25, Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μαρ., Δέντρα, Φυτά, Άνθη στον Λαϊκό Πολιτισμό των Ελλήνων, Αθήνα Ρηγάτος Γ. Α.: Νεοελληνικά Επώνυμα με Ιατρική Προέλευση, γ έκδ., Βήτα, Αθήνα 2007 (α έκδ. 1996). - Ρηγάτος Γ. Α: Η Αρχαία Ιατρική στη Λαϊκή μας Παράδοση, β έκδ., Βήτα, Αθήνα 2007 (α έκδ. 1999). - Ρηγάτος Γ. Α., Τα Βότανα στον Πολιτισμό των Ελλήνων, β έκδ., Ascent, Αθήνα 2009 (Α έκδ. 2001). - Ρηγάτος Γ. Α.: Λεξικό Ιατρικής Λαογραφίας, Βήτα, Αθήνα [i] Φραγκούλης Κωστής-Ανταίος, «Σητεία Πανάρχαιη Κοιτίδα», περ. Επτά Ημέρες, εκδ. Καθημερινή, σ. 22, [ii] Κορνάρος Βιτσέντζος Ερωτόκριτος, κεφ. Α στίχ , , εκδ. Πάπυρος, Αθήνα [iii] Παναγιωτάκης Νικόλαος. Η Παιδεία και η Μουσική στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, σειρά: «Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός», εκδ. Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Κρήτη, σ. 96, [iv] Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ [v] Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ [vi Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ [vii] Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ [viii] Συνοδευτικό ένθετο στη σειρά «Κρητική Μουσική Παράδοση -Πρωτομάστορες », εκδ. Αεράκης, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι, σ. 30. [ix] Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ. 97 [x] Οικονομάκης Ηλίας. Γνωριμία με τη Μουσική Παράδοση της Ανατολικής Κρήτης, (αυτοέκδοση), σ. 59, [xi] Οικονομάκης Ηλίας, Ανιχνεύοντας στους Δρόμους της Μουσικής Παράδοσης-Ανατολική Κρήτη, (αυτοέκδοση), σ. 94, [xii] Οικονομάκης Ηλίας. Ο Αγώνας για τη Μουσική Παράδοση της Ανατολικής Κρήτης, (αυτοέκδοση), σ.σ , [xiii] Ανωγειανάκης Φοίβος. Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα, Μέλισσα, [xiv] Αμαριανάνης Γεώργιος. Κρητική Βυζαντινή και Παραδοσιακή Μουσική, σειρά: «Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός», τόμ. β, σ. 329, [xv] Παναγιωτάκης Νικόλαος, ό.π., σ. 102 [xvi] Ανωγειανάκης Φοίβος, ό.π., σ και 270 [xvii] Τσουχλαράκης Ιωάννης. Τα Λαϊκά Μουσικά Όργανα στην Κρήτη, σ. 28, [xviii] Τσουχλαράκης Ιωάννης ό.π. σ. 37. Πλάκα Έκθεση με ανάγλυφες ζωγραφικές δημιουργίες του Θάνου Μαντά ΜΙΑ ΑΚΟΜΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗ ΕΚΘΕΣΗ παρουσιάστηκε στον φιλόξενο χώρο του Ιωνικού Κέντρου που βρίσκεται στην Πλάκα της Αθήνας. Πρόκειται για την έκθεση του Θάνου Μαντά, που παρουσίασε, για πρώτη φορά, τις μοναδικές ανάγλυφες ζωγραφικές δημιουργίες του, με πρωτοβουλία του Συλλόγου Πλακιωτών και Φίλων της Πλάκας. Ειδικότερα η έκθεση περιλάμβανε σαράντα μακέτες από σπίτια, εκκλησίες, παλιά καταστήματα, μέγαρα, μνημεία και ταβέρνες επιζωγραφισμένες. Όλα αυτά τα κτίσματα αποτελούν το σκηνικό της παλιάς γειτονιάς της Πλάκας και συνθέτουν ένα σύνολο κτηρίων που παραπέμπουν σε άλλους χρόνους και μακρινές εποχές, ενώ πολλά από αυτά αναδεικνύουν διάφορα επαγγέλματα που λειτουργούσαν εκεί, παλαιότερα. Ενδεικτικά, αναφέρονται ορισμένα από τα έργα της έκθεσης του Θάνου Μαντά όπως είναι το Αρχοντικό της οδού Πρυτανείου, το Αρτοποιείον του Ντεντέ, ο Οντάς, το Στιλβωτήριο, το Κρεοπωλείο του Δεμέτη, το Γαλακτοπωλείο των Αδελφών Ανδρούτσου, το Καφενείο του Δερβίση, το Ραφείο του Νάκου, το Οπωροπωλείον, το Παντοπωλείον στους αέρηδες, το Ποτοποιείον του Βρετού, το Καφεκοπτείον, το Φαρμακείο, η Ταβέρνα Ο Πλάτανος, το Σπίτι με Χαγιάτι, τα Αναφιώτικα (1956), το Σχολείο Καμπάνη(1876), το Καρότσι του Θανάση Μεταφοραί Ο Ταρζάν, το Σινέ Παρί, το Εύωνον της οδού Ανδριανού κ.ά. Η διάρκεια της έκθεσης ήταν στο διάστημα από 28 Φεβρουαρίου ώς τις 28 Μαρτίου Ο Θάνος Μαντάς είναι διακοσμητής στο επάγγελμα, αλλά ασχολήθηκε, ως ζωγράφος, και με θεατρικά σκηνικά, καθώς και με κατασκευές μικρών γλυπτών αντικειμένων. Γεννήθηκε στην Πλάκα και μεγάλωσε μέσα στις γειτονιές της, στα δρομάκια και στα ταπεινά, όσο και εντυπωσιακά, νεοκλασικά σπίτια της. Από εκεί, με ζηλευτή αφοσίωση, συγκέντρωσε όλες τις παιδικές του μνήμες και τις εικόνες της περασμένης εποχής και τις έχει μεταφέρει, πιστά και με μοναδική δεξιοτεχνία, σε ξύλο και σε χαρτί, για να τις προσφέρει όλες, απλόχερα, στον επισκέπτη του χρόνου. Σε τούτο το έργο αγάπης, εστίασε, τελικά, ο κ. Μαντάς, το ευρύτατο ταλέντο και την ανήσυχη δημιουργικότητά του, θέλοντας να αναβιώσει το σκηνικό των παιδικών του ονείρων. Για το λόγο αυτό, κατασκεύασε αυτήν τη μοναδική σειρά από εξαιρετικές ανάγλυφες ζωγραφικές δημιουργίες που απεικονίζουν την αξέχαστη παλαιότερη Πλάκα. Ανάλογα έργα αυτής της δουλειάς του υπάρχουν, ήδη, σε πολλές ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

10 10 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Το Ρώσικο Διήγημα ( ) * του Γιάννη Μότσιου, καθηγ. Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ είναι μια προσπάθεια ειδολογικής κατηγοριοποίησης, αλλά και αισθητικής αποτίμησης της ρωσικής λογοτεχνικής παραγωγής μιας σημαντικής, από πολλές πλευρές, περιόδου. Η εποχή είναι μεγάλη και ως προς τη χρονική διάρκεια, αλλά και ως προς τις ζυμώσεις, παραπέρα τις πραγματώσεις, σε τομείς της λογοτεχνίας, ως προς τους εντελώς νέους προβληματισμούς, τους πειραματισμούς, ακόμα και τις πρακτικές αυτοσχεδιασμού. Και όλα αυτά βρίσκονται σε άμεση σχέση με τα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά δρώμενα (και τεκταινόμενα) στην ίδια, καθόλου ευθύγραμμη και ομαλή πορεία τού σοβιετικού εγχειρήματος για τη διαμόρφωση της νέας κοινωνίας που θα βάδιζε προς το αταξικό ζητούμενο. Ο στόχος, λοιπόν, των σοβιετικών συγγραφέων ήταν η δημιουργία μιας καθ όλα νέας λογοτεχνίας, η οποία θα απεικόνιζε τον υπό διαμόρφωση σοβιετικό άνθρωπο στην πορεία του προς την εδραίωση και τον εμπλουτισμό της νέας ζωής. Το εγχείρημα για τη δημιουργία μιας πρωτόφαντης για τα ιστορικά δεδομένα ανθρώπινης κοινωνίας επαναλαμβανόταν με περισσότερη πρόθεση, ζέση, διάθεση και αποφασιστικότητα στην πορεία της γέννησης και της συνεχούς διαμόρφωσης στη λογοτεχνία και γενικότερα στην τέχνη. Η νέα λογοτεχνική παραγωγή συνδύαζε περισσότερες της μιας μεθόδου. Έτσι οι συγγραφείς μέσα από τις ενσαρκωμένες στο έργο τους ιδέες που μετατρέπονταν σε συμπεριφορές των λογοτεχνικών προσώπων τους μέσα στα νέα αισθητικά περιβάλλοντα, άλλοτε προηγούνταν (έστω και μερικώς) των ιστορικών γεγονότων και πραγματώσεων στη χώρα τους, άλλοτε συμβάδιζαν μ αυτά, άλλοτε ακολουθούσαν με κάποια απόσταση, ενώ δεν ήταν λίγες οι προσπάθειες για αναπαράσταση της εικόνας του μελλοντικού κόσμου που προϋπήρχε στην δημιουργική φαντασία, με τη μορφή καλλιτεχνικού μοντέλου, στην επικρατούσα θεωρία, και ζούσε στην κατηγορία της καλλιτεχνικής πρότασης. Ο νέος σοβιετικός άνθρωπος γεννιόταν και εξελίσσονταν πιο ολοκληρωμένος, πιο ελκυστικός στα σημαντικότερα έργα της σοβιετικής λογοτεχνίας, της ποίησης και πρώτα απ όλα της πεζογραφίας. Και ίσως ακόμα πιο ζωντανά, με τη δύναμη της εικόνας, στο νέο σοβιετικό κινηματογράφο. Οι πιο πολλοί σοβιετικοί διηγηματογράφοι, ιδιαίτερα από το 1945 και μετά, δεν ακολούθησαν την παράδοση του Τσέχοφ με τα σχετικώς σύντομα διηγήματα. Τα κείμενά τους συχνά, ως προς το μέγεθός τους, ξεπερνούν τις 15 με 20 σελίδες και πλησιάζουν μάλλον προς τα σύντομα μυθιστορήματα. Στην προσπάθειά μας για ανθολόγηση περισσότερων ονομάτων αναγκαστήκαμε να παραλείψουμε μερικούς από τους συγγραφείς με όνομα και παράδοση στη σοβιετική λογοτεχνία, αλλά που διέπρεψαν στο είδος του πολυσέλιδου διηγήματος. Η σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία το 1917 αναζωογόνησε και ριζοσπαστικοποίησε όχι μόνο τους λαούς αυτής της τεράστιας σε γεωγραφική έκταση και ανθρώπους χώρας, αλλά και ολόκληρο τον κόσμο, σε πρώτη σειρά την Ευρώπη. Ακολούθησαν εξεγέρσεις και επαναστάσεις στη Γερμανία, την Ουγγαρία, τη Βουλγαρία κι αλλού, χωρίς όμως να καταλήξουν στην επικράτηση της νέας κοινωνικής πρότασης που εκπορευόταν όχι μόνο από τη Σοβιετική Ρωσία, αλλά και από τη θεωρία του μαρξισμού. Τα λογοτεχνικά είδη που ανταποκρίθηκαν στα καλέσματα των νέων καιρών είναι αυτά που θα μπορούσαμε να τα ονομάσουμε «επιχειρησιακά». Σε επαναστατικές περιόδους ευδοκιμούν από την πρώτη κιόλας στιγμή τα πολεμικά θούρια που μερικά από αυτά προετοιμάζουν ιδεολογικά την πορεία προς την επανάσταση. Μεγάλη ζήτηση και κυκλοφορία έχουν τα σατιρικά κι ίσως πιο πολύ τα χιουμοριστικά είδη που συνήθως διακωμωδούν τους φορείς του κοινωνικού συστήματος που κατέλυσε η επανάσταση, και, ως εκ τούτου, αγωνίζονται για την επαναφορά τού παλιού στη ζωή. Στα «επιχειρησιακά» είδη ανήκουν οπωσδήποτε και τα σύντομα, της μισής, της μιας ή και των λίγο περισσότερων σελίδων, πεζογραφικά κείμενα: το διήγημα, σύγχρονοι μύθοι και θρύλοι, εύθυμες ιστορίες και αφηγήματα με έντονο το στοιχείο της δημοσιολογικής δημοσιογραφικής λογοτεχνίας. Η γλώσσα και το ύφος των «επιχειρησιακών» ειδών (στην ποίηση και την πεζογραφία) βρίσκεται πολύ κοντά στον καθομιλούμενο λόγο, Ζοστσένκο * Η παρούσα μελέτη για το ρωσικό διήγημα αποτελεί σύντομη μορφή της εισαγωγής μου (των 26 σελίδων) στον τόμο «Το Ρωσικό Σοβιετικό Διήγημα » που εκδίδεται από τις Εκδόσεις Λιβάνη το 2010 με πρόλογο του Β. Φίλια.

11 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ στη γλώσσα και το ύφος των μαχητών, γενικότερα των αγωνιστών, της επαναστατικής διαδικασίας. Είναι οι εποχές, όπου τα κείμενα της επαναστατικής λογοτεχνίας γνωρίζουν τον μεγαλύτερο δυνατό εκδημοκρατισμό τους σε όλα τα επίπεδα ιδεών και αισθητικής τέχνης. Οι συγγραφείς, ποιητές και πεζογράφοι, βγαίνουν, συνήθως, από τα γραφεία και τα σπίτια τους, συμμετέχουν, παρακολουθούν ή ακολουθούν τις εξελίξεις της εποχής εκ του σύνεγγυς: συχνά ταυτίζονται πλήρως με τα πλήθη του επαναστατημένου λαού. Σε μια παρόμοια στιγμή της δικής μας ιστορίας, ο πεζογράφος και δοκιμιογράφος στοχαστής Γιώργος Θεοτοκάς σημείωσε στο Ημερολόγιό του (15 Νοεμβρίου 1940): «Αισθάνεται κανείς ότι αυτόν τον πόλεμο τον κάνει πρώτα πρώτα ο λαός, η μεγάλη λαϊκή μάζα, αυθόρμητα και παθιασμένα, υπακούοντας σε ένστικτα σκοτεινά και ακατανίκητα.» (σ. 198). «Ο λαός μου μού έχει μεταδώσει την πολεμική ορμή που τον κατέχει. Το πλήθος μού επιβλήθηκε απόλυτα και με σέρνει μαζί του. Είμαι μόριό του, όργανό του και δεν μπορώ να κάνω αλλιώς. Σε κάθε άλλη περίσταση θα αισθανόμουν την ανάγκη να αντιδράσω σε μια τέτοια κατάσταση, να ξαναβρώ την κριτική μου σκέψη και την ατομική πρωτοβουλία μου. Σήμερα δεν αισθάνουμαι μια τέτοια ανάγκη. Τουναντίο είμαι ευτυχής να νιώθω τον εαυτό μου στην κατάσταση αυτή». (σ.208). Θεωρώ ότι έχουμε να κάνουμε με συγγενικές εποχές, συγγενικές καταστάσεις και ταυτόσημες (αντι)δράσεις των συγγραφέων: στην ΕΣΣΔ, στα χρόνια της Επανάστασης, του Εμφυλίου και του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου, από τη μια μεριά, το , στην κατοχή και το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης στην Ελλάδα του , από την άλλη. Επόμενο ήταν στα ανήσυχα χρόνια των επαναστατικών συγκρούσεων στη Σοβιετική Ρωσία να προωθηθεί στην πρώτη γραμμή της πεζογραφικής παραγωγής το διήγημα, κι ακόμα πιο συγκεκριμένα το σύντομο διήγημα των μερικών σελίδων. Η νουβέλα και το μυθιστόρημα απαιτούν μεγαλύτερο ξεκαθάρισμα του πολιτικού και του κοινωνικού τοπίου, χρονική απόσταση από τα ιστορικά πράγματα της εποχής, ειδική ωρίμανση του πεζογράφου με την έννοια του φιλτραρίσματος γεγονότων, καταστάσεων, αλλά και ιστορικών υποκειμένων μέσα από το δημιουργικό χωνευτήρι για να καταλήξουν, ως σχεδόν έτοιμο υλικό, στο συγγραφικό εργαστήρι. Στο γόνατο (μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά) μπορεί να γράψει κανείς ένα μικρό διήγημα, ενώ για τη σύνθεση του θούριου ούτε κι αυτό είναι απαραίτητο: γράφεις (κυρίως αντιγράφεις) ορθός, παρατηρώντας διά γυμνού οφθαλμού τις πράξεις των επαναστατών κι ακούς με τεντωμένο αφτί τα λόγια που προηγούνται ή συνοδεύουν ή και ακολουθούν την επαναστατική πράξη σε απόσταση ούτε καν αναπνοής. Οι στίχοι και ο μουσικός σκοπός των θούριων αποτυπώνουν κυρίως τις στιγμές των ψυχικών εξάρσεων, της μεγαλύτερης δυνατής και κάθετης ανύψωσης της ψυχής, του σώματος που εκείνη, η ψυχή, φλογίζει και κατακαίει, ετοιμάζοντας το επόμενο άλμα για την καινούρια έφοδο. Επαναστατική πράξη και στίχοι-μουσικός σκοπός συνεργάζονται, αλλά κυρίως συναγωνίζονται στο ποιος θα ξεπεράσει ποιον σε επαναστατικό πάθος και προωθητική δύναμη, ο καθένας στον τομέα του και με τα μέσα που ανακαλύπτει και διαθέτει, ενώ από κοινού, σε συνεχώς υψηλότερα επίπεδα αποτυπώνουν (και προωθούν) την επαναστατική πράξη όχι μόνο ως προς τις επιτεύξεις, αλλά κυρίως ως προς τον καθορισμό των οραμάτων με την επιδιωκόμενη πραγματοποίησή τους στη ζωή της κοινωνίας. Το διήγημα διαθέτει άλλους τρόπους και μέσα απεικόνισης τόσο της αντικειμενικής πραγματικότητας, όσο και εκείνης των ιδεών και των κοινωνικών ονείρων. Δεν είναι ούτε στις προθέσεις, αλλά ούτε και στις δυνατότητές του να δαμάσει τη φλόγα της επαναστατημένης ψυχής και μ αυτήν να πλάσει, όπως η ποίηση, τους φλογερούς στίχους και τη μουσική των θούριων. Ο διηγηματογράφος με ηρεμία (τουλάχιστον πολύ μεγαλύτερη) και με τα μάτια του στραμμένα όχι γενικά στις φλόγες της επανάστασης, αλλά στο συγκεκριμένο επαναστατικό γεγονός που το απομονώνει από το μέγα πλήθος των υπόλοιπων, και το ζωγραφίζει έτσι, σα να μην υπάρχει τίποτα έξω από το γεγονός της προτίμησης και της περιγραφής του, το εξισώνει με την επανάσταση, την εποχή, την ίδια την ιστορία. Το διήγημα δεν δέχεται, κι ούτε συμπεριλαμβάνει στα συστατικά στοιχεία του την αυστηρή οργάνωση του λόγου, όπως είναι τα μέτρα, οι ρυθμοί, η ειδική ενορχήστρωση της ηχητικής υπόστασης και λειτουργίας, ο χωρισμός του λόγου σε στίχους, σε δίστιχα και Παουστόφσκι σε άλλου είδους στροφές και περιόδους. Ο διηγηματογράφος ενσαρκώνει την ιδέα του, τις εμπειρικής προέλευσης μνήμες, δημιουργώντας μια αλυσίδα από τη λογική πορεία των γεγονότων, κι αυτήν ακολουθεί πιστά, με συνέπεια και κατά πειστικό τρόπο το λογοτεχνικό πρόσωπο του κειμένου. Το διήγημα αρχίζει μεν με την πρώτη λέξη και με την πρώτη φράση, αλλά ο σχεδόν μονόσημος, ακόμα, λόγος μετατρέπεται σε πολύσημο και καλλιτεχνικό από τη στιγμή που η πλοκή αποκτά μια καινούρια κι εντελώς απρόβλεπτη κατεύθυνση, κάθε φορά που τα γεγονότα εξελίσσονται με μια μεγαλύτερη επιτάχυνση προς την ολοκλήρωση της υπόθεσης: εδώ σημαδεύεται και η αρχή προς το τέλος της υπόθεσης. Συνήθως η παρόμοια κομβικού χαρακτήρα (ή «σταυροδρομική») τοπική και χρονική στιγμή είναι, βασικά, μία, χωρίς να αποκλείεται μια δεύτερη ή και τρίτη συμπληρωματικής ή εμβόλιμης υφής, και εισάγεται με τη λέξη «ξαφνικά». Κατ αυτόν τον τρόπο κινείται πλέον το κεντρικό ξάφνιασμα, όταν η πλοκή παίρνει μια αναπάντεχη στροφή και μπάζει στον κύριο δρόμο των εξελίξεων στην υπόθεση του δοσμένου διηγήματος, όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά και προϋποθέτει τη δημιουργία νέων

12 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 εστιών ξαφνιάσματος περιορισμένου χαρακτήρα και εμβέλειας, αφού το στοιχείο του απρόβλεπτου και του ξαφνικού βρίσκεται ανάμεσα στους συντελεστές της τέχνης που τροφοδοτούν την αγωνία του αναγνώστη, επιτείνοντας την αίσθηση και παραπέρα την αδιαμφισβήτητη αναγνώριση του συγγραφικού ταλέντου, προκαλώντας εστίες αισθητικής συγκίνησης. Το ρωσικό σοβιετικό διήγημα εξετάζεται εδώ σε τρεις ενότητες που εκπροσωπούν και εκφράζουν τη διαφορετικότητα τριών βασικών περιόδων στην ιστορία της ΕΣΣΔ. Το νέο στοιχείο στο διήγημα πολιτογραφείται τόσο σε επίπεδο εννοιών και νοήματος, όσο και στους τρόπους ενσάρκωσής τους. Οι τρεις ενότητες που προτείνομε είναι άνισες ως προς τη χρονική διάρκεια, αλλά σημαντικές στην εξέλιξη του είδους, στον εμπλουτισμό της γενικής εικόνας της ρωσικής πεζογραφίας από το 1917 ώς το Στην πρώτη περίοδο συμπεριλαμβάνεται το διήγημα της Οκτωβριανής επανάστασης, του Εμφυλίου και παραπέρα του μεσοπόλεμου. Η δεύτερη αρχίζει με την έναρξη του Μεγάλου Πατριωτικού, για την ΕΣΣΔ, πολέμου και η τρίτη είναι εκείνη των μεταπολεμικών χρόνων Οι τρεις καταστάσεις ή και οι τρεις φάσεις που πέρασε στην ιστορία της αυτή η χώρα, με την αναντίρρητη διαφορετικότητά τους ως προς τις ιστορικές επιλογές στους τομείς της εθνικής δράσης όλων των λαών της ΕΣΣΔ, έκρινε και υπαγόρευσε την επιλογή και τους τρόπους διαπραγμάτευσης των θεμάτων από τη μεριά των διηγηματογράφων, ώστε να μπορούμε με κάθε σιγουριά να κάνουμε λόγο για διαφορετικές φάσεις αυτού του είδους στην ανάπτυξη της σοβιετικής πεζογραφίας. Μερικά δείγματα νέων διηγημάτων που απεικονίζουν την μετασοβιετική Ρωσία, προέρχονται τόσο από παλαιότερους πεζογράφους (Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, Βαλεντίν Ρασπούτιν, Βασίλι Αξιόνοφ), όσο και από τις νέες και πολύ διαφορετικές φωνές δύο γυναικών που διαπρέπουν στο είδος με τον καθαρά δικό τους τρόπο (Γκαλίνα Σύτσοβα και Λιουντμίλα Σουχορούκοβα-Ελευθεριάδη). Και βέβαια εννοείται, ότι οι τρεις, ακόμα και οι τέσσερεις, περίοδοι, παρά τη διαφορετικότητά τους, δεν χωρίζονται με σινικά τείχη. Οι νέες ιδέες, τα σοσιαλιστικά ιδεώδη, οι εμπειρίες των σοβιετικών ανθρώπων, η ίδια η πορεία του νέου κοινωνικού συστήματος, επέδρασαν άλλοτε καθοριστικά κι άλλοτε σε λιγότερο βαθμό το ρωσικό διήγημα, κυρίως της σοβιετικής εποχής, αλλά και εκείνο της μετασοβιετικής και καπιταλιστικής πια Ρωσίας που συχνά έχει ως σημείο αναφοράς τα προηγούμενα χρόνια. Π.χ., τα τελευταία αφηγήματα του Σολζενίτσιν και Η Οπτασία του Ρασπούτιν δεν θα είχαν γραφεί αν δεν προϋπήρχαν τα σοβιετικά χρόνια. Από την άλλη, όμως, μεριά, τα ονομαζόμενα αιώνια προβλήματα και θέματα που συνοδεύουν τους ανθρώπους ώς ένα βαθμό πέρα και έξω από τη λειτουργία ετούτου ή του άλλου κοινωνικού συστήματος σε όλη την ιστορική περίοδο, δεν μπορούσαν να ξεχαστούν, να μείνουν για πολύ χρόνο παραμελημένα, εκτός της συγγραφικής δραστηριότητας, αφού απορρέουν από τις ανάγκες των ανθρώπων της κάθε εποχής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και αυτά τα θέματα είναι απομονωμένα από την υπόλοιπη ζωή ή και ουδέτερα σε άμεση σχέση με τη ζωντανή και αντικειμενική πραγματικότητα της κάθε ιστορικής εποχής. Θα υποστήριζα μάλιστα, ότι ακόμα και τα εντελώς καθαρά ανθρώπινα αισθή- Αξιόνοφ ματα, οι σκέψεις, τα όνειρα και οι προσδοκίες των λογοτεχνικών προσώπων, που, εννοείται, εκφράζουν την εδραιωμένη πια, αλλά και εξελισσόμενη αντικειμενική πραγματικότητα, που ήταν μόνο σοβιετική, αποκτούν στα διηγήματα της ίδιας εποχής χροιά και οσμή σοβιετικής υφής. Έχω υπόψη μου πεζογραφικά κείμενα του Μπάμπελ και του Ζόστσενκο, του Μαντελστάμ, του Μπουλγκάκοφ και του Γκριν της πρώτης περιόδου, του Παουστόφσκι και του Παστερνάκ του πολέμου, του Σουξίν, του Λιχοντέγιεφ, του Κρίβιν και άλλων στα μεταπολεμικά χρόνια, της Γκαλίνας Συτσόβα, αλλά και Βαλεντίν Ρασπούτιν του Σολτζενίτσιν της μετασοβιετικής περιόδου. Μια γενική θεώρηση και αποτίμηση του Ρωσικού Σοβιετικού Διηγήματος στο σύνολό του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δημιουργοί του συνέχισαν τις καλύτερες λογοτεχνικές παραδόσεις της Ρωσίας, αποτυπώνοντας σε αυτό το λογοτεχνικό είδος το αποκλειστικά κι ανεπανάληπτα δικό τους πρόσωπο. Το χρόνια , και ήταν τα πιο δημιουργικά και γόνιμα, ανάδειξαν τις μεγάλες δυνατότητες για περαιτέρω άνθιση του ρωσικού διηγήματος στην σοβιετική περίοδο και εκδοχή.

13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821 του Κωνσταντίνου Β. Χιώλου, Δρα Νομικής- Προέδρου της Εθνικής Ενώσεως Βορείων Ελλήνων Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ κατά την μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας, διεκρίθη σε εθνικούς αγώνες, σε θυσίες αξιοθαύμαστες και δεν υπελείφθη της κοινής Ελλάδος σε πράξεις ηρωϊσμού και αυτοθυσίας. Λόγω δε της ιδιάζουσας θέσεως της, από γεωγραφικής απόψεως, υπέστη περισσότερον παντός άλλου τις συνέπειες της Οθωμανικής κατακτήσεως. Η Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες, το Μελένικο, η Κοζάνη, η Νάουσα, η Σιάτιστα και πολλές άλλες πόλεις της Μακεδονίας διατήρησαν αμείωτη την ελληνική ζωτικότητα τους καθ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης δουλείας και ως εκ τούτου εδέχθησαν ασμένως τα κηρύγματα της Φιλικής Εταιρίας. Όλες αυτές οι πόλεις της Μακεδονίας, όταν υπό τις ευλογίες της εκκλησίας την 25η Μαρτίου 1821, υψώνονταν στην Αγία Λαύρα η Σημαία της Ελληνικής Επαναστάσεως, εξεγέρθηκαν και συμμερίσθηκαν την τύχη της λοιπής Ελλάδος. Πολλοί ήσαν εκείνοι, οι οποίοι με τη γραφίδα, είτε με το χρήμα, είτε προσφέροντας τη ζωή τους, αγωνίσθηκαν για την επιτυχία του απελευθερωτικού Αγώνος του Εκείνος, όμως, του οποίου το όνομα κατ εξοχήν λαμπρύνει τις χρυσές δέλτους της Ελληνικής Ιστορίας και τιμά την Ανατολική Μακεδονία και ιδιαίτερα εμάς τους Σερραίους, είναι αναμφίβολα ο Εμμανουήλ Παπάς, ο οποίος μυηθείς στη Φιλική Εταιρία από τον Ιωάννη Φαρμάκη, διέθεσε υπέρ του Αγώνος ολόκληρη τη μεγάλη του περιουσία, τη ζωή του και τη ζωή όλων γενικά των μελών της οικογένειας του. Στον Αγώνα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, έλαβαν ενεργό μέρος πολλοί Μακεδόνες, όπως ο Γεώργιος Ξενοκράτης και ο Νικόλαος Τουζουνίδης από τη Θεσσαλονίκη και ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Αρματωλός του Ολύμπου που ήταν από τους πλέον επιφανείς αγωνιστές της Εθνεγερσίας. Τον πόθο για την ελευθερία κράτησαν άσβεστο στη Μακεδονία, οι Αρματωλοί και οι Κλέφτες, κέντρο των οποίων ήταν ο Όλυμπος. Η παρά του Εμμανουήλ Παπά αναπτυχθείσα δράση ήταν μεγάλη. Το επαναστατικό κήρυγμα του Εμμανουήλ Παπά και η Επανάσταση της Χαλκιδικής ανησύχησαν βαθέως την Τούρκικη Κυβέρνηση, η οποία προκειμένου να ανακόψει την επέκταση της, διόρισε ως Πασά Θεσσαλονίκης τον Αμπούλ Αβούδ με εντολή να εκστρατεύσει κατά της Χαλκιδικής και να καταπνίξει στο αίμα την Επανάσταση των Μακεδόνων. Ο Αμπούλ Αβούδ εξεστράτευσε με στρατό περί τα τέλη Οκτωβρίου εναντίον της Κασσάνδρας, την οποία ύστερα από σκληρό αγώνα με τους 600 υπερασπιστές της, την κατέλαβε. Κατόπιν τούτου, οι Τούρκοι της Θεσσαλονίκης αναθαρρήσαντες, επετέθησαν κατά του Χορτιάτη και των Βασιλικών, όπου εφόνευσαν εκ των 200 ανδρών του Χάψα τους 60, καθώς και τον ίδιο. Απογοητευμένος ο Εμμανουήλ Παπάς από την κατάσταση στην οποία περιήλθε η Επανάσταση στη Χαλκιδική, αναχώρησε την 27η Οκτωβρίου με τον υιό του από την Κασσάνδρα, προκειμένου να επιτύχει την αποστολή βοήθειας από πλοία και πολεμοφόδια για τη συνέχιση του Αγώνος στη Χαλκιδική. Ατυχώς, όμως, συντελούσης και της καταστροφής της Κασσάνδρας, τα γεγονότα έλαβαν ραγδαία δυσάρεστη εξέλιξη. Κατόπιν τούτου, ο μετά τόσου ενθουσιασμού και τόσων προσδοκιών, αρχίσας τον απελευθερωτικό Αγώνα τη Πατρίδος, Εμμανουήλ Παπάς, φεύγει και μόλις προφθάνει να αποβιβασθεί μαζί με τον υιό του Ιωάννη και τον υπασπιστή του Χατζηπέτρο στο πλοίο του Χατζηβισβίκη, προτιθέμενος να μεταβεί στην Ύδρα, διότι μετά τόσες κακουχίες, εγκατάλειψη και έντονες ψυχικές συγκινήσεις, υπέστη εν πλώ συγκοπή καρδιάς και απέθανε την 5η Δεκέμβριου 1821 σε ηλικία μόλις 48 ετών, ενώ το πλοίο παρέπλεε στον Καφηρέα (Κάβο Ντόρο) και ετάφη με τιμές Αρχιστράτηγου στην Ύδρα, μετά μάλιστα την μεταβολή του έτους 1843 αναγράφηκε στο Ελληνικό Βουλευτήριο το όνομα του, ως ενός των πρωταγωνιστών της Εθνεγερσίας του Έτσι, εξέλιπε μια συμπαθέστατη μορφή του Ιερού Αγώνος του 1821, ο ακραιφνής εκείνος Έλληνας, στον ένθερμο πατριωτισμό του οποίου οφείλονταν η επαναστατική κίνηση της Μακεδονίας. Το Έθνος απεστερήθη του Αρχιστράτηγου των Μακεδονικών Δυνάμεων Εμμανουήλ Παπά, τίτλο που απένειμε εις αυτόν ο Δημήτριος Υψηλάντης, Γενικός Επίτροπος της εν Ναυπλίω Επαναστατικής Κυβερνήσεως, διότι με δικές του δαπάνες εξήγειρε την Μακεδονία σε Επανάσταση, προσέφερε ύψιστες υπηρεσίες υπέρ της κοινής ελευθερίας και συνέδραμε τους αδύναμους ομογενείς της Θεσσαλονίκης, των Σερρών, της Κασσανδρείας, του Άγιου Όρους και όλης της Χαλκιδικής. Το έργο του Εμμανουήλ Παπά, παρά την εκ πρώτης όψεως φαινομενική αποτυχία της μάχης της Κασσάνδρας, υπήρξε μέγα με τεράστια απήχηση επί του όλου Αγώνος και ιδιαίτερα της πολιορκίας της Τριπολιτσάς, διότι αν δεν απασχολούνταν ο εκ ανδρών τουρκικός στρατός του Αμπούλ Αβούδ με το ιππικό και το πυροβολικό στη Χαλκιδική, θα μεταφέρονταν στο Μοριά, οπότε δεν είναι γνωστό ποια τύχη θα είχε η έκβαση του όλου απελευθερωτικού Αγώνος των Πανελλήνων. Με την πτώση της Κασσάνδρας, δεν τελείωσε η δοκιμασία της Μακεδονίας. Οι υπό τον Ζαφειράκη Θεοδοσίου, τον Καρατάσο και τον Αγγελή Γάτσο από τα Βοδενά, γενόμενες προετοιμασίες, έφθασαν στο σημείο, ώστε την

14 14 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ α Φεβρουαρίου να εισέλθουν στη Νάουσα ένοπλοι, να καταλύσουν τις Τουρκικές Αρχές και να δώσουν τον όρκο του Αγώνος στο Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Δημητρίου. Ο Αμπούλ Αβούδ, ευθύς ως επληροφορήθη την Επανάσταση της Ναούσης, εβάδισε εναντίον των επαναστατών με δύναμη πεζικού, ιππικού και πυροβολικού. Η πολιορκία έγινε στενή και η πίεση των πολιορκητών σφοδρή. Την 6η Απριλίου 1822 οι Τούρκοι, διασπάσαντες με το πυροβολικό τους και τον όγκο τους την ζώνη των επαναστατών, ώρμησαν με αλαλαγμούς εις τας οδούς και τας οικίας της πόλεως. Έξαλλοι γενόμενοι οι Τούρκοι, έσφαζαν αδιακρίτως τους πάντες. Γυναίκες με μικρά παιδιά στην αγκαλιά τους, ετράπησαν προς ύψωμα στη βραχώδη όχθη της Αραπίτσας και από εκεί, για να μην πέσουν στα χέρια των μαινομένων Τούρκων, και για να αποφύγουν τις ατιμώσεις, ερρίπτοντο στα καταρρακτώδη νερά της Αραπίτσας. Οι ηρωίδες αυτές της Ναούσης, με την ομαδική αυτοκτονία τους, έκλεισαν για δεύτερη φορά ένα νέο ανατριχιαστικό επίλογο «του χορού του Ζαλόγγου», τον χορό της Αραπίτσας. Ο Ζαφειράκης και ο Καρατάσος, μαχόμενοι συνεχώς, κατορθώνουν να φθάσουν έξω από τη Βέροια. Καταδιωκόμενοι, κατόπιν προδοσίας, περικυκλώνονται και αφού συλλαμβάνονται σφαγιάζονται από τους Τούρκους στο Φραγκόζι. Τα ιστορικά γεγονότα μαρτυρούν, ότι η συνεισφορά των Μακεδόνων στον υπέρ της Ελευθερίας των Ελλήνων Ιερόν Αγώνα του 1821, υπήρξε λίαν αποφασιστικής σημασίας. Με τρείς μεγάλες επαναστατικές εστίες που δημιούργησαν οι Μακεδόνες, ήτοι υπό Εμμανουήλ Παπά, στην περιοχή Βεροίας- Ναούσης και Εδέσσης υπό τους Αγγελή Γάτσο, Ζαφειράκη Θεοδόσιο και Καρατάσο και στην περιοχή Πιερίας- Ολύμπου υπό τους Γρηγόριο Σάλα, Νικόλαο Κασομούλη και Διαμαντή Ολύμπιο, αντιστάθηκαν σθεναρώς στους Τούρκους και συνέβαλαν τα μέγιστα επιτυχή έκβαση του υπέρ Πίστεως και Πατρίδος Ιερού Αγώνος των Πανελλήνων. Τελικώς η Επανάσταση στη Μακεδονία, ούσα ασυντόνιστη, κατεπνίγη στο αίμα, αφού οι Τούρκοι διέθεσαν προς τούτο μεγάλες δυνάμεις στρατού. Έτσι, η αιματηρή αποτυχία του Χορτιάτη και της Κασσάνδρας, η μεγάλη καταστροφή και σφαγή της Ναούσης, η σφαγή της Χίου και η καταστροφή των Ψαρών, είναι μοιραία αποτελέσματα μη καλώς συντονισμένης εθνικής δράσεως και πολεμικής προσπάθειας, η οποία και συνετέλεσε στο να παραταθή η δουλεία των επαρχιών αυτών μέχρι το Παρά ταύτα, όμως, το αγωνιστικό φρόνημα των Μακεδόνων δεν εκάμφθη και συνέχισαν ούτοι απτόητοι τον Αγώνα, παρέχοντας τη συνδρομή τους στη λοιπή αγωνιζόμενη Ελλάδα και προσφέροντες εις αυτήν τους βραχίονες και το αίμα τους. Πολλοί από τους Μακεδόνες διακρίθηκαν σε πολλές μάχες για την τόλμη τους, την ανδρεία, την αυταπάρνηση και το γενναίο φρόνημα τους. Προκειμένου, λοιπόν, να συνεχίσουν τον Αγώνα τους και την πολύτιμη συνεισφορά τους στην Εθνεγερσία, κατήλθαν στη Νότιο Ελλάδα και αφού συγκρότησαν Μακεδονική Φάλαγγα, παρείχαν αμέριστη τη συνδρομή τους στην απελευθέρωση του Έθνους των Ελλήνων μέχρι του διπλωματικού τυπικού τέρματος της Ελληνικής Επαναστάσεως που έλαβεν χώραν το έτος 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, δια του οποίου ανεγνωρίσθη διεθνώς το Ελληνικό Κράτος με όρια το Σπερχειό και τον Αχελώο. Παραλλήλως, όμως, προς τους πολεμιστάς, κατέφυγαν και στην αγωνιζόμενη υπόλοιπη Ελλάδα από όλα τα υπόδουλα μέρη και λόγιοι και επιστήμονες, έχοντες σπουδάσει στο εξωτερικό, των οποίων ανδρών ήταν μεγάλη η έλλειψη κατά την εποχή εκείνη. Γι αυτό και όλοι οι μορφωμένοι άνδρες, μόλις κατήλθαν στην Ελλάδα, χρησιμοποιήθηκαν αμέσως στη συγκρότηση και λειτουργία της νέας κρατικής μηχανής. Έτσι, μεταξύ άλλων, από τα κυριότερα στελέχη του νέου Ελληνικού Κράτους υπήρξαν ο Αναστάσιος Πολυζωϊδης από το Μελένικο, που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Α Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου το Θα παραμείνη μάλιστα εσαεί υπόδειγμα αμερόληπτου δικαστικού λειτουργού, εκ του ότι ως Πρόεδρος του συγκροτηθέντος στο Ναύπλιο εκτάκτου δικαστηρίου, αρνήθηκε πεισμόνως μετά του συναδέλφου του Γεωργίου Τερτσέτη, να υποκύψει στις πιέσεις των Βαυαρών και να καταδικάσει σε θάνατο, όπως του ζητούσαν, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Με τη σθεναρή αυτή στάση του ο Πολυζωίδης, διέσωσε το κύρος της Δικαιοσύνης, για την οποία αγωνίσθηκε σε όλη του τη ζωή και ανεδείχθη ανυποχώρητος υπερασπιστής του Δικαίου. (Για το έργο του Πολυζωίδη βλέπε και στο τεύχος 24 του περιοδικού μας). Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ ΤΗ Ρ Ι Ο ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. ευχαριστεί ιδιαίτερα τον κ. Μιχαήλ Γ. Πολυμενέα για την ευγενική του προσφορά 300 ευρώ για τις ανάγκες του Συλλόγου και για το. Η χειρονομία του αυτή αποκτά μια ξεχωριστή βαρύτητα και σημασία, λόγω των κρίσιμων οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο Σύλλογός μας αλλά και ο λαός μας, γενικότερα, από τις δυσμενείς πολιτικο-οικονομικές εξελίξεις των ημερών. Είθε το παράδειγμά του να αποτελέσει κοινωνικό πρότυπο για μίμηση με την ελπίδα ότι, έστω και έτσι, θα περισωθεί ότι έχει απομείνει από το εθνικό φιλότιμο δεδομένου ότι η κρατική μέριμνα για τον Πολιτισμό ήταν και εξακολουθεί να παραμένει υπόθεση ολίγων και, πάντως, όχι του αρμόδιου Υπουργείου. Ωστόσο, οι ανιδιοτελείς χειρονομίες των δικών μας φίλων αποτελούν για μας, κυρίως, το ηθικό εκείνο στήριγμα, που μας ωθεί ακόμη περισσότερο, με περισσότερο πείσμα, να συνεχίσουμε, απερίσπαστοι, το πολιτιστικό μας έργο, προσπερνώντας τις όποιες αντιξοότητες.

15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ Οι γυναίκες στην Εθνική Αντίσταση μέσα από την προφορική Ιστορία του Σωτήρη Δημητρίου, ανθρωπολόγου Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΙ μια σημαντική περιοχή της γνώσης που δεν παραμένει αμετάβλητη αλλά βρίσκεται και αυτή μέσα στην ιστορία, διεξάγει συνεχώς διάλογο με το παρελθόν της και το αναμορφώνει. Επιπλέον, έχει και την προϊστορία της, τις προφορικές παραδόσεις για τις γενεαλογίες και τους θρύλους για άθλους των βασιλιάδων-ημιθέων. Τον αποφασιστικό διαχωρισμό από την προϊστορία τον επέβαλε η κατάκτηση της γραφής, γι αυτό λέμε ότι η ιστορία αρχίζει μαζί με τη γραφή. Πέρα από τα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν τη σύγχρονη επιστήμη της ιστορίας, αλλά δεν υπάρχει χώρος για να αναφερθούν εδώ, εκείνο που θα πρέπει να επισημανθεί είναι ότι, αν και δεν φαίνεται να αφορά την πρακτική ζωή, εντούτοις δεν είναι μια μορφή γνώσης που κατοικεί στους ουρανούς. Αντίθετα, συνδέεται στενά με τις ανάγκες του ανθρώπου και παίζει αποφασιστικό ρόλο για τον προσδιορισμό της θέσης του στον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, συνδέεται με τις διαδικασίες εκείνες, με τις οποίες η κοινωνία συγκροτεί τη συνοχή της, αξιολογεί το παρελθόν της και χρησιμοποιεί την αξιολόγηση αυτή για την πορεία της στο μέλλον. Γι αυτό το λόγο, στις κοινωνίες οι οποίες έχουν συγκεντρωτικές δομές εξουσίας τέτοιες είναι σχεδόν όλες οι σύγχρονες κοινωνίες- οι κοινωνικές δυνάμεις που διαχειρίζονται τις δομές αυτές, για να ελέγχουν την κοινωνική συνοχή, διαχειρίζονται επίσης και την ιστορία. Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε ότι η ιστορία γράφεται για εκείνα τα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες που συνδέονται με την οργάνωση, επιβολή και συντήρηση της δομής των σχέσεων κυριαρχίας. Συνεπώς, η ιστορία ανασυγκροτεί το παρελθόν με βάση τις κατηγορίες και τα συμφέροντα του παρόντος, και συγκεκριμένα, με βάση τα κριτήρια και τα συμφέροντα των απολογητών της εξουσίας, που για λογαριασμό της την συντάσσουν. Στην περίοδο της απολυταρχίας αναφέρεται στις πράξεις των ηγεμόνων η έννοια της ιστορίας του πολιτισμού εμφανίζεται τον 18ο αιώνα από τον Βολταίρο. Στην περίοδο του έθνους κράτους η ιστορία αναφέρεται στο ένδοξο παρελθόν του έθνους και στις μάχες που έδωσε με τους γείτονές του. Με το ίδιο σκεπτικό εξηγείται το γιατί η ιστορία δεν αναφέρεται στα άλλα κοινωνικά στρώματα που παίζουν περιθωριακό ρόλο, στις μειονότητες, στις γυναίκες, στους δούλους και αποικιοκρατούμενους, στους αποκλίνοντες κ.ά. Υπάρχει οργανωμένο σύστημα από σχολές, θεσμούς και παρεμβάσεις που προσδιορίζουν ώστε τα κριτήρια με τα οποία συντάσσεται και διδάσκεται η ιστορία να συμφωνούν με τα κριτήρια της Πολιτείας και, γενικότερα, του έθνους κράτους. Η παραβίαση αυτών των κριτηρίων καταγγέλλεται ως παραχώρηση στην εμπάθεια και, συνεπώς, ως έλλειψη αντικειμενικότητας. Αλλά η ίδια η επίσημη ιστορία, εφόσον κάνει επιλογή στα γεγονότα και αποσιωπά πολλά άλλα, είναι αδύνατον να γίνει αντικειμενική. Πολύ περισσότερο στερείται αντικειμενικότητας εφόσον αποσιωπά ολόκληρα κοινωνικά στρώματα όπως τις γυναίκες για να μην αναφέρουμε την προσθήκη «ιστορικών κατασκευών», π.χ. το λάβαρο της Αγίας Λαύρας ή το κρυφό σχολειό. Εντούτοις, μαζί με την ιστορία κινείται και η επιστήμη της ιστορίας. Με άλλα λόγια, από καιρό έχουν διαδραματιστεί προσπάθειες να υπερπηδηθεί το μονοπώλιο της επίσημης ιστορίας, να ερευνηθεί με νέες μεθόδους το παρελθόν και να αξιολογηθεί με νέα θεώρηση το νόημά της. Για παράδειγμα, αναζητήθηκαν νέες αξιόπιστες πηγές στα αρχεία των κοινοτήτων και των ενοριών, πέρα από τα κρατικά έγγραφα. Ανάλογες προσπάθειες έγιναν να διερευνηθούν και άλλες πλευρές της κοινωνικής ζωής, καθώς και ο ιστορικός ρόλος των περιθωριακών ομάδων, αυτών που ονομάστηκαν «ομάδες χωρίς φωνή». Είναι φανερό ότι η απουσία στην ιστορία της φωνής των ομάδων αυτών αντανακλά την έλλειψη κοινωνικής δύναμης από μέρους τους. Επομένως, η διεκδίκηση για την αποκατάσταση της ιστορίας τους συνδέεται με τη διεκδίκηση της ταυτότητάς τους, άρα με το κίνημα για τη χειραφέτησή τους. Τη μεγαλύτερη από τις «ομάδες χωρίς φωνή», που είναι ο μισός πληθυσμός, την αποτελούν οι γυναίκες. Το ζήτημα για την έρευνα της ιστορίας τους τέθηκε ουσιαστικά στη δεκαετία του 60 με πρωτοβουλία του φεμινιστικού κινήματος. Δηλαδή, εμφανίστηκε σε σύνδεση με το αίτημα για τη χειραφέτησή τους. Οι σοβαρότερες δυσκολίες ήταν η έλλειψη επαρκών πηγών και η απουσία συλλογικής μνήμης. Σχετικά με το πρώτο, τις πηγές της ιστορίας τους, αναζητήθηκαν μαρτυρίες από τα γραπτά των γυναικών, τις επιστολές και τα ημερολόγια. Οι μαρτυρίες αυτές αντιπροσώπευαν μια μικρή μερίδα του γυναικείου φύλου, τις διανοούμενες. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι, ενώ τα αντίστοιχα γραπτά των ανδρών αναφέρονταν στη δημόσια ζωή, τα γραπτά των γυναικών περιέχουν, κυρίως, λεπτομέρειες της καθημερινότητας. Αυτό εξηγήθηκε από τον ιδιαίτερο κοινωνι-

16 16 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 κό τους ρόλο, που τις ανάγκαζε να ζουν σε περιορισμένες συνθήκες «γκέτο», έξω από τη σφαίρα των αποφάσεων. Το επιβεβαιώνει, άλλωστε, η μεγάλη καθυστέρηση να αποκτήσουν το δικαίωμα της ψήφου. Η δεύτερη δυσκολία, η απουσία συλλογικής μνήμης είναι εξίσου σοβαρή. Οφείλεται στο γεγονός ότι η ατομική μνήμη κάθε ανθρώπου διατηρείται, όπως έδειξαν οι έρευνες, ανάλογα με το βαθμό που οι προσωπικές εμπειρίες συνδέονται και αγκυρώνονται πάνω στα ιστορικά γεγονότα που αφορούν γενικά την κοινότητα. Η αγκύρωση αυτή διαμεσολαβείται διαμέσου των οικογενειακών αφηγήσεων, ιδίως σχετικά με τη γενεαλόγηση, με τις οποίες εξοικειώνεται το παιδί και τις χρησιμοποιεί για να συγκροτήσει την ταυτότητά του. Για την οργάνωση της συλλογικής μνήμης συμβάλλουν πολλές διαδικασίες: Η επιλογή μιας σειράς ιστορικών γεγονότων που να είναι αποδεκτά από την κοινότητα (εκλογές, κρίσεις, θάνατοι επισήμων κ.ά.), η χρήση της σειράς αυτής ως ορόσημα για την αναφορά των εμπειριών της ομάδας στην καθημερινή επικοινωνία και στην πρακτική και, τέλος, η πρόσδεση των ατομικών αναμνήσεων πάνω σ αυτόν τον καμβά. Για να μην επεκταθούμε περισσότερο στην ανάλυση της συλλογικής μνήμης, σημειώνουμε μόνο ότι αυτή είναι επενδυμένη με τον κυρίαρχο λόγο. Για το λόγο αυτό οι γυναίκες δεν μπορούσαν να γράψουν αναμνήσεις που να έχουν άξονα αναφοράς μόνο γυναίκες ή πράξεις γυναικών, γιατί τέτοιες πράξεις δεν καταγράφονται. Φυσικά, η ατομική μνήμη δεν χάνεται. Με τη διαφορά ότι, εάν εμφανίζεται στο επίπεδο του ρητού, εξαρτημένη από τη συλλογική μνήμη και τον κυρίαρχο λόγο, τα προσωπικά βιώματα και οι λογοκριμένες συμπεριφορές απωθούνται στο επίπεδο του άρρητου, στο υποσυνείδητο. Είναι γνωστό το φαινόμενο της αμνησίας που έχουν υποστεί οι τραυματικές εμπειρίες από τον πόλεμο, τα άσυλα ανηλίκων κ.ά. Ορισμένες από τις απωθημένες αυτές εμπειρίες έχουν σωματοποιηθεί και οι πιο τραυματικές, όταν εμφανιστούν στη συνείδηση συνοδεύονται με νευρωτικά συμπτώματα και παραληρήματα. Ανάλογη σωματοποίηση παρουσιάζεται και στις γυναίκες εξαιτίας της καταπιεστικής αγωγής που υφίστανται. Για παράδειγμα, οι γυναίκες της Μάνης περπατούν πάντα σκυφτές, σύμφωνα με την έρευνα της Ν. Σερεμετάκη. Η λύση αναζητήθηκε στην προφορική ιστορία η οποία με κατάλληλες μεθόδους επιδιώκει να δημιουργήσει τέτοιες συνθήκες επικοινωνίας ώστε να αναδυθούν τα βιώματα και οι κρυμμένες αναμνήσεις των ατόμων που ανήκουν στις «ομάδες χωρίς φωνή». Κατά την παλαϊκή Εθνική Αντίσταση του συνέβη, μαζί με τα άλλα, και το εξαιρετικό γεγονός, να βγουν οι γυναίκες στον απελευθερωτικό αγώνα πλάι στους άνδρες και ισότιμα με αυτούς. Ο επίσημος λόγος αναγκάστηκε να μιλήσει για τις γυναίκες στην ιστορική αυτή εποχή αλλά περιορισμένα στον καθιερωμένο υποτελή ρόλο τους. Τις απεικόνισε να πλέκουν τη «φανέλα του στρατιώτη» και να οδηγούν τα φορτωμένα με εφόδια μουλάρια στα βουνά της Πίνδου. Τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση όχι μόνο την απέκρυψε αλλά την ποινικοποίησε. Τις καταδίωξε με απρόσμενη αγριότητα γιατί είχε ένα λόγο παραπάνω. Ο πρώτος ήταν ο γενικός λόγος για όλους, επειδή επήραν μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα. Ο δεύτερος ήταν γιατί δεν μπορούσε να τους συγχωρέσει το γεγονός ότι έδρασαν στη δημόσια σφαίρα, σ αυτήν όπου επιτρέπεται να δρουν μόνο οι άνδρες. Εξαιτίας των καταπιεστικών κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που ακολούθησαν μετά το 1945, καθώς και εξαιτίας άλλων αιτίων που αξίζει να διερευνηθούν, ο ρόλος των γυναικών στην Εθνική Αντίσταση δεν μπόρεσε να προβληθεί ούτε από την Αριστερά, ώστε παρέμεινε αφανής. Στις αναφορές μας για την Εθνική Αντίσταση εξυπακούεται κατά κανόνα ότι εκείνοι που την έκαναν ήταν οι άνδρες. Μαζί με την απώλεια αυτή της συλλογικής μνήμης παραμένει αφανές και ένα μεγάλο μέρος από την ιστορία μας, δεδομένου ότι η συμμετοχή των γυναικών στο Δημοκρατικό Στρατό έφτανε το 30% και ότι γενικά η συμμετοχή τους στους κοινωνικοαπελευθερωτικούς αγώνες είχε σοβαρές συνέπειες στην αλλαγή της θέσης των γυναικών στην μεταπολεμική κοινωνία. Για τους λόγους αυτούς, η διάσωση του πρωταγωνιστικού ρόλου των γυναικών κατά την κρίσιμη ιστορική περίοδο του από τις δύο ταινίες «Πουλιά στους βάλτους» και «Η ζωή στους βράχους» της Αλίντας Δημητρίου αποτελεί σημαντικό επίτευγμα. Είναι ευνόητο ότι η κατάθεση της ιστορικής μνήμης των γυναικών της Αντίστασης στις δύο ταινίες που αναφέρθηκαν δεν οφείλεται στη συλλογική μνήμη, αφού ο κυρίαρχος λόγος που πάνω του στηρίζεται η συλλογική μνήμη καταδίωξε τις γυναίκες για τη συμβολή τους στην Αντίσταση και προσπάθησε με κάθε μέσον να εξοντώσει φυσικά και ηθικά τις ίδιες και να εξαλείψει, μαζί με την Αντίσταση, και τη μνήμη τους. Η μνήμη τους διασώθηκε εξαιτίας της πίστης τους στα ιδανικά που υπερασπίστηκαν, των μεγάλων γεγονότων ιστορικής ανάτασης που έζησαν, και κυρίως στο ότι διατήρησαν ένα τρόπο συνέχειας αυτών των γεγονότων με τη συμμετοχή τους σε επετειακές συναθροίσεις, στην ίδρυση μνημείων, στην οργάνωση συλλόγων ή ακόμα και σε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας κάποιες, παρά τα 85 χρόνια τους, επήραν μέρος στο Φόρουμ της Γένοβα. Διασώθηκε γιατί παρέμεινε ζωντανή στην επικοινωνία τους. Γι αυτό δεν πέρασε στο ασυνείδητο και δεν σωματοποιήθηκε. Το παρουσιαστικό τους διατηρεί την ίδια στάση αξιοπρέπειας και λεβεντιάς που είχαν στην εποχή που αγωνίζονταν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μνήμη τους εντάσσεται σε μιαν άλλη, στην κοινωνική μνήμη. Για τη σύνταξη και των δύο ταινιών η σκηνοθέτιδα βασίστηκε στη μέθοδο της προφορικής ιστορίας. Δεν χρησιμοποίησε ερωτηματολόγια ή επίκαιρα ούτε γραπτό ή μνημειακό υλικό. Στηρίχτηκε στα ίδια τα πρόσωπα των αγωνιστριών και στα βιώματά τους. Τις προσείλκυσε σε ένα κλίμα απλής επικοινωνίας ώστε να αφεθούν να εξιστορήσουν τα γεγονότα της αντίστασης και όσα άλλα συμβάντα της ζωής τους συνδέονταν με αυτά. Μέσα από τη ροή της αφήγησης ξαναζωντάνευε η ατμόσφαιρα της εποχής και αναδυόταν, μαζί με τα βιώματα, και ο συγκινησιακός φόρτος που συνόδευε τα γεγονότα. Με τον τρόπο αυτό, και με την ιδιαίτερη επεξεργασία του μοντάζ από τη σκηνοθέτιδα, οι δύο ταινίες συνιστούν ένα πάνθεον, μια διαδοχή προσώπων όπου το ένα συμπληρώνει το άλλο, δίνοντας την εντύπωση ότι μιλάει για την Αντίσταση μια γυναίκα με πλήθος προσώπων. Αυτή η γυναίκα-πάνθεον μιλάει επιπλέον και με πλήθος σωμάτων, γιατί το πρόσωπο και το σώμα εκφράζουν και συμπληρώνουν εκείνα που ιστορεί το στόμα. Είναι πολλές και άγνωστες οι γυναίκες που επήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση και που γι αυτή την προσφορά τους ανταμείφθηκαν με

17 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ χρόνια ελεύθερα Δωδεκάνησα Επετειακές εκδηλώσεις για την ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα ΜΕ ΣΕΙΡΑ ΛΑΜΠΡΩΝ ΕΠΕΤΕΙΑΚΩΝ εκδηλώσεων, τιμήθηκε, φέτος, στην Αθήνα, η απελευθέρωση των Δωδεκανήσων, η οποία πραγματοποιήθηκε πριν από 62 χρόνια, μετά από 638 χρόνια σκλαβιάς. Η επίσημη Ενσωμάτωση των νησιών στην Ελλάδα έγινε στις αλλά, ήδη από το 1947, τα Δωδεκάνησα τελούσαν υπό ελληνική διοίκηση, μετά από την σχετική παραχώρησή τους προς την χώρα μας, που είχε προηγηθεί στο Παρίσι (στις ), από το Συμβούλιο των Υπουργών των Εξωτερικών των τεσσάρων δυνάμεων (Γαλλία, Βρετανία, Ιταλία και Ρωσία). Μέχρι τότε, τα Δωδεκάνησα βίωσαν μια μακρόχρονη κατοχή που άρχισε από την ρωμαϊκή κυριαρχία και το Βυζάντιο (395 μ.χ ), και συνέχισε με την εξουσία των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη ( ), την Οθωμανική Αυτοκρατορία ( ), την Ιταλική κατάκτηση ( ), τη Γερμανική κατοχή ( ) και την Βρετανική διοίκηση ( Βέβαια η ελληνική ιστορία των Δωδεκανήσων μετρά, τουλάχιστον, τέσσερεις χιλιάδες χρόνια, από τότε, δηλαδή, που κατοικήθηκαν από τους αρχαίους λαούς, όπως ήταν: οι Τελχίνες και οι Κάρες, οι Αχαιοί, οι παλαιοί Δωριείς και οι Ίωνες. Από εκείνη την περίοδο και μέχρι την πιο πρόσφατη περίοδο, οι Δωδεκανήσιοι, ακολούθησαν τις τύχες του Ελληνισμού, αντιμετωπίζοντας πολλές εχθρικές επιδρομές και πολλούς κατακτητές, χωρίς, ποτέ, να χάσουν τον πολιτισμό τους και την εθνική ταυτότητά τους, δεδομένου ότι υπήρξαν, πάντα, μαχητές και ναυτιλλόμενοι. Σήμερα, ο γεωγραφικός προσδιορισμός των Δωδεκανήσων ορίζεται στα νησιά, που βρίσκονται στο Αιγαίο Πέλαγος, ανάμεσα στη Σάμο, την Κρήτη και τα μικρασιατικά παράλια, τα οποία, όμως, όλα μαζί (μεγάλα και μικρά), ξεπερνούν, κατά πολύ τα δώδεκα. Τα μεγαλύτερα από αυτά είναι τα νησιά: Ρόδος, Κάρπαθος, Κως, Κάλυμνος, Αστυπάλαια, Κάσος, Τήλος, Σύμη, Λέρος, Νίσυρος, Πάτμος, Χάλκη, Σαριά, Λειψοί, Ψέριμος, Αγαθονήσι, Λέβιθα, Καστελόριζο ή Μεγίστη). Πολύ συχνά, στη μακραίωνη ιστορία τους, ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων τους μετεγκαταστάθηκε στην περιοχή της Αττικής, όπως συνέβη και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Μάλιστα, είναι ιδιαίτερα, χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η Δωδεκανησιακή παροικία της Αθήνας είχε δημιουργήσει δευτεροβάθμιους συλλόγους και επιτροπές, από την περίοδο της Ιταλικής κατοχής των νησιών ( ), όπως ήταν: η Κεντρική Δωδεκανησιακή Επιτροπή, η Δωδεκανησιακή Νεολαία, η Ένωση Αλυτρώτων Δωδεκανησίων κ.ά., με κύριο σκοπό να ενισχύσουν τον αγώνα για την απελευθέρωση από το δυνάστη. Μετά την απελευθέρωση, συνέχισε η δημιουργία πολλών σωματείων, που, πριν από 25 χρόνια, συσπειρώθηκαν στην Ομοσπονδία Δωδεκανησιακών Σωματείων Αθηνών-Πειραιώς, η οποία, με τις ποικίλες εκδηλώσεις της, συνεχίζει να αποτελεί έναν από τους πλέον σημαντικούς εκφραστές της Συλλογικής μνήμης της ιστορικής Δωδεκανησιακής Παροικίας. Οι επετειακές εκδηλώσεις της για την εθνική απελευθέρωση έγιναν στις 27 και 28 Φεβρουαρίου 2010, στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα, με τη συμμετοχή αντιπροσωπειών και χορευτικών συγκροτημάτων από όλα τα Δωδεκάνησα. Οι πολύχρωμες γραφικές ενδυμασίες των νησιών, που παρουσιάστηκαν, καθώς και τα τραγούδια και οι χοροί τους έδωσαν έναν συγκλονιστικό τόνο στη γιορτή και συνεπήραν όλους όσους παρευρίσκονταν στις εκδηλώσεις αυτές. Συνέχεια από την προηγούμενη σελίδα διώξεις. Στις δύο ταινίες που αναφέρουμε έχουν πάρει μέρος περίπου 40, όλες ανώνυμες και όλες πάνω από 85 ετών, σήμερα. Το γεγονός ότι είναι ανώνυμες έχει ιδιαίτερη σημασία, κυρίως από την άποψη της προφορικής ιστορίας, γιατί: Πρώτο, προσφέρει μεγάλο βαθμό γνησιότητας, επειδή οι αφηγήσεις είναι ελάχιστα επηρεασμένες από τη ρητορική και τον επίσημο λόγο των κομματικών παρατάξεων. Από αυτή την άποψη, αποδίδουν τα γεγονότα με λιγότερο ιδεολογικό σχολιασμό, άρα με μεγαλύτερη ευκρίνεια. Δεύτερο και σε συνάρτηση με το προηγούμενο, οι γυναίκες αφηγούνται τα συγκλονιστικά γεγονότα που έζησαν και τα σκληρά βασανιστήρια που υπέστησαν με μια τέτοια εκφραστική λιτότητα, που αποκαλύπτει, από τη μια πλευρά, το ψυχικό βάθος το οποίο τροφοδοτεί πάντα τις μεγάλες στιγμές της ιστορίας και, από την άλλη, τις τεράστιες δυνατότητες που κρύβει ο άνθρωπος. Τρίτο, φωτίζει την ηθική διάσταση. Οι ανώνυμες αυτές αγωνίστριες δίνουν μάθημα αξιοπρέπειας. «Έστησαν την προσωπική τους ζωή στα έξι μέτρα και την πυροβόλησαν», όπως λέει χαρακτηριστικά μία από αυτές, για τα ανθρώπινα ιδανικά, για τους άλλους, χωρίς να ζητήσουν ποτέ τίποτα. Στητές και απτόητες, ομολογούν όλες ότι καμιά τους δεν έχει μετανοιώσει και ότι θα ξανάκαναν το ίδιο εάν χρειαζόταν. Οι γυναίκες της Εθνικής Αντίστασης, οι «χωρίς φωνή» μαχήτριες της ιστορίας δεν εγνώρισαν την ήττα. Ξέρουν ότι οι αγώνες για την απελευθέρωση από τη γυναικεία, καθώς και από τις άλλες μορφές υποτέλειας, συνεχίζονται.

18 18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Συνδιάσκεψη της Κοπεγχάγης: Ένα ακόμα βήμα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής του Γιώργου Μαρούλη, Διπλωματούχου Περιβαλλοντολόγου-Οικονομολόγου Ma ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΛΥΨΗ από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τόσο στην Ελλάδα όσο και σε διεθνές επίπεδο είχε η Συνδιάσκεψη της Κοπεγχάγης, στην οποία καταρτίστηκε η Σύμβαση Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC). Πολλοί ανέμεναν ότι αυτή η συνδιάσκεψη, που έγινε σε αυτήν την άκρη της Βόρειας Ευρώπης, στην Κοπεγχάγη της Δανίας, θα έκρινε πολλά για την κατάσταση του πλανήτη μας τα επόμενα χρόνια. Για πρώτη φορά ακούστηκαν φράσεις όπως «το όριο των 2 βαθμών Κελσίου», «Προσαρμογή στα νέα κλιματικά δεδομένα» κ.λπ. Όλα αυτά δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα φοβίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, και σίγουρα όποιος δεν είχε προηγουμένως άποψη για αυτό το θέμα πίστευε ότι η κατάσταση ήταν πάρα πολύ κρίσιμη και ότι μια δεσμευτική συμφωνία, για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, ήταν μονόδρομος. Το αποτέλεσμα, όμως, της Συνδιάσκεψης αυτής δεν ενθουσίασε και δεν ικανοποίησε το κοινό αίσθημα. Από την άλλη πλευρά, επιστήμονες και ειδικοί που, είτε παραβρέθηκαν στη Συνδιάσκεψη είτε την παρακολουθούσαν στενά, είχαν αντιληφθεί ότι η επίτευξη μιας δεσμευτικής συμφωνίας θα ήταν κάτι παραπάνω από άθλος. Ύστερα από τη Συνδιάσκεψη στην Κοπεγχάγη πολλά ερωτήματα γεννιούνται. Είναι πραγματικά τόσο σοβαρό το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής; Τι έχει γίνει μέχρι τώρα, σε παγκόσμιο επίπεδο, για να αντιμετωπιστεί αυτό το φαινόμενο; Τελικά τι απέφερε η Συνδιάσκεψη στην Κοπεγχάγη; Γιατί δεν κατέληξαν οι επικεφαλής κρατών σε μια δεσμευτική συμφωνία; Ποια πρέπει να είναι τα επόμενα βήματα της διεθνούς κοινότητας για να επιτευχθεί αυτό που δεν έγινε τελικά στην Κοπεγχάγη; Αφού το κλίμα και η κλιματική αλλαγή μπήκε τόσο ξαφνικά στη ζωή μας, καλό θα ήταν, αρχικά, να εξηγήσουμε τι πραγματικά είναι αυτό το φαινόμενο και πως επηρεάζει τη ζωή μας. Όπως πολύ εύστοχα περιγράφει ο Sir Howard Stern, συγγραφέας της ομώνυμης πολυσέλιδης έρευνας πάνω σε όλες τις πτυχές της κλιματικής αλλαγής, «Η πλειονότητα των επιστημονικών ευρημάτων δείχνει ότι το κλίμα της Γης αλλάζει δραματικά, απόρροια της αυξημένης συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου που οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότητες». Η κλιματική αλλαγή είναι ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα το οποίο, βασικά είναι απόρροια ενός φυσικού φαινομένου, γνωστού ως «φαινόμενο του θερμοκηπίου». Βάσει αυτού του φαινομένου, η ατμόσφαιρα της γης δέχεται πολύ πιο εύκολα την ηλιακή ακτινοβολία και «απορρίπτει» πολύ πιο δύσκολα την υπέρυθρη ακτινοβολία, παγιδεύοντάς την, όπως ακριβώς ένα θερμοκήπιο, κάτι το οποίο οφείλεται στα μόρια του διοξειδίου του άνθρακα και των υδρατμών. Χάρη σε αυτό το φαινόμενο η επιφάνεια της γης παραμένει ζεστή και κάνει τον πλανήτη μας κατοικήσιμο. Η βιομηχανική, όμως, ανάπτυξη, αρχίζοντας από τη Βιομηχανική Επανάσταση το 1750 επηρέασε αρνητικά το φυσικό «φαινόμενο του θερμοκηπίου». Η φρενήρης ανάπτυξη των τελευταίων 200 χρόνων που εκμεταλλευόταν ασύστολα τους φυσικούς πόρους της γης και μόλυνε χωρίς ενδοιασμό γη, αέρα, θάλασσα στο βωμό του κέρδους και μιας επιφανειακής κοινωνικής ευημερίας κατάφερε να μεταλλάξει το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αποτέλεσμα αυτής της άμβλυνσης ήταν η λεγόμενη «ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή», η οποία είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση διαφόρων ακραίων καιρικών φαινομένων (παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας, ερημοποίηση, καύσωνες κ.α.) και κυρίως μια αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη μας τα τελευταία αυτά χρόνια. Οι πρώτες επιστημονικές θεωρίες και υποθέσεις για την κλιματική αλλαγή άρχισαν να εμφανίζονται από τις αρχές της δεκαετίας του 70, παράλληλα με την αρχή του περιβαλλοντικού κινήματος στην Ευρώπη. Όμως η έλλειψη εμπεριστατωμένων μελετών γι αυτό το θέμα και οι διαφωνίες της επιστημονικής κοινότητας καθυστέρησαν τη διαδικασία με την οποία το θέμα της κλιματικής αλλαγής θα έμπαινε ως θέμα πρώτης προτεραιότητας στην ατζέντα της διεθνούς περιβαλλοντικής πολιτικής. Μόλις το 1988 ιδρύθηκε το Διακυβερνητικό Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), το οποίο ήταν υπεύθυνο για τη συλλογή και την έκδοση μελετών πάνω στο θέμα της κλιματικής αλλαγής. Στην τελευταία, από αυτές τις μελέτες, το 2007, το Πάνελ μπόρεσε ύστερα, από τόσα πολλά χρόνια, να πει ότι είναι «κατά 90% σίγουρη ότι η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας που παρατηρείται από τα μέσα του 20ού αιώνα οφείλεται στην αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου, τα οποία έχουν προκληθεί από ανθρωπογενείς παράγοντες». Η μελέτη αυτή, απλά, προσπάθησε να περιγράψει όσο πιο συστηματικά γίνεται την κρισιμότητα της κατάστασης του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής. Πιο συγκεκριμένα, το IPCC έθεσε ως όριο τα 550 ppm CO2 (μέρη διοξειδίου του άνθρακα ανά εκατομμύριο- τα σημερινά επίπεδα είναι 430 ppm, ενώ, κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης, δεν ξεπέρασαν τα 330 ppm). Η προσέγγιση αυτού του ορίου θα έχει ως συνέπεια την αύξηση της θερμοκρασίας από 2 έως 4,5 βαθμούς Κελσίου, κάτι το οποίο θα ταράξει

19 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ την ισορροπία του πλανήτη μας, προκαλώντας ραγδαίες αλλαγές (λιώσιμο πάγων, αύξηση της στάθμης της θάλασσας, μειωμένες βροχοπτώσεις, ερημοποίηση) και θα απειλήσει πολλά μέρη του πλανήτη και βεβαίως τη ζωή πολλών κατοίκων των περιοχών αυτών. Πρέπει να επισημάνουμε, σε αυτό το σημείο, ότι πέρασαν αρκετές δεκαετίες μέχρι να περιγραφεί και να αποδειχθεί εμπεριστατωμένα η υπόθεση της κλιματικής αλλαγής, δεδομένου ότι η σχέση μεταξύ των αέριων του θερμοκηπίου και της αύξησης της μέσης παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας βασίζεται σε έναν αριθμό πολύπλοκων διαδικασιών που συντελούνται στην ατμόσφαιρα, συμπεριλαμβανομένης και της διάδρασης μεταξύ της ατμόσφαιρας, της βιόσφαιρας, των ωκεανών και άλλων υδάτινων σωμάτων. Αυτό απαιτεί εξελιγμένα μοντέλα που αποτυπώνουν τις αλλαγές της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Τα μοντέλα αυτά μπορούν, σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό, να εξηγήσουν την μετρούμενη αύξηση θερμοκρασίας, μετρώντας μόνο τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό προσφέρει μια ισχυρή ένδειξη ότι η αύξηση της θερμοκρασίας είναι μερικώς ανθρωπογενής. Άλλοι δείκτες, όπως οι αντιδράσεις των οικοσυστημάτων, μας δείχνουν, επίσης, το λεγόμενο «ανθρώπινο αποτύπωμα». Αν και η μελέτη του IPCC δείχνει ότι η αύξηση της μέσης παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας δεν μπορεί να εξηγηθεί χωρίς να λάβουμε υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα, πολλοί σκεπτικιστές αμφισβητούν την επιστημονική υπόθεση της κλιματικής αλλαγής. Από τη στιγμή που το θέμα της κλιματικής αλλαγής μπήκε στην ατζέντα, έχει αναπτυχθεί μια πολύ εκτενής συζήτηση για αυτό το θέμα. Αμφιβολίες για τη θεωρία αυτή έχουν εκφραστεί, κυρίως, από βιομηχανίες ορυκτών καυσίμων και από άλλους διάφορους σκεπτικιστές, όπως ακριβώς είχε συμβεί, παλαιότερα, και με την περίπτωση του καπνίσματος και των επιβλαβών συνεπειών του στην υγεία. Ειδικότερα, πολλές καπνοβιομηχανίες, που θεώρησαν ότι θίγονταν τα συμφέροντά τους, άμεσα, από παρόμοιες μελέτες, έσπευδαν να αμφισβητήσουν την ορθότητα των μελετών αυτών. Αφήνοντας όμως τους, άμεσα, θιγόμενους από την επιβεβαίωση της θεωρίας της κλιματικής αλλαγής στην άκρη και εξετάζοντας τα επιχειρήματα που έχουν εκφράσει οι λεγόμενοι σκεπτικιστές, μπορεί κανείς να δει ότι η αρχική δυναμική που είχαν αναπτύξει στις αρχές του 2000, έχει πλέον εξαντληθεί. Παρ όλα αυτά, τα επιχειρήματα που έχουν διατυπωθεί, κατά καιρούς, δείχνουν ότι οι μεγάλες αβεβαιότητες, αναφορικά με το κλιματικό σύστημα, και η ενδογενής του αβεβαιότητα, δε θα μας επιτρέψουν, ίσως, ποτέ να έχουμε μια πλήρη απόδειξη της υπόθεσης της κλιματικής αλλαγής. Όταν αποτυπώθηκε για πρώτη φορά η θεωρία για την κλιματική αλλαγή, οι σκεπτικιστές δεν άργησαν να αντικρούσουν τη θεωρία αυτή, βάζοντας ως επιχείρημα ότι τα πρόσθετα αέρια του θερμοκηπίου δεν είναι ανθρωπογενή. Όταν, όμως, αποδείχθηκε το αντίθετο, πέρα από κάθε αμφιβολία, τα επιχειρήματα στράφηκαν στην αλλαγή του κλίματος αυτή καθ εαυτή. Βασισμένοι σε δεδομένα από δορυφόρους, διατύπωσαν το επιχείρημα ότι δεν υπάρχει αύξηση της θερμοκρασίας και ότι οι χρονικές σειρές των μετρούμενων θερμοκρασιών της επιφάνειας της γης δεν αντανακλούν πραγματικές αλλαγές στη μέση παγκόσμια θερμοκρασία. Δημιουργώντας, όμως, πιο σταθερές, και με μεγαλύτερη διάρκεια, εγγραφές καταμέτρησης θερμοκρασιών και συμπληρώνοντας το κενό μεταξύ των διαφόρων μέσων μετρήσεων θερμοκρασίας (δορυφόροι, μπαλόνια και επίγειοι σταθμοί), τότε, και αυτό το δεύτερο επιχείρημα αποδείχτηκε ότι είναι μη αληθές. Κατόπιν αυτού, τα βέλη κατευθύνθηκαν στο ποιος ήταν ο υπεύθυνος για την αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας. Επίσης, διάφορα επιχειρήματα έχουν ειπωθεί και για τη διακύμανση φυσικών φαινομένων, όπως είναι η ηλιακή ακτινοβολία, η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνη για το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Παρ όλα αυτά, τα μοντέλα εξελίχθηκαν και έγιναν πιο κατανοητά και μπορεί να γίνει μια καλύτερη εξομοίωση των παρατηρούμενων δεδομένων θερμοκρασίας, συμπεριλαμβάνοντας και τις φαινομενικά τυχαίες διακυμάνσεις. Αυτή τη στιγμή λοιπόν κανένα επιστημονικό μοντέλο μέτρησης και εξομοίωσης δεν είναι ικανό να αναπαράγει τις αυξημένες μέσες θερμοκρασίες της γης χωρίς να λάβει υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα. Έτσι όσες φωνές αντίδρασης και αμφισβήτησης της θεωρίας της κλιματικής αλλαγής είναι ενεργοί, έχουν, πια, περιοριστεί στο να υποστηρίζουν, γενικά, ότι υπάρχουν πολλές ασάφειες στην μοντελοποίηση του κλίματος. Βεβαίως η διεθνής κοινότητα δεν περίμενε μέχρι το 2007 για να πάρει μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής. Απλά η επιβεβαίωση της μελέτης του Διακυβερνητικού Πάνελ για την κλιματική αλλαγή δεν έκανε τίποτα άλλο από το να δικαιολογήσει τις κινήσεις που είχε αρχίσει να κάνει εδώ και περίπου 15 χρόνια, αφού ήδη εδώ και πολλά χρόνια είχε προειδοποιήσει για τις συνέπειες που μπορεί να έχει η αδράνεια μπροστά σε αυτό το φαινόμενο. Όπως έχουμε ήδη πει, το IPCC ιδρύθηκε το 1988 και είχε σκοπό τη συλλογή και έκδοση μελετών που σχετίζονταν με την κλιματική αλλαγή. Το δεύτερο σημαντικό βήμα για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου έλαβε χωρά το 1992, στην πανηγυρική διάσκεψη του Ρίο Ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία, υπό την αιγίδα του Προγράμματος Περιβάλλοντος του ΟΗΕ. Τότε ιδρύθηκε το UNFCCC, το Συμβούλιο Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή, το οποίο σε αντίθεση με το IPCC θα εξέφραζε τη γνώμη του και θα συμβούλευε τη διεθνή κοινότητα στα βήματα που πρέπει να προχωρήσει έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα. Όμως, όλες οι απόψεις και οι συμβουλές του οργάνου αυτού υπερψηφίστηκαν μεν, αλλά δεν είχαν δεσμευτική ισχύ. Παρ όλα αυτά έγινε σαφής η διάθεση όλων των κρατών να καταπολεμήσουν αυτό το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Το τρίτο σημαντικό γεγονός, σχετικά με την Κλιματική Αλλαγή, αποτέλεσε η ψήφιση του Πρωτοκόλλου του Κιότο. Με το Πρωτόκολλο αυτό έπρεπε τα όμορφα λόγια και οι αποφάσεις που ψηφίστηκαν στο Ρίο να τεθούν σε ισχύ και να περάσει, πια, η διεθνής κοινότητα σε έργα.

20 20 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2010 Η αισιοδοξία του 1992, αναφορικά με τη διάθεση αντιμετώπισης του προβλήματος αυτού, συνεχίστηκε και το Το Πρωτόκολλο του Κιότο διαχωρίζει τα κράτη σε αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Οι αναπτυγμένες, όπως η Ε.Ε. ως σύνολο, οι Η.Π.Α., ο Καναδάς καθώς και οι χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, δεσμεύονταν στην υποχρεωτική μείωση των ρύπων του φαινομένου του θερμοκηπίου (6 στο σύνολο) κατά ένα ποσοστό έως το Οι υπόλοιπες χώρες, βασιζόμενες στην αρχή των ίδιων αλλά διαφοροποιήσιμων ευθυνών δεν ήταν υποχρεωμένες να μειώσουν τους ρύπους τους. Επιπρόσθετα μέσω ευέλικτων μηχανισμών οι τεχνικά και οικονομικά αναπτυγμένες χώρες μπορούσαν να υποστηρίξουν τις αναπτυσσόμενες χώρες στην προσπάθειά τους να υιοθετήσουν πιο καθαρές τεχνολογίες και να επωφεληθούν και τα δύο μέρη από την προσδοκώμενη μείωση των ρύπων. Μετά την ψήφιση του Πρωτοκόλλου του Κιότο τα πρώτα σύννεφα στον ορίζοντα άρχισαν να φαίνονται. Το κυριότερο πλήγμα ήταν η άρνηση της νέας, τότε, κυβέρνησης των Η.Π.Α., υπό τον George W. Bush, να επικυρώσει τη Συμφωνία, βάζοντας έτσι δυναμίτη στα θεμέλια της παγκόσμιας προσπάθειας αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Τελικά ύστερα από πολλές διαβουλεύσεις και συμφωνίες μια άλλη χώρα που αρνιόταν και αυτή να επικυρώσει τη Συμφωνία που έγινε στο Κιότο, η Ρωσία, υποχώρησε και, χάρη σε αυτήν, το Πρωτόκολλο τέθηκε σε ισχύ για την περίοδο Η αισιοδοξία και ο ενθουσιασμός των πρώτων χρόνων αντικαταστάθηκε από την απαισιοδοξία και τον προβληματισμό. Ήδη από τον πρώτο χρόνο ισχύος του Πρωτοκόλλου του Κιότο άρχισαν και οι πρώτες κριτικές, δεδομένου ότι το Πρωτόκολλο δεν είχε μηχανισμούς κυρώσεων σε περίπτωση που κάποιο κράτος δεν τηρούσε τις υποχρεώσεις του. Έτσι οποιαδήποτε μείωση των ρύπων, απλά, ενίσχυε το προφίλ της χώρας αυτής ως περιβαλλοντικά ευαίσθητης. Άλλο μεγάλο σημείο κριτικής ήταν και οι διάφοροι μηχανισμοί μεταφοράς τεχνολογίας και υποστήριξης των αναπτυσσόμενων από τις αναπτυγμένες χώρες. Οι μηχανισμοί αυτοί, βασιζόμενοι στους νόμους της αγοράς επέλεγαν, εύκολα, πραγματοποιήσιμα έργα και εστίαζαν την προσοχή τους σε μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες όπως είναι οι: Κίνα, Ινδία και το Μεξικό, αφήνοντας απ έξω όλες τις υπόλοιπες αναπτυσσόμενες χώρες και κατά συνέπεια αυτές οι χώρες δεν μπορούσαν να έχουν εύκολα πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες για τη μείωση των ρύπων του φαινομένου του θερμοκηπίου. Οι προβληματισμοί και οι διαφωνίες συνεχίστηκαν να υπάρχουν για τα επόμενα χρόνια. Η αδράνεια της ηγεσίας του UNFCCC και η πρόθεσή της να μεταθέτει την επίλυση των διαφόρων θεμάτων για τις επόμενες Συνδιασκέψεις μας οδήγησε στη Σύνοδο της Κοπεγχάγης. Ακόμα και με την εκλογή της νέας ηγεσίας στις Η.Π.Α. το κλίμα παρέμενε αρνητικό. Πολλά θέματα έπρεπε να λυθούν αλλά ο χρόνος ήταν πολύ περιορισμένος. Από τη μια έχουμε τη συμμαχία των ανεπτυγμένων χωρών, που φάνηκαν πρόθυμες όσο ποτέ να ενεργήσουν δραστικά ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Δεσμεύτηκαν περαιτέρω μειώσεις των ρύπων τους και ένα συγκεκριμένο πακέτο υποστήριξης των αναπτυσσόμενων χωρών. Όμως ο αντίπαλος πόλος είχε προετοιμαστεί πολύ καλύτερα από τα προηγούμενα χρόνια και παρέθεσε τις δικές του απόψεις. Ο άλλος πόλος, οι αναπτυσσόμενες χώρες, απάντησαν αρνητικά στις προτάσεις του άλλου μπλοκ. Υποστήριξαν από τη μία, ότι οι αναπτυγμένες χώρες μπορούν να μειώσουν πολύ περισσότερο τους ρύπους τους και από την άλλη το πακέτο υποστήριξης που πρότειναν δεν είναι αρκετό για να αντιμετωπιστούν άμεσα και έμμεσα οι συνέπειες τις κλιματικής αλλαγής στις χώρες τους. Τελικά η Σύνοδος δεν απέφερε κάποια δεσμευτική συμφωνία, ούτε ακόμα καν μια κοινή πολιτική δήλωση που θα μπορούσε να δώσει ελπίδες για τη άμεση σύναψη μιας συμφωνίας. Η «σκιώδης» Συμφωνία της Κοπεγχάγης, ένα κείμενο στο οποίο καλούνταν όλα τα κράτη μέλη να δράσουν, άμεσα και με συγκεκριμένο τρόπο, ενάντια στην κλιματική αλλαγή, ήταν ένα κείμενο, προϊόν μιας κλειστής διαβούλευσης 26 αρχηγών κρατών και το οποίο έχει έκταση, μόνο, τριών σελίδων. Τελικά, το αμφιλεγόμενο κείμενο ούτε έγινε αποδεκτό ούτε και απορρίφθηκε από το επίσημο UNFCCC. Κάποιοι μελετητές είδαν, μετά την Κοπεγχάγη, το ποτήρι μισογεμάτο, άλλοι μισοάδειο και άλλοι πάλι τελείως άδειο. Όπως, όμως, και να έχει, το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής είναι υπαρκτό και γίνεται όλο και πιο ορατό στην καθημερινή μας ζωή. Σίγουρα οι ενδείξεις για την σύναψη κάποιας δεσμευτικής συμφωνίας δεν είναι και οι καλύτερες, όμως η ανάγκη εύρεσης λύσης θα οδηγήσει σε αμοιβαίες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς. Όλα αυτά σίγουρα θα αρχίζουν να γίνονται ορατά από τα μέσα του Απρίλη, όταν θα συνεδριάζουν και τα διάφορα όργανα του UNFCCC, τα οποία θα καθορίσουν σε ποιο «ρυθμό» θα «χορέψουνε» τα διάφορα κράτη-μέλη μέχρι τη μεγάλη Συνδιάσκεψη που θα γίνει στις αρχές του Δεκέμβρη αυτού του χρόνου στο Cancun του Μεξικό. Αυτό που πρέπει να υπογραμμισθεί είναι ότι χρειάζονται δύο για ένα ταγκό και αυτό τόσο οι ανεπτυγμένες χώρες όσο και οι αναπτυσσόμενες το κατάλαβαν μετά την Κοπεγχάγη. Η σχέση μεταξύ των αέριων του θερμοκηπίου και της αύξησης της μέσης παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας βασίζεται σε έναν αριθμό πολύπλοκων διαδικασιών στην ατμόσφαιρα, συμπεριλαμβανομένης και της διάδρασης μεταξύ της ατμόσφαιρας, της βιόσφαιρας, των ωκεανών και άλλων υδάτινων σωμάτων. Αυτό απαιτεί εξελιγμένα μοντέλα που αποτυπώνουν τις αλλαγές της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Τα μοντέλα αυτά μπορούν σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό να εξηγήσουν την μετρούμενη αύξηση θερμοκρασίας, μετρώντας μόνο τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό προσφέρει μια ισχυρή ένδειξη ότι η αύξηση της θερμοκρασίας είναι μερικώς ανθρωπογενής, ενώ άλλοι δείκτες, όπως οι αντιδράσεις των οικοσυστημάτων μας, δείχνουν, επίσης, το λεγόμενο «ανθρώπινο αποτύπωμα». Αν και η μελέτη του IPCC δείχνει ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία δεν μπορεί να λάβει υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα, πολλοί σκεπτικιστές αμφισβητούν την επιστημονική υπόθεση της κλιματικής αλλαγής. Από τη στιγμή που το θέμα της κλιματικής αλλαγής μπήκε στην ατζέντα, έχει αναπτυχθεί μια πολύ εκτενής συζήτηση για αυτό το θέμα. Αμφιβολίες για τη θεωρία αυτή έχουν εκφραστεί κυρίως από βιομηχανίες ορυκτών καυσίμων και από άλλους διάφορους σκεπτικιστές, όπως