Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία **

Transcript

1 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 15 (1) 2009: Αθηνά Ρώσσογλου* Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία ** Περίληψη: Η παρουσία και ο ρόλος που οι μειονότητες διαδραματίζουν στην περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί εξαιρετικό επίκαιρο ζήτημα. Στόχος της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη του ζητήματος σε ιστορική βάση κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου προκειμένουν να αναλυθούν σε βάθος τα αίτια που συνετέλεσαν στη διαφορετική μεταχείριση που επεφύλαξε το βουλγαρικό κράτος στον μειονοτικό πληθυσμό τόσο κατά την κομμουνιστική διακυβέρνηση όσο και μετά το 1989, τις εσωτερικές και διεθνείς αντιδράσεις που προκάλεσε αυτή η μεταχείριση αλλά και τον αντίκτυπο που είχε στις βουλγαρο-τουρκικές σχέσεις. Λέξεις Κλειδιά: μουσουλμανική μειονότητα, Τούρκοι, Πομάκοι, Ρόμα, Κινημα για τα Δικαιώματα και τις Ελευθερίες. * Ακόλουθος Τύπου στη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, Απόφοιτος της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. ** Το άρθρο βασίζεται σε τελική εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Στελεχών Επικοινωνίας της Εθνικής Σχολή Δημόσιας Διοίκησης.

2 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία Εισαγωγή Τα εθνοτικά ζητήματα διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στην περιοχή των Βαλκανίων. Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνοδεύτηκε από την ανάδειξη νέων κρατών και τη χάραξη συνόρων, ο γεωγραφικός προσδιορισμός των οποίων σπάνια συνέπιπτε με την ύπαρξη εντός τους εθνοτικά, γλωσσικά και θρησκευτικά ομοιογενών πληθυσμών. Αποτέλεσμα είναι η ύπαρξη εθνοτικών ομάδων, των οποίων οι ταυτότητες είναι διακριτές από την ταυτότητα της πλειοψηφίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ηγέτες των βαλκανικών χωρών αντιλαμβάνονται την παρουσία διαφορετικών εθνοτικών ομάδων ως δυνητική πηγή έντασης και αποσταθεροποίησης, ως απειλή της εδαφικής τους ακεραιότητας, αλλά και της ίδιας της επιβίωσης των κρατών τους. Συνεπώς, αναζητούν τρόπους πολιτιστικής αφομοίωσης των μειονοτικών πληθυσμών, με στόχο την ομογενοποίηση του έθνους. Οι προσπάθειες πολιτιστικής ομογενοποίησης μπορούν να πάρουν ποικίλες μορφές: άρνηση ύπαρξης μειονοτήτων σε μια προσπάθεια διατήρησης της ψευδαίσθησης περί ομοιογένειας, προσπάθεια ενσωμάτωσης στην κοινωνία, στρατηγικές αφομοίωσης ή απομάκρυνσης των μειονοτικών πληθυσμών μέσω ανταλλαγών πληθυσμών, απελάσεων και, σε ακραίες περιπτώσεις, μέσω γενοκτονίας. Καθόλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, η μουσουλμανική μειονότητα στη Βουλγαρία αποτέλεσε σημείο τριβής, ενδοεθνοτικών αντιπαραθέσεων και έντασης, αλλά και πρωταρχικός παράγοντας που διαμόρφωσε τις διμερείς σχέσεις Βουλγαρίας Τουρκίας. Οι διαδοχικές βουλγαρικές κυβερνήσεις, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, επεδίωξαν άλλοτε τον αποκλεισμό του μειονοτικού πληθυσμού από την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα και άλλοτε την πλήρη αφομοίωσή του στο βουλγαρικό έθνος, με στόχο την οικοδόμηση ενός ενιαίου, ομογενούς και μονο-εθνοτικού κράτους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η μουσουλμανική μειονότητα στη Βουλγαρία περιλαμβάνει τρεις διαφορετικές εθνοτικές ομάδες: Τούρκους, Πομάκους και Ρόμα. Το βουλγαρικό καθεστώς επιφύλαξε διαφορετική μεταχείριση σε καθεμία από τις αυτές τις ομάδες. Πολιτική μη ανεκτικότητας και προσπάθεια αφομοίωσης των Τούρκων, άρνηση εθνοτικού αυτο-προσδιορισμού στους Πομάκους και κοινωνικο-πολιτικός αποκλεισμός των Ρόμα, που ακόμη και σήμερα θεωρούνται εθνοτική ομάδα-παρίας. Η Περίοδος του κομμουνισμού Η κομμουνιστική περίοδος, και κυρίως η περίοδος , αποτέλεσε αναμφίβολα το αποκορύφωμα των προσπαθειών πλήρους αφομοίωσης της μειονότητας, στέρησης της διακριτής εθνοτικής της ταυτότητας μέσω της αναγκαστικής αλλαγής των ονομάτων και τελικά μαζικής εξόδου της από τη Βουλγαρία, πράγμα που η διεθνής κοινότητα χαρακτήρισε ως μια από τις μεγαλύτερες πολιτιστικές γενοκτονίες στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.

3 2 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι προσπάθειες πολιτιστικής ομογενοποίησης μπορούν να πάρουν ποικίλες μορφές: άρνηση ύπαρξης μειονοτήτων σε μια προσπάθεια διατήρησης της ψευδαίσθησης περί ομοιογένειας, προσπάθεια ενσωμάτωσης στην κοινωνία, στρατηγικές αφομοίωσης ή απομάκρυνσης των μειονοτικών πληθυσμών μέσω ανταλλαγών πληθυσμών, απελάσεων και, σε ακραίες περιπτώσεις, μέσω γενοκτονίας : Τα πρώτα μέτρα αφομοίωσης Πομάκοι και Ρόμα Οι προσπάθειες αφομοίωσης της μειονότητας επικεντρώθηκαν αρχικά σε Ρόμα και Πομάκους. Ήδη, από το 98 έτος που σηματοδοτεί την απόφαση της κομμουνιστικής ηγεσίας να υιοθετήσει περισσότερο περιοριστικές πολιτικές σε σχέση με τη μειονότητα - οι Ρόμα αποτελούν τα πρώτα θύματα της νέας πολιτικής. Οι εφημερίδες τους (δίγλωσσες μέχρι τότε) αρχίζουν να εκδίδονται μόνο στα βουλγαρικά, τα θέατρά τους κλείνουν και μαζικές εκστρατείες αλλαγής των ονομάτων τους οργανώνονται σ όλη τη χώρα 2. Όσον αφορά τους Πομάκους, αυτοί δεν θεωρούνται μειονότητα από το κομμουνιστικό καθεστώς, το οποίο επίσημα τους αντιμετωπίζει ως αναπόσπαστο τμήμα του βουλγαρικού κράτους. 3 Εντούτοις, ο πομακικός πληθυσμός εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται με καχυποψία λόγω των πολιτιστικών και θρησκευτικών ομοιοτήτων του με τους Τούρκους. Τα στοιχεία της πομακικής κουλτούρας που συμπίπτουν με τα βουλγαρικά έθιμα χρησιμοποιούνται ως ατράνταχτες αποδείξεις εθνοτικής συγγένειας, ενώ οποιεσδήποτε διαφορές αποδίδονται σε ξένες επιρροές που επιβλήθηκαν κατά τη διάρκεια της οθωμανικής σκλαβιάς 4. Με ψήφισμά του το 970, το βουλγαρικό κομμουνιστικό κόμμα αποφασίζει τη μαζική αλλαγή των ονομάτων των Πομάκων, γεγονός που συνοδεύεται από απαγόρευση των παραδόσεων και των εθίμων τους, με στόχο την εξάλειψη κάθε μορφής έκφρασης της διαφορετικής θρησκείας και κουλτούρας τους. H περίοδος παρόλο που δεν προκαλεί καμία αντίδραση από την Τουρκία 6 - αποτελεί πρόδρομο της διαδικασίας αναγέννησης που θα ξεκινήσει το 984 κατά της τουρκικής, αυτή τη φορά, μειονότητας 7. L. Petkova, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration and Impact on Bulgarian-Turkish Relations, , The Global Review of Ethnopolitics, Vol., No. 4, 2002, p A. Zhelyazkova, Bulgaria in Transition: Τhe Muslim Minorities, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 2, No. 3, 200, pp και p Μ. Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of Nations, Nationalities Papers, Vol. 28, No., 2000, p Ibid., p. 84 U. Brunnbauer, The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 2, No., 200, p Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, D Politika, Νο. -4, 999, p M. Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of Nations, op.cit, p. 93.

4 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία : Κορύφωση των προσπαθειών πλήρους αφομοίωσης της τουρκικής μειονότητας Τον Δεκέμβριο του 984, οι βουλγαρικές αρχές εκκινούν μια πανεθνική εκστρατεία αλλαγής των ονομάτων όλων των Τούρκων της Βουλγαρίας. 8 Η εκστρατεία πραγματοποιείται σε δύο στάδια. Κατά τη διάρκεια του πρώτου σταδίου, που διαρκεί μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου του 98, όλοι οι Τούρκοι που ζουν στην περιοχή της Ροδόπης υποχρεώνονται να αλλάξουν τα ονόματά τους με τη βία. To ίδιο συμβαίνει και με τους Τούρκους που γεννήθηκαν στην περιοχή της Ροδόπης αλλά είχαν μετακινηθεί σ άλλα μέρη της Βουλγαρίας. Στο πρώτο αυτό στάδιο, η εκστρατεία πραγματοποιείται κάτω από συνθήκες πλήρους μυστικότητας. 9 Τον Φεβρουάριο του 98, η εκστρατεία αλλαγής των ονομάτων εξαπλώνεται σ όλη τη Βουλγαρία και μόνο τότε ενημερώνεται επίσημα το σύνολο της Κεντρικής Επιτροπής. Η βουλγαρική κυβέρνηση ανακοινώνει τον Μάρτιο του 98 «δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία! Η Βουλγαρία είναι ενιαίο εθνοτικά κράτος». 0 Σε λιγότερο από τρεις μήνες, σχεδόν ένα εκατομμύριο Τούρκοι /0 του συνολικού βουλγαρικού πληθυσμού υποχρεώνονται να αλλάξουν τα ονόματά τους σε μια από τις πιο εκτεταμένες και σύντομες εκστρατείες αφομοίωσης στην ευρωπαϊκή ιστορία. Παράλληλα, μια σειρά άλλων μέτρων αφομοίωσης συνοδεύουν την αλλαγή των ονομάτων. Οι ραδιοφωνικές εκπομπές στην τουρκική γλώσσα σταματούν, οι εφημερίδες και τα περιοδικά εκδίδονται μόνο στα βουλγάρικα, τα τούρκικα απαγορεύονται σε δημόσιους χώρους, ενώ οι ίδιες απαγορεύσεις επιβάλλονται όσον αφορά τις τουρκικές παραδόσεις και τα τουρκικά έθιμα. 2 Τα περισσότερα τζαμιά κλείνουν και επιτρέπεται η λειτουργία μόνο εκείνων στα οποία οι ιμάμηδες δέχονται να συνεργαστούν με τις αρχές. 3 Όσοι Τούρκοι αρνούνται να αλλάξουν τα ονόματά τους δεν μπορούν να εργαστούν σε δημόσιες επιχειρήσεις, ενώ οποιαδήποτε συναλλαγή τους με τη γραφειοκρατία είναι δυνατή μόνο με τη χρήση των νέων, βουλγαρικών ονομάτων τους. Όταν τα νέα στις αρχές του 98 διαδίδονται στον τουρκικό και τον διεθνή τύπο, οι βουλγαρικές αρχές εκκινούν την δική τους επικοινωνιακή εκστρατεία, 8 A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, London: Hurst & Company, 99, p Η απόφαση ελήφθη από τον ίδιο τον Πρόεδρο Todor Zhivkov και τους στενούς συνεργάτες του χωρίς οποιαδήποτε προηγούμενη απόφαση του Πολιτικού Γραφείου. Ουσιαστικά, το Πολιτικό Γραφείο ενημερώνεται για την εκστρατεία αλλαγής ονομάτων όταν αυτή αποτελεί πλέον fait accompli και η μόνη απόφαση που καλείται να πάρει είναι κατά πόσο η εκστρατεία θα πρέπει να επεκταθεί σε όλη τη χώρα. 0 A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 28, No., 2000, p. 4. V. Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , European Center for Minority Issues, December 2000, p. 2 (πρόσβαση ) 2 Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit., p H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, London:: Minority Rights Publications, 993, pp

5 4 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τον Δεκέμβριο του 1984, που στηρίζεται στο ότι οι Τούρκοι της Βουλγαρίας δεν οι βουλγαρικές αρχές είναι Τούρκοι, αλλά Βούλγαροι που στο παρελθόν εξισλαμίστηκαν από τους Οθωμανούς, και άρα η διαδικασία αναγέννησής τους όπως ονόμαζαν την διαδι- εκκινούν μια πανεθνική εκστρατεία αλλαγής των κασία αλλαγής ονομάτων αποτελεί οικειοθελή πράξη όλων όσοι ανακάλυψαν τη βουλγαρική τους συ- ονομάτων όλων των Τούρκων της Βουλγαρίας.8 νείδηση. 4 To αίτημα που εκφράζεται από την τουρκική κυβέρνηση, στις 22 Φεβρουαρίου 98, για μια Η εκστρατεία πραγματοποιείται σε δύο υψηλού επιπέδου συνάντηση με στόχο την υπογραφή στάδια. συμφωνίας μετανάστευσης απορρίπτεται με την αιτιολογία ότι δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία. Το αίτημα, επίσης, για επίσκεψη μιας τουρκικής αντιπροσωπείας στις πληγείσες περιοχές απορρίπτεται και αυτό με την αιτιολογία το ζήτημα αποτελεί εσωτερικό ζήτημα. 6 Ποιοι ήταν, όμως, οι εσωτερικοί και οι διεθνείς παράγοντες που οδήγησαν και επέτρεψαν τη διαδικασία αφομοίωσης; Όσον αφορά τους εσωτερικούς παράγοντες, ο τουρκικός πληθυσμός είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την επιβίωση της βουλγαρικής οικονομίας καθώς απασχολείται στον αγροτικό τομέα, τον οποίον οι Βούλγαροι είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν. 7 Εντούτοις, η αύξηση του τουρκικού πληθυσμού στη Βουλγαρία δημιουργεί φόβους ότι μπορούν να εγερθούν απαιτήσεις για αυτονομία αν δεν υπάρξει γρήγορη αφομοίωσή τους. 8 Η βουλγαρική κυβέρνηση στράφηκε πλέον προς την κατεύθυνση της βίαιης πολιτιστικής αφομοίωσης, καθώς οποιαδήποτε ηπιότερα μέτρα είχαν ληφθεί στο παρελθόν όχι μόνο αποδείχτηκαν ανεπαρκή στο να επιτύχουν την ενσωμάτωσή της μειονότητας στο βουλγαρικό σοσιαλιστικό μοντέλο, αλλά ενίσχυσαν την αποφασιστικότητά της να διατηρήσει διακριτή την εθνοτική και τη θρησκευτική της ταυτότητα. 9 Εξάλλου, σε πολιτικό επίπεδο, ο Todor Zhivkov, ύστερα από τριάντα χρόνια ως επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος Βουλγαρίας, ήταν σε θέση να επιβάλλει τις αλλαγές που επιθυμούσε, ακόμη και με τη βία. 20 Σε διεθνές επίπεδο, η Σοβιετική Ένωση, ο πιο πιστός σύμμαχος της Βουλ- 4 Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit., pp A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op.cit., p Ibid. 7 V. Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , op.cit., p A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op.cit., p. 92. Οι βουλγαρικές αρχές ενίσχυσαν αυτόν τον φόβο διαδίδοντας φήμες ότι μέχρι το 2000 Τούρκοι και Ρόμα θα αποτελούσαν την πλειοψηφία στη Βουλγαρία, μια τακτική διαστρέβλωσης των στατιστικών στοιχείων, στην οποία προσέφυγαν όλες οι κομμουνιστικές βουλγαρικές κυβερνήσεις. 9 Ibid, p V. Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , op.cit., p. 9.7

6 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία γαρίας, εξακολουθούσε να ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να την προστατεύσει έναντι τουρκικών και δυτικών αντιποίνων, αλλά όχι τόσο ισχυρή ώστε να επιβάλλει τις δικές της πιο ανεκτικές πολιτικές. 2 Ταυτόχρονα, αυξήθηκαν οι φόβοι που σχετίζονταν με την επίδραση που ασκούσε η τουρκική/μουσουλμανική προπαγάνδα μεταξύ των Τούρκων της Βουλγαρίας. Η τουρκική κατοχή της Βόρειας Κύπρου το 974 έπεισε τη βουλγαρική ηγεσία για τις πραγματικές προθέσεις της Τουρκίας 22, ενώ οι τρομοκρατικές επιθέσεις που πραγματοποιούνταν σε μια σειρά βουλγαρικών πόλεων το θεωρήθηκε ότι υποκινούνταν από την Τουρκία. Την περίοδο αυτή δημιουργείται μια πολύ καλή ευκαιρία αντιμετώπισης της δυνητικής τουρκικής απειλής. Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 980 έθεσε σε αμφισβήτηση τα δημοκρατικά διαπιστευτήρια της Τουρκίας. Παράλληλα, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Κούρδων στα νότια σύνορά της άρχισαν να δεσμεύουν ένα μεγάλο μέρος του τουρκικού στρατού, καθιστώντας δυσχερή την ανάπτυξη στρατιωτικών επιχειρήσεων σ άλλες γεωγραφικές περιοχές. Εξάλλου, και οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων έναντι του κουρδικού πληθυσμού, που η ίδια διέπραττε, εμπόδιζαν τις προσπάθειές της να κερδίσει διεθνή υποστήριξη στις εκκλήσεις της για σεβασμό των δικαιωμάτων των Τούρκων της Βουλγαρίας. Εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες, συνεπώς, δημιουργούν, κατά την περίοδο , ένα ψεύτικο, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια, παράθυρο ευκαιρίας για τη βουλγαρική κομμουνιστική ελίτ ώστε να εξαλείψει το πρόβλημα της εθνοτικής διαφοροποίησης στο εσωτερικό της χώρας. Η διαδικασία αναγέννησης πυροδοτεί αντιδράσεις τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε διεθνές επίπεδο. Μετά από ένα αρχικό διάστημα που η τουρκική κυβέρνηση πιάνεται εξ απροόπτου, η Τουρκία αντέδρασε με τον περιορισμό των διμερών σχέσεων και τη μείωση των διμερών εμπορικών συναλλαγών, ενώ ζήτησε την παρέμβαση φίλα προσκείμενων κρατών και έγειρε το ζήτημα σε διεθνείς οργανισμούς, όπως το ΝΑΤΟ, το Συμβούλιο της Ευρώπης, την Ουνέσκο, τα Ηνωμένα Έθνη και τη ΔΑΣΕ. 23 Εντούτοις, οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των μειονοτικών πληθυσμών που η ίδια διέπραξε, βοήθησαν τη βουλγαρική κυβέρνηση να αντιμετωπίσει την κριτική που δεχόταν. 24 Οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο τάχθηκαν υπέρ των θέσεων της Τουρκίας, ενώ Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία τόνιζαν ότι επρόκειτο για ζήτημα που θα έπρε- 2 Η άνοδος στην εξουσία της ΕΣΣΔ αδύναμων ηγετών στις αρχές της δεκαετίας του 80 καθιστούσε αδύνατη την άσκηση στενού ελέγχου στους δορυφόρους της. Εξάλλου, το γεγονός ότι η Βουλγαρία ακολουθούσε πιστά τις σοβιετικές κατευθύνσεις εξωτερικής πολιτικής, της έδινε περιθώρια ελιγμών σε εσωτερικά ζητήματα 22 Ibid, p Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit., p H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op.cit., p.6. Οι δηλώσεις του Τούρκου Πρωθυπουργού Turgut Özal που απειλoύσε με τη λήψη μέτρων παρόμοιων με αυτών που υλοποιήθηκαν στην Κύπρο σίγουρα δεν βοηθούσε την κατάσταση.

7 6 Αγορά Χωρίς Σύνορα Σε διεθνές επίπεδο, η πε να επιλυθεί στο πλαίσιο της ΔΑΣΕ 2 και όχι διμερώς με τη Βουλγαρία. Η Ελλάδα διαχώρισε τη θέση της Σοβιετική Ένωση, ο πιο πιστός σύμμαχος της από τις δηλώσεις του Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ που καταδίκασε την πολιτική της Βουλγαρίας εναντίον Βουλγαρίας, εξακολουθούσε των μουσουλμάνων 26, γεγονός που έκανε κάποιους να ήταν αρκετά ισχυρή ώστε στην Τουρκία να μιλούν για μη συμβατότητα της ελληνικής πλευράς με τις υποχρεώσεις της ως μέλους της να την προστατεύσει έναντι τουρκικών και δυτικών Ατλαντικής Συμμαχίας. 27 Ταυτόχρονα, οι περισσότερες αντιποίνων, αλλά όχι τόσο μουσουλμανικές χώρες υποστηρίξαν την Τουρκία και ισχυρή ώστε να επιβάλλει η Ισλαμική Συνδιάσκεψη τον Ιανουάριο του 986 υιοθέτησε ψήφισμα, το οποίο εξέφρασε την αλληλεγγύη τις δικές της πιο ανεκτικές της στη μουσουλμανική μειονότητα στη Βουλγαρία. πολιτικές. 28 Από την πλευρά της, η Σοβιετική Ένωση δεν φαινόταν διατεθειμένη να σταθεί στο πλευρό του πιο πιστού της συμμάχου. Η δυσαρέσκεια της Μόσχας οφειλόταν όχι μόνο στο θέμα της τουρκικής μειονότητας, αλλά και στο γεγονός ότι η βουλγαρική κυβέρνηση ήταν είναι απρόθυμη να υλοποιήσει την perestroika. Mε παρέμβαση των Σοβιετικών, οι δύο πλευρές άρχισαν παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις, οι οποίες, παρόλο που δεν οδήγησαν σε συνολική συμφωνία μετανάστευσης, κατέληξαν στο να επιτραπούν μεμονωμένες μεταναστεύσεις στο πλαίσιο επανένωσης των οικογενειών για ανθρωπιστικούς λόγους. 29 Χάρη στο ευνοϊκό κλίμα που δημιουργήθηκε, τον Φεβρουάριο του 988, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Mesut Yilmaz και ο Βούλγαρος ομόλογός του Petar Mladenov υπέγραψαν Πρωτόκολλο καλής γειτονίας, φιλίας και συνεργασίας, το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία δύο κοινών επιτροπών: Μία που θα είχε ως αντικείμενο με ζητήματα εμπορίου, τεχνολογίας, μεταφορών και πολιτισμού και μία που θα επικεντρωνόταν σε ανθρωπιστικά ζητήματα. 30 Παρόλο που η πρώτη επιτροπή σημείωσε αξιόλογη πρόοδο, το έργο της δεύτερης παρακωλυόταν από την απροθυμία των βουλγαρικών αρχών να συζητήσουν το ζήτημα της τουρκικής μειονότητας. 3 Παράλληλα, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και ομάδες ανθρωπίνων δικαιωμάτων άρχισαν να δραστηριοποιούνται, εγείροντας το ζήτημα τόσο στις βουλ- 2 Στη Συνδιάσκεψη της ΔΑΣΕ στο Παρίσι, διπλωμάτες επιχείρησαν να πείσουν τη Βουλγαρία να δεχτεί ουδέτερη διαιτησία, είτε από την Αυστρία είτε από την Ελβετία, κάτι που η βουλγαρική αντιπροσωπία αρνήθηκε έντονα. 26 Γ. Χριστογιάννης, Το ηφαίστειο των Βαλκανίων (Προσωπική Μαρτυρία. Βουλγαρία ), Αθήνα:Μακεδονικές Εκδόσεις, 200, σελ Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit. 28 Ibid., p Ibid. 30 M. B. Bishku, Turkish-Bulgarian Relations: From Conflict and Distrust to Cooperation, Mediterranean Quarterly, Vol. 4, No. 2, 2003, p Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit.

8 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία 7 γαρικές αρχές όσο και στη Διεθνή Αμνηστία. 32 H έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας με τίτλο Φυλάκιση των Τούρκων της Βουλγαρίας παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια της βίαιης αφομοίωσης της τουρκικής μειονότητας η οποία δημοσιεύθηκε το 986, αποτέλεσε ισχυρό χτύπημα για τη βουλγαρική ηγεσία. 33 Στα τέλη της ίδιας χρονιάς, o Naim Süleymanoglu (o οποίος μετονομάστηκε σε Shalamanov), παγκόσμιος πρωταθλητής της άρσης βαρών, κατά τη διάρκεια αγώνων στη Μελβούρνη, δηλώνει στον Τύπο ότι η αλλαγή ονομάτων δεν ήταν οικειοθελής, γεγονός που προκάλεσε στη βουλγαρική κυβέρνηση μεγάλη αμηχανία. 34 Ταυτόχρονα, αρχίζουν να σχηματίζονται οργανωμένες ομάδες αντίστασης. Τον Ιανουάριο του 988, έξι Βούλγαροι διαφωνούντες ιδρύουν την Ανεξάρτητη Οργάνωση για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Βουλγαρία (IADHR), με στόχο την ανάδειξη της καταπίεσης των Τούρκων της Βουλγαρίας. 3 Επίσης, στα τέλη του 988, ιδρύεται η Δημοκρατική Λίγκα για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μια καθαρά τουρκική οργάνωση, με στόχο την αντίσταση στην εκστρατεία αφομοίωσης και την καταπίεση του Ισλάμ. 36 Τον Ιανουάριο του 989, ιδρύεται μια τρίτη οργάνωση, η Οργάνωση για την Υποστήριξη της Βιέννης 989 (ASV89), με στόχο να προσελκύσει το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινής γνώμης ενόψει της Συνδιάσκεψης του Παρισιού για τα ανθρώπινα δικαιώματα. 37 Οι τρεις αυτές οργανώσεις διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς συνεργασίας μεταξύ τους και πέτυχαν να εξαπλωθούν σ όλη τη χώρα, προετοιμάζοντας το έδαφος για τις μαζικές διαδηλώσεις που ξεκίνησαν στις αρχές του 989 και κορυφώθηκαν τον Μάιο του ίδιου έτους. 1989: Η μαζική έξοδος Αντιμέτωπος με τις ανεξέλεγκτες διαστάσεις που λαμβάνει η ενδο-εθνοτική κρίση 38, ο Todor Zhivkov, σε τηλεοπτική ομιλία του στις 29 Μαΐου 989, ζήτησε με προκλητικό τόνο από την Τουρκία να ανοίξει τα σύνορά της για όσους Βούλγαρους επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν εκεί. 39 Ο Τούρκος πρωθυπουργός Turgut Özal απάντησε ότι τα τουρκικά σύνορα θα είναι ανοιχτά και κάλεσε τη βουλγαρική κυβέρνηση να διαπραγματευτεί μια συνολική συμφωνία μετανάστευσης H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op.cit. 33 Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit. 34 Ibid. 3 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op.cit., p Ibid., p Ibid. 38 Το 989 το βουλγαρικό καθεστώς ήταν πολιτικά και οικονομικά ασταθές και το άνοιγμα των συνόρων θεωρήθηκε ως δικλείδα ασφαλείας από τη βουλγαρική ηγεσία προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι εσωτερικές εντάσεις. 39 Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit., p Ibid.

9 8 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τον Ιανουάριο του 1988, Aπό τον Ιούνιο μέχρι τα μέσα Αυγούστου 989, οπότε η Τουρκία κλείνει τα σύνορά της για όσους μετα- έξι Βούλγαροι διαφωνούντες νάστες δεν διέθεταν την απαιτούμενη βίζα, πάνω από ιδρύουν την Ανεξάρτητη Τούρκοι της Βουλγαρίας μετανάστευσαν στην Οργάνωση για την Τουρκία στη μαζικότερη έξοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 4 Είναι χαρακτη- Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ριστικό ότι η βουλγαρική ηγεσία αποκάλεσε τη μαζική αυτή έξοδο ως τη μεγάλη εκδρομή (excursion) στη Βουλγαρία (IADHR), με στόχο την ανάδειξη της του , ενώ η διεθνής κοινότητα έκανε λόγο για καταπίεσης των Τούρκων πράξη εθνικής εκκαθάρισης 43. Ενδιαφέρον θα ήταν στο σημείο αυτό να αναλυθούν της Βουλγαρίας. τα κίνητρα όσων επέλεξαν τον δρόμο της μετανάστευσης. Πέρα από κίνητρα που σχετίζονται με τη βία και τους θρησκευτικούς, πολιτιστικούς και ηθικούς περιορισμούς που η τουρκική μειονότητα υπέστη, ορισμένοι αναλυτές δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στους οικονομικούς εκείνους παράγοντες που παρακίνησαν τόσο μεγάλο αριθμό Τούρκων να στραφούν προς την Τουρκία. Ως χώρα που κατά τη δεκαετία του 80 έδινε έμφαση στην πρωτοβουλία της ελεύθερης αγοράς, η Τουρκία κατάφερε σε μικρό χρονικό διάστημα να ξεπεράσει πολλές αναπτυσσόμενες χώρες σε εγχώρια κατανάλωση, προσελκύοντας έτσι τους Τούρκους της Βουλγαρίας με τις δυνατότητες που προσέφερε για καλύτερη ποιότητα ζωής, μεγαλύτερες μισθολογικές απολαβές και ενδεχομένως την πιθανότητα εργασιακής μετανάστευσης στη Δυτική Ευρώπη. 44 Οι αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας απέναντι στη μαζική έξοδο ποικίλανε. Η σοβιετική ηγεσία έτεινε να αποφύγει οποιοδήποτε σχόλιο σχετικά με την έξοδο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σοβιετικός Υπουργός Εξωτερικών Eduard Shevarnadze ακυρώνει την επίσκεψή του στην Τουρκία τον Ιούνιο του 989 4, ενώ οι σοβιετικές προσπάθειες για επίλυση της κρίσης μέσω μυστικών διπλωματικών προσπαθειών του Σοβιετικού πρέσβη στην Άγκυρα, Albert Chernishev, αποτυγχάνουν, γεγονός που ενισχύει την πεποίθηση της σοβιετικής ηγεσίας ότι 4 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op.cit., p Ibid. 43 Μ. Bakalova, The Bulgarian Turkish Names Conflict and Democratic Transition, Innovation, Vol. 9, Νo. 3/4, 2006, p D. Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, Vol. 26, No. 2, 992, Special Issue: The New Europe and International Migration, p M. Mahon, The Turkish Minority Under Communist Bulgaria Politics of Ethnicity and Power, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol., No. 2, 999, p. 60. Η σχέση Zhivkov Gorbachev ήταν πολύ λιγότερο φιλική σε σύγκριση με τους προηγούμενους Σοβιετικούς ηγέτες (Krushchev και Breznev). Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο Gorbachev θα τασσόταν υπέρ της κακομεταχείρισης της μειονότητας σε μία περίοδο που μιλούσε ανοιχτά για ελευθερία της έκφρασης και ανθρώπινα δικαιώματα. Εξάλλου, ο Gorbachev παρουσιαζόταν ως φιλοδυτικός μεταρρυθμιστής, ενώ ο Zhivkov διατηρούσε την εικόνα του άκαμπτου κομμουνιστή ηγέτη.

10 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία 9 ο Todor Zhivkov πρέπει να απομακρυνθεί από την ηγεσία. 46 Το φθινόπωρο του 989, η Μόσχα αρχίζει να παρέχει μυστική υποστήριξη σε ομάδα του Πολιτικού Γραφείου, με επικεφαλής τον Υπουργό Εξωτερικών Petar Mladenov, η οποία αντιτασσόταν στην πολιτική του Todor Zhivkov και τελικά τον ανατρέπει από την εξουσία τον Νοέμβριο του 989, με το λεγόμενο ανακτορικό πραξικόπημα. Οι υπόλοιπες χώρες του ανατολικού συνασπισμού κράτησαν τις αποστάσεις τους από τη Βουλγαρία, αλλά απέφυγαν την ανοιχτή κριτική. Ουγγαρία και Πολωνία παρέμεναν σιωπηλές, η Ρουμανία του Nicolae Ceausescu δεν επενέβη, η Αλβανία του Enver Hodza φαίνεται αδιάφορη, ενώ η Γιουγκοσλαβία, που την ίδια περίοδο αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα με τους δικούς της μουσουλμάνους, τους Αλβανούς στο Κόσοβο, στο Μαυροβούνιο, στη Σερβία και στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας, δεν προέβη σε οποιοδήποτε σχόλιο. 47 Από την πλευρά τους, οι ισλαμικές χώρες δεν δραστηριοποιήθηκαν διπλωματικά και μόνο ένα μήνα μετά την έξοδο εκδίδουν κοινή δήλωση με την οποία καλούσαν τις ισλαμικές χώρες να ασκήσουν οικονομικές, πολιτικές και ηθικές πιέσεις στη Βουλγαρία. 48 Όλα τα βλέμματα στράφηκαν στην Τουρκία και στο πώς αυτή θα αντιμετωπίσει τους χιλιάδες Τούρκους που κατευθύνονταν στα σύνορά της. Στα μέσα Ιουνίου 989, η τουρκική κυβέρνηση αναγνωρίζει επίσημα το τεράστιο πρόβλημα των προσφύγων και θέτει το ερώτημα: εφόσον δεν υπάρχουν Τούρκοι στη Βουλγαρία, ποιοι είναι όλοι αυτοί που απελαύνονται από τη χώρα; 49 Ταυτόχρονα, η τουρκική ηγεσία άρχισε επιδεικνύει στα εγχώρια και ξένα μέσα ενημέρωσης την προθυμία και την ετοιμότητά της να υποδεχτεί τους αδερφούς Τούρκους 0 οργανώνοντας στρατόπεδα προσφύγων στην Ανατολική Θράκη και στα προάστια της Κωνσταντινούπολης και της Προύσας. Εντούτοις, αδυνατώντας να αντιμετωπίσει τον τεράστιο αριθμό προσφύγων, στις 2 Αυγούστου έκλεισε τα σύνορά της, δηλώνοντας ότι εφεξής θα παρείχε μέχρι χίλιες βίζες ημερησίως. 2 Ήταν προφανές, ότι οι πρόσφυγες βρίσκονται αντιμέτωποι με εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες. Για μεγάλο χρονικό διάστημα αντιμετωπίζονταν ως ξένοι από τον τοπικό πληθυσμό και αποκαλούνταν göcmen ή muhacir (μετανάστης πρόσφυγας) V. Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , op.cit., p M. Mahon, The Turkish Minority Under Communist Bulgaria Politics of Ethnicity and Power,op.cit. 48 Ibid., p Ibid, p Η υποστήριξη προς τους Τούρκους αδερφούς αποτέλεσε για την Τουρκία μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να επιδείξει τη νέα δημοκρατική της εικόνα, αντικρούοντας τους ισχυρισμούς της Δύσης για την αντιμετώπισή της απέναντι στους Κούρδους. D. Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, op.cit., p Ο Τούρκος Πρόεδρος Kenan Evren δηλώνει ότι λαμβάνει χώρα μια τεράστια ανθρώπινη τραγωδία και καλεί όλες τις πολιτισμένες χώρες να καταδικάσουν την καταπίεση της τουρκικής μειονότητας. 2 Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit. 3 D. Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, op.cit.

11 60 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η βουλγαρική κυβέρνηση Φαίνεται εξάλλου να υπήρχε προσπάθεια εκμετάλλευσης του φτηνού, ανειδίκευτου εργατικού δυναμι- αναγνώρισε επίσημα τα προβλήματα που είχαν κού που οι τούρκοι πρόσφυγες προερχόμενοι από τη Βουλγαρία προσέφεραν, δυσχεραίνοντας ακόμη περισσότερο την οικονομική τους κατάσταση. Ταυτό- δημιουργηθεί, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από τους χρονα, η κοινωνικοποίησή τους σε διαφορετικές πολιτικές συνθήκες, σε συνδυασμό με γλωσσικές και πο- Τούρκους που είχαν αναχωρήσει ήταν λιτιστικές διαφορές, δημιουργούσαν επιπρόσθετα προβλήματα προσαρμογής. Είναι ενδεικτικό ότι ένα χρό- ειδικευμένοι αγρότες, οι οποίοι ήταν δύσκολο να νο αργότερα, το 42% όσων είχαν μεταναστεύσει επέστρεψε στη Βουλγαρία, ενθαρρυμένο και από το νέο αντικατασταθούν, δημοκρατικό καθεστώς που είχε εντωμεταξύ εγκαθιδρυθεί στη χώρα. 4 λαμβάνοντας υπόψη και την έλλειψη βουλγαρικού Την ίδια περίοδο, τεράστια ήταν και τα οικονομικά προβλήματα της Βουλγαρίας. Η βουλγαρική κυ- εργατικού δυναμικού βέρνηση αναγνώρισε επίσημα τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από τους Τούρκους που είχαν αναχωρήσει ήταν ειδικευμένοι αγρότες, οι οποίοι ήταν δύσκολο να αντικατασταθούν, λαμβάνοντας υπόψη και την έλλειψη βουλγαρικού εργατικού δυναμικού. Παράλληλα, το γεγονός ότι οι πρόσφυγες απέσυραν τεράστια ποσά αποταμιεύσεων από τις βουλγαρικές τράπεζες δημιουργούσε επιπρόσθετα χρηματοοικονομικά προβλήματα. Η βουλγαρική κυβέρνηση εξέδωσε ειδικό διάταγμα πολιτικής κινητοποίησης σε περιόδους ειρήνης εισάγοντας περισσότερες ώρες εργασίας και μετακινήσεις εργατών στις πληγείσες περιοχές, γεγονός που προκάλεσε δυσαρέσκεια στον βουλγαρικό πληθυσμό και αποτελούσε τη βάση για τη δημιουργία ομάδων διαφωνούντων, που ασκούσαν πλέον ανοιχτή κριτική στην κυβέρνηση. 6 H αρχή του τέλους είχε ξεκινήσει για την πτώση του Todor Zhivkov από την εξουσία. Στα μέσα Οκτωβρίου 989, η σύνοδος της ΔΑΣΕ για την περιβαλλοντική προστασία, που πραγματοποιείται στη Σόφια, έδωσε την ευκαιρία σε αντιπολιτευτικές βουλγαρικές ομάδες, όπως η Eco-Glasnost και η Podkrepa, να οργανώσουν διαδηλώσεις, θεωρώντας ότι η παρουσία ξένων αντιπροσώπων ευνοούσε τα αιτήματά τους 7. O Υπουργός Εξωτερικών Mladenov φαίνεται ότι είχε πλέον την υποστήριξη της σοβιετικής ηγεσίας για την ανατροπή του καθεστώτος Zhivkov. Στην επιστολή παραίτησής του στις 24 Οκτωβρίου 989, ο Petar Mladenov αποκηρύσσει επίσημα τις πολιτικές του Zhivkov, δηλώνοντας ότι ο 4 Ibid., pp H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op.cit., p V. Dimitrov, In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria s Turkish Minority, , op.cit., p Ö. Ε. Lütem, The Past and Present State of the Turkish-Bulgarian Relations, op.cit., p. 74.

12 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία 6 Zhivkov έχει οδηγήσει τη χώρα σε βαθιά, οικονομική, δημοσιονομική και πολιτική κρίση και ότι έχει καταφέρει να απομονώσει τη Βουλγαρία από τον υπόλοιπο κόσμο. 8 Αδυνατώντας να συγκεντρώσει την πλειοψηφία στο Πολιτικό Γραφείο στις Νοεμβρίου 989, ο Zhivkov παραιτείται την επόμενη ημέρα. Η ανατροπή του Zhivkov εξακολουθεί να καλύπτεται από μυστικότητα. Υποστηρίζεται ότι πρόκειται για πραξικόπημα που οργανώθηκε από κορυφαία στελέχη του κόμματός του 9 και όχι ως αποτέλεσμα έντονων αντιπολιτευτικών τάσεων στο εσωτερικό της χώρας. 60 Δεν είναι εξάλλου συμπτωματικό το γεγονός ότι το πραξικόπημα οργανώθηκε από στελέχη του Υπουργείου Εξωτερικών, το οποίο με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να δικαιολογήσει την εκστρατεία αφομοίωσης και τη μαζική έξοδο στον έξω κόσμο. 6 H ανατροπή του Zhivkov και η αντικατάστασή του από τον μέχρι τότε Υπουργό Εξωτερικών Petar Mladenov, σηματοδοτεί την αρχή της μετάβασης της Βουλγαρίας προς τη δημοκρατία και επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην αντιμετώπιση της μουσουλμανικής μειονότητας. Η μετακομμουνιστική Βουλγαρία Όταν αρχίζει η δημοκρατική μετάβαση τον Νοέμβριο του 989, η εθνοτική σύγκρουση μεταξύ της βουλγαρικής πλειοψηφίας και της τουρκικής μειονότητας, απόρροια του κομμουνιστικού παρελθόντος, φαίνεται να απειλεί τη σταθερότητα του κράτους. Εντούτοις, η εθνικιστική κινητοποίηση που παρατηρήθηκε τα πρώτα χρόνια της μετάβασης δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί 62. Η περίοδος της μετάβασης Πολλοί είναι οι λόγοι που απέτρεψαν τη γενίκευση της ενδο-εθνοτικής σύγκρουσης. Πρώτον, τόσο για τους μεταρρυθμιστές εντός του κομμουνιστικού κόμματος όσο και για τη νεοσύστατη δημοκρατική αντιπολίτευση, ο εκδημοκρα- 8 Quoted in L. Petkova, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration and Impact on Bulgarian-Turkish Relations, , op.cit, p J. W. Warhola - O. Boteva, The Turkish Minority in Contemporary Bulgaria, Nationalities Papers, Vol. 3, No. 3, 2003, p Ακόμη και το 989, όπου το καθεστώς ήταν πια αδύναμο οικονομικά και πολιτικά, η πολιτική των τριάντα πέντε ετών που παρέμεινε ο Zhivkov στην εξουσία, απαγόρευε την ύπαρξη αποτελεσματικής αντιπολίτευσης, ικανής να επιφέρει πολιτικές αλλαγές στο εσωτερικό της χώρας. 6 H. Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, op. cit., p H ειρηνική μετάβαση της Βουλγαρίας μετά το 989 συνδέεται με την έννοια του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου ( Bulgarian ethnic model ), το οποίο περιλαμβάνει τρία βασικά στοιχεία: α. την ομαλή μετάβαση της χώρας μετά το 989, β. την επιτυχή πολιτική συμμετοχή της τουρκικής μειονότητας, και γ. την εθνοτική και τη θρησκευτική ανεκτικότητα. Η έννοια του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου μάλιστα αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της ρητορικής όλων των πολιτικών κομμάτων από το 989 και μετά, ιδιαίτερα σε διεθνή fora και διεθνείς οργανισμούς. Bλ. Rechel, The Bulgarian Εthnic Μodel Ρeality or Ιdeology?, Europe-Asia Studies, Vol. 9, Νο. 7, 2007, pp

13 62 Αγορά Χωρίς Σύνορα H ανατροπή του Zhivkov τισμός της χώρας θεωρήθηκε συνώνυμος της απόρριψης των εθνικιστικών πολιτικών του προηγούμενου και η αντικατάστασή του από τον μέχρι τότε Υπουργό καθεστώτος. 63 Παρόλο που και οι δύο πλευρές για κάποιο διάστημα εξέτασαν την ιδέα μιας εθνικιστικής Εξωτερικών Petar ημερήσιας διάταξης, γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι Mladenov, σηματοδοτεί την αυτή δεν θα εξυπηρετούσε σε τίποτα ενόψει τον ισχυρών πλεονεκτημάτων που θα αποκόμιζε η Βουλγαρία αρχή της μετάβασης της Βουλγαρίας προς τη από την ένταξή της στην ΕΕ και το NATO. Βασική προτεραιότητα της βουλγαρικής εξωτερικής πολιτικής με- δημοκρατία και επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην τά το 989 αποτελεί η ενσωμάτωση της χώρας στους αντιμετώπιση της ευρωπαϊκούς οργανισμούς ασφάλειας και οικονομικής ενοποίησης. Η κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας δημιούργησε κενό ασφάλειας, καθώς η Βουλ- μουσουλμανικής μειονότητας. γαρία δεν μπορούσε πλέον να στηριχθεί σε μια συμμαχία για την ασφάλειά της. Εξάλλου, η Βουλγαρία βρίσκεται σε εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή από γεωστρατηγική περιοχή, καθώς τα υφιστάμενα επί δεκαετίες προβλήματα στη Βαλκανική δεν είχαν εξουδετερωθεί. Τέλος, πρόκειται για αναγκαιότητα που υπαγόρευαν οι οικονομικές συνθήκες, δεδομένου ότι η μετάβαση προς την οικονομία της αγοράς συνοδευόταν από την κατάρρευση της εσωτερικής αγοράς, αυξανόμενο εσωτερικό και εξωτερικό χρέος, σοβαρές μακροοικονομικές ανισορροπίες αλλά και διακοπή των παραδοσιακών εμπορικών σχέσεων με τις χώρες της ΚΟΜΕΚΟΝ και κυρίως με την ΕΣΔΔ. 64 Επιπρόσθετα, κυρίαρχο ρόλο στην αποφυγή των ενδο-εθνοτικών συγκρούσεων διαδραμάτισε η μετριοπαθής στάση του Κινήματος για τα Δικαιώματα και τις Ελευθερίες (ΚΔΕ), κατεξοχήν πολιτικού εκπροσώπου της μουσουλμανικής μειονότητας. 6 Βεβαίως, σε μια περίοδο αβεβαιότητας και ρευστότητας, ήταν αδύνατη η ανάπτυξη μιας ξεκάθαρης στρατηγικής για την αντιμετώπιση της ενδοεθνοτικής σύγκρουσης. Αυτό που απέτρεψε την κλιμάκωση της έντασης ήταν μια σειρά μικρής κλίμακας, κατασταλτικών, ad hoc αποφάσεων, που είχαν ως στόχο την εξισορρόπηση μεταξύ των εθνικιστικών απαιτήσεων και των αιτημάτων της μειονότητας. 66 Ο ρόλος του Κινήματος για τα Δικαιώματα και τις Ελευθερίες Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Κινήματος για τα Δικαιώματα και τις Ελευθερίες(ΚΔΕ). To ΚΔΕ ιδρύθηκε επίσημα στις 4 Ιανουαρίου του 63 M. Bakalova, The Bulgarian Turkish Names Conflict and Democratic Transition, op.cit., p Χ. Τσαρδανίδης, Η Ευρωπαϊκή Πολιτική της Βουλγαρίας στο Οι Ελληνο-Βουλγαρικές Σχέσεις. Σύγχρονες Οικονομικές και Πολιτικές Διαστάσεις, Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων/ Εκδόσεις Παπαζήση, 99, σελ Ibid 66 Ibid, p. 242.

14 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία υπό την ηγεσία του Ahmed Dogan. 67 Παρόλο που το Κίνημα διακήρυττε ότι στόχος του ήταν η προστασία όλων των εθνικών μειονοτήτων, εντούτοις πρωταρχικός στόχος του ήταν η υπεράσπιση των δικαιωμάτων της τουρκικής μειονότητας. 68 Το ΚΔΕ κατηγορήθηκε πολλές φορές από επίσημους κύκλους ότι αποτελεί τουρκικό κόμμα λόγω της κατεξοχήν τουρκικής ηγεσίας του και των κατεξοχήν Τούρκων υποστηρικτών του 69, ενώ αντιμετωπίστηκε με καχυποψία από τον βουλγαρικό πληθυσμό λόγω των υποτιθέμενων σχέσεών του με την τουρκική κυβέρνηση, αλλά και Εκθέσεων που είδαν το φως της δημοσιότητας και αποκάλυπταν τις πιέσεις που ασκούσε στους Πομάκους προκειμένου να αυτο-προσδιοριστούν ως Τούρκοι. 70 Παράλληλα, η νομιμότητα και η συμμετοχή του στην πολιτική ζωή της Βουλγαρίας 7 αμφισβητήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις 72, λόγω εκλογικών σκοπιμοτήτων, δεδομένου ότι το ΚΔΕ, ως τρίτη πολιτική δύναμη 73, διαδραμάτι- 67 Το ΚΔΕ δραστηριοποιούνταν παράνομα ήδη από την περίοδο της εκστρατείας αφομοίωσης. Η κεντρική οργάνωση που συντόνιζε την αντίσταση των Τούρκων ονομαζόταν Τουρκικό Εθνικοαπελευθερωτικό Κίνημα και δραστηριοποιούνταν κυρίως στην περιοχή της N. Δοβρουτσάς και στη Βάρνα. Βλ. B. Zahariev, The Treatment of Ethnic Turks by the Bulgarian Communist Party and their Status Quo, p. 3, (πρόσβαση ). 68 E. Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria: Political, Economic and Social Transformation, Manchester : Manchester University Press, 2002, pp T. Küçükcan, Re-claiming Identity: Ethnicity, Religion and Politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 9, no., 999, p R. Vassilev, Bulgaria s Ethnic Problems, East European Quarterly, Vol. 36, No., 2002, p. 4 7 Η Βουλγαρία αποτελεί τη μόνη πρώην κομμουνιστική χώρα της Ανατολικής Ευρώπης που απαγορεύει συνταγματικά τη σύσταση πολιτικών κομμάτων σε καθαρά εθνοτική ή θρησκευτική βάση. Εντούτοις, η άρση της απαγόρευσης για το ΚΔΕ οδήγησε ορισμένους αναλυτές στο συμπέρασμα ότι το εν λόγω άρθρο δεν θεσπίστηκε για την απαγόρευση των εθνοτικά βασισμένων κομμάτων αλλά αποτέλεσε συγκεκαλυμμένη προσπάθεια να ελεγχθεί η δραστηριότητα τέτοιων κομμάτων. Βλ. B. Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, Νο. 3, September 2007, p Όταν το Κίνημα επιχείρησε να εγγραφεί ως πολιτικό κόμμα πριν τις εκλογές του 990, Βούλγαροι εθνικιστές προσέφυγαν στο δικαστήριο αιτούμενοι την κήρυξή ως παράνομου. Τόσο το Δικαστήριο της Σόφιας όσο και το Συνταγματικό Δικαστήριο αρνήθηκαν την εγγραφή του ως πολιτικό κόμμα. To ΚΔΕ εγγράφεται τελικά ως κίνημα και συμμετέχει στις εκλογές, εφόσον ο εκλογικός νόμος του 990 επέτρεπε τη συμμετοχή στις εκλογές οργανώσεων και κινημάτων που δεν αποτελούσαν πολιτικά κόμματα. Τον Ιανουάριο του 99, εκπρόσωποι του ΣΚΒ υποβάλλουν αγωγή στο Συνταγματικό Δικαστήριο αμφισβητώντας και πάλι τη νομιμότητα του ΚΔΕ. Το 992, το Δικαστήριο, με οριακή πλειοψηφία, απ ρριψε το αίτημα και επέτρεψε την πολιτική συμμετοχή του ΚΔΕ μετά από πιέσεις τόσο Ευρωπαίων πρέσβεων προς τις βουλγαρικές αρχές, αλλά και πιέσεις εκ μέρους της Τουρκίας. Το 996, τέλος, το Συνταγματικό Δικαστήριο απορρίπτει το αίτημα ενενήντα τεσσάρων βουλευτών που ζήτησαν να κηρυχθεί το ΚΔΕ αντισυνταγματικό, τονίζοντας ότι το ζήτημα επιλύθηκε οριστικά το Το ΚΔΕ κατάφερε να λάβει 6% των ψήφων χωρίς οποιοδήποτε ξεκάθαρο ιδεολογικό ή οικονομικό πρόγραμμα, βασισμένο εξ ολοκλήρου στις εθνοτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις του μειονοτικού πληθυσμού. Βλ.B. Gjuzelev, Electoral Attitudes and Electoral Behavior of Minority Groups in Bulgaria (January September 1992), Center for the Study of Democracy, Sofia, January 993, p.. publications/electoral_993.pdf, (πρόσβαση ).

15 64 Αγορά Χωρίς Σύνορα Από την αρχή, το ΚΔΕ δίνει ζε ρόλο εξισορροπιστή μεταξύ του Σοσιαλιστικού Κόμματος Βουλγαρίας (ΣΚΒ) και της κεντροδεξιάς Ένωσης έμφαση στην προάσπιση των δικαιωμάτων των Δημοκρατικών Δυνάμεων (ΕΔΔ), επηρεάζοντας σημαντικά τους σχηματισμούς κυβερνήσεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι, μετά τις εκλογές του 99, η ΕΔΔ κα- μειονοτήτων με ειρηνικά μέσα, διακηρύσσοντας τον ταφέρνει να σχηματίσει κυβέρνηση μόνο με τη συμμετοχή του ΚΔΕ ρίχνοντας το ΣΚΒ από την εξουσία 74, πλήρη σεβασμό στην εθνική ανεξαρτησία και την ενώ όταν το 992 το ΚΔΕ αποσύρει την εμπιστοσύνη εδαφική ακεραιότητα της του από την κυβέρνηση της ΕΔΔ, αυτή αναγκάζεται να Βουλγαρίας και παραιτηθεί. 7 Στη συνέχεια, ο γάμος συμφέροντος αποφεύγοντας οποιαδήποτε μεταξύ ΚΔΕ και ΣΚΒ επιτρέπει στην κυβέρνηση Lyuben Berov να παραμείνει στην εξουσία για τα επόμενα δύο εξτρεμιστική, αποσχιστική χρόνια. 76 ή φιλο-τουρκική κίνηση. Από την αρχή, το ΚΔΕ δίνει έμφαση στην προάσπιση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων με ειρηνικά μέσα, διακηρύσσοντας τον πλήρη σεβασμό στην εθνική ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Βουλγαρίας και αποφεύγοντας οποιαδήποτε εξτρεμιστική, αποσχιστική ή φιλο-τουρκική κίνηση. Αυτή η πραγματιστική προσέγγιση παρακινείται αφενός από τη συνειδητοποίηση ότι οποιαδήποτε νύξη για πολιτική και πολιτιστική αυτονομία θα προκαλούσε τη σφοδρή αντίδραση των Βούλγαρων εθνικιστών, που ήδη κατηγορούσαν το ΚΔΕ ως πέμπτο πυλώνα της Τουρκίας, και αφετέρου από τον φόβο μήπως το ΚΔΕ αποκλειστεί από την πολιτική ζωή στο πλαίσιο του Συντάγματος του 99. Ακολουθώντας το ΚΔΕ ρεαλιστικές και ευέλικτες πολιτικές, καταφέρνει να προασπίσει τα συμφέροντα της τουρκικής μειονότητας (νομική προστασία σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, πολιτικά δικαιώματα και συμμετοχή σ όλα τα επίπεδα τοπικής και κυβερνητικής εκπροσώπησης, εγγυήσεις για διακριτή πολιτιστική και γλωσσική ταυτότητα) και συνετέλεσε αποφασιστικά στην αποφυγή ενδο-εθνοτικών συγκρούσεων καθόλη τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου. 77 Θα 74 A. Eminov, Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria, op.cit., p. 7. Η ΕΔΔ, ως ανταπόδοση της πολιτικής υποστήριξης του ΚΔΕ, εισάγει τέσσερις ώρες τουρκικής γλώσσας την εβδομάδα στα βουλγαρικά σχολεία. 7 P. Nitzova, Bulgaria: Minorities, Democratization, and National Sentiments, Nationalities Papers, Vol. 2, No. 4, 997, p R. Vassilev, Bulgaria s Ethnic Problems, op.cit., p G. Lozanova - B. Alexiev - G. Nazarska -E. Troeva-Grigorova - I. Kyurkchieva, Regions, Μinorities and European Policies: A State of the Art Report on Muslim Minorities (Turks and Pomaks) in Central South Planning Region (Bulgaria), Moscow:International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR), 2008, pp. -46, (πρόσβαση ). p. 20. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του πρωθυπουργού Georgi Parvanov κατά την ομιλία του στην 6 η Εθνική Συνδιάσκεψη του ΚΔΕ τον Απρίλιο του 2006: ο ρόλος που διαδραμάτισε το ΚΔΕ στη διατήρηση της εθνοτικής ειρήνης και την ανάπτυξη του βουλγαρικού εθνοτικού προτύπου είναι αναμφισβήτητη. Βλ. B. Rechel, The Bulgarian Εthnic Μodel Ρeality or Ιdeology?,

16 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία 6 πρέπει, βεβαίως, να σημειωθεί ότι, μετά το άνοιγμα μυστικών φακέλων το 997, διαπιστώθηκε ότι ένας αριθμών ηγετικών προσωπικοτήτων του ΚΔΕ, συμπεριλαμβανομένου του Ahmed Dogan, ήταν πράκτορες της πρώην κομμουνιστικής μυστικής υπηρεσίας. Δεν επρόκειτο λοιπόν για αυθεντικούς εθνοτικούς ηγέτες, αλλά για πολιτικούς παίκτες με συγκεκριμένους ρόλους στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικής μετάβασης της Βουλγαρίας 78. Από τις εκλογές του 994, η πολιτική σημασία του ΚΔΕ αρχίζει να μειώνεται 79, γεγονός που οφείλεται σε μια σειρά από αιτίες. Πρώτον, παραμέλησε τα οικονομικά συμφέροντα των ψηφοφόρων του, κυρίως των Τούρκων που ζούσαν σε οικονομικά υποβαθμισμένες περιοχές. Δεύτερον, λόγω της συνεχιζόμενης οικονομικής μετανάστευσης προς την Τουρκία, αποδυναμώθηκε η εκλογική του δύναμη που στηριζόταν καθαρά στον τουρκικό μειονοτικό πληθυσμό. Τρίτον, οι διαπροσωπικές συγκρούσεις εντός της ηγεσίας του κόμματος αποδυνάμωσαν την εμπιστοσύνη των μελών και των ψηφοφόρων του, σε μια περίοδο που η σημασία των εθνοτικών ταυτοτήτων στην πολιτική ζωή είχε αμβλυνθεί σημαντικά. Εντούτοις, οι κοινοβουλευτικές και προεδρικές εκλογές του 200 αύξησαν τη διαπραγματευτική ισχύ του ΚΔΕ. Η υποστήριξη του ΚΔΕ ήταν ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της κυβέρνησης του Simeon Saxecoburggotski. Ταυτόχρονα, η απόφαση του Ahmet Dogan να υποστηρίξει τον Georgi Parvanov στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών αναζωογόνησε τον διάλογο μεταξύ ΚΔΕ και ΣΚΒ. 80 Στις κοινοβουλευτικές εκλογές της 2 ης Ιουνίου του 200, το ΚΔΕ συμμετέχει για μια ακόμη φορά στην κυβέρνηση συνασπισμού του ΣΚΒ και μάλιστα εμφανίζεται ενισχυμένο (ποσοστό 4,%), κυρίως λόγω της υψηλής προσέλευσης Τούρκων ψηφοφόρων στις εκλογές 8. Τέλος, στις πρώτες ευρωεκλογές στη Βουλγαρία, το ΚΔΕ επιτυγχάνει ποσοστό 20,3%, παρά τους περιορισμούς που επέβαλε ο νόμος περί ευρωεκλογών στη Βουλγαρία. 82 Η σταδιακή αποδοχή του ΚΔΕ, αρχικά ως πολιτικού παίκτη και στη συνέχεια op.cit., p.203. Εξάλλου, τον Μάρτιο του 2004, ο Ahmed Dogan λαμβάνει την ανώτατη τιμητική διάκριση Stara Planina για τη συμβολή του στην οικοδόμηση και διατήρηση της εθνοτικής ειρήνης. 78 I. N. Atanasova, Transborder Εthnic Μinorities and Τheir Ιmpact on the Security of Southeastern Europe, Nationalities Papers, Vol. 32, No. 2, 2004, p Ε. Giatzidis, An Introduction to Post-Communist Bulgaria: Political, Economic and Social Transformation, op.cit., p M.A.G. Harper, The 200 Parliamentary and Presidential Elections in Bulgaria, Electoral Studies, Vol. 22, No. 2, 2003, p Στο πλαίσιο μάλιστα της νέας κυβέρνησης, το ΚΔΕ δικαιούταν πέντε θέσεις υφυπουργών: περιφερειακής ανάπτυξης, οικονομίας, άμυνας, οικονομικών και περιβάλλοντος. 8 M. Spirova, The Parliamentary Elections in Bulgaria, June 200, Electoral Studies, Vol. 2, No. 3, 2006, p Ο σχετικός νόμος για τις ευρωεκλογές στη Βουλγαρία προβλέπει απαίτηση μόνιμης κατοικίας, σύμφωνα με την οποία μόνο Βούλγαροι πολίτες που κατοικούν σε κράτη μέλη της ΕΕ και Ευρωπαίοι πολίτες που κατοικούν στη Βουλγαρία για περίοδο τριών έως έξη μηνών πριν τις εκλογές έχουν δικαίωμα ψήφου. Βλ.B. Stefanova, The 2007 European Elections in Bulgaria and Romania, Electoral Studies, Vol. 27, No. 3, 2008, p. 70.

17 66 Αγορά Χωρίς Σύνορα Όσον αφορά τους Ρόμα, παρά τον μεγάλο αριθμητικά πληθυσμό τους, παραμένουν πολιτικά αδύναμοι. Αυτό οφείλεται στον κοινωνικοοικονομικό αποκλεισμό τους, την ύπαρξη διαφορετικών υπο-ομάδων Ρόμα, αλλά και στην αρχική άρνηση των βουλγαρικών αρχών να επιτρέψουν την πολιτική εκπροσώπησή τους ως κόμματος που συμμετείχε σε κυβερνητικούς μηχανισμούς, θεωρήθηκε ως απόδειξη ότι η εθνοτική σύγκρουση είχε σε μεγάλο βαθμό επιλυθεί. Παράλληλα, η μετριοπαθής και πραγματιστική στάση που επέδειξε, διευκόλυνε την είσοδό του στην πολιτική σκηνή, του επέτρεψε να διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας, ενώ συντέλεσε αποφασιστικά στην αποφυγή ενδο-εθνοτικών συγκρούσεων καθόλη τη διάρκεια της μετάβασης. Πολιτική εκπροσώπηση Πομάκων και Ρόμα Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει και στην πολιτική εκπροσώπηση Πομάκων και Ρόμα. Όσον αφορά τους Πομάκους, βασικό χαρακτηριστικό της μεταβατικής περιόδου ήταν η έλλειψη πολιτικής κινητοποίησής τους. Δεν υπάρχει πολιτικό κόμμα που να εκπροσωπεί τους Πομάκους. Η μόνη προσπάθεια για τη δημιουργία πομακικού κόμματος ήταν το Δημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (993) του Kamen Burov, το οποίο όμως απέτυχε να κερδίσει ουσιαστική εκλογική υποστήριξη. Όσον αφορά τους Ρόμα, παρά τον μεγάλο αριθμητικά πληθυσμό τους, παραμένουν πολιτικά αδύναμοι. Αυτό οφείλεται στον κοινωνικο-οικονομικό αποκλεισμό τους, την ύπαρξη διαφορετικών υπο-ομάδων Ρόμα, αλλά και στην αρχική άρνηση των βουλγαρικών αρχών να επιτρέψουν την πολιτική εκπροσώπησή τους, 83 σε συνδυασμό με τους περιορισμένους οικονομικούς και οργανωτικούς τους πόρους. H πολιτική συμμετοχή των Ρόμα βελτιώνεται στα τέλη της δεκαετίας του 90. Τα βουλγαρικά δικαστήρια επέτρεψαν την εγγραφή τους και πολυάριθμες οργανώσεις των Ρόμα συμμετείχαν για πρώτη φορά στις τοπικές εκλογές του , ενώ στις εκλογές του 200 σχημάτισαν εκλογικούς συνασπισμούς με τα μεγαλύτερα κόμματα 8. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των οργανώσεων των Ρόμα αποτελεί η υιοθέτηση, το 999, του Προγράμματος Πλαίσιο για την Ισότιμη Ενσωμάτωση των Ρόμα στην Βουλγαρική Κοινωνία (Framework 83 Παρόλο που το Συνταγματικό Δικαστήριο επέτρεψε την συμμετοχή του ΚΔΕ στις εκλογικές διαδικασίες, την ίδια περίοδο απέρριψε την αίτηση εγγραφής που είχε υποβάλει η Δημοκρατική Ένωση των Ρόμα. Την περίοδο εκείνη, οι Ρόμα δεν αποτελούσαν πρόβλημά, ούτε θεωρούνταν απειλή. Εξάλλου, οι Ρόμα δεν είχαν την υποστήριξη ενός συγγενικού κράτους, όπως η Τουρκία, που άσκησε πιέσεις για την αποδοχή του ΚΔΕ. Βλ.N. Nacheva, What are Norms Good for? Ethnic Minorities on Bulgaria s Way to Europe, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23, No. 3, 2007, p R. Vassilev, The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 3, no. 2, January 2004, pp. 40-, p O αριθμός των κομμάτων των Ρόμα μειώθηκε, πριν τις εκλογές του 200, σε ένα, τους Ευρωρόμα, που έλαβαν το.2% των ψήφων.

18 Η Μουσουλμανική Μειονότητα στη Βουλγαρία 67 Programme for Equal Integration of Roma into Bulgarian Society). 86 Εντούτοις, η έλλειψη πολιτικού βάρους δεν τους επέτρεψε να διασφαλίσουν την υλοποίησή του. Συμπεράσματα Σήμερα, τα βασικά ζητήματα που αφορούν τη συνταγματική, κοινωνική και πολιτική θέση των Τούρκων της Βουλγαρίας έχουν σε μεγάλο βαθμό επιλυθεί. Εντούτοις, εξακολουθούν να εκφράζονται προβληματισμοί που πλέον σχετίζονται με την οικτρή οικονομική κατάσταση του μειονοτικού πληθυσμού, την άρνηση του δικαιώματος εθνοτικού αυτοπροσδιορισμού στους Πομάκους και την αντιμετώπιση των Ρόμα ως παριών της βουλγαρικής κοινωνίας. Τέλος, η απήχηση του υπερ-εθνικιστικού κόμματος Ataka στις εκλογές του 200 και η αύξηση της εκλογικής του δύναμης στις ευρωεκλογές του 2007 εγείρουν ερωτήματα για το κατά πόσο το βουλγαρικό εθνοτικό πρότυπο αποδεικνύεται επισφαλές και ευεπίφορο σε πολιτικές σκοπιμότητες και εθνικιστικές εξάρσεις. Η ύπαρξη μειονοτήτων, όταν μάλιστα ανέρχονται στο 0% του συνολικού πληθυσμού, όπως στην περίπτωση της Βουλγαρίας, αποτελούν πάντοτε δυνητική πηγή έντασης, ιδιαίτερα μάλιστα όταν εξυπηρετούν πολιτικά συμφέροντα και γεωπολιτικές επιδιώξεις. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Βολταίρου: Αυτοί που μπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις γελοιότητες, μπορούν εύκολα να σε κάνουν να διαπράξεις φρικαλεότητες. 86 B. Rechel, State Control of Minorities in Bulgaria, p. 364