.ΠΟΙΟ ΕΙ ΝΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ;..

Transcript

1 Frαnco Berαrdi.- "Bίjo".ΠΟΙΟ ΕΙ ΝΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ;.. ΓΙΑΤΗΝ,ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΊΉΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΓΝΩΣΗΣ, ",' ΕλευθεριακήΚουλτοϋρα

2 Όχι υποκείμενο αλλά υποκειμενοποίηση ΔΕΝ ΠΡΟΤΙΘΕΜΑΙ ΝΑ ΠΡΟΒΩ σε μια ιστορική σύνοψη του κινήματος που αποκλήθηκε αυτονομία, αλλά θέλω να κατανοήσω την ιδιαιτερότητά του μέσω μιας σύντομης επισκόπησης εννοιών όπως «άρνηση της εργασίας» και «ταξική σύνθεση». Οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν συχνά τη λέξη «εργατισμόξ» για να ορίσουν το πολιτικό και φιλοσοφικό κίνημα που ήρθε στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '60 στην Ιταλία. Δεν μου αρέσει αυτός ο όρος, γιατί περιορίζει την πολυπλοκότητα της κοινωνικής πραγματικότητας στο απλό γεγονός της κεντρικότητας των βιομηχανικών εργατών στην κοινωνική δυναμική της ύστερη ς μοντερνικότητας. Η κεντρικότητα της εργατικής τάξης υπήρξε ένας μεγάλος πολιτικός μύθος του 20 0υ αιώνα, αλλά το πρόβλημα που οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε είναι αυτό της αυτονομία; του κοινωνικού χώρου από την καπιταλιστική κυριαρχία και εκείνο των διαφορετικών πολιτιστικών, πολιτικών, φαντασιακών συνθέσεων που έχει επεξεργαστεί η κοινωνική εργασία. Γι' αυτό προτιμώ να χρησιμοποιώ την έκφραση συνθετισμός [composizionismo] προκειμένου να ορίσω αυτό το κίνημα σκέψης. Αυτό στο οποίο με ενδιαφέρει να δώσω έμφαση στο φιλοσοφικό έργο του λεγόμενου ιταλικού εργατισμού, είναι η αποσυναρμολόγηση της έννοιας του υποκειμένου που ο μαρξισμός κληρονόμησε από τη χεγκελιανή παράδοση. Στη θέση του ιστορικού υποκειμένου η συνθετιστική σκέψη άρχισε να σκέφτεται με όρους υποκειμενοποίησης [soggettivazione]. Η υποκειμενοποίηση καταλαμβάνει την εννοιολογική θέση του υποκειμένου. Αυτή η εννοιολογική μετάθεση είναι πολύ κοντά στη σύγχρονη τροποποίηση του φιλοσοφικού τοπίου που προώθησε ο γαλλικός μεταδομισμός. Η υποκειμενοποίηση στη θέση του υποκειμένου. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε στην ταυτότητα, αλλά στη διαδικασία του γίγνεσθαι. Αυτό σημαίνει επίσης ότι η έννοια της κοινωνικής τάξης δεν πρέπει να εκλαμβάνεται σαν μια οντολογική, αλλά μάλλον σαν μια ανυσματική έννοια. Η κοινωνική τάξη είναι προβολή φαντασιακών και προταγμάτων, αποτέλεσμα μιας πολιτικής πρόθεσης και ενός ιζήματοξ κουλτούρας. Στο πλαίσιο της αυτόνομης σκέψηξ η έννοια της κοινωνικής τάξης ορίζεται εκ νέου ως μια επένδυση της κοινωνική; επιθυμίας και σημαίνει ΚΟΥλτούρα, σεξουαλικότητα, άρνηση της εργασίας. Στις δεκαετίες του '60 και του '70 οι στοχαστές που έγραφαν σε περιοδικά

3 όπως το Classe Operaia και το Potere Operaio, δεν μιλούσαν για κοινωνικές επενδύσεις της επιθυμίας και εκφράζονταν μ' έναν πολύ πιο λενινιστικό τρόπο. Αλλά η φιλοσοφική τους στάση προκάλεσε μια σημαντική αλλαγή στο φιλοσοφικό τοπίο, στρέφοντας την προσοχή από τον συγκεντρωτισμό της εργατικής ταυτότητας στην αποκέντρωση της διαδικασίας της υποκειμενοποίησης. Ο Felix GuattaIi ο οποίος ήρθε σε επαφή με τον εργατισμό και τους αυτόνομους στοχαστές μετά το 1977, επέμενε πάντοτε στην ιδέα ότι δεν πρέπει να μιλάμε για υποκείμενο, αλλά μάλλον για «διαδικασία; υποκειμενοποίησης». Ξεκινώντας απ' αυτές τις παρατηρήσεις μπορούμε να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τι σημαίνει η άρνηση της εργασίας. Αυτή η έκφραση δεν σημαίνει τόσο το προφανές γεγονός ότι στους εργάτες δεν αρέσει η εκμετάλλευση, αλλά κάτι παραπάνω: ότι η καπιταλιστική αναδιάρθρωση, οι τεχνολογικέ; αλλαγές και ο γενικότερος μετασχηματισμός των κοινωνικών θεσμών είναι τα προϊόντα της καθημερινή; δράσης αποφυγής της εκμετάλλευσης, άρνησης της υποχρέωσης παραγωγής υπεραξίας, άρνησης αύξησης της αξίας του κεφαλαίου (που σημαίνει μείωση της αξίας της ζωήξ). Όπως προείπα δεν μου αρέσει ο όρος «εργατισμόι;», γιατί παραπέμπει σε μια περιορισμένη κοινωνική αναφορά (τους εργάτες) και θα προτιμούσα να χρησιμοποιήσω τον όρο συνθετισμόξ. Η έννοια της κοινωνικής σύνθεσης ή της ταξικής σύνθεσης (χρησιμοποιούμενη ευρέως από τους «εργατιστέξ»), φαίνεται να έχει πολύ μεγαλύτερη σχέση με τη χημεία παρά με την κοινωνική ιστορία.. Μου αρέσει η ιδέα ότι το μέρος όπου συμβαίνουν τα κοινωνικά φαινόμενα δεν είναι το στέρεο, βραχώδες ιστορικό έδαφος της χεγκελιανής κληρονομιάς, αλλά το χημικό περιβάλλον όπου κουλτούρα, σεξουαλικότητα, ασθένεια και επιθυμία συναντώνται, αντιμάχονται, αναμειγνύονται και συνεχώς αλλάζουν το τοπίο. Αν χρησιμοποιήσου με την έννοια της σύνθεσης, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό που συνέβη στην Ιταλία τη δεκαετία του '70, όπως μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τι σημαίνει αυτονομία: όχι τη συγκρότηση ενός υποκειμένου, ούτε την ταύτιση των ανθρώπινων όντων με μια δεδομένη κοινωνική φιγούρα, αλλά τη συνεχή αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων, τον σεξουαλικό προσδιορισμό και αποπροσδιορισμό, την άρνηση της εργασίας. Η άρνηση της εργασίας στην πραγματικότητα οφείλεται στην πολυπλοκότητα των κοινωνικών επενδύσεων της επιθυμίας.

4 Σ' αυτό το πλαίσιο αυτονομία σημαίνει ότι η κοινωνική ζωή δεν εξαρτάται μόνο από τις πειθαρχικές ρυθμίσεις που επιβάλλει η οικονομική εξουσία, αλλά εξαρτάται και από τις μετατοπίσεις, ολισθήσεις και διαλύσεις που προκύπτουν κατά τη διαδικασία της αυτοσύνθεσης της ζώσας κοινωνίας. Αγώνας, υποχώρηση, αποξένωση, σαμποτάζ, γραμμές διαφυγής από το σύστημα της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Η αυτονομία είναι η ανεξαρτησία του κοινωνικού χρόνου από τη χρονικότητα του καπιταλισμού. Αυτό είναι το νόημα της έκφρασης «άρνηση της εργασίας». Άρνηση της εργασίας σημαίνει πολύ απλά «δεν θέλω να πάω στη δουλειά, γιατί προτιμώ να κοιμηθώ». Αλλά αυτή η τεμπελιά είναι η πηγή της ευφυίας, της τεχνολογίας, της προόδου. Η αυτονομία είναι η αυτορρύθμιση του κοινωνικού σώματος μέσα στην ανεξαρτησία και την αλληλεπίδρασή του με τους κανόνες πειθάρχησης. Αυτονομία και απορρύθμιση Υπάρχει μια άλλη πλευρά της αυτονομίας, η οποία σπανίως έχει εξεταστεί μέχρι σήμερα. Η διαδικασία της αυτονόμησης των εργατών από τον ρόλο τους προκάλεσε έναν κοινωνικό σεισμό, ο οποίος με τη σειρά του πυροδότησε την καπιταλιστική απορρύθμιση. Η λέξη απορρύθμιση έκανε την εμφάνισή της στην ιδεολογική σκηνή στα τέλη της δεκαετίας του '60 και αποδίδει το αποδομητικό πνεύμα που προέρχεται από την ελευθεριακή και αντιαυταρχική σκέψη των προηγούμενων δεκαετιών. Υπάρχει μια παράδοση απορρύθμισης που διαπερνά σε βάθος την ελευθεριακή χίπικη κουλτούρα της Καλιφόρνιας, την ιταλική αυτόνομη σκέψη και τη γαλλική επιθυμητική επιστημολογία και η οποία κηρύττει την αυτονομία της κοινωνικής δυναμικής από την κρατική και αυταρχική κυριαρχία. Ο φιλελευθερισμός πήρε την ορμή αυτών των μορφών κουλτούρας και τη μετέτρεψε στον φανατισμό της οικονομίας. Η κοινωνική αυτονομία εκτόξευσε τις δυνατότητες της γνώσης και του κοινωνικού φαντασιακού, αλλά ο φιλελευθερισμός μετέφερε αυτή την απελευθέρωση στο παρανοϊκό πεδίο του.ανταγωνισμού. Η απορρύθμιση που εμφανίστηκε στην παγκόσμια σκηνή την εποχή της Θάτσερ και του Ρέηγκαν, μπορεί να θεωρηθεί σαν η καπιταλιστική απάντηση στην αυτονόμηση από την πειθαρχική τάξη της βιομηχανικής εργασίας. Οι εργάτες απαίτησαν ελευθερία από την καπιταλιστική ρύθμιση και τότε το κεφάλαιο έκανε το ίδιο, αλλά αντιστρόφως. Η ελευθερία από την κρατική ρύθμιση' έγινε στην πραγματικότητα δεσποτισμό; του κοινωνικού ιστού και της καθημερινής ζωής

5 συγκεκριμένων ανθρώπων. Οι εργάτες ζητούσαν ελευθερία από τη φυλακή της εργασίας του εργοστάσιου και η απορρύθμιση απάντησε με την ευελιξία του κατακερματισμού της εργασίας. Το κίνημα της αυτονομίας τη δεκαετία του '70 πυροδότησε μια επικίνδυνη διαδικασία, μια διαδικασία που από την κοινωνική άρνηση της καπιταλιστικής πειθαρχίας οδήγησε στην καπιταλιστική εκδίκηση, η οποία πήρε τη μορφή της απορρύθμισης, της ελευθερίας της επιχείρησης από το κράτος, της καταστροφής της κοινωνικής προστασίας, της μείωσης και εξωτερικοποίησης της παραγωγής, της περικοπής των κοινωνικών δαπανών και τελικά της ευελιξίας. Το κίνημα της αυτονομίας πυροδότησε αποτελεσματικά την αποσταθεροποίηση του κοινωνικού πλαισίου που είχε προέλθει από έναν αιώνα συνδικαλιστικών πιέσεων και κρατικών ρυθμίσεων. Μήπως διαπράξαμε ένα τρομερό λάθος; Μήπως πρέπει να μετανιώσουμε για τις πράξεις του σαμποτάζ και της έκφρασης της διαφωνίας, της αυτονομίας και της άρνησης της εργασίας, που φαίνεται να προκάλεσαν την καπιταλιστική απορρύθμιση; Σαφώς όχι. Το κίνημα της αυτονομίας στην πραγματικότητα προέβλεψε αυτήν την τάση, αφού το φαινόμενο της απορρύθμισης ήταν εγγεγραμμένο στην εξέλιξη του μεταβιομηχανικού καπιταλισμού και ενυπήρχε φυσιολογικά στην τεχνολογική αναδιάρθρωση της παραγωγικής παγκοσμιοποίησης. Υπάρχει στενή σχέση μεταξύ της άρνησης της εργασίας, της πληροφοροποίησης των εργοστασίων, της διασποράς της απασχόλησης και της ευελιξίας του συνολικού κύκλου της εργασίας. Αλλά αυτή η σχέση είναι πολύ πιο σύνθετη απ' ότι μια απλή σχέση αιτίαςαποτελέσματος. Η διαδικασία της απορρύθμισης ήταν εγγεγραμμένη στην εξέλιξη των νέων τεχνολογιών, που επέτρεπαν στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις να ξεκινήσουν τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου, μια παρόμοια διαδικασία συνέβη στο πεδίο των ΜΜΕ. Ας σκεφτούμε τους ιταλικού; ελεύθερους ραδιοφωνικούς σταθμούς τη δεκαετία του '70. Στην Ιταλία εκείνη την εποχή υπήρχε ένα κρατικό μονοπώλιο και απαγορευόταν η ιδιωτική ραδιοφωνία. Στα μια ομάδα ακτιβιστών των ΜΜΕ άρχισε να φτιάχνει μικρού; ραδιοφωνικούς σταθμούς όπως το ράδιο Αλίκη στην Μπολώνια. Η παραδοσιακή αριστερά (το ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα κλπ) κατηγορούσε αυτούς τους ακτιβιστές ότι διασπούν το δημόσιο σύστημα επικοινωνιών, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο στα ιδιωτικά ΜΜΕ. Μπορούμε να πούμε σήμερα ότι είχε δίκιο η κρατιστική

6 αριστερά που αντιτιθόταν στον επικοινωνιακό πλουραλισμό στο όνομα της υπεράσπισης του δημόσιου συστήματος; Δεν το νομίζω, πιστεύω ότι η παραδοσιακή αριστερά έκανε λάθος για διάφορους λόγους. Πρώτα απ' όλα γιατί το τέλος του κρατικού μονοπωλίου ήταν εγγεγραμμένο στην εξέλιξη των τεχνολογιών της επικοινωνίας και κατά δεύτερο λόγο γιατί η ελευθερία της έκφρασης είναι προτιμότερη από τον κρατικό συγκεντρωτισμό στα ΜΜΕ. Εκείνη την εποχή η αριστερά, στην Ιταλία όπως στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ήταν μια δύναμη κρατιστικής συντήρησης. Αντιπροσώπευε ένα πολιτιστικό πλαίσιο που δεν μπορούσε να επιβιώσει στη μεταβιομηχανική περίοδο. Το ίδιο πράγμα μπορούμε να πούμε σε σχέση με το τέλος της σοβιετικής αυτοκρατορίας και του αποκαλούμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Γνωρίζουμε σήμερα ότι ο ρωσικός πληθυσμός ζούσε καλύτερα είκοσι χρόνια πριν και πως ο υποτιθέμενος εκδημοκρατισμός της ρωσικής κοινωνίας αυτό που έχει προκαλέσει κυρίως είναι η καταστροφή κάθε είδους κοινωνικής προστασίας και ο εφιάλτης ενός επιθετικού ανταγωνισμού, της βίας και της οικονομικής διαφθοράς. Αλλά η κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων ήταν αναπόφευκτη, γιατί εκείνη η τάξη μπλόκα Ρε τη δυναμική της κοινωνικής επιθυμίας και εμπόδιζε τις πολιτιστικές καινοτομίες. Η διάλυση των κομμουνιστικών καθεστώτων ήταν εγγεγραμμένη στην κοινωνική σύνθεση της συλλογικής ευφυίας, στο φαντασιακό που δημιουργήθηκε από τα νέα παγκοσμιοποιημένα ΜΜΕ και στις συλλογικές επενδύσεις της επιθυμίας. Να γιατί η δημοκρατική ιντελλιγκέντσια και οι διαφωνούσες πολιτιστικές δυνάμεις συμμετείχαν στον αγώνα εναντίον των σοσιαλιστικών καθεστώτων, αν και συχνά γνώριζαν ότι ο καπιταλισμός δεν είναι παράδεισος. Σήμερα η απορρύθμιση καταστρέφει αυτό που κάποτε ήταν η σοβιετική κοινωνία (με τους ανθρώπους να υφίστανται μια εκμετάλλευση, αθλιότητα και ταπείνωση που δεν είχαν γνωρίσει ποτέ στο παρελθόν), αλλά αυτό το μεταβατικό στάδιο ήταν αναπόφευκτο και με μια έννοια μπορεί να ιδωθεί σαν μια προοδευτική αλλαγή. Η απορρύθμιση δεν σημαίνει μόνο τη χειραφέτηση της ιδιωτικής επιχείρησης από τις κρατικές ρυθμίσεις και τη μείωση των δημοσίων δαπανών και της κοινωνικής προστασίας. Σημαίνει επίσης μια αύξηση της ελαστικότητας της εργασίας. Η πραγματικότητα της ελαστικότητας της εργασίας είναι η άλλη όψη αυτού του είδους της χειραφέτηση.; από την καπιταλιστική ρύθμιση. Δεν πρέπει να υποτιμούμε τη σχέση μεταξύ της άρνησης της εργασίας και της ελαστικότητας

7 που την ακολούθησε. Μια από τις βασικές ιδέες του κινήματος της αυτονομίας ήταν «το προσωρινό είναι όμορφο». Η προσωρινότητα της εργασίας είναι μια μορφή αυτονομίας από τη σταθερή εργασία, που κρατά μια ολόκληρη ζωή. Τη δεκαετία του '70 ήταν συνηθισμένο να δουλεύει κανείς για λίγους μήνες, έπειτα να απολύεται για να πάει κανένα ταξίδι, μετά επιστροφή, πάλι για λίγο στη δουλειά κ.ο.κ. Αυτό το στυλ ζωής ήταν δυνατό σε συνθήκες σχεδόν πλήρους απασχόλησης και με την παρουσία μιας διάχυτη ς εξισωτικής, μη ανταγωνιστικής, μη καταναλωτικής κουλτούρας και έκανε καλό και στο πνεύμα και την ψυχή. Αυτή η κατάσταση επέτρεπε στους ανθρώπους να δουλεύουν για το συμφέρον τους και όχι για το συμφέρον των καπιταλιστών, αλλά είναι μάλλον προφανές πως κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να κρατήσει για πάντα και ότι η νεοφιλελεύθερη επίθεση της δεκαετίας του '80 στόχευε στην αντιστροφή του συσχετισμού δυνάμεων. Η απορρύθμιση και η ελαστικότητα της εργασίας ήταν το αποτέλεσμα και η αντιστροφή της εργατικής αυτονομίας. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να το καταλάβουμε και όχι μόνο για ιστορικούς λόγους. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τι πρέπει να κάνουμε σήμερα, στην εποχή της πλήρους ελαστικότητας της ανθρώπινης εργασίας, που όμως είναι επίσης φάση της κρίσης του νεοφιλευθερισμού, πρέπει να καταλάβουμε πώς συνέβη η κατάληψη του πεδίου της κοινωνικής επιθυμίας στο πέρασμα από τη δεκαετία του '70 στη δεκαετία του '80 από ένα οικονομίστικο και ανταγωνιστικό φαντασιακό. Άνοδος και πτώση της συμμαχία ς της γνωστικής εργασίας και του ανασυνδυαστικού κεφαλαίου Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών η πληροφοροποίηση των μηχανών έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ελαστικότητα της εργασίας, μαζί με τη διανοητοποίηση και την αϋλοποίηση των σημαντικότερων παραγωγικών κύκλων. Η εισαγωγή των νέων ηλεκτρονικών τεχνολογιών και η πληροφοροποίηση του παραγωγικού κύκλου άνοιξαν τον δρόμο για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου πληροφοροπαραγωγής, απεδαφοποιημένης, αποκεντρωμένης, αποπροσωποποιημένης. Ολοένα και περισσότερο το υποκείμενο της κοινωνικής εργασιακής διαδικασίας γίνεται το παγκόσμιο δίκτυο της πληροφοροπαραγωγής και ο ανθρώπινος ιστός των ατόμων που το συνιστούν κατακερματίζεται, μέχρι που διαλύεται. Δεν υπάρχουν πλέον ανθρώπινα όντα που εργάζονται, αλλά πρόσκαιρα θραύσματα καθυποταγμένα στη διαδικασία της αξιοποίησης, μονάδες χρόνου συνδυαζόμενες στον παγκόσμιο παραγωγικό κύκλο. Οι βιομηχανικοί εργάτες αρνή-

8 θηκαν τον ρόλο τους στο εργοστάσιο και έτσι κατέκτησαν μια κάποια ελευθερία και αυτονομία από την καπιταλιστική κυριαρχία, από τον έλεγχο του χρόνου της ζωής τους. Όμως αυτή η κατάσταση οδήγησε τους καπιταλιστές να επενδύσουν σε τεχνολογίες εντάσεως κεφαλαίου και να αλλάξουν την τεχνική σύνθεση της εργασιακής διαδικασίας, προκειμένου να εκδιώξουν τους βιομηχανικούς εργάτες και όσες μορφές αυτόνομης οργάνωσης είχαν φτιάξει, προκειμένου να δημιουργήσουν μια νέα οργάνωση της εργασίας που θα μπορούσε να είναι πιο ελαστική. Η διανοητοποίηση και η αϋλοποίηση της εργασίας είναι η μία πλευρά της αλλαγής των μορφών της κοινωνικής παραγωγής. Η άλλη πλευρά είναι η πλανητική παγκοσμιοποίηση. Αϋλοποίηση και παγκοσμιοποίηση είναι δύο όψεις συμπληρωματικές. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία που εμπεριέχει στοιχεία καθαρής υλικότητας, αφού η βιομηχανική εργασία δεν εξαφανίζεται στη μεταβιομηχανική εποχή αλλά μεταναστεύει προς γεωγραφικές ζώνες όπου είναι δυνατή η καταβολή μικρότερων μισθών και η νομοθεσία δεν προστατεύει την εργασία και ευνοεί την ελεύθερη λειτουργία της επιχείρησης ακόμη και σε βάρος του περιβάλλοντος και της κοινωνίας. Η προοπτική της πλανητική ς επέκτασης της διαδικασίας της βιομηχανικής παραγωγής προβλέφτηκε από τον Mario Tronti σ' ένα άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Classe Operaia», το Είχε γράψει ο Tronti ότι το πιο σημαντικό φαινόμενο των επόμενων δεκαετιών μέχρι το τέλος του εικοστού αιώνα θα είναι η διεύρυνση της εργατικής τάξης σε παγκόσμια, πλανητική κλίμακα. Αυτή η διορατικότητα δεν βασίστηκε σε μια ανάλυση της διαδικασίας της καπιταλιστικής παραγωγής, αλλά μάλλον στην κατανόηση των μετασχηματισμών στη σύνθεση της εργασίας. Η παγκοσμιοποίηση και πληροφοροποίηση μπορούν να εκληφθούν σαν αποτέλεσμα της άρνησης της εργασίας που συνέβη στις βιομηχανικές χώρες της Δύσης. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών του εικοστού αιώνα υπήρξαμε μάρτυρες ενός είδους συμμαχίας μεταξύ του ανασυνδυαστικού κεφαλαίου και της γνωστική ς εργασίας. Αποκαλώ ανασυνδυαστικό το κεφάλαιο που δεν συνδέεται στενά με μια συγκεκριμένη βιομηχανική εγκατάσταση, αλλά μεταφέρεται ταχέως από το ένα μέρος στο άλλο, από τη μια βιομηχανική εγκατάσταση σε μια άλλη, από τον ένα τομέα της οικονομικής δραστηριότητας σ' έναν άλλο. Μπορούμε να ορίσουμε ως ανασυνδυαστικό το χρηματιστικό κεφάλαιο που παίζει κεντρικό ρόλο στην πολιτική και στην κουλτούρα της δεκαετίας του '90. Η σ:υμμαχία της γνωστικής εργασίας και του χρηματιστικού κε-

9 φαλαίου είχε σημαντικά πολιτιστικά αποτελέσματα, όπως η ιδεολογική ταύτιση εργασίας και επιχείρησης. Οι εργάτες παρακινούνταν να θεωρήσουν τους εαυτούς τους αυταπασχολούμενους επιχειρηματίες και αυτό δεν ήταν εντελώς ψευδές κατά την περίοδο άνθησης των dotcom, όταν ο γνωστικός εργάτης μπορούσε να φτιάξει τη δική του επιχείρηση, επενδύοντας στη διανοητική του δύναμη (μια ιδέα, ένα σχέδιο, έναν τύπο) ως περιουσιακό του στοιχείο, μιλώντας με χρήματιστηριακούς όρους. ' Αυτή είναι η περίοδος που ο Geert Lovink όρισε σαν dotcoιnl11ania στο αξιόλογο βιβλίο του Dark Fiber. Τι ήταν η dotcol11mania; Η μαζική συμμετοχή στον κύκλο των χρηματιστικών επενδύσεων τη δεκαετία του '90 έδωσε ώθηση σε μια διαδικασία αυτοοργάνωσης των γνωστικών παραγωγών. Οι γνωστικοί εργάτες επένδυσαν στην εμπειρία, τις γνώσεις και τη δημιουργικότητά τους, και βρήκαν στο χρηματιστήριο τα μέσα για να φτιάξουν επιχειρήσεις. Για κάμποσο καιρό η επιχειρηματική μορφή έγινε το σημείο συνάντησης του χρηματιστικού κεφαλαίου και της υψηλά παραγωγικής γνωστικής εργασίας. Η ελευθεριάζουσα και φιλελεύθερη ιδεολογία που κυριαρχούσε στην (κυρίως αμερικανική) κυβερνοκουλτούρα της δεκαετίας του '90, εξιδανίκευσε την αγορά, παρουσιάζοντάς την σαν ένα αγνό περιβάλλον. Σ' αυτό το περιβάλλον, τόσο φυσικό όσο ο αγώνας για την επιβίωση του ισχυροτέρου που καθιστά δυνατή την εξέλιξη, η εργασία θα βρει τα αναγκαία μέσα προκειμένου να αξιοποιήσει τα προσόντα της και να μετατραπεί σε επιχείρηση. Μόλις αφεθεί ελεύθερη η δυναμική του, το δικτυακό οικονομικό σύστημα είναι προορισμένο να μεγιστοποιήσει τα οικονομικά οφέλη για όλους, ιδιοκτήτεξ και εργαζόμενους, αφού και η διάκριση μεταξύ ιδιοκτητών και εργαζομένων γίνεται ολοένα και πιο ανεπαίσθητη μόλις κάποιος μπει στον εικονικό παραγωγικό κύκλωμα. Αυτό το μοντέλο, θεωρητικοποιημένο από συγγραφείς όπως ο Kevin Kelly και μεταμορφωμένο από το περιοδικό «Wired» σε ένα είδος ψηφιακο-φιλελεύθερο WeltanscllaιIng, αλαζονικό και θριαμβεύων, χρεοκόπησε στις αρχές της νέας χιλιετίας, μαζί με την νέα οικονομία και ένα μεγάλο μέρος του στρατού των αυταπασχολούμενων γνωστικών επιχειρηματιών, οι οποίοι σύχναζαν στον κόσμο των dotcom. Χρεοκόπησε γιατί το μοντέλο μιας πλήρως ελεύθερης αγοράς είναι ένα πρακτικό και θεωρητικό ψέμα. Αυτό που μακροπρόθεσμα ενισχύει ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι η ελεύθερη αγορά, αλλά το μονοπώλιο. Ενώ η αγορά εξιδανικεύτηκε σαν ένας ελεύθερος χρόνοι; όπου συγκλίνουν γνώση, πείρα και δημιουργικότη-

10 τα, η πραγματικότητα έδειξε ότι οι μεγάλες ομάδες προσταγή ς λειτουργούν μ' έναν τρόπο που μακράν απέχει από το να είναι ελευθεριακός, αλλά αντιθέτως εισάγει τεχνολογικούξ αυτοματισμούς, επιβαλλόμενους μέσω της ισχύος των ΜΜΕ ή του χρήματοξ, που τελικά ληστεύουν ξεδιάντροπα την πλειοψηφία των μετόχων και των γνωστικών εργαζομένων. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '90 ξέσπασε ένας πραγματικός ταξικός αγώνας στο εσωτερικό του παραγωγικού κυκλώματος της υψηλής τεχνολογίας. Το γίγνεσθαι του δικτύου χαρακτηρίστηκε από αυτόν τον αγώνα, που η έκβασή του σήμερα είναι ασαφής. Σίγουρα η ιδεολογία μιας ελεύθερης και φυσικής αγοράς αποδείχθηκε πλάνη. Η ιδέα ότι η αγορά δουλεύει σαν ένα αγνό περιβάλλον ισότιμης αντιπαράθεσης ιδεών, σχεδίων, ποιότητας και χρησιμότητα; των υπηρεσιών σαρώθηκε από την πικρή αλήθεια του πολέμου που εξαπέλυσαν τα μονοπώλια εναντίον του πλήθους των αυταπασχολούμενων εργατών και της παθητικής μάζας των μικροεμπόρων. Στον αγώνα για την επιβίωση δεν νίκησαν οι καλύτεροι και πιο τυχεροί, αλλά αυτοί που χρησιμοποίησαν τα κανόνια, τα κανόνια της βίας, της ληστείας, της συστηματικής κλοπής, της παραβίασης κάθε νομικού και ηθικού κανόνα. Η συμμαχία Bllsh-Gates καθιέρωσε τη ρευστότητα των κανόνων λειτουργίας των αγορών και σ' εκείνο το σημείο η φάση του αγώνα στο εσωτερικό της εικονικής τάξης τελείωσε. Ένα μέρος της εικονικής τάξης μπήκε στο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα, ενώ το άλλο μέρος (η πλειοψηφία) εκδιώχθηκε από τις επιχειρήσει; και σπρώχθηκε στα όρια μιας σαφούς προλεταριοποίησης. Στο πολιτιστικό επίπεδο προέκυψαν οι συνθήκες για τη δημιουργία μιας κοινωνικής συνείδησης στο γνωσιαριάτο [cognitariato] και αυτό μπορεί να συνιστά το πιο σημαντικό φαινόμενο για τα χρόνια που έρχονται, το μόνο κλειδί που προσφέρει λύσεις στην καταστροφή. Ο ψηφιακός κόσμος υπήρξε το πειραματικό εργαστήρι τόσο για τη δημιουργία ενός παραγωγικού μοντέλου όσο και μιας αγοράς. Στο τέλος η αγορά κατακτήθηκε και στραγγαλίστηκε από τις μονοπωλιστικές εταιρείες και ο στρατός των αυταπασχολούμενων και των ευκαιριακών μικροκαπιταλιστών ληστεύθηκε και διαλύθηκε. Έτσι άρχισε μια νέα φάση: οι ομάδες που έγιναν κυρίαρχε; στον κύκλο της δικτυακής οικονομίας, σφυρηλάτησαν μια συμμαχία με τις κυρίαρχε; ομάδες της παλιάς οικονομίας (τη μαφιόζικη πατριά τύπου Βιιείι ή Βετίιιεοουί, τη στρατιωτική και πετρελαϊκή βιομηχανία, κ.ο.κ) και σ' αυτή τη φάση παρατηρείται το μπλοκάρισμα του σχεδίου της παραγωγική;. παγκοσμιοποίησης. Ο νεοφιλελευθερισμός παρήγαγε την

11 ίδια του την άρνηση και εκείνοι που ήταν οι πιο ενθουσιώδεις οπαδοί του, μετατράπηκαν στα περιθωριοποιημένα θύματά του. Με το dotcom κραχ η γνωστική εργασία χωρίστηκε από το κεφάλαιο. Οι ψηφιακοί τεχνίτες, εκείνοι οι οποίοι αισθάνονταν επιχειρηματίες που εκμεταλλεύονταν οι ίδιοι την εργασία τους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, σιγά-σιγά κατάλαβαν ότι τους είχαν εξαπατήσει, ληστέψει, εκμεταλλευθεί και αυτό θα δημιουργήσει τις συνθήκες για να υπάρξει μια νέου τύπου συνείδηση των γνωστικών εργατών. Αυτοί θα αντιληφθούν πως αν και κατέχουν ολόκληρη την παραγωγική δύναμη, τους καρπούς της εργασίας τους τούς εκμεταλλεύεται μια μειοψηφία άσχετων αλλά ικανών κερδοσκόπων ως προς τον χειρισμό των νομικών και χρηματιστικών πλευρών της παραγωγικής διαδικασίας. Ο μη παραγωγικός τομέας της εικονική; τάξης, οι δικηγόροι και οι λογιστές, καρπούνται τη γνωστική υπεραξία των φυσικών και των μηχανικών, των χημικών και των συγγραφέων. Αλλά αυτοί οι τελευταίοι μπορούν να ξεκόψουν από το νομικό και χρηματιστικό κάστρο του σημειωτικοκαπιταλισμού και να οικοδομήσουν μια άμεση σχέση με την κοινωνία, με τους χρήστες: ίσως τότε ξεκινήσει η διαδικασία.της αυτόνομης αυτοοργάνωσης της γνωστική ς εργασίας. Μια διαδικασία που άλλωστε είναι ήδη υπό εξέλιξη, όπως δείχνουν οι εμπειρίες του ακτιβισμού στα ΜΜΕ και η δημιουργία δικτύων αλληλεγγύης της μεταναστατευτικής εργασίας. Έπρεπε να περάσουμε από το καθαρτήριο των dotcom, από την αυταπάτη της συγχώνευσης εργασίας και καπιταλιστικής επιχείρησης, όπως επίσης από την κόλαση της ύφεσης και του χωρίς τέλος πολέμου, προκειμένου να δούμε ξεκάθαρα το πρόβλημα. Από τη μια πλευρά το άχρηστο και ιδεοληπτικό σύστημα της χρηματιστικής συσσώρευση ς και η τρέλα της ιδιωτικοποίησης της δημόσιας γνώσης, κληρονομιά της παλιάς βιομηχανική; οικονομίαξ. Από την άλλη πλευρά η παραγωγική εργασία, που ολοένα και περισσότερο εγγράφεται στις γνωστικές λειτουργίες της κοινωνίας: η γνωστική εργασία αρχίζει να εκλαμβάνεται ως γνωσιαριάτο και έχει ξεκινήσει να οικοδομεί θεσμούς γνώσης, δημιουργίας, φροντίδας, επινόησης και εκπαίδευσης που είναι αυτόνομοι από το κεφάλαιο. Φρακταλοποίηση [Frαttαlizzαzione}, ψυχοπάθεια, αυτοκτονία Στη δικτυακή οικονομία η ελαστικότητα εξελίχτηκε σε μια μορφή φρακταλοποίησης της εργασίας. Η φρακταλοποίηση σημαίνει κατακερματισμό του χρόνου δραστηριότητας. Ο εργάτης δεν υπάρχει πλέον ως άτομο. Είναι απλώς ο διαδραστικός παραγωγός των μικρο-

12 θραυσμάτων της συνδυαστική ς σημείωσης, η οποία εισέρχεται στη συνεχή ροή του δικτύου. Το κεφάλαιο δεν πληρώνει πλέον τη διαθεσιμότητα του εργάτη να υφίσταται την εκμετάλλευση για μια μεγάλη χρονική περίοδο, δεν πληρώνει πλέον έναν μισθό που να καλύπτει ολόκληρο το εύρος των οικονομικών αναγκών ενός ατόμου που εργάζεται. Ο εργάτης (μια μηχανή που κατέχει ένα μυαλό το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για θραύσματα του χρόνου) πληρώνεται για τη στιγμιαία, ευκαιριακή, πρόσκαιρη παρουσία του. Ο χρόνος εργασίας φρακταλοποιείται και κυτταροποιείται. Τα κύτταρα του χρόνου πωλούνται στο δίκτυο και οι εταιρείες μπορούν να αγοράζουν όσα τους χρειάζονται χωρίς να ασχολούνται καθόλου με την κοινωνική προστασία του εργαζομένου. Το κινητό τηλέφωνο είναι το εργαλείο που ορίζει άριστα τη σχέση μεταξύ του εργάτη φράκταλ και του ανασυνδυαστικού κεφαλαίου. Η γνωστική εργασία είναι ένας ωκεανός μικροσκοπικών θραυσμάτων του χρόνου και η κυτταροποίηση είναι η ικανότητα να συνδυάζονται αυτά τα θραύσματα χρόνου στο πλαίσιο ενός μόνο σημειοπροϊόντος. Το κινητό τηλέφωνο μπορεί να θεωρηθεί η γραμμή συναρμολόγησης της γνωστικής εργασίας. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της ελαστικοποίησης και της φρακταλοποίησης της εργασίας αυτό που συνήθιζε να είναι η αυτονομία και η πολιτική δύναμη της εργατικής δύναμης, μετατράπηκε στην πλήρη εξάρτηση της γνωστική; εργασίας από την καπιταλιστική οργάνωση του παγκόσμιου δικτύου. Αυτός είναι ο κεντρικός πυρήνας της δημιουργίας του σημειοκαπιταλισμού. Αυτό που ήταν η άρνηση της εργασίας έγινε η ολική εξάρτηση των συναισθημάτων και της σκέψης από τη ροή της πληροφορίας. Και το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ένα είδος νευρικής κατάρρευσης που χτυπά το παγκόσμιο μυαλό και προκαλεί αυτό που συνηθίσαμε να λέμε dotcom κραχ. Η κρίση του χρηματιστηριακού μαζικού καπιταλισμού μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα της κατάρρευση; της οικονομική; επένδυσης της κοινωνικής επιθυμίας. Χρησιμοποιώ τον όρο κατάρρευση με μια έννοια που δεν είναι μεταφορική, αλλά μάλλον έχει να κάνει με μια κλινική περιγραφή αυτού που συμβαίνει στο δυτικό μυαλό. Η λέξη κατάρρευση εκφράζει ένα πραγματικό παθολογικό κραχ του ψυχοκοινωνικού οργανισμού. Αυτό που είδαμε την περίοδο που ακολούθησε τα πρώτα σημάδια του οικονομικού κραχ, τους πρώτους μήνες του νέου αιώνα, είναι ένα ψυχοπαθολογικό φαινόμενο, είναι η κατάρρευση του παγκόσμιου μυαλού. Θεωρώ την παρούσα οικονομική ύφεση ως το παράπλευρο αποτέλεσμα μιας ψυχικής κατάθλιψης. Η έντονη και παρατ~ταμένη εργασιακή επένδυση της επιθυμία; και των νοητικών

13 και λιβιδικών ενεργειών, δημιούργησε το ιδανικό ψυχικό περιβάλλον για μια κατάρρευση, η οποία εκδηλώνεται σήμερα στο πεδίο της οικονομίας με την ύφεση και την πτώση της ζήτησης, στο πεδίο της πολιτικής με τη μορφή της στρατιωτικής επιθετικότητας και στο πεδίο της κουλτούρας με τη μορφή μιας μαζικής τάσης προς την αυτοκτονία. Η οικονομία της προσοχής [economia dell'attenzione] έγινε ένα σημαντικό ζήτημα τα τελευταία χρόνια. Οι εικονικοί εργάτες διαθέτουν ολοένα και λιγότερο χρόνο προσοχής, αφού εμπλέκονται σ' έναν αυξανόμενο αριθμό νοητικών καθηκόντων που καταλαμβάνουν κάθε χώρο του χρόνου προσοχής τους και δεν έχουν πια χρόνο να αφιερώσουν στη ζωή τους, στον έρωτα, στην τρυφερότητα και τη στοργή. Παίρνουν. βιάγκρα γιατί δεν έχουν χρόνο για τα προκαταρκτικά της σεξουαλικής συνεύρεσης. Η κυτταροποίηση δημιούργησε ένα είδος διαρκούς κατοχής του χρόνου της ζωής. Το αποτέλεσμα είναι η ψυχοπαθολογικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων. Τα συμπτώματά της είναι προφανή: εκατομμύρια κουτιά ψυχοφάρμακα πωλούνται στα φαρμακεία, η επιδημία των διαταραχών της προσοχής διαδίδεται μεταξύ των νηπίων και των εφήβων, η διάδοση ουσιών στα σχολεία όπως το Ritalin θεωρείται κάτι το φυσιολογικό, ενώ φαίνεται να υ- πάρχει μια επιδημία πανικού. Το σενάριο των πρώτων χρόνων της νέας χιλιετίας μοιάζει να κυριαρχείται από ένα πραγματικό κύμα ψυχοπαθητική; συμπεριφοράς. Οι αυτοκτονίες είναι πολύ διαδεδομένες πέρα από τα όρια των ισλαμιστών φανατικών. Μετά την 1Ι η Σεπτεμβρίου 2001 η αυτοκτονία έχει γίνει η κρίσιμη πολιτική πράξη στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό. Η επιθετική αυτοκτονία δεν πρέπει να ιδωθεί σαν ένα απλό φαινόμενο απελπισίας και επιθετικότητας, αλλά ως η αναγγελία του τέλους. Το κύμα αυτοκτονιών φαίνεται να δείχνει ότι ο χρόνος της άνθρωπότητας έχει παρέλθει και η απελπισία έχει γίνει ο κυρίαρχος τρόπος να σκεφτόμαστε το μέλλον. Και τι θα γίνει; Δεν έχω κάποια απάντηση. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι στην πραγματικότητα αυτό που κάνουμε ήδη: η αυτοοργάνωση της γνωστικής εργασίας είναι ο μόνος τρόπος υπέρβασης του ψυχοπαθητικού παρόντος. Δεν πιστεύω ότι ο κόσμος μπορεί να κυβερνηθεί από τον Λόγο. Η ουτοπία του διαφωτισμού απέτυχε. Αλλά πιστεύω ότι η διάδοση της αυτοοργανωμένης γνώσης μπορεί να φτιάξει ένα κοινωνικό πλαίσιο που θα περιέχει άπειρους αυτόνομους κόσμους. Η διαδικασία της δημιουργίας ενός δικτύου είναι τόσο σύνθετη, ώστε η ανθρώπινη λογική δεν μπορεί να τη διαχειρι-

14 στεί. Το παγκόσμιο μυαλό είναι πολύ σύνθετο για να μπορέσει να γίνει γνωστό και να ελεγχθεί από τα τοπικά μυαλά. Δεν μπορούμε να ξέρουμε, δεν μπορούμε να ελέγξουμε, δεν μπορούμε να διευθύνουμε την πλήρη δύναμη του παγκόσμιου μυαλού. Αλλά μπορούμε να ελέγξουμε τη μοναδική διαδικασία παραγωγής ενός μοναδικού κόσμου κοινωνικότητας. Αυτό είναι η αυτονομία σήμερα. [Σεπτέμβρης 2003] \ ι

15 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Επισφαλής εργασία και η κονιοποίηση του πανεπιστημίου Το παγκόσμιο κίνημα εναντίον της εξουσίας των μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών, το οποίο εμφανίστηκε στο Σηάτλ στα τέλη του περασμένου αιώνα, γνώριζε ότι ράγιζε τη συναίνεση για τις ιδιωτικοποιήσεις θεμελιωδών πλουτοπαραγωγικών πόρων και αμφισβητούσε τον παράνομο έλεγχο που ασκούν στην παγκόσμια οικονομία οργανισμοί όπως ο ΠΟΕ και η Παγκόσμια Τράπεζα. Αλλά δεν κατάφερε να παγιώσει αυτή του την επίδραση, επειδή δεν γνώριζε ότι έπρεπε να μεταφέρει την τεράστια υποκειμενική ενέργεια που είχε συσσωρεύσει με τα διεθνή ραντεβού του κινήματος και μέσω των οργανώσεων της βάσης που το είχαν στηρίξει, στα πραγματικά παραγωγικά κυκλώματα, στην τεχνολογική έρευνα, στην καθημερινή ζωή. Η ενέργεια της άρνησης δεν γνώριζε τον τρόπο να μετασχηματιστεί σε μια συγκεκριμένη πρακτική οικειοποίησης, απελευθέρωσης, μετασχηματισμού. Για παράδειγμα, παρότι στο κίνημα βρέθηκαν πάμπολλοι ερευνητές, αυτό δεν κατάφερε να παγιώσει δομές μιας αυτοοργανωμένης έρευνας, με την εξαίρεση του κυκλώματος του free software που προϋπήρχε του κινήματος και που συνιστά σήμερα τη μοναδική έκφραση κοινωνικής δομής. Δεν πραγματοποιήθηκε το πέρασμα από ένα κίνημα αμφισβήτησης σ' ένα κίνημα αυτοοργάνωσης των παραγωγών της γνώσης και της πληροφορίας. Αλλά αυτή η ανικανότητα δεν πρέπει να καταλογιστεί στη θέληση ή στην έλλειψή της εκ μέρους του κινήματοξ, Πρέπει να θεωρηθεί ως ένα αντικειμενικό όριο που εμπεριέχεται στην κοινωνική σύνθεση της πληροφοριο-εργασίας, στην ευθραυστότητα κυρίως ψυχική κι έπειτα κοινωνική- των μορφών της ζωής που διαμορφώνονται στο κύκλωμα της επισφαλούς εργασίας [lavoro precario]. Οι διαδικασίες της επισφάλειας [precarizzazione] στην εργασία δημιούργησαν συνθήκες στις οποίες το μάξιμουμ της οργανωτικότητας της εργασιακής διαδικασίας αντιστοιχεί στο μίνιμουμ της οργανωτικότητας των μορφών της κοινωνικής κοινότητας. Κάθε παραγωγός θεωρείται και είναι ανταγωνιστής και εχθρός εκείνων που έχουν τις ίδιες ανάγκες, διεκπεραιώνουν τα ίδια καθήκοντα, επιδεικνύουν τα αισθήματά τους απογοήτευση ς και μοναξιάς. Η έλλειψη αλληλεγγύης που ξεκίνησε με τις πολιτικές διώξεις και την ιδεολογική διαδικασία της υποχρεωτική; μετάνοιας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80, μετασχηματίστηκε σε ουσιαστικό χαρακτηριστικό της διαδικασίας της παραγωγικής συνεργασίας.

16 Το πραγματικό όριο και η πραγματική αδυναμία του αντιεταιρικού κινήματος ήταν η ευθραυστότητα των κοινοτικών εμπειριών, η αδυναμία του ως προς την ύπαρξη ενός υπαρξιακού ιστού. Γι' αυτό δεν είχε ούτε τη δυνατότητα να εμποδίσει τις διαδικασίες ιδιωτικοποίηση ς των προϊόντων της διανοητικής εργασίας, που από τη φύση της είναι συλλογική και συνεργατική, ούτε την πατεντοποίηση των φυσικών πόρων που ανακαλύπτονται, ταξινομούνται και τροποποιούνται από τη γνωστική εργασία. Η ευφυία κινδυνεύει σταδιακά να εκλείψει οριστικά από την ανθρωπότητα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί (εναντίοντης ανθρωπότητας) υπέρ του κέρδους. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, όπως ήδη έχει αρχίσει να συμβαίνει, δεν βλέπω πώς μπορεί να διασωθεί κάτι απ' αυτά που ήδη έχουμε μάθει να θεωρούμε απλώς ανθρώπινα. Άνδρες και γυναίκες εξαναγκάζονται ακόμη πιο σκληρά να θυσιάζονται στην υπερανθρώπινη θεότητα του κεφαλαίου, στους αυτοματισμούς που ενυπάρχουν στα τεχνολογικά συστήματα της υποταγής. Ο κατακερματισμός των διαδικασιών της παραγωγής της γνώσης και η ακύρωση της σχέσηξ μεταξύ κοινωνικής εμπειρίας και επιστημονικής αφαίρεσης, λειτουργούν ως συντελεστές της απανθρωποίησης της γνώσης. Η διαδικασία της διαμόρφωσης του παραγωγικού χώρου της γνώσης εκτυλίσσεται μέσω της οικοδόμησης της δικτυακή ς ψηφιακής Τεχνοσφαίραξ. Η κοινωνική υποδούλωση των γνωστικών εργασιών και η σημειωτικοποίηση της γνώσης προχώρησαν ως δύο φαινόμενα που αλληλοσυνδέονται, ως οι δύο όψεις της ίδιας διαδικασίας. Η δυναμική του δικτύου παρουσιάζει μια θεμελιώδη δυαδικότητα: από τη μια πλευρά η επέκτασή του συνιστά μια αύξηση της δύναμης των κοινωνικών συντελεστών της γνώσης. Αλλά από την άλλη πλευρά, και ταυτοχρόνως, υποτάσσει την οικοδόμηση της γνώσης σε τεχνογλωσσολογικούς αυτοματισμούς, οι οποίοι παράγονται και σχηματοποιούνται σύμφωνα με το παράδειγμα του οικονομικού ανταγωνισμού. Κάθε συντελεστής νοήματος, αν θέλει να είναι παραγωγικός, λειτουργικός, οφείλει να είναι συμβατός με το σχήμα που διέπει τις ανταλλαγές, καθιστώντας δυνατή τη γενικευμένη διαλειτουργικότητα του συστήματος. Η δυναμική της επέκτασης του δικτύου συνεπάγεται συνεπώς τη συμβατότητα των συντελεστών του νοήματος, η οποία εκδηλώνεται μέσω της αναγωγής της στο σχήμα του οικονομικού ανταγωνισμού. Η δυναμική του ίντερνετ αποκαλύπτεται έτσι ταχέως ισχύ; ενός συστήματος αποπροσωποποίησης, ακύρωσης των χαρακτηριστικών της μοναδικότητας. Το σύστημα διαμεσολάβησης έχει δημιουργήσει τις συνθήκεξ για τη διευρυμένη αναπαραγωγή μιας γνώσης χωρίς σκέψη,

17 μιας γνώσης απλώς λειτουργικής, εκτελεστικής, στερούμενης οποιουδήποτε μηχανισμού αυτοκατεύθυνσης. Έτσι ακυρώνονται οι ανθρωπιστικές επιταγές που υπονοούνταν στη μοντέρνα ιστορία. Στους αιώνες που κράτησε η μπουρζουάδικη μοντερνικότητα, η ανθρωπιστική και επιστημονική επανάσταση κατέληξε στην αυτονόμηση της γνώσης από κάθε υπερβατική αρχή. Αλλά αυτό που ζούμε σήμερα είναι ακριβώς η επαναθεολογικοποίηση της γνώσης: η έρευνα δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να είναι αυτόνομη από εκείνη την υπερβατική και αναμφισβήτητη τελικότητα που είναι η επιδίωξη του μέγιστου κέρδους. Και αυτή η θεολογικοποίηση δεν συμβαίνει μέσω της πειθ~ύς, ούτε μέσω μιας ιδεολογικής ή κατασταλτική; επιβολής. Επιβαλλεται με την ίδια την ισχύ των σχημάτων που ρυθμίζουν την πρόσβαση στη γενική ανταλλαγή. Απ' αυτό προέρχεται η επισφάλεια της γνώσης, εφόσον η διαδικασία της γνώσης δεν βρίσκει στον εαυτό της τα κίνητρα και τη συνέχειά της, ούτε συνιστά την έκφραση μιας υποκειμενικότητας. Το υποκείμενο της γνώσης δεν είναι πλέον το ανθρώπινο ον, αλλά το δίκτυο των αυτοματισμών, για το οποίο οι άνθρωποι δεν είναι παρά αυτοί που δανείζονται τον αφηρημένο χρόνο της προσοχής. Το Κεφάλαιο συνιστά την υπερβατική αρχή της γνώσης και της τεχνολογικής καινοτομίας, ενώ η γνώση παράγεται και αναπαράγεται σε συνθήκες αυτόματης εξάρτησης. Μ' αυτή την έννοια η γνώση καθίσταται επισφαλής, αφού χάνει τη σχέση της με την εμπειρική, βιωμέ- ~η, κοινωνική συνέχεια του υποκειμένου της γνώσης. Μ' αυτή την εwοι~ η καπιταλιστική οικονομία γίνεται ένα είδος νεοθεολογικού θεμελιου της γνωστικής και τεχνολογικής δράσης. Φυσιολογικά ανατίθεται στο πανεπιστήμιο ένας ουσιαστικός ρόλος σ' αυτή τη διαδικασία: η μεταρρύθμιση των πανεπιστημιακών συστημάτων καταλήγει στην ιδιωτικοποίηση της γνώσης και συνιστά το αποτέλεσμα της νεοθεολογικής δογματοποίησης. Στην Ευρώπη αυτή η μεταρρυθμιστική διαδικασία, που ατύπως πραγματοποιούνταν εδώ και δύ,ο δεκαετίεξ, μορφοποιήθηκε στη Χάρτα της Μπολώνιας, που εκπονήθηκε το Οι δύο κατευθυντήριες αρχές της μπορούν να διατυπωθούν ως εξής: α) καμία γνώση δεν είναι νόμιμη αν δεν σέβεται τη θεμελιακή αρχή της οικονομίας του κέρδους β) η γνωστική διαδικασία δεν έχει πια κανένα συγκεκριμένο υποκείμενο. Καθίσταται μια ροή αφηρημένης ικανότητας, λειτουργικής και συμβατής με την πρώτη θεμελιακή αρχή. Η διαδικασία του μετασχηματισμού που έχει ξεκινήσει στα ιταλικά (αλλά και τα ευρωπαϊκά) πανεπιστήμια και που στοχεύει στην ομογε-

18 νοποίησή τους με τα αμερικανικά, έχει ως τελικότητα την ολοκληρωτική υποταγή της διαδικασία; παραγωγής της γνώσης στη διαδικασία της καπιταλιστική; αξιοποίηση; και τον διαχωρισμό μεταξύ της γνωστικής διαδικασία; και της συγκεκριμένης ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Ο τύπος 3+2, που είναι ο κινητήριος μοχλός της μεταρρύθμισης των ιταλικών πανεπιστημίων, στοχεύει στη διαίρεση των σπουδών σε δύο φάσεις: η πρώτη έχει να κάνει με την απόκτηση των λειτουργικών γνώσεων, δεξιοτήτων εκτελεστικού τύπου, κατά τη διάρκεια μιας τριετίας που πρέπει να αποτελεί τη μαζική γνωστική εργασία. Αυτή η τριετία προμηθεύει τα στοιχεία της εκπαίδευση; που επαρκούν για την είσοδο στην αγορά εργασίας, αλλά δεν προσφέρει απολύτως καμία.δεξιότητα αυτόνομης, δημιουργικής, κριτικής επεξεργασίας. Η επόμενη διετία, στην οποία θα έχει πρόσβαση μονάχα ένα μέρος των σπουδαστών, προορίζεται, αντιθέτως, στο να προμηθεύει εκείνα τα στοιχεία της γνώσης προκειμένου να ενισχύονται συγκεκριμένες δεξιότητες που είχαν αποκτηθεί προηγουμένως. Όπως γράφει ο Christian Marazzi στο δοκίμιό του με τίτλο Έρευνα και Οικονομία: «ο γενικός προσανατολισμός είναι προς το χαμήλωμα της ποιότητα; της βασικής πανεπιστημιακής εκπαίδευση; (με την αντικατάσταση του παλιού διπλώματος με το μπάτσελορ ή το βραχύ δίπλωμα) και την προώθηση μιας εξειδικευμένης εκπαίδευσης ελιτίστικου τύπου (με τα μάστερ επί πληρωμή). Στην Αγγλία, το 80% των σπουδαστών σταματά το πανεπιστήμιο μετά το μπάτσελορ, κάτι που σημαίνει μια κτηνώδη ισοπέδωση προς τα κάτω του επιπέδου της εκπαίδευσης [... ] Πρόκειται ούτε λίγο ούτε πολύ για την εφαρμογή στις εκπαιδευτικές διαδικασίες αρχών που ρυθμίζουν την ευέλικτη μεταφορντιστική παραγωγή, με την ιδιωτικοποίηση του κόστους της εκπαίδευσης (αύξηση των πανεπιστημιακών εξόδων και του κόστους για την απόκτηση ε- ξειδίκευσης) και την απορρύθμιση που έχει να κάνει με τις απαιτήσεις του ιδιωτικού βιομηχανικού τομέα (ανταγωνισμός στο πλαίσιο του διπόλου εκπαίδευση-έρευνα στα πανεπιστήμια)». Ο Marazzi παρατηρεί επίσης ότι η αναδόμηση του εκπαιδευτικού συστήματος συνοδεύεται από την ανασύνθεση της γνωστικής εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο. «Η κρίση του 2000 είναι επίσης μια κρίση της,ιδιαίτερης παγκόσμιας χωροποίησης της νέας οικονομίας. Η σύμβαση Ιντερνετ, που έσυρε τις αγορές μεταξύ 1998 και αρχές του 2000, δεν είναι παρά η ευρύτερη και δομική έκφραση της διαδικασίας της γνωστικοποίησης της εργασίας, της μετατόπισης των μοχλών της καινοτομίας r:πό τους ξεχωριστούς κλάδους της Έρευνας &Ανάπτυξης φορ-

19 φορντιστικής μνήμης, στα ζωντανά σώματα της εργατικής δύναμης. Τα κεφάλαια, που από τον υπόλοιπο κόσμο συρρέουν σε μετοχές και ομόλογα εταιρειών ενταγμένων στο αμερικανικό χρηματιστήριο, ακολουθούν κυριολεκτικά τη ροή των αμερικανών, ευρωπαίων και ασιατών ερευνητών, που τη δεκαετία του '90 πηγαίνουν στη Σίλικον Βάλλεϋ, όπως κάποτε οι νέοι ηθοποιοί πήγαιναν στο Χόλλυγουντ». Διαχωρισμένη από το κοινωνικό, συναισθηματικό σώμα, η ευφυία κατακερματίζεται και καθίσταται συμβατή με τους κώδικα; της αναγνώρισης και της πρόσβασης στο δίκτυο πληροφορίας-εργασίας, δηλαδή στη διαδικασία της γενικευμένης συμβατότητας, ουσιώδης υποκειμενική όψη της διαδικασίας της ψηφιοποίησης. Με τον όρο «εξαιρετικότητα» η επιχειρηματική γλώσσα δείχνει ακριβώς αυτή τη συμβατότητα του ανθρώπινου υποκειμένου με το σύστημα των ψηφιακών αυτοματισμών. Παράδοξη αντιστροφή, δεδομένου ότι «εξαιρετικότητα» θα έπρεπε να σημαίνει ακριβώς το αντίθετο (το είναι πέρα από τον κανόνα), όμως, αντιθέτως, στο new speak της φιλελεύθερης δουλείας σημαίνει την απόλυτη εξάρτηση του ατομικού μυαλού από το δίκτυο των ψηφιακών αυτοματισμών. Για την αυτοοργάνωση της γνώσης ~ Ο αυτοματισμός των εκπαιδευτικών διαδικασιών της γνωστική; εργατικής δύναμης (και συνεπώξ της ίδιας της κοινωνική; γνώσης), σύμφωναμε τα πρωτόκολλα εταιρειών που συμμετέχουν στο Global Mind Engineering (Microsoft, Μιιιτίοοίι & Co), συνιστά τη γραμμή σύμφωνα με την οποία εκτυλίσσεται ο μετασχηματισμός του εκπαιδευτικού συστήματος. Αφού αυτή η διαδικασία μπει σε κίνηση, είναι δυνατόν να τη σταματήσουμε, να την ανατρέψουμε, να της αλλάξουμε την πορεία; Δεν το ξέρουμε και αυτή τη στιγμή όλα συνωμοτούν για να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι αυτή η διαδικασία έχει χαρακτηριστικά μη αναστρεψιμότητας, εφόσον σ' αυτή ενυπάρχουν μηχανισμοί αυτοενίσχυσηξ: η λειτουργική υποδούλωση φτωχαίνει την ικανότητα αναστοχασμού του γνωστικού εργαζόμενου και την ποιότητα της ύ- παρξής του, ενώ η διανοητική και υπαρξιακή φτωχοποίηση της γνωστικής εργασίας αναπόφευκτα ενισχύει την υποδούλωσή του. Αλλά η ίδια η πολυπλοκότητα αυτής της διαδικασίας καθιστά τολμηρή οποιαδήποτε πρόβλεψη και το απροσδόκητο, κυρίαρχη δύναμη στην ιστορία ολόκληρηξ της κοινωνίας, μπορεί να ανοίξει προοπτικές σε στιγμές απρόβλεπτες, για τις οποίες πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι.

20 Το καθήκον που η μεταανθρώπινη μετάλλαξη έχει αναθέσει στο πανεπιστήμιο είναι αυτό της διαμόρφωσης των ατομικών εγκεφάλων των γνωστικών εργαζομένων, της επεξεργασίας των γνωστικών λειτουργιών που είναι απαραίτητες για να καταστεί ο ατομικός εγκέφαλος συμβατός με την παγκόσμια ροή πληροφοριών. Η ιστορία της μοντερνικότητας συνδέεται κατά τρόπο ακατάλυτο με την ιστορία της αυτονομίας της γνώσης. Δεν θα είχαμε εξέλθει από το θεοκρατικό μεσαιωνικό σύστημα, ούτε θα είχε συμβεί η ανάπτυξη της μοντέρνας επιχείρησης, χωρίς την αυτονομία της γνώσης από τους μηχανισμούς εξουσίας. Γι' αυτό ότι συμβαίνει στη σχέση μεταξύ πανεπιστημίου και οικονομικού συστήματος έχει μια ιδιαίτερη επικινδυνότητα: γιατί προ εικονίζει ένα προοδευτικό μπλοκάρισμα των κοινωνικών, πολιτιστικών δυναμικών. Καθίσταται έτσι επιτακτική η οικοδόμηση κοινωνικών πλαισίων αυτόνομης παραγωγής της γνώσης. Με μια έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό είναι το τελικό καθήκον που τίθεται στην πολιτιστική και πολιτική πρωτοβουλία. Αλλά ποια δράση πρέπει να αναληφθεί στο εσωτερικό του παραγωγικού κύκλου της γνώσης, ώστε να μετασχηματιστεί ο τόπος της καθυπόταξης σε τόπο αυτοοργάνωσης; Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε σ' αυτή την ερώτηση και μάλιστα μπορώ να πω ότι δεν είμαστε ικανοί. Κατά βάθος, το να απαντήσουμε σ' αυτή την ερώτηση σημαίνει ότι απαντάμε στο θεμελιώδες πρόβλημα της εποχής μας: πώς είναι δυνατό να χειριστούμε το περιεχόμενο της ελευθερίας και της δύναμης που προέρχεται από τη μοντέρνα ι- στορία σε μια εποχή που ορίζεται ως μεταμοντέρνα, ακριβώς γιατί αντικατέστησε την ακαμψία της επιστημονικής παιδείας με τη δυναμική και την εξέλιξη; Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι πρόκειται για μια διαδικασία που ενέχει μια κοινωνική πλευρά, την αναπαραγωγή των γνωστικών λειτουργιών, μια υπαρξιακή πλευρά, την ανασύνθεση της γνώσης και της συγκινησιακότητας στην καθημερινή ζωή των γνωστικών εργαζομένων και μια πλευρά επιστημονική, τον γνωστικό και τεχνικό ανασυνδυασμό των συστατικών στοιχείων διαφορετικών πλαισίων γνώσης. Αλλά ποιες είναι οι κατευθύνσεις που διαβλέπουμε σ' αυτό το σχέδιο επιστημονικού ανασυνδυασμού και κοινωνική; ανασύνθεσης; Θέλουμε να αντιτάξουμε τη συντήρηση του ανθρώπου στο δυστοπικό και ακαταμάχητο γεγονός μια μεταανθρώπινης σύνδεσης; Ή θέλουμε να μεταφέρουμε στις μεταανθρώπινες γενιές τη μνήμη των μορφών της ελεύθερης ζωής και της εξισωτικής κοινωνίας που κατά-