ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

Transcript

1 ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Β.5.12 Μελέτη Προσδιορισμού Αγορών Στόχων για την (2 η έκδοση) ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ Οκτώβριος 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Περιεχόμενο παραδοτέου ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Παράγοντες για την προσέλκυση ΞΑΕ: σύντομη θεωρητική και εμπειρική ανασκόπηση Ξένες Άμεσες Επενδύσεις βάσει της ευρωπαϊκής και διεθνούς εμπειρίας Πλαίσιο ανάλυσης επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα και την Αθήνα Ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον Κύριες εξελίξεις Κλαδική ανάλυση Κοινωνική δομή Κύριες εξελίξεις και χαρακτηριστικά Κλαδική ανάλυση Θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο επενδύσεων Η διεθνής άποψη για την Ελλάδα ως τόπο επενδύσεων Αποτύπωση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα - Αττική Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην Ελλάδα Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην περιοχή της Αθήνας - Αττικής Το επενδυτικό προφίλ της Αθήνας - Αττικής: SWOT ανάλυση Σύντομο προφίλ της Αθήνας - Αττικής SWOT ανάλυση Αθήνα - Αττική ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Προσδιορισμός κριτηρίων Αναδυόμενοι κλάδοι ενδιαφέροντος Τουρισμός Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) Νεοφυείς Επιχειρήσεις (Startups) Υγεία Ιατρικός τουρισμός Φάρμακα Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 2

3 3.2.5 Τέχνες Πολιτισμός Δημιουργικές δραστηριότητες ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΧΩΡΩΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Σημαντικότερες χώρες προέλευσης ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αττική Χώρες με σημαντικές παγκόσμιες εκροές ΞΑΕ προς τους αναδυόμενους κλάδους ενδιαφέροντος Τουρισμός Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) Φάρμακα Τέχνες Πολιτισμός Δημιουργικές δραστηριότητες Ανάλυση των σημαντικότερων χωρών - επενδυτών ΗΠΑ Ηνωμένο Βασίλειο Γερμανία Γαλλία Ιταλία Ολλανδία ΚΥΡΙΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 3

4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Το Παραδοτέο Β.5.12: «2 η Μελέτη προσδιορισμού αγορών στόχων για την προσέλκυση επενδυτών» υποβάλλεται στο πλαίσιο της από Σύμβασης μεταξύ της Εταιρείας Ανάπτυξης και Τουριστικής Προβολής Αθηνών (ΕΑΤΑ ΑΕ) ως αναθέτουσας αρχής και της Κοινοπραξίας για το Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων για την υλοποίηση του έργου «Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων». Το έργο χρηματοδοτείται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΤΤΙΚΗ Ανάδοχος του έργου είναι η ένωση εταιρειών ICAP Group AE και ICAP Advisory AE. Το παρόν παραδοτέο αποτελεί την επικαιροποίηση της αρχικής μελέτης προσδιορισμού αγορών που παρουσιάζουν προοπτική για την προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων (ΞΑΕ) στην περιοχή της πρωτεύουσας. 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η σύνθεση και ανάλυση του επενδυτικού προφίλ της περιοχής της πρωτεύουσας, έτσι όπως αυτό προκύπτει μέσω της εξέτασης παραγόντων ελκυστικότητας για ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ). Η σύνθεση αυτού του προφίλ έχει ως τελικό σκοπό την ανάδειξη των στρατηγικών πλεονεκτημάτων της Αθήνας σε συγκεκριμένους κλάδους και κατά συνέπεια τον ορθότερο και στοχευμένο προσδιορισμό αγορών για την προσέλκυση ξένων επενδυτών στην περιοχή της. Ο τελικός σκοπός της μελέτης πραγματοποιείται μέσω της επίτευξης τριών επιμέρους σημαντικών στόχων, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους στενά: I. την εκτίμηση της ελκυστικότητας της χώρας και της πρωτεύουσας ως τόπος προορισμού επενδύσεων γενικά, II. την ανάδειξη κλάδων οικονομικής δραστηριότητας που παρουσιάζουν επενδυτικό ενδιαφέρον στην περιοχής της Αθήνας, και III. τον προσδιορισμό χωρών προσέλκυσης επενδύσεων για την περιοχή της Αθήνας. Για την επίτευξη του πρώτου στόχου (Ι), απαιτήθηκε η αρχική οριοθέτηση ενός πλαισίου παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση των επιχειρήσεων για το πού και πώς θα επενδύσουν σε μία ξένη χώρα. Αυτή η οριοθέτηση επιτεύχθηκε πρωτίστως μέσω της μελέτης του σχετικού θεωρητικού πλαισίου αλλά και μέσω σύντομης ανασκόπησης κύριων εμπειρικών αποτελεσμάτων από την ελληνική και διεθνή μέχρι τώρα εμπειρία στην υλοποίηση ΞΑΕ (ενότητα 2.1). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 4

5 Στην επίτευξη του πρώτου στόχου (αλλά και ομαλή μετάβαση στον δεύτερο) συνέβαλε η σύντομη ανασκόπηση στην διεθνή (και ιδιαίτερα ευρωπαϊκή) πορεία των ΞΑΕ τα τελευταία χρόνια, καταγράφοντας τις κύριες τάσεις, τόσο σε ποσοτικό όσο και ποιοτικό επίπεδο (ενότητα 2.2). Έχοντας ορίσει ένα αρχικό πλαίσιο ανάλυσης, προχωρήσαμε περαιτέρω στον εντοπισμό και την εξέταση εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν το επενδυτικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και την Αθήνα. Δεδομένης της ποικιλίας και έκτασης των παραγόντων, τους ομαδοποιήσαμε σε τρεις ευρείες κατηγορίες: (α) το οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον, (β) την κοινωνική δομή της χώρας και (γ) το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο. Ειδική αναφορά έγινε στη διεθνή άποψη για το επιχειρηματικό περιβάλλον της χώρας, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται στους σύνθετους δείκτες ανταγωνιστικότητας διεθνών οικονομικών φορέων (ενότητα 2.3).Ξεχωριστά εξετάστηκε η πορεία και διάρθρωση των υφιστάμενων ΞΑΕ στην Ελλάδα, ενώ έγινε προσπάθεια καταγραφής και αξιολόγησης των ΞΑΕ στην περιοχή της Αττικής (ενότητα 2.4). Η επίτευξη του πρώτου στόχου ολοκληρώνεται με την σύνθεση όλων των παραπάνω αποτελεσμάτων σε μία στρατηγική ανάλυση για την Αθήνα, η οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνει την αποτύπωση των δυνατών και αδύνατων σημείων της πόλης, των ευκαιριών που παρουσιάζει αλλά και των απειλών που αντιμετωπίζει (ενότητα 2.5). Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα του πρώτου στόχου (Ι), προχωρήσαμε στον προσδιορισμό κριτηρίων επιλογής των κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Αθήνα, τα οποία συμπεριλαμβάνουν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά κριτήρια (ενότητα 3.1). Βάσει των εν λόγω κριτηρίων, έγινε διάκριση και σύντομη ανάλυση πέντε κύριων και δύο επιμέρους αναδυόμενων κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Αθήνα (στόχος ΙΙ, ενότητα 3.2). Για τον προσδιορισμό χωρών προσέλκυσης επενδύσεων στην περιοχή της Αθήνας (στόχος ΙΙΙ), προχωρήσαμε στην γεωγραφική αποτύπωση των ΞΑΕ στους κλάδους που αναδύθηκαν ως ελκυστικοί σύμφωνα με τον στόχο ΙΙ, λαμβάνοντας υπόψη την γεωγραφική προέλευση των ΞΑΕ στην Ελλάδα, καθώς και άλλους ποιοτικούς παράγοντες που δεν μπορούν να αποτυπωθούν στα ποσοτικά στοιχεία. Η ανάλυση αφορούσε τις χώρες του ΟΟΣΑ. Από τις χώρες που αναδείχθηκαν, επιλέχθηκαν έξι για περαιτέρω ανάλυση και παρουσίαση (ενότητα 4). Για την ποσοτική ανάλυση και τεκμηρίωση των παραπάνω, αξιοποιήθηκαν στοιχεία από μία σειρά εθνικών και διεθνών βάσεων δεδομένων, προσπαθώντας να διατηρηθεί η εγκυρότητα, διαχρονικότητα και ομοιογένεια των στοιχείων στο μέγιστο δυνατό. Ανάμεσα σε αυτές οι σημαντικότερες είναι: ΕΛ.ΣΤΑΤ (Εθνικοί και Περιφερειακοί Λογαριασμοί), Eurostat (National and Regional Accounts, Labour Force Surveys, Structural Business Statistics, Urban Audit, Business and Consumer Surveys κλπ.), Τράπεζα της Ελλάδας, ΟΟΣΑ, UNCTAD, Investment Map, Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), Ένωση Ξενοδόχων Αθηνών, Αττικής και Αργοσαρωνικού (ΕΞΑΑΑ), CIA Factbook, Παγκόσμια Τράπεζα, World Economic Forum (WEF) και Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 5

6 Η κλαδική ανάλυση πραγματοποιήθηκε κατά κύριο λόγο βάσει της κωδικοποίησης NACE Rev.2, στο χαμηλότερο διαθέσιμο επίπεδο ανάλυσης. Θα πρέπει να σημειωθεί ωστόσο ότι συχνά (και ιδιαίτερα για την περιοχή της Αθήνας Αττικής) τα στοιχεία δεν επέτρεπαν την απομόνωση κλάδων οικονομικών δραστηριοτήτων στο επιθυμητό επίπεδο (μερικές φορές ούτε καν σε μονοψήφιο) και κατά συνέπεια έπρεπε να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικοί ορισμοί. Σε αυτές τις περιπτώσεις η αντιστοίχιση των κλάδων έγινε κυρίως βάσει της περιγραφής τους και όχι κάποιας κωδικοποίησης. Για τα κλαδικά στοιχεία που αντλήθηκαν από τη βάση του ΟΟΣΑ, ισχύει η κωδικοποίηση ISIC3. Τέλος, σημειώνεται ότι η μελέτη εστιάζει στην πόλη της Αθήνας, χωρίς ωστόσο να βάζει αυστηρούς περιορισμούς βάσει διοικητικών ορίων του Δήμου. Από ποσοτική σκοπιά άλλωστε κάτι τέτοιο θα καθιστούσε την ανάλυση σχεδόν αδύνατη, καθώς η πλειοψηφία των στοιχείων είναι διαθέσιμη σε επίπεδο περιφέρειας. Πέραν των ποσοτικών περιορισμών όμως, εκτιμάται ότι μία ευρύτερη γεωγραφικά προσέγγιση είναι και ορθότερη, καθώς δεν αποκλείει επενδύσεις που ακόμα και αν δεν είναι τοποθετημένες στο κέντρο της πόλης, μπορούν να δημιουργούν σημαντικά οφέλη για αυτήν. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 6

7 2. ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ 2.1 Παράγοντες για την προσέλκυση ΞΑΕ: σύντομη θεωρητική και εμπειρική ανασκόπηση Η προσέλκυση ΞΑΕ είναι ένα ζήτημα που έχει συγκεντρώσει μεγάλο ενδιαφέρον τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο στο επιχειρηματικό όσο και στο ακαδημαϊκό διεθνές περιβάλλον. Βάσει αρκετών μελετών, έχει αποδειχθεί ότι οι ΞΑΕ μπορούν να συνεισφέρουν θετικά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας υποδοχής (δηλ. της χώρας που δέχεται την επένδυση), μέσω αύξησης της παραγωγικότητας, μεταφοράς και διάχυσης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, καθώς και ενίσχυσης των δεξιοτήτων των στελεχών των επιχειρήσεων (Schoors and Van Der Tol 2002, Pike et al. 2006). Οι θετικές αυτές εξωτερικότητες των ΞΑΕ μπορούν να είναι ιδιαίτερα σημαντικές για μικρές οικονομίες (όπως η Ελλάδα) ή/και για τοπικές/περιφερειακές αγορές, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην προσπάθειά τους για οικονομική ανάπτυξη και ανάκτηση ανταγωνιστικότητας. Κατά συνέπεια, η προσέλκυση ΞΑΕ συχνά αποτελεί εργαλείο περιφερειακής ανάπτυξης και χρησιμοποιείται ως μέσο περιφερειακής πολιτικής (Petrakou 2013). Πλαίσιο Ι. Βασικοί Ορισμοί Ξένες Άμεσες Επενδύσεις Ως Ξένη Άμεση Επένδυση (ΞΑΕ) ορίζεται οποιαδήποτε επένδυση αφορά μία μακροχρόνια σχέση και αντικατοπτρίζει ένα διαρκές ενδιαφέρον και έναν χρόνιο έλεγχο από μία επιχείρηση κάτοικο μιας οικονομίας (άμεσο ξένο επενδυτή ή μητρική εταιρεία) σε μία επιχείρηση κάτοικο μιας άλλης οικονομίας (επιχείρηση άμεσης ξένης επένδυσης ή συνδεδεμένη εταιρεία) (OECD 1996). Ειδικότερα στην παρούσα μελέτη, αναφέρονται και καταγράφονται όλες οι ΞΑΕ από επιχειρήσεις μη κατοίκων προς την Ελλάδα (εισερχόμενες ΞΑΕ). Μια σχέση άμεσης ξένης επένδυσης δημιουργείται όταν μία επιχείρηση μη κάτοικος (άμεσος ξένος επενδυτής) κατέχει τουλάχιστον το 10% του μετοχικού κεφαλαίου μίας ελληνικής επιχείρησης (επιχείρηση άμεσης ξένης επένδυσης). Οι ΞΑΕ περιλαμβάνουν όλες τις συναλλαγές που αφορούν τη δημιουργία, διατήρηση, επέκταση και παύση της σχέσης άμεσης επένδυσης, τη χορήγηση δανείων και εμπορικών πιστώσεων μεταξύ του άμεσου επενδυτή και της επιχείρησης άμεσης επένδυσης, καθώς και τα μη διανεμηθέντα (επανεπενδυθέντα) κέρδη. Μορφές ΞΑΕ Ίδρυση ενός νέου υποκαταστήματος, συμπεριλαμβανομένων νέων λειτουργικών εγκαταστάσεων (Greenfield investment) Συγχωνεύσεις και εξαγορές: μερική ή πλήρης αγορά μίας υφιστάμενης επιχείρησης. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 7

8 Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, το ενδιαφέρον που συγκεντρώνει σε διεθνές επίπεδο η μελέτη των παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση των ξένων επιχειρήσεων προκειμένου να επενδύσουν σε μία χώρα. Επίσης δεν προκαλεί έκπληξη, ότι το ενδιαφέρον αυτό είναι ιδιαίτερα αυξημένο σε περιόδους οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που διανύει η χώρα (αλλά και η Ευρώπη) τα τελευταία χρόνια. Σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο, η συζήτηση γύρω από τους παράγοντες που επηρεάζουν την τελική επιλογή τοποθεσίας των ΞΑΕ είναι εκτενής. Η δραστηριότητα των επενδυτριών επιχειρήσεων εξαρτάται από ένα ευρύ φάσμα μεταβλητών, που περιλαμβάνει τόσο τα δικά τους χαρακτηριστικά όσο και τα τοπικά χαρακτηριστικά της χώρας άμεσης επένδυσης. Σε μεγάλο βαθμό, η επιλογή για την τοποθεσία μίας επένδυσης εξαρτάται από την στρατηγική που θέλει να ακολουθήσει η εκάστοτε πολυεθνική επιχείρηση. Σε γενικές γραμμές, διακρίνονται τέσσερις τύποι κινήτρων για ΞΑΕ βάσει της επενδυτικής στρατηγικής των επιχειρήσεων (Dunning 2002, European Commission 2012): 1. Αναζήτηση φυσικών πόρων (resource-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση οι ΞΑΕ ωθούνται από την ανάγκη για πρόσβαση σε φυσικούς πόρους διαθέσιμους σε ξένες αγορές όπως πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ορυκτά, μέταλλα και πρώτες ύλες. Η προσέγγιση της επενδύτριας επιχείρησης επηρεάζεται από τις συνθήκες προσφοράς στην εγχώρια αγορά της και στόχος της είναι να ωφεληθεί από τις διαφορές στους παραγωγικούς συντελεστές όπως π.χ. φθηνή εργασία ή ύπαρξη πρώτων υλών σε αφθονία. 2. Αναζήτηση αγορών (market-seeking): Αυτό το είδος των ΞΑΕ αφορά την επιλογή της επενδύτριας επιχείρησης να είναι πιο κοντά στους πελάτες και να εξυπηρετεί την αγορά μέσω φυσικής παρουσίας παρά μέσω εξαγωγών. Σε αυτήν την περίπτωση, οι ΞΑΕ εξαρτώνται κυρίως από την ελκυστικότητα της χώρας άμεσης επένδυσης σε όρους μεγέθους αγοράς και προοπτικής για ανάπτυξη. Ιδιαίτερα για τους μη-εμπορεύσιμους κλάδους (π.χ. εκπαίδευση), οι ΞΑΕ είναι ίσως ο μόνος τρόπος πρόσβασης σε μια ξένη αγορά. 3. Αναζήτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος (strategic asset-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση η επενδύτρια επιχείρηση αποσκοπεί να αποκτήσει πρόσβαση σε προηγμένες τεχνολογίες, δεξιότητες και άλλες υψηλά αναπτυγμένες παραγωγικές ικανότητες. Στόχος είναι η ενίσχυση του επενδυτικού χαρτοφυλακίου της και ο αποκλεισμός του ανταγωνισμού από την πρόσβαση στην συγκεκριμένη αγορά. Τα κύρια χαρακτηριστικά που ενδιαφέρουν τους επενδυτές προκειμένου να προχωρήσουν σε τέτοιου είδους ΞΑΕ είναι η ποιότητα του τεχνολογικού, επιστημονικού και εκπαιδευτικού υπόβαθρου της χώρας επένδυσης, καθώς το υψηλό επίπεδο δεξιοτήτων και εξειδίκευσης του εργατικού δυναμικού. 4. Αναζήτηση αποτελεσματικότητας (efficiency-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση η επενδύτρια επιχείρηση πραγματοποιεί ΞΑΕ με σκοπό την εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας που προκύπτουν από την υψηλή εξειδίκευση σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι της αλυσίδας αξίας (value chain). Η επενδύτρια επιχείρηση σπάει και μοιράζει την παραγωγική της διαδικασία σε Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 8

9 διαφορετικές γεωγραφικές τοποθεσίες, εκμεταλλευόμενη το χαμηλό κόστος παραγωγής και ειδικά το χαμηλό εργατικό κόστος. Έτσι, κατακερματίζει κάθετα την παραγωγή της αποσκοπώντας να μεγιστοποιήσει τα οφέλη που προκύπτουν από τις διεθνείς διαφορές κόστους των παραγωγικών συντελεστών. Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει αυτού του είδους τις ΞΑΕ είναι η ανταγωνιστικότητα της τοπικής βιομηχανίας και η δυνατότητά της να παρέχει αξιόπιστες εργολαβίες και επιχειρηματικές συνεργασίες. Η πλειονότητα των χαρακτηριστικών ΞΑΕ που συγκεντρώνει μία γεωγραφική περιοχή συνήθως την κατατάσσει σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες. Ωστόσο, το προφίλ της περιοχής μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία από όλες τις παραπάνω κατηγορίες ή να στοχεύει, εκμεταλλευόμενη όλα τα πλεονεκτήματά της, να προσελκύσει ένα μίγμα των παραπάνω τύπων ΞΑΕ. Πλαίσιο ΙΙ. Εμπειρικά δεδομένα για την προσέλκυση ΞΑΕ στην Ελλάδα Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα εμπειρικές μελέτες, οι πολυεθνικές που έχουν διεισδύσει στην ελληνική αγορά, αναζητούν ελκυστικές εθνικές / τοπικές εμπορικές επωνυμίες ή/και καλά οργανωμένα δίκτυα αλυσίδας προσφοράς (Georgopoulos and Preusse 2006). Αυτό σημαίνει ότι, οι ξένες εταιρείες που δεσμεύονται σε ΞΑΕ στην Ελλάδα στοχεύουν κυρίως στην εξυπηρέτηση της τοπικής αγοράς και κατά συνέπεια έχουν ως κύριο κριτήριο και κίνητρο το μέγεθος της αγοράς και την καταναλωτική ζήτηση (Pantelidis and Nikolopoulos 2008). Αυτό μας επιτρέπει να διεξάγουμε το συμπέρασμα ότι (τουλάχιστον μέχρι σήμερα) η Ελλάδα προσελκύει επενδύσεις που κατά κύριο λόγο αναζητούν αγορές (δηλ. market seeking τύπου ΞΑΕ). Σύμφωνα με πιο πρόσφατες εμπειρικές μελέτες (Petrakou 2013), οι κύριοι προσδιοριστικοί παράγοντες για προσέλκυση επενδύσεων στις ελληνικές περιφέρειες είναι το μέγεθος της αγοράς, η γεωγραφική εγγύτητα σε άλλες αγορές, η ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού και η ύπαρξη οικονομιών «τοπικοποίησης» (localization economies). Ο τελευταίος παράγοντας αναφέρεται στη δημιουργία οικονομιών κλίμακας που προκύπτουν από τα πλεονεκτήματα της συγκέντρωσης (επιχειρήσεων και απασχόλησης) σε ένα συγκεκριμένο κλάδο σε τοπικό επίπεδο (δηλ. θετικές εξωτερικότητες που προκύπτουν από π.χ. την υψηλή εξειδίκευση της εργασίας, τις χαμηλότερες τιμές εισροών και τη διάχυση της γνώσης και τεχνογνωσίας). Τα χαρακτηριστικά της χώρας υποδοχής (δηλ. της χώρας άμεσης επένδυσης) που δύναται να επηρεάσουν την προσέλκυση ΞΑΕ είναι πολλά. Σύμφωνα με το UNCTAD 1 (1998) αυτά μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις ευρείες κατηγορίες: (α) πολιτικό και κανονιστικό πλαίσιο για ΞΑΕ (β) οικονομικό περιβάλλον και (γ) βαθμός διευκόλυνσης της επιχειρηματικότητας. Οι παράγοντες αυτοί ανά κατηγορία παρουσιάζονται αναλυτικά στον παρακάτω πίνακα. Σημειώνεται ότι, οι παράγοντες του οικονομικού περιβάλλοντος παρουσιάζονται ανά τύπο κινήτρων για ΞΑΕ (έτσι όπως αναλύθηκαν παραπάνω). 1 United Nations Conference on Trade and Development Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 9

10 Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά της χώρας υποδοχής που επηρεάζουν την προσέλκυση ΞΑΕ Α. Πολιτικό και κανονιστικό πλαίσιο Οικονομική, πολιτική και κοινωνική σταθερότητα Κανόνες που αφορούν την είσοδο και τη λειτουργία των επιχειρήσεων Κανονιστικό πλαίσιο για τις θυγατρικές εταιρείες Το γενικό νομικό πλαίσιο που ρυθμίζει τη δομή και τη λειτουργία των αγορών (π.χ. πολιτικές ανταγωνισμού και συγχωνεύσεων και εξαγορών, εταιρική φορολογία, δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, κλπ.) Διεθνείς συμφωνίες για ΞΑΕ Πολιτικές ιδιωτικοποίησης Πολιτικές εμπορίου (δασμολογικά και μη-δασμολογικά εμπόδια) και η συνοχή τους με τις πολιτικές για ΞΑΕ Β. Οικονομικό περιβάλλον Β.1 Αναζήτηση φυσικών πόρων (resource seeking) Διαθεσιμότητα φυσικών πόρων (π.χ. πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ορυκτά και μέταλλα, πρώτες ύλες, αγροτική γη κλπ.) Φυσικές υποδομές (λιμάνια, δρόμοι, ενέργεια, τηλεπικοινωνίες) Β.2 Αναζήτηση αγορών (market seeking) Μέγεθος αγοράς και κατά κεφαλήν εισόδημα Ρυθμός ανάπτυξης αγοράς (κυρίως δυναμική ανάπτυξης) Πρόσβαση σε περιφερειακές και διεθνείς αγορές Τοπικά χαρακτηριστικά ζήτησης (καταναλωτικών προτιμήσεων) Δομή αγορών (π.χ. βαθμός συγκέντρωσης, εμπόδια εισόδου, τιμολογιακές πολιτικές) Β.3 Αναζήτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος (strategic asset seeking) Εξειδίκευση εργασίας και ποιότητα εκπαιδευτικού υπόβαθρου (π.χ. σχολεία, κολέγια, πανεπιστήμια κλπ.) Ποιότητα υποδομών τεχνολογίας και Έρευνας & Ανάπτυξης (Ε&Α) (π.χ. ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια, ΤΠΕ κλπ.) Συνεργατικοί σχηματισμοί (clusters) καινοτομίας Β.4 Αναζήτηση αποτελεσματικότητας (efficiency seeking) Κόστος και παραγωγικότητα εργασίας Κόστος πρώτων υλών και ενδιάμεσων προϊόντων Κόστος μεταφοράς και επικοινωνίας (από / προς και εσωτερικά στην χώρα υποδοχής) Κόστος χρηματοδότησης Υποδομή βιομηχανίας (π.χ. εργολαβίες και επιχειρηματικές υπηρεσίες, προμηθευτές, συνεργατικοί σχηματισμοί κλπ.) Γ. Βαθμός διευκόλυνσης της επιχειρηματικότητας Προώθηση επενδύσεων Κίνητρα επενδύσεων (φορολογικά και χρηματοοικονομικά) Κόστη που σχετίζονται με τη διαφθορά και τη γραφειοκρατία Κοινωνικές παροχές (π.χ. ποιότητα ζωής) Υποστηρικτικές υπηρεσίες Ενθάρρυνση δικτυώσεων και συνεργατικών σχηματισμών Κοινωνικό κεφάλαιο Πηγή: UNCTAD 1998 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 10

11 Εμπειρικά, όλοι οι παραπάνω παράγοντες (Πίνακας 1) προκύπτει να έχουν έως έναν βαθμό σχέση με την δημιουργία ΞΑΕ. Ωστόσο, η εξαγωγή κοινών συμπερασμάτων σχετικά με τη βαρύτητα των παραπάνω παραγόντων βάσει εμπειρικών δεδομένων και εφαρμογών είναι εξαιρετικά δύσκολη και σε κάποιο βαθμό μη αξιόπιστη. Μπορούμε ωστόσο να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι, οι παράγοντες που φαίνεται συχνότερα να προκύπτουν ως σημαντικοί (και σημαντικότεροι) σε βάθος χρόνου, βάσει πολλών μελετών είναι (Petrakou 2013, European Commission 2012): η γεωγραφική θέση της χώρας το μέγεθος και η ανάπτυξη (κυρίως η προοπτική ανάπτυξης) της τοπικής αγοράς, η ευκολία πρόσβασης σε περιφερειακές και διεθνείς αγορές, το πολιτικό και μακροοικονομικό περιβάλλον της χώρας προορισμού (ρυθμός ανάπτυξης, πληθωρισμός, πιστοληπτική ικανότητα) η ύπαρξη προμηθευτών και επιχειρηματικών συνεργατών στην τοπική αγορά (δηλ. μία καλή αλυσίδα προσφοράς) τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού, φορολογία και σταθερότητα φορολογικού συστήματος θεσμικοί παράγοντες (γραφειοκρατία, απονομή δικαιοσύνης, διαφθορά, καθυστερήσεις στη λήψη αποφάσεων) Όπως είναι αναμενόμενο, παρατηρείται κάποια διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων ανά επίπεδο γεωγραφικού προορισμού (δηλ. ομάδα χωρών, χώρα, περιφέρεια, πόλη κ.λ.π.). Βάσει πρωτογενούς έρευνας του UNCTAD το 2009 σε επιχειρήσεις/επενδυτές ανά τον κόσμο οι πιο σημαντικοί προσδιοριστικοί παράγοντες για επενδύσεις σε χώρες της ΕΕ-15 ήταν το μέγεθος της αγοράς και το σταθερό επενδυτικό περιβάλλον (Πίνακας 2). Αντίστοιχα, σε χώρες της ΕΕ-12, τον πιο καθοριστικό ρόλο στην προσέλκυση επενδύσεων προκύπτει να παίζει η ανάπτυξη (και προοπτική) της αγοράς και ακολουθούν (ισόβαθμα) το εργατικό κόστος, η διαθεσιμότητα εξειδικευμένης εργασίας, το σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον και το μέγεθος της αγοράς. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 11

12 Πίνακας 2. Παράγοντες ελκυστικότητας για ΞΑΕ ανά τοποθεσία: η επιχειρηματική άποψη Χαρακτηριστικά Όλες οι χώρες ΕΕ-15 ΕΕ-12 Μέγεθος τοπικής αγοράς 21% 20% 12% Ρυθμός και προοπτική ανάπτυξης της τοπικής αγοράς 20% 12% 19% Σταθερότητα επενδυτικού περιβάλλοντος 10% 19% 12% Πρόσβαση σε αγορές 10% 11% 7% Εργατικό κόστος 9% ΜΔ 12% Διαθεσιμότητα εξειδικευμένης εργασίας 9% 11% 12% Πρόσβαση σε φυσικούς πόρους 6% 4% 8% Πρόσβαση σε κεφάλαιο (χρηματοδότηση) 2% 6% 2% Κίνητρα, αποτελεσματικότητα κυβέρνησης 5% 11% 6% Ακολουθία του ηγέτη (follow the leader) 4% 3% 3% Σύνολο 100% 100% 100% ΜΔ: Μη διαθέσιμο Σημείωση: Στον πίνακα παρουσιάζονται οι απαντήσεις των επιχειρήσεων (ως %) για τους κύριους προσδιοριστικούς παράγοντες για ΞΑΕ την περίοδο Πηγή: UNCTAD s World Investment Prospect Survey (2009) Διάγραμμα 1. Παράγοντες που καθιστούν μία ευρωπαϊκή πόλη ελκυστική για ΞΑΕ: η επιχειρηματική άποψη 45% Σύνολο απαντήσεων: 808 επιχειρηματίες 40% 38% Διεθνής επιχειρηματική κουλτούρα 35% 30% 25% 20% 20% 18% 18% 15% 10% 14% 12% 10% 10% 9% 8% 5% 0% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2014) Επιπλέον προσδιοριστικοί (και κυρίως ποιοτικοί) παράγοντες ΞΑΕ προκύπτουν όταν εξετάζεται η ελκυστικότητα των ευρωπαϊκών πόλεων ως ιδανικές τοποθεσίες επενδύσεων. Βάσει πρωτογενούς έρευνας που πραγματοποιήθηκε από την Ernst and Young σχετικά με την ελκυστικότητα της Ευρώπης Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 12

13 για ΞΑΕ το 2014 (Ernst and Young 2014), η κουλτούρα και το προφίλ των υφιστάμενων επιχειρήσεων και επιχειρηματιών της τοπικής αγοράς φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, οι επενδυτές εκτιμούν ότι η ύπαρξη διεθνούς επιχειρηματικής κουλτούρας στην τοπική οικονομία αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα προσέλκυσης επενδύσεων σε αυτήν, καθώς η δημιουργία της προκύπτει από τη σύνθεση πολλών ευνοϊκών για την επιχειρηματικότητα συνθηκών και υποδηλώνει την επικράτηση μιας ιδιαίτερα θετικής αντίληψης και νοοτροπίας αναφορικά με την προσέλκυση επενδυτών. Πολύ κοντά στην κατάταξη βρίσκεται και η φήμη των τοπικών εταιρειών και επιχειρηματικών προσωπικοτήτων, ενισχύοντας την άποψη ότι η προσέλκυση ΞΑΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την δημιουργία κατάλληλων προσδοκιών και θετικών συνολικών απόψεων για την τοπική οικονομία, στο μυαλό των πιθανών επενδυτών. Ακολουθούν (ισόποσα) η εξειδικευμένη εργασία και τα προγράμματα υποδομής που διαθέτει η πόλη (διάγραμμα 1). 2.2 Ξένες Άμεσες Επενδύσεις βάσει της ευρωπαϊκής και διεθνούς εμπειρίας Tο 2014 χαρακτηρίζεται από μείωση του παγκόσμιου ρυθμού ανάπτυξης και συρρίκνωση των ΞΑΕ σε διεθνές επίπεδο. Ειδικότερα, εκτιμάται ότι σε παγκόσμιο επίπεδο οι εισροές των ΞΑΕ διαμορφώθηκαν σε $1,26 τρισ., σημειώνοντας μείωση κατά 8% έναντι του προηγούμενου έτους (UNCTAD 2015). Βάσει της τελευταίας σχετικής έρευνας της Ernst and Young 2, αυτό που χαρακτηρίζει πιο έντονα την τρέχουσα επενδυτική συμπεριφορά (όσον αφορά την υλοποίηση ΞΑΕ) είναι η τάση των επενδυτών να επιλέγουν περιοχές που τους προσφέρουν μεγαλύτερη ασφάλεια. Ειδικά για την Ευρώπη, ως μεγαλύτερα εμπόδια για την υλοποίηση ΞΑΕ προκύπτουν η υπερβολική γραφειοκρατία (20%) και οι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης (17%), ενώ ακολουθούν οι γεωπολιτικές αναταραχές στα σύνορά της (11%) και τα μεγάλα δημόσια ελλείμματα που παρουσιάζουν κάποιες χώρες της (10%). Παρά τα καλά εντοπισμένα προβλήματα που παρουσιάζει, η Ευρώπη καταγράφει αξιοσημείωτες επιδόσεις σε όρους προσέλκυσης επενδύσεων την τελευταία διετία, γεγονός που υποδηλώνει έως ένα βαθμό την ανάκτηση της εμπιστοσύνης των επενδυτών προς αυτήν. Η θετική αυτή συμπεριφορά της διεθνούς επενδυτικής κοινότητας φαίνεται να προεξοφλεί τις προσδοκίες για μία ανοδική πορεία της οικονομίας της Ευρώπης στο άμεσο μέλλον. Ειδικότερα, η αξία των εισερχόμενων ΞΑΕ στην Ευρώπη εκτιμάται ότι αυξήθηκε κατά 36% το 2014 ($305 δισ.) έναντι του 2013, κατέχοντας το 24% των παγκόσμιων εισροών (UNCTAD 2015). Μικρότερης έντασης αλλά ίδιας κατεύθυνσης είναι και η τάση των ΞΑΕ στην Ευρώπη μετρούμενη σε όρους αριθμού υλοποιούμενων έργων (projects) και δημιουργίας απασχόλησης (θέσεων εργασίας) 2 Η έρευνα πραγματοποιήθηκε το 2015 σε δείγμα 808 επιχειρηματιών σε διεθνές επίπεδο (βλ. βιβλιογραφία Ernst and Young 2015). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 13

14 Δυτική Ευρώπη Βόρεια Αμερική Κίνα Κεν. & Ανατ. Ευρώπη Ινδία Βραζιλία Ρωσία Δυτική Ευρώπη Βόρεια Αμερική Κίνα Κεν. & Ανατ. Ευρώπη Ινδία Βραζιλία Ρωσία 2 η Μελέτη Προσδιορισμού Αγορών Στόχων για την (βλ. διάγραμμα 2). Το αποτέλεσμα είναι πιο εντυπωσιακό αν λάβει κανείς υπόψη την πτωτική γενική τάση των ΞΑΕ σε παγκόσμιο επίπεδο. Διάγραμμα 2. ΞΑΕ στην Ευρώπη: αριθμός έργων και θέσεις εργασίας ,0 170,4 +12% 166,3 185, ,4 +10% Αριθμός έργων Δημιουργούμενες θέσεις εργασίας (σε χιλιάδες) Σημείωση: οι δημιουργούμενες θέσεις εργασίας μετρούνται στον δεξιό άξονα. Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Διάγραμμα 3. Δημοφιλέστερες περιοχές για υλοποίηση επενδύσεων (ίδρυση εγκαταστάσεων) 60% Σύνολο απαντήσεων: 808 επιχειρηματίες 50% 45% 44% 50% 40% 39% 38% 30% 31% 29% 28% 20% 10% 17% 13% 19% 18% 14% 11% 0% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Η Δυτική Ευρώπη αναδεικνύεται η δημοφιλέστερη περιοχή για ΞΑΕ τόσο το 2015 όσο και το 2014 σε διεθνές επίπεδο, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η Κίνα δεν αποτελεί πλέον τον Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 14

15 σημαντικότερο ανταγωνιστή της, αλλά (με μικρή διαφορά) η Βόρεια Αμερική (διάγραμμα 3). Η αλλαγή αυτή εκτιμάται ότι οφείλεται εν μέρει στην μείωση της ελκυστικότητας που παρουσιάζει η Κίνα σε όρους κόστους εργασίας τα τελευταία χρόνια 3, καθώς και στα οφέλη που προκύπτουν στην Βόρεια Αμερική λόγω της φθηνής ενέργειας (που συμβάλει στην οικονομική ανάρρωση της περιοχής) και της αισιοδοξίας που χαρακτηρίζει τις επιχειρηματικές προσδοκίες. Εντυπωσιακή είναι και η επίδοση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), η οποία συγκέντρωσε το 2014 ΞΑΕ αξίας $267 δισ., δηλ. κατά 13% περισσότερες έναντι του Σε επίπεδο ευρωπαϊκών χωρών, το Ην. Βασίλειο κατέχει την πρώτη θέση, προσελκύοντας 887 επενδύσεις το 2014, οι οποίες αντιστοιχούν σε νέες θέσεις εργασίας. Ακολουθεί η Γερμανία με 763 ΞΑΕ (και θέσεις εργασίας) και η Γαλλία με 608 ΞΑΕ (και θέσεις εργασίας) την ίδια χρονιά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αυτή κατάταξη των ευρωπαϊκών χωρών παραμένει σταθερή σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά (2013). Διάγραμμα 4. Οι 10 σημαντικότερες ευρωπαϊκές χώρες συγκέντρωσης ΞΑΕ ( ) % % % % 5% 300 0% % - -10% Αριθμός έργων (ΞΑΕ) 2014 % μεταβολή Σημείωση: οι ποσοστιαίες μεταβολές (%) μετρούνται στον δεξιό άξονα. Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Σε χαμηλότερο περιφερειακό επίπεδο, το Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο εξακολουθούν να είναι οι δημοφιλέστερες ευρωπαϊκές πόλεις για υλοποίηση ξένων επενδύσεων. Ανάμεσα στις τρεις, το Βερολίνο παρουσιάζει την εντυπωσιακότερη βελτίωση, καθώς η δημοτικότητά του ανέβηκε κατά 4 ποσοστιαίες μονάδες στην γνώμη των επενδυτών. Σε αυτήν την βελτίωση εκτιμάται ότι συνέβαλε η κυρίαρχη οικονομική και πολιτική θέση της πόλης στην ΕΕ και ο σημαντικός ρόλος της στη 3 Η μέση ετήσια μισθολογική αύξηση στον τομέα της μεταποίησης στην Κίνα εκτιμάται σε περίπου 14% την πενταετία (National Bureau of Statistics of China, 2014). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 15

16 διαμόρφωση των ευρωπαϊκών δεδομένων, ο ισχυρός τομέας μηχανικής που έχει, η ανάδειξη του Silicon Allee 4 σε δυναμικό κόμβο για Internet startups επιχειρήσεις, καθώς και η διοργάνωση διεθνών εκδηλώσεων, συμπεριλαμβανομένων εμπορικών εκθέσεων. Το κύριο ωστόσο χαρακτηριστικό που καθιστά και τις τρεις αυτές ευρωπαϊκές πόλεις ελκυστικές για ΞΑΕ είναι η καλλιέργεια και επικράτηση γενικά μιας διεθνούς επιχειρηματικής κουλτούρας στην τοπική επιχειρηματική κοινότητα, το οποίο είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων και συνδυαστικών διαδικασιών. Διάγραμμα 5. Οι 10 δημοφιλέστερες ευρωπαϊκές πόλεις για ξένες επενδύσεις ( ) 60% Σύνολο απαντήσεων: 808 επιχειρηματίες 5% 4% 50% 52% 3% 40% 2% 1% 30% 0% 20% 29% 28% -1% -2% 10% 0% 11% 7% 7% 7% 6% 6% 4% -3% -4% -5% % θετικών απαντήσεων % μεταβολή Σημείωση: οι ποσοστιαίες μεταβολές (%) μετρούνται στον δεξιό άξονα. Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Όσον αφορά το είδος των επενδύσεων, σαφές προβάδισμα την τελευταία διετία έχουν τα έργα λογισμικού, υποδηλώνοντας τον έντονο τεχνολογικό χαρακτήρα των σύγχρονων ΞΑΕ σε διεθνές επίπεδο. Το 2014 οι επενδύσεις σε λογισμικό κάλυπταν το 15% των συνολικών ΞΑΕ στην Ευρώπη, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 27% έναντι του Ο κύριος επενδυτής σε έργα λογισμικού στην Ευρώπη είναι παραδοσιακά οι ΗΠΑ (40% των συνολικών σχετικών επενδύσεων), ενώ η αντίστοιχη κύρια ευρωπαϊκή χώρα υποδοχής είναι το Ην. Βασίλειο (συγκεντρώνοντας το 31% των υλοποιούμενων ΞΑΕ λογισμικού). Τα δυνατά σημεία του Ην. Βασιλείου που έχουν συντελέσει σε αυτήν την πρωτιά, εκτιμάται ότι είναι η ύπαρξη μιας μεγάλης δεξαμενής διεθνών «ταλέντων», καθώς και το γεγονός ότι έχει ήδη συγκεντρώσει (γεωγραφικά) τους κόμβους των ηγέτιδων επιχειρήσεων λογισμικού (Google, Facebook) στην περιοχή της Ευρώπης, τη Μέσης Ανατολής και Αφρικής (ΕΜΕΑ). 4 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 16

17 Διάγραμμα 6. Οι 10 σημαντικότεροι κλάδοι συγκέντρωσης ΞΑΕ στην Ευρώπη (αριθμός έργων 2014 και μεταβολές ) Λογισμικό % Υπηρεσίες προς επιχειρήσεις % Μηχανήματα και μηχανολογικός εξοπλισμός Αυτοκινητοβιομηχανία % +18% Τρόφιμα Χρηματοοικονομικές υπηρεσίες % +37% Χημικά Φάρμακα Ηλεκτρική ενέργεια % +41% +13% Πλαστικά και ελαστικά προϊόντα % Σημείωση: Τα μεγέθη αφορούν των αριθμό ΞΑΕ για το 2014 και τα ποσοστά τις % μεταβολές του αριθμού των ΞΑΕ την περίοδο Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Διάγραμμα 7. Οι σημαντικότεροι επενδυτές στην περιοχή της Ευρώπης (βάσει αριθμού ΞΑΕ, 2014) Καναδάς 2% Λοιπές 12% Κίνα 5% Ιαπωνία 5% Ευρώπη 51% ΗΠΑ 25% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Οι κύριοι επενδυτές στην Ευρώπη προέρχονται από την ίδια την Ευρώπη. Ειδικότερα εκτιμάται ότι, οι 10 από τους 15 σημαντικότερους επενδυτές στην περιοχή είναι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Η τάση αυτή είναι κατανοητή δεδομένου ότι πρωταρχικός σκοπός των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων από την Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 17

18 ίδρυση της Ενιαίας Αγοράς είναι η ολοκλήρωση των λειτουργιών τους και σε γεωγραφικό επίπεδο. Παρόλα αυτά, οι αμερικανικές επιχειρήσεις (ΗΠΑ) εξακολουθούν να αποτελούν τον κυριότερο επενδυτή στην Ευρώπη σε επίπεδο χώρας. Βάσει της έρευνας της Ernst and Young (2015) οι κυριότεροι παράγοντες που καθιστούν την Ευρώπη ελκυστική είναι το σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον της, η υψηλή ικανότητα που διαθέτει σε έρευνα και καινοτομία και το μεγάλο μέγεθος της αγοράς της. Αξιοσημείωτο είναι ότι, το σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον (λόγω της σύνδεσής του με το σταθερό και διαφανές πολιτικό και κανονιστικό περιβάλλον) υποδηλώνεται ως ο σημαντικότερος παράγοντας προσέλκυσης επενδυτών γενικά. Διάγραμμα 8. Παράγοντες προσέλκυσης ΞΑΕ και σύνδεσή τους με την Ευρώπη (επιχειρηματική άποψη) Σύνολο απαντήσεων: 808 επιχειρηματίες Επίπεδο εξειδίκευσης ανθρώπινου δυναμικού 22% 19% Υψηλή αγοραστική δύναμη Κόστος εργασίας 24% 31% Πολυμορφία & ποιότητα ανθρώπινου δυναμικού Συμβολή στην αύξηση παραγωγικότητας 29% 31% Μέγεθος αγοράς Υποδομές μεταφορών & αποθήκευσης Τοπική αγορά Σταθερότητα και διαφάνεια πολιτικού & κανονιστικού περιβάλλοντος 30% 37% 46% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 35% 49% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ικανότητα για έρευνα & ανάπτυξη Σταθερό & προβλέψιμο επιχειρηματικό περιβάλλον (α) παράγοντες προσέλκυσης ΞΑΕ γενικά (β) παράγοντες προσέλκυσης ΞΑΕ στην Ευρώπη Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Διάγραμμα 9. Κλάδοι που προβλέπεται να αποτελέσουν κινητήριες δυνάμεις για την ανάπτυξη της Ευρώπης Σύνολο απαντήσεων: 808 επιχειρηματίες ΤΠΕ 31% Φαρμακοβιομηχανία & βιοτεχνολογία Ενέργεια 24% 25% B2B υπηρεσίες (εκτός χρηματοοικονομικών) Τραπεζικές, χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες 20% 21% Μεταφορές & αυτοκινητοβιομηχανία Καθαρή τεχνολογία 18% 18% Καταναλωτικά αγαθά Εφοδιαστική αλυσίδα (logistics) 12% 13% Ακίνητη περιουσία & κατασκευές 7% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 18

19 Όσον αφορά τις προσδοκίες για την μελλοντική γεωγραφική συγκέντρωση των ΞΑΕ, το 59% των επενδυτών πιστεύουν ότι η ελκυστικότητα της Ευρώπης θα βελτιωθεί περαιτέρω στα επόμενα τρία χρόνια (κατά ~ 3 ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με το 2014) προσελκύοντας ακόμα περισσότερες ξένες επενδύσεις. Αναφορικά με την κλαδική συγκέντρωσή τους, αυτή εκτιμάται ότι θα συνεχίσει να είναι έντονη στους κλάδους υψηλής προστιθέμενης αξίας, όπως στον κλάδο των ΤΠΕ, της φαρμακοβιομηχανίας και της καθαρής τεχνολογίας. Η εν λόγω εκτίμηση ενισχύει ακόμα περισσότερο την άποψη ότι η ψηφιακή τεχνολογία καθοδηγεί μαζικά, τις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές στην Ευρώπη. Η ραγδαία ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας και ο καθοριστικός της ρόλος στην διαμόρφωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στην Ευρώπη, εκτιμάται ότι θα αυξήσει την ζήτηση για ανθρώπινο δυναμικό με τεχνολογικές δεξιότητες και την αναζήτηση «ταλέντων» από τη διεθνή αγορά εργασίας. Επιπλέον, οι διασυνοριακές επιχειρήσεις είναι αποδεδειγμένο ότι λειτουργούν με πολιτισμικά ποικιλόμορφο προσωπικό, το οποίο διαθέτει διεθνή εμπειρία και εξειδίκευση. Κατά συνέπεια, η βελτίωση και διευκόλυνση της κινητικότητας του ανθρώπινου δυναμικού, εκτιμάται ότι θα πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό μελλοντικό στόχο για τις ευρωπαϊκές χώρες. Διάγραμμα 10. Μέτρα για την βελτίωση της κινητικότητας του διεθνούς υψηλά εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού Προώθηση διεθνών σχημάτων πρακτικής άσκησης φοιτητών εντός και εκτός Ευρώπης 37% Εισαγωγή fast-track διαδικασιών για την έκδοση αδειών εργασίας για υψηλά εξειδικευμένους απασχολούμενους 33% Ανάπτυξη καινοτόμων συμπράξεων ιδιωτικού-δημόσιου τομέα που θα παρέχουν ευκαιρίες εργασίας σε υψηλά εξειδικευμένους απασχολούμενους 30% Δημιουργία ειδικών σχημάτων για την εύρεση και πρόσληψη διεθνών "ταλέντων" σε τομείς που η Ευρώπη υστερεί 25% Δημιουργία πιο ανταγωνιστικών φορολογικών σχημάτων για τους ομογενείς 21% Ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής επικοινωνιακής πολιτικής με στόχο την προσέλκυση διεθνών "ταλέντων" 17% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2015) Μεγάλο μέρος της επενδυτικής κοινότητας εκτιμά ότι το εν λόγω ανθρώπινο δυναμικό θα πρέπει να προσεγγιστεί αρκετά νωρίς, εξ ου και το 37% των ερωτηθέντων επιχειρηματιών στην σχετική έρευνα της Ernst and Young (2015) βρίσκει απαραίτητη την προώθηση σχημάτων πρακτικής άσκησης για φοιτητές εντός και εκτός Ευρώπης. Άλλες προτεινόμενες λύσεις βάσει των αποτελεσμάτων της εν λόγω έρευνας είναι η εισαγωγή fast-track διαδικασιών για την έκδοση αδειών εργασίας σε Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 19

20 ανθρώπους με υψηλή εξειδίκευση (συγκέντρωση 33% των απόψεων) και η ανάπτυξη καινοτόμων έργων με την σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα που θα παρέχουν ευκαιρίες εργασίας σε ανθρώπους με υψηλή εξειδίκευση (συγκέντρωση 30% των απόψεων). 2.3 Πλαίσιο ανάλυσης επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα και την Αθήνα Έχοντας υπόψη όλο το παραπάνω (ευρύ) πλαίσιο προσδιορισμού ελκυστικότητας μιας περιοχής για ΞΑΕ καθώς και την διεθνή εμπειρία και τάση, στο παρόν κεφάλαιο προχωράμε στην ανάλυση των σημαντικότερων παραγόντων που προσδιορίζουν το επενδυτικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και την Αθήνα. Δεδομένης της έκτασης και της ποικιλίας των παραγόντων, προς διευκόλυνση της ανάλυσης έχουμε ομαδοποιήσει τα πεδία ενδιαφέροντος σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: το ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον, την κοινωνική δομή και το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο της χώρας. Η εξέλιξη και προοπτική των ΞΑΕ είναι στενά συνυφασμένη με την ευρύτερη πορεία της εγχώριας οικονομίας, έτσι όπως αυτή περιγράφεται από μία σειρά μακροοικονομικών μεταβλητών και παραγόντων. Μία αναλυτική περιγραφή ωστόσο της μακροοικονομικής κατάστασης της χώρας ξεφεύγει από τα πλαίσια της παρούσας μελέτης, ενώ ταυτόχρονα έχει ήδη πραγματοποιηθεί εκτενώς στο παραδοτέο Β.5.7 «Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς». Στο παρόν κεφάλαιο, θα περιοριστούμε σε σύντομη ανάλυση συγκεκριμένων μεταβλητών και σε αναφορά συγκεκριμένων συμπερασμάτων (αντλώντας στοιχεία και από το προαναφερθέν παραδοτέο), εστιάζοντας (α) στους παράγοντες που προέκυψαν σημαντικότεροι βάσει της παραπάνω θεωρητικής και εμπειρικής ανασκόπησης, (β) σε μία κλαδική ανάλυση της οικονομίας (που θα βοηθήσει και στον μετέπειτα προσδιορισμό των κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος) και (γ) σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της Αθήνας - Αττικής (όπου αυτό είναι εφικτό βάσει διαθεσιμότητας στοιχείων) Ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον Κύριες εξελίξεις Έχοντας σημειώσει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης έως το 2007, η ελληνική οικονομία από το 2008 και μετά έχει εισέλθει σε περίοδο βαθιάς ύφεσης λόγω της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης και κυρίως των δημοσιονομικών ανισορροπιών της. Ως αποτέλεσμα, σε όρους Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) την περίοδο χαρακτηρίζεται από συνεχή συρρίκνωση με οριακή αύξηση το Αφορμές για την οικονομική αυτή κρίση υπήρξαν τα παράλληλα ελλείμματα της χώρας στα δημόσια οικονομικά της γενικής κυβέρνησης και στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών. Από το 2010 και μετά έχει ξεκινήσει προσπάθεια εξάλειψης αυτών των ελλειμμάτων, η οποία βασίστηκε σε μία σειρά περιοριστικών άμεσων και διαρθρωτικών μέτρων που συνδυάστηκαν με επίσημα δάνεια βοήθειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Πάντως, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 20

21 η τάση συρρίκνωσης του Ελληνικού ΑΕΠ εξομαλύνεται σταδιακά, με την ετήσια ελάττωση του ΑΕΠ να επιβραδύνεται ήδη από το Μάλιστα, το 2014 παρατηρείται για πρώτη φορά από το 2007 αύξηση του ΑΕΠ σε σχέση με το προηγούμενο έτος έστω και οριακά (κατά 0,8%). Διάγραμμα 11. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές ΑΕΠ και δείκτης οικονομικού κλίματος (σταθερές τιμές 2014 και προσωρινά στοιχεία για το ΑΕΠ) Σημείωση: Οι % μεταβολές του ΑΕΠ υπολογίζονται στον δεξιό άξονα, ενώ ο δείκτης οικονομικού κλίματος στον αριστερό. * Προσωρινά στοιχεία για ΑΕΠ (%) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ., ΙΟΒΕ / Eurostat Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής Συγκυρίας Σε όρους ΑΕΠ (σταθερές τιμές 2014) η ύφεση της ελληνικής οικονομίας σωρευτικά την τελευταία επταετία ( ) ξεπερνά το 25%, κατάσταση η οποία έχει αναμφίβολα επηρεάσει το κλίμα επιχειρηματικότητας και προσδοκιών, έτσι όπως αντικατοπτρίζεται στον γενικό δείκτη οικονομικού κλίματος του ΙΟΒΕ (Διάγραμμα 11). Η εγχώρια τελική ζήτηση μειώθηκε σωρευτικά περίπου κατά το 1/3 την εν λόγω επταετία, λόγω της μείωσης τόσο της ιδιωτικής και δημόσιας κατανάλωσης όσο και των επενδύσεων. Παράλληλα, η συμπίεση της εγχώριας ζήτησης και του κόστους εργασίας έχουν οδηγήσει σε αρνητικό πληθωρισμό της τάξεως του -0,9% για το 2013 και -1,4% για το 2014, γεγονός που ωφελεί τις κοινωνικές τάξεις με σταθερά εισοδήματα αλλά δυσχεραίνει την αποπληρωμή δανειακών υποχρεώσεων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Η βελτίωση του ΑΕΠ για το 2014 αντανακλάται σε όλα τα στοιχεία σύνθεσης του για το έτος αυτό. Ειδικότερα, η ιδιωτική κατανάλωση (που εξακολουθεί να συμμετέχει δυσανάλογα με το μεγαλύτερο ποσοστό στη διαμόρφωση του ΑΕΠ) αυξήθηκε κατά 1,3% το 2014 (έναντι -2% το 2013), η δημόσια κατανάλωση μειώθηκε κατά -0,9% (έναντι -6,5% το 2013) και οι επενδύσεις (ακαθάριστος σχηματισμός κεφαλαίου) με -2,2% (έναντι -16,5% το προηγούμενο έτος). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 21

22 Διάγραμμα 12. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές στοιχείων του ΑΕΠ (δημόσια και ιδιωτική κατανάλωση, επενδύσεις) (σταθερές τιμές 2014, προσωρινά στοιχεία) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ. Το 2015, οι αρχικές εκτιμήσεις για την πορεία της Ελληνικής οικονομίας ανέμεναν τα σημάδια ανάκαμψης να είναι ισχυρότερα, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η Ελλάδα έχει επιτύχει τη μεγαλύτερη και ταχύτερη δημοσιονομική προσαρμογή που έχει καταγραφεί ποτέ μεταξύ των οικονομιών του ΟΟΣΑ στη μεταπολεμική ιστορία. Αξίζει να αναφερθεί ότι, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2014 (European Commission 2014) εκτιμούσε ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης της Ελληνικής οικονομίας θα επιταχυνθούν το 2015 και το 2016 (ανερχόμενοι σε 2,9% και 3,7% αντίστοιχα). Ωστόσο για το 2015 οι προβλέψεις για την ανάπτυξη γίνονται συνεχώς δυσμενέστερες με τις τελευταίες εκτιμήσεις να είναι έντονα αρνητικές. Η αβεβαιότητα του α εξαμήνου λόγω των διαπραγματεύσεων με τους δανειστές έπληξε την οικονομική δραστηριότητα, ενώ η επιβολή ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων από τις 29 Ιουνίου, ο περιορισμός στις αναλήψεις καταθέσεων και το κλείσιμο των τραπεζών για 3 εβδομάδες εκτιμάται ότι θα έχουν ακόμα πιο σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο. Η υπογραφή συμφωνίας για τρίτο πακέτο στήριξης φαίνεται ότι δημιουργεί τάσεις σταθεροποίησης, ωστόσο η παραίτηση της κυβέρνησης και η προκήρυξη εκλογών καθώς και τα μέτρα λιτότητας που συνοδεύουν την υλοποίηση του τρίτου πακέτου στήριξης εκτιμάται ότι θα πλήξουν περαιτέρω την κατανάλωση και τις επενδύσεις με αρνητική επίδραση στο ΑΕΠ το 2015 και το Σε αυτό το κλίμα, η ώθηση της ελληνικής οικονομίας εκτιμάται ότι επαφίεται πολύ περισσότερο στην προσέλκυση επιχειρηματικών επενδύσεων και στην υλοποίηση εξαγωγών (βλ. πιο αναλυτικά πλαίσιο ΙΙΙ). Οι πρόσφατες εξελίξεις διαμορφώνουν έντονα πτωτικές τάσεις στις επιχειρηματικές προσδοκίες ειδικά κατά τον 7/2015, τόσο σε επίπεδο συνόλου οικονομίας, όσο και για καθέναν από τους 4 βασικούς επιμέρους τομείς δραστηριότητας. Η πτωτική πορεία του Χ.Α.Α. με ιδιαίτερα αρνητικές Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 22

23 διακυμάνσεις ειδικά κατά τον 8/2015 και κυρίως η προκήρυξη εθνικών εκλογών για τον 9/2015 αναμένεται να επηρεάσει ακόμα περισσότερο αρνητικά τις επιχειρηματικές προσδοκίες, τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον. Οι ενδείξεις σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας και μείωσης της απαισιοδοξίας την περίοδο αλλά και επιδείνωσης του επιχειρηματικού κλίματος από την έναρξη του 2015 αντανακλώνται και στους δείκτες οικονομικού κλίματος, επιχειρηματικών προσδοκιών και καταναλωτικής εμπιστοσύνης που παρακολουθεί ο ΙΟΒΕ για την Ελλάδα. Ειδικότερα, το 2014 ο δείκτης οικονομικού κλίματος για την Ελλάδα διαμορφώνεται σε 99,5 μονάδες (έναντι 90,8 για το 2013), αν και τα στοιχεία του πρώτου επταμήνου για το 2015 υποδεικνύουν υποχώρηση (ο μέσος όρος του δείκτη για το επτάμηνο διαμορφώνεται στις 94,2 μονάδες). Σε όλους τους επιμέρους δείκτες επιχειρηματικότητας (βιομηχανία, κατασκευές, λιανικό εμπόριο και υπηρεσίες) καταγράφεται κάμψη προσδοκιών για το πρώτο επτάμηνο του Διάγραμμα 13. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, ετήσια, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, ) * 1 Ο επτάμηνο Πηγές: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Αναλυτικότερα η μηνιαία εξέλιξη των δεικτών για το 2015 παρουσιάζεται στο επόμενο διάγραμμα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 23

24 Διάγραμμα 14. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, μηνιαία, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, Ιανουάριος Ιούλιος 2015) Πηγές: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης διαμορφώνεται σε αρνητικά επίπεδα το 2014 (-54 μονάδες), ωστόσο είναι αρκετά βελτιωμένος έναντι του 2013 (-69). Εντούτοις και παρά τις θετικές εξελίξεις κατά το πρώτο τρίμηνο του 2015, ο δείκτης επιδεινώνεται σημαντικά και με συνεχή ρυθμό από τον 4/2015, για να φθάσει να διαμορφώνεται στις -53 μονάδες τον 7/2015 (από -49 τον 1/2015). Διάγραμμα 15. Δείκτης εμπιστοσύνης καταναλωτών (Ελλάδα, εποχικά διορθωμένα στοιχεία)* Ιανουάριος Ιούλιος 2015 * Διαφορά σταθμισμένων ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων. Βλ. πιο αναλυτικά στον πίνακα Π3 του παραρτήματος. Πηγές: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 24

25 Όσον αφορά την ακόλουθη ανάλυση που αφορά και την περιφέρεια Αττικής, πρέπει να επισημανθεί ότι περισσότερα ελληνικά στατιστικά στοιχεία σε επίπεδο περιφέρειας δεν είναι διαθέσιμα πέρα του 2012, ενώ μακροοικονομικά στοιχεία σε επίπεδο πόλης (για την Αθήνα) δεν είναι διαθέσιμα. Ωστόσο, όντας η πρωτεύουσα της χώρας και καλύπτοντας το μεγαλύτερο κομμάτι της ελληνικής οικονομικής δραστηριότητας (βλ. επόμενη ενότητα αναλυτικά), η περιοχή της Αθήνας ακολουθεί πορεία παρόμοια της ελληνικής οικονομίας. Κατά συνέπεια, είναι αρκετά ασφαλές και σε κάποιο βαθμό αυτονόητο να θεωρήσουμε ότι όλες οι παραπάνω τάσεις της ελληνικής οικονομίας αντιπροσωπεύουν την ευρύτερη τάση της περιοχής της Αθήνας. Βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, η περιφέρεια της Αττικής κάλυψε το ήμισυ σχεδόν του ελληνικού εγχώριου προϊόντος το 2013 (48%) και διαμορφώθηκε σε 87,081 δισ. Διάγραμμα 16. ΑΕΠ: Αττική ως % του συνόλου της χώρας Αττική (ΑΕΠ, εκατ., τρέχουσες τιμές) *Προσωρινά στοιχεία. Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Σε όρους κατά κεφαλήν προϊόντος, το ΑΕΠ της Αττικής διαμορφώνεται παραδοσιακά σε υψηλότερα επίπεδα από το αντίστοιχο της χώρας, καθώς και της ΕΕ-28, αν και η τάση αυτή ανατρέπεται από το 201 και έπειτα, οπότε και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ευρώπης των 28 ξεπερνά το αντίστοιχο της Αττικής). Ειδικότερα, το 2013 το ΑΕΠ των κατοίκων της Αττικής διαμορφώθηκε σε 22,3 χιλ., την στιγμή που το αντίστοιχο για το σύνολο της χώρας ήταν 16,5 χιλ. και για την ΕΕ-28 26,6 χιλ. Η ετήσια μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Αττικής τη διετία ανήλθε σε -7,5% (σε τρέχουσες τιμές). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 25

26 Διάγραμμα 17. ΑΕΠ κατά κεφαλή (Ελλάδα, Αττική, ΕΕ-28, τρέχουσες τιμές, ) * Προσωρινά στοιχεία. Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί / Eurostat, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 26

27 Πλαίσιο ΙΙΙ. Προς ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο για την Ελλάδα Από το 2010 και μετά καταβάλλεται προσπάθεια μετάβασης της χώρας από το προηγούμενο αναπτυξιακό πρότυπο της περιόδου πριν το 2008, σε ένα νέο που έχει ως κύριο στόχο την δημιουργία ταχέων και διατηρήσιμων ρυθμών ανάπτυξης και την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας σε διεθνές επίπεδο. Στην προ κρίσης περίοδο, το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας βασίστηκε σε παράγοντες όπως υψηλή κατανάλωση, υπερδανεισμό και εσωστρέφεια. Η επενδυτική δραστηριότητα στην χώρα προσανατολίστηκε κυρίως στην εξυπηρέτηση της διογκούμενης μέσω του δανεισμού εγχώριας ζήτησης, με κύριο χαρακτηριστικό τις ιδιωτικές επενδύσεις στον κλάδο των κατοικιών. Αν και η εν λόγω ανάπτυξη συνέβαλε σημαντικά στην βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του ελληνικού πληθυσμού, είναι σαφές ότι το εν λόγω μοντέλο έχει εξαντλήσει τα όριά του και αποτελεί πλέον μη βιώσιμο τρόπο ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία. Το νέο μοντέλο ανάπτυξης για την Ελλάδα εκτιμάται ότι πρέπει κυρίως να βασιστεί στην ενδυνάμωση των παραγωγικών δυνατοτήτων της και στην ανάδειξη νέων πόλων έλξης κεφαλαίων και επενδύσεων. Στα πλαίσια αυτά, η δημιουργία ενός επιχειρηματικού κλίματος που θα ευνοεί την προσέλκυση ΞΑΕ αποτελεί προτεραιότητα για την ελληνική οικονομία. Το νέο αναπτυξιακό πρότυπο θα έχει στόχο τη δημιουργία μιας ανταγωνιστικής οικονομίας ανάλογης των ευρωπαϊκών και διεθνών βέλτιστων πρακτικών, που θα βασίζεται στην ύπαρξη υψηλής ποιότητας υποδομών (μεταφορές, τηλεπικοινωνίες κλπ.), στην παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών (τουριστικών, ιατρικών, πολιτιστικών κλπ.), σε καινοτόμες επενδύσεις και σε ρυθμιστικές βελτιώσεις με σκοπό τη διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας. Ειδικότερα, οι κύριοι άξονες του νέου αναπτυξιακού μοντέλου για την Ελλάδα μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Δημιουργία ενός πιο ευνοϊκού επιχειρηματικού περιβάλλοντος, μέσω της μείωσης της γραφειοκρατίας και της απλοποίησης των διαδικασιών, βάσει των διεθνών προτύπων Προσέλκυση ΞΑΕ μέσω της ενίσχυσης του θεσμικού πλαισίου που διέπει την προστασία επενδυτών Ενίσχυση της εξωστρέφειας και στροφή προς την παραγωγή διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών Δημιουργία ενός σταθερότερου φορολογικού πλαισίου με σαφή προσανατολισμό προς τη μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης επιχειρήσεων και φυσικών προσώπων Προώθηση της καινοτόμου επιχειρηματικότητας και των επενδύσεων στην τεχνολογία και την γνώση Ενεργοποίηση και αξιοποίηση του υψηλά καταρτισμένου και εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού της χώρας. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 27

28 Κλαδική ανάλυση Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στην περιφέρεια της Αττικής διαμορφώθηκε σε 83,7 δισ. το 2012 καλύπτοντας το 48,9% του συνόλου της χώρας ( 171,3 δισ. το ίδιο έτος). Το μεγαλύτερο μέρος της ΑΠΑ στην Αττική προέρχεται από τον τριτογενή τομέα (89% περίπου), ο οποίος καλύπτει το μεγαλύτερο ποσοστό του αντίστοιχου εθνικού τομέα (53% περίπου). Σε αναλυτικότερο επίπεδο, η κλαδική σύνθεση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ανάμεσα στην περιφέρεια της Αττικής και στο σύνολο της χώρας (Διάγραμμα 18), με τον τομέα Διαχείρισης ακίνητης περιουσίας να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο κομμάτι του περιφερειακού οικονομικού προϊόντος, με μικρή διαφορά από τον ευρύτερο τομέα του Εμπορίου μεταφορών και αποθήκευσης, τουρισμού και εστίασης, ο οποίος αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο κομμάτι του εθνικού οικονομικού προϊόντος. Ωστόσο, η Αττική φαίνεται να στρέφεται (όπως είναι αναμενόμενο) προς μιας πιο μοντέρνα δομή, συγκεντρώνοντας ελαφρώς μεγαλύτερα ποσοστά σε κλάδους υπηρεσιών όπως τις «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες», τις «Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες» και την «Ενημέρωση και επικοινωνία» (που περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες πληροφορικής και τεχνολογίας), Διάγραμμα 18. Κλαδική σύνθεση της ΑΠΑ στην Ελλάδα και την Αττική (2012, προσωρινά στοιχεία) Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Η ύφεση της ελληνικής οικονομίας έχει επηρεάσει αρνητικά όλους τους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας, με αποτέλεσμα όλοι να σημειώνουν αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης (σε όρους Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 28

29 ΑΠΑ) την τελευταία περίοδο, με εξαίρεση τον τομέα διαχείρισης ακίνητης περιουσίας, ενώ ο τομέας των κατασκευών καταγράφει τις μεγαλύτερες απώλειες. Διάγραμμα 19. Μέση ετήσια μεταβολή ΑΠΑ ανά κλάδο (Αττική, τρέχουσες τιμές, προσωρινά στοιχεία) Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Ως ένδειξη της κλαδικής εξειδίκευσης της Αττικής χρησιμοποιήσαμε τον συντελεστή εγκατάστασης (Location quotient) της Eurostat. Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, έχουμε υπολογίσει τον εν λόγω συντελεστή για την εξέταση της κλαδικής εξειδίκευσης της Αττικής τόσο σε όρους παραγόμενου προϊόντος (ΑΠΑ) όσο και σε όρους απασχόλησης. Στο παρόν κεφάλαιο, επικεντρωνόμαστε στην πρώτη περίπτωση (δηλ. σε όρους ΑΠΑ) ενώ στην επόμενη ενότητα που αναλύεται η κοινωνική δομή της χώρας αποτυπώνουμε τον συντελεστή εγκατάστασης της Αττικής βάσει απασχόλησης. Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται με τη διαίρεση του ποσοστού της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) ενός κλάδου στο σύνολο της οικονομίας μιας περιοχής με το ποσοστό της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) του κλάδου στο σύνολο της οικονομίας της χώρας. Έτσι, αν rχi, rχ, Χi, Χ αντιπροσωπεύουν την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στην περιφέρεια r, τη συνολική ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του Νομού r, την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στο σύνολο της χώρας, και την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) της εθνικής οικονομίας αντίστοιχα, τότε ο συντελεστής εγκατάστασης είναι: Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 29

30 LQ = rx i / r X X i / X Εάν ο δείκτης είναι μεγαλύτερος από το 1, η περιοχή έχει μεγαλύτερη αναλογικά ΑΠΑ (ή απασχόληση) σε αυτόν τον κλάδο έναντι της χώρας και θεωρείται ως πρώτη ένδειξη πως ο κλάδος στην περιοχή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα και κατά συνέπεια ευνοείται η εξωστρέφεια του. Αξίζει να σημειωθεί ότι στον πίνακα Π7 του παραρτήματος, ο συντελεστής εγκατάστασης παρουσιάζεται για διάφορες μητροπολιτικές περιοχές χωρών της ΕΕ, έτσι ώστε να διαμορφωθεί μια γενικότερη εικόνα για την κλαδική εξειδίκευση των ευρωπαϊκών πόλεων. Ωστόσο, μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης παρουσιάζει η εσωτερική σύγκριση των κλάδων στην Αττική. Σύμφωνα με τον συντελεστή εγκατάστασης (βάσει ΑΠΑ), η Αττική παρουσιάζει τη μεγαλύτερη κλαδική εξειδίκευση και κατά συνέπεια συγκριτικό πλεονέκτημα (έναντι της χώρας) στους κλάδους «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες» (1,49), «Ενημέρωση και επικοινωνία» (1,49), «Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες» (1,36) και «Διαχείριση ακίνητης περιουσίας» (1,21). Διάγραμμα 20. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει ΑΠΑ (2012) Πηγή:Eurostat Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 30

31 2.3.2 Κοινωνική δομή Κύριες εξελίξεις και χαρακτηριστικά Η μακρά περίοδος της ύφεσης και η προσπάθεια της δημοσιονομικής προσαρμογής της χώρας μέσω εφαρμογής μέτρων άμεσης απόδοσης (όπως π.χ. μειώσεις μισθών και συντάξεων, επιβολή έκτακτων φορολογικών εισφορών κ.λ.π.), αλλά και διαρθρωτικών αλλαγών στην αγορά εργασίας, πραγματοποιήθηκε όπως ήταν αναμενόμενο με μεγάλο κοινωνικό κόστος. Ως αποτέλεσμα η πορεία της ανεργίας από το 2008 και μέχρι το τέλος του 2012 βαίνει αυξανόμενη με υψηλό ρυθμό, οπότε σταθεροποιείται το 2013 και εν συνεχεία ακολουθεί μία μικρή διαχρονική πτώση, διαμορφούμενη σύμφωνα με τα πιο επίκαιρα στοιχεία σε 25,2% για το σύνολο της οικονομίας τον Ιούνιο του 2015 (μείωση κατά 6,2% σε σχέση με τον ίδιο μήνα του περασμένου έτους), αριθμώντας 1,21 εκατομμύρια ανέργους, με τους απασχολούμενους να φθάνουν τα 3,6 εκατομμύρια. Πάντως οι μεγάλες αλλαγές στα μεγέθη της απασχόλησης τα τελευταία έτη εκτιμάται ότι έχουν προκαλέσει διαφοροποιήσεις και σε διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της, με σημαντικότερο το γεγονός ότι η διάρθρωση ανά επάγγελμα έχει μεταβληθεί υπέρ των πιο ειδικευμένων. Σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις, το 2015 αναμένεται περαιτέρω υποχώρηση του ποσοστού ανεργίας, με αναδιάρθρωση της απασχόλησης σε πιο ευέλικτες μορφές εργασίας, ενώ και οι καταναλωτικές προσδοκίες για το επόμενο 12μηνο ειδικά για την ανεργία ακολουθούν αισθητή βελτίωση το τελευταίο διάστημα, με τον σχετικό δείκτη να ακολουθεί συνεχή ανοδική πορεία από τον 3/2015, οπότε και βρισκόταν στις 16 μονάδες, φθάνοντας τις 64 μονάδες τον 8/ Η περιφέρεια της Αττικής αποτελεί τον μεγαλύτερο «εργοδότη» της χώρας, συγκεντρώνοντας περίπου το 37% του συνολικού εργατικού δυναμικού (1,4 εκατ. άτομα περίπου) και φιλοξενώντας περίπου το 35% όλων των επιχειρήσεων. Ακολουθώντας την πορεία της ελληνικής οικονομίας, η ανεργία στην περιφέρεια της Αττικής βαίνει αυξανόμενη αν και για πρώτη φορά από το 2008 σημειώνει μείωση το 2014, διαμορφούμενη σε 27,3% του συνολικού πληθυσμού (από 28,7% το 2013). 5 Στατιστικό Δελτίο Οικονομικής Συγκυρίας, Ιούλιος Αύγουστος 2015, Έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 31

32 Διάγραμμα 21. Ποσοστό ανέργων που κατέχουν πτυχία τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (Ελλάδα και ΕΕ-28, ) Πηγή:Eurostat Όπως ήδη αναφέρθηκε, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού μιας περιοχής αποτελούν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες προσέλκυσης επενδύσεων. Παρά τις αρνητικές εξελίξεις και τις σημαντικές υστερήσεις στο μέγεθος της απασχόλησης λόγω των ιδιαίτερα δυσχερών συνθηκών της ελληνικής οικονομίας, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού τόσο στην περιφέρεια της Αττικής όσο και στο σύνολο της χώρας, εξακολουθούν να είναι ικανοποιητικά. Από τους περίπου 1,27 εκατ. ανέργους της Ελλάδας το 2014, εκτιμάται οι 256 χιλ. (20,1%) κατέχουν πτυχία τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (επίπεδα ISCED11 5-6). Αξίζει να σημειωθεί ότι, την ίδια στιγμή το αντίστοιχο ποσοστό για την ΕΕ-28 κυμαίνεται σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα και συγκεκριμένα στο 6,2%. Συνολικά, η αναλογία αποφοίτων ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης (επίπεδα ISCED11 3-8) στον πληθυσμό ηλικίας χρόνων ανέρχεται περίπου στο 68% για το σύνολο της χώρας. Ακόμα πιο ψηλά (στο 80%) ανέρχεται το εν λόγω μέγεθος για την περιφέρεια της Αττικής, ποσοστό που ξεπερνά τον αντίστοιχο μέσον όρο της ΕΕ 28 (76%). Το επίπεδο εκπαίδευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας της Αττικής κυμαίνεται όπως είναι αναμενόμενο σε επίσης αρκετά υψηλά επίπεδα. Ειδικότερα, το 2014 το 40% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας της Αττικής κατείχε τριτοβάθμια εκπαίδευση, ποσοστό υψηλότερο από το αντίστοιχο της ΕΕ-28 (31%). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 32

33 Διάγραμμα 22. Επίπεδο εκπαίδευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (Αττική, Ελλάδα, ΕΕ- 28, 2014) Πηγή:Eurostat, Labor Force Surveys Όσον αφορά την απασχόληση, από τους περίπου 3,7 εκατ. απασχολούμενους στην Ελλάδα, το 40% αυτών κατέχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (στοιχεία 2013), ποσοστό επίσης υψηλότερο από το αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (ΕΕ-28: 32,5%). Κατά τη διάρκεια της περιόδου η απασχόληση στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης αποτελούσε κατά μέσο όρο το 3,3% της συνολικής στην περιφέρεια της Αττικής, ποσοστό αρκετά υψηλότερο από το αντίστοιχο εθνικό (2%). Το εν λόγω μέγεθος παρουσίαζε τη συγκεκριμένη περίοδο έναν ισχυρό μέσο ρυθμό ανάπτυξης, της τάξης του 5%. Από το 2009 και έπειτα η μεγέθυνση της απασχόλησης στους τομείς υψηλής τεχνολογίας επιβραδύνεται, φθάνοντας ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης 2,9% για την Αττική και 3,2% για το σύνολο της Ελληνικής περιφέρειας, με τα επίπεδα απασχόλησης της Αττικής να είναι αρκετά υψηλότερα από τα αντίστοιχα εθνικά (4,6% έναντι 2,5% αντίστοιχα για το 2013). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, το εν λόγω ποσοστό της Αττικής κυμαίνεται σταθερά σε υψηλότερα επίπεδα και από το αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (ΕΕ-28 3,9% το 2013). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 33

34 Διάγραμμα 23. Ποσοστό απασχόλησης στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης (Ελλάδα, Αττική, ΕΕ-28) Πηγή:Eurostat Όσον αφορά την γλωσσομάθεια, (παράγοντας σημαντικός για τις ξένες επενδύσεις) σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία (Eurostat, 2011) το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού που γνωρίζει μία ξένη γλώσσα ανέρχεται σε 43%, ποσοστό υψηλότερο από το μέσο αντίστοιχο ευρωπαϊκό (ΕΕ-28: 36%). Τα σχετικά ποσοστά είναι υψηλότερα από τα αντίστοιχα μέσα ευρωπαϊκά, τόσο μεταξύ των απασχολούμενων (48% για την Ελλάδα έναντι 38% για την ΕΕ-28) όσο και μεταξύ των ανέργων (46% για την Ελλάδα έναντι 34% για την ΕΕ-28). Διάγραμμα 24. Επίπεδο γλωσσομάθειας: ποσοστό ατόμων με γνώση μίας ξένης γλώσσας (Ελλάδα, ΕΕ-28) Πηγή:Eurostat Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 34

35 Ο υψηλός βαθμός διαθεσιμότητας και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας ενισχύονται από το γεγονός ότι λόγω των περιοριστικών άμεσων και διαρθρωτικών μέτρων που έλαβε η χώρα στα πλαίσια της δημοσιονομικής της εξυγίανσης, το εργατικό κόστος υπέστη σημαντική μείωση. Σύμφωνα με τα τελευταία απολογιστικά στοιχεία για το 2014, το ωριαίο κόστος εργασίας (σύνολο βιομηχανίας, κατασκευών και υπηρεσιών εκτός δημόσιου τομέα) εκτιμάται σε 14,6 ανά επιχείρηση, την στιγμή που το μέσο αντίστοιχο ευρωπαϊκό ανέρχεται σε 24,6 (δηλ. μικρότερο κατά 41% περίπου και χαμηλότερο από 15 άλλες ευρωπαϊκές χώρες). Επίσης, η εφαρμογή των πρόσφατων μεταρρυθμίσεων αποβλέπουν σε μία πολύ πιο ελαστική αγορά εργασίας, με πιο ευέλικτα ωράρια (π.χ. άνοιγμα των καταστημάτων του λιανικού εμπορίου και τις Κυριακές) και αύξηση της κινητικότητας. Διάγραμμα 25. Ωριαίο κόστος εργασίας (ευρώ / επιχείρηση, χώρες ΕΕ-28, 2014) Πηγή:Eurostat Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 35

36 Πλαίσιο IV. Η Αθήνα ως ακαδημαϊκό και ερευνητικό κέντρο Η Αθήνα αποτελεί το κέντρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Σήμερα, στην περιφέρεια της Αττικής δραστηριοποιούνται οχτώ δημόσια πανεπιστήμια και τρία δημόσια τεχνολογικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, αποτελούμενα συνολικά από 129 τμήματα και περισσότερα από 260 μεταπτυχιακά προγράμματα. Τα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αττικής συγκεντρώνουν περισσότερους από προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές (S3 Smarty Specialization Platform, 2012). Όσον αφορά την ακαδημαϊκή έρευνα, εκτιμάται ότι περίπου διδακτορικές διατριβές εκπονούνται στα πανεπιστήμια της Αττικής, με μέσο ετήσιο ρυθμό νέων διδακτορικών περίπου 900 το χρόνο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η αναλογία διεθνών επιστημονικών δημοσιεύσεων της χώρας κυμαίνεται σε αρκετά υψηλά επίπεδα (620 δημοσιεύσεις/ εκατ. πληθυσμού) και υψηλότερα από τον αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (363 δημοσιεύσεις /εκατ. πληθυσμού) (EC, Innovation Union Scoreboard, 2015). Ανάμεσα στα πιο σημαντικά πανεπιστήμια της Αττικής, είναι το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο της Αθήνας (που αποτελεί και το παλαιότερο πανεπιστήμιο με μεγάλη εξειδίκευση σε ιατρική/βιοϊατρική, φαρμακευτική, οικονομική και νομική έρευνα), το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (με διεθνώς αναγνωρισμένη έρευνα σε τομείς ηλεκτρονικής/μικροηλεκτονικής, χημικής και μηχανολογικής μηχανικής και τεχνολογίες πληροφορικής), καθώς και το Πανεπιστήμιο του Πειραιά (που ειδικεύεται σε ναυτιλιακές σπουδές και logistics). Ο ηγετικός ρόλος της Αττικής στην εθνική ακαδημαϊκή έρευνα υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι 10 από τα 13 Εθνικά Δημόσια Ερευνητικά Κέντρα υπάρχουν και λειτουργούν εντός της περιφέρειας (S3 Smarty Specialization Platform, 2012). Τα εν λόγω κέντρα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ερευνητικών θεμάτων, όπως ιατρική/βιοϊατρική, τεχνολογίες πληροφορικής, ενέργεια, μικροηλεκτρονική, νανοτεχνολογία, πυρηνική και θεωρητική φυσική, κοινωνικοπολιτικές επιστήμες και θαλάσσια βιολογία. Η Αττική επίσης αποτελεί την πιο σημαντική περιοχή καινοτομίας του εθνικού συστήματος, συγκεντρώνοντας ένα δυσανάλογα μεγάλο αριθμό ερευνητικών δραστηριοτήτων και κονδυλίων σε Έρευνα & Ανάπτυξη (Ε&Α) σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η περιφέρεια της Αττικής συγκεντρώνει το 40% περίπου των εθνικών εξόδων σε E&A στην Ανώτερη Εκπαίδευση (HERD, Eurostat 2012) και το 52% περίπου των εθνικών εξόδων σε κυβερνητική Ε&Α (GOVERD, Eurostat 2011). Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων και κυβερνητικών και πολιτικών φορέων, η Αττική κατέχει περίπου το 48% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας που απασχολείται σε τομείς Επιστήμης και Τεχνολογίας (HRST, Eurostat 2013). Βάσει ακόμα πιο εξειδικευμένων στοιχείων, το ανθρώπινο δυναμικό της Αττικής που ανήκει στον πυρήνα της Επιστήμης και Τεχνολογίας (HRSTC) (δηλ. εργάζεται σε τομείς Επιστήμης και Τεχνολογίας και κατέχει και τριτοβάθμια εκπαίδευση) ανέρχεται στο 21,5% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού της, ποσοστό υψηλότερο και από το αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο (9,1%) (Eurostat 2013). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 36

37 Κλαδική ανάλυση Σε όρους απασχόλησης (όπως και σε όρους ΑΠΑ), η περιφέρεια της Αττικής παρουσιάζει παρόμοια δομή με το σύνολο της χώρας, με μεγάλη εξαίρεση (όπως είναι αναμενόμενο) τον τομέα της γεωργίας, δασοκομίας και αλιείας, όπου υστερεί σημαντικά. Η Αττική και πάλι παρουσιάζει μεγάλη συγκέντρωση ανθρώπινου δυναμικού σε σχέση με το σύνολο της Ελληνικής περιφέρειας τόσο στο σύνολο του τριτογενούς τομέα καθώς και σε όλους τους επιμέρους κλάδους των υπηρεσιών. Ο ευρύτερος τομέας του Εμπορίου, μεταφοράς και αποθήκευσης, τουρισμού και εστίασης καλύπτει και σε όρους απασχόλησης το μεγαλύτερο κομμάτι του συνόλου, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Διάγραμμα 26. Κλαδική σύνθεση της απασχόλησης στην Ελλάδα και την Αττική (2014) Πηγή: Eurostat, Labor Force Surveys Ως ένδειξη της κλαδικής εξειδίκευσης της περιφέρειας, υπολογίσαμε και πάλι τον συντελεστή εγκατάστασης, αυτή τη φορά σε όρους απασχόλησης 6. Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα εν λόγω αποτελέσματα θεωρούνται πιο αξιόπιστα και με μεγαλύτερη βαρύτητα σε σχέση με τον αντίστοιχο δείκτη βάσει ΑΠΑ (βλ. προηγούμενη ενότητα), καθώς (α) βασίζονται σε πιο πρόσφατα στοιχεία (απασχόληση για το 2014) και (β) η απασχόληση χρησιμοποιείται ευρύτερα ως μέτρο κλαδικής εξειδίκευσης μιας περιοχής. 6 Για μεθοδολογικές σημειώσεις βλ. προηγούμενη ενότητα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 37

38 Σε γενικές γραμμές, ο συντελεστής εγκατάστασης βάσει απασχόλησης οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα για την κλαδική εξειδίκευση της Αττικής, αν και κυμαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα για όλους τους εξεταζόμενους κλάδους (με εξαίρεση τη γεωργία, δασοκομία και αλιεία). Ειδικότερα, η Αττική παρουσιάζει τη μεγαλύτερη κλαδική εξειδίκευση και συγκριτικό πλεονέκτημα (έναντι της χώρας) στους κλάδους «Ενημέρωση και επικοινωνία» (1,87), «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες» (1,79), «Διαχείριση ακίνητης περιουσίας» (1,47), «Επιστημονικές, τεχνικές και διοικητικές δραστηριότητες» (1,43), «Τέχνες, ψυχαγωγία και άλλες υπηρεσίες» (1,31), «Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία» (1,11) και «Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός και εστίαση» (1,07). Διάγραμμα 27. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει απασχόλησης (2013) Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) 1,87 Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) 1,79 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) 1,47 Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) 1,43 Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) 1,31 Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) Σύνολο Βιομηχανία (B-E) 0,98 1,11 1,07 Κατασκευές (ΣΤ) 0,85 Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) 0,07 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 Πηγή:Eurostat Θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο επενδύσεων Η μείωση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών έχει οδηγήσει σε βελτίωση της ανταγωνιστικότητας κόστους της Ελλάδας. Μετά από δύο περίπου δεκαετίες συνεχούς απώλειας διεθνούς ανταγωνιστικότητας κόστους, η χώρα έχει οδηγηθεί σε ανάκτηση σημαντικού τμήματος αυτών των απωλειών. Πέραν της ανταγωνιστικότητας κόστους ωστόσο, η Ελλάδα έχει λάβει σημαντικές πρωτοβουλίες τα τελευταία χρόνια (ως μέρος κυρίως του προγράμματος της δημοσιονομικής της εξυγίανσης και των Μνημονίων Συνεννόησης) για την βελτίωση της διαρθρωτικής της ανταγωνιστικότητας. Η βελτίωση της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματικότητα της Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 38

39 επιχειρηματικής δράσης της χώρας και αφορά σημαντικά τη δυνατότητα των επιχειρήσεων να επενδύουν και να λειτουργούν σε ένα περιβάλλον ευνοϊκό και χωρίς εμπόδια. Τέτοιες διαρθρωτικές πρωτοβουλίες που ευνοούν την προσέλκυση επενδύσεων και την αποτελεσματικότητα της επιχειρηματικότητας γενικότερα, σχετίζονται με ένα ευρύ φάσμα θεσμικών αλλαγών που μπορεί να αφορούν την αδειοδότηση, εγκατάσταση και λειτουργία των επιχειρήσεων, την ανταγωνιστική λειτουργία των αγορών, τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις, τις εργασιακές σχέσεις, την χρηματοδότηση και διευκόλυνση των διαδικασιών των επενδύσεων, τις συναλλαγές με το δημόσιο, τους διοικητικούς ελέγχους κ.λ.π. (ΣΕΒ 2010). Στη συνέχεια αναφέρονται οι κυριότερες θεσμικές πρωτοβουλίες των τελευταίων ετών που επηρεάζουν την διαμόρφωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και την προσέλκυση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα. Αν και ορισμένες πρωτοβουλίες επηρεάζουν κάθετα την επιχειρηματική δράση στην χώρα, έχει γίνει προσπάθεια παρουσίασης αυτών των πρωτοβουλιών ανά κύρια θεματική ενότητα που θίγουν. Κατά συνέπεια, αν και η κατηγοριοποίηση που ακολουθεί δεν είναι αυστηρή, διευκολύνει σε κάποιο βαθμό την κεντρική ιδέα των θεσμικών πρωτοβουλιών και ορίζει τον βαθμό αμεσότητας που θίγουν τις ΞΑΕ. Μετά την αποτύπωση των κυριότερων θεσμικών πρωτοβουλιών, γίνεται αναφορά στα αποτελέσματά τους στην επιχειρηματικότητα, έτσι όπως αυτά αποτυπώνονται βάσει των σημαντικότερων διεθνών δεικτών ανταγωνιστικότητας Κύριο ρυθμιστικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα / Εξωστρέφεια Fast Track Ο κύριος νόμος που διέπει την υλοποίηση των μεγάλων δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων στην Ελλάδα είναι ο 4146/2013 «Διαμόρφωση Φιλικού Αναπτυξιακού Περιβάλλοντος για τις Στρατηγικές και Ιδιωτικές Επενδύσεις και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α 90/ ) (ν. 4146/2013), γνωστός και ως fast-track 7. Στόχος τους νόμου είναι να παρέχει ένα σταθερό και διαφανές επενδυτικό πλαίσιο κανόνων, διαδικασιών και διοικητικών δομών για την ανάπτυξη τόσο ελληνικών όσο και ξένων επενδύσεων. Το βασικό στοιχείο του νόμου είναι η απλοποίηση της αδειοδότησης για τις στρατηγικές επενδύσεις, παρακάμπτοντας μεγάλο μέρος της γραφειοκρατίας και της πολυπλοκότητας του νομικού πλαισίου, που παραδοσιακά αποθαρρύνουν και καθυστερούν σημαντικά τις επενδύσεις στην Ελλάδα. Ο εν λόγω νόμος αποσκοπεί στην υλοποίηση επενδύσεων με μακροχρόνια θετικά αναπτυξιακά 7 Αρχικός νόμος 3894/2010 «Επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων» (ΦΕΚ Α 204/ ) (ν. 3894/2010), όπως τροποποιήθηκε αρχικά από τον νόμο 4072/2012 («Βελτίωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος Νέα εταιρική μορφή Σήματα Μεσίτες Ακινήτων Ρύθμιση θεμάτων ναυτιλίας, λιμένων και αλιείας και άλλες διατάξεις» ΦΕΚ Α 86/ ) (ν. 4072/2012) και τελικά τον νόμο 4146/2013. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 39

40 αποτελέσματα, όπως δημιουργία σύγχρονων υποδομών και δικτύων, παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σημειώνεται ότι, η εν λόγω πρωτοβουλία νομοθετικά βρισκόταν ήδη σε ισχύ και ουσιαστικά ο ν.4146/2013 αποτελεί τροποποίηση και διεύρυνση της ήδη υπάρχουσας νομοθεσίας, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της ελληνικής οικονομίας και των διεθνών αγορών. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η ρύθμιση του ζητήματος χορήγησης άδειας διαμονής στο νόμιμο εκπρόσωπο του φορέα της στρατηγικής επένδυσης. Μετά την σχετική τροποποίηση που επέφερε ο ν.4146/2013 στον ν.3386/2005 «Είσοδος, διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην Ελληνική Επικράτεια» ορίζεται χορήγηση άδειας διαμονής στο νόμιμο εκπρόσωπο και έως και σε δέκα πρόσωπα των οποίων η έκδοση άδειας διαμονής θεωρείται ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη πραγματοποίηση του επενδυτικού σχεδίου. Επίσης, ο ίδιος νόμος (ν. 3386/2005), όπως τροποποιήθηκε από το ν. 4146/2013, προβλέπει πλέον στο νέο άρθρο 36 Α τη χορήγηση άδειας διαμονής σε ιδιοκτήτες ακινήτων στην Ελλάδα αξίας τουλάχιστον Enterprise Greece Ο οργανισμός Enterprise Greece αποτελεί μετεξέλιξη της εταιρείας Invest in Greece, στον οποίο ενσωματώνονται (μεταξύ άλλων) και οι αρμοδιότητες του «Ελληνικού Οργανισμού Εξωτερικού Εμπορίου ΑΕ» (ΟΠΕ ΑΕ) σε έναν νέο και ενιαίο φορέα εξωστρέφειας. O οργανισμός λειτουργεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Οικονομίας, Υποδομών, Ναυτιλίας και Τουρισμού, προς το δημόσιο συμφέρον και υπό τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας, και αποτελεί τον αρμόδιο εθνικό φορέα για την προσέλκυση επενδύσεων στην Ελλάδα και την προώθηση εξαγωγών ( Ανάμεσα στις κύριες αρμοδιότητές του είναι να προβάλλει τη χώρα ως σημαντικό στρατηγικό εταίρο παγκοσμίως, να υποστηρίζει τους ξένους επενδυτές στην ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης στην Ελλάδα παρέχοντας (μεταξύ άλλων) σημαντική πληροφόρηση για τη δραστηριοποίησή τους στη χώρα και να συνεισφέρει στη συνεχή βελτίωση του θεσμικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Ο οργανισμός αποτελεί τον αρμόδιο φορέα επί της διαδικασίας των Στρατηγικών Επενδύσεων (fast track), υποδέχοντας, αξιολογώντας και υποστηρίζοντας τις εν λόγω επενδύσεις Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και ευελιξίας και των αγορών Πέραν των ρυθμίσεων που διέπουν άμεσα την υλοποίηση των ξένων επενδύσεων στη χώρα, υπάρχει ένας αριθμός άλλων πρωτοβουλιών (ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια) που θίγουν σημαντικά ζητήματα για την αναδιάρθρωση του γενικότερου επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Οι εν λόγω δράσεις αποσκοπούν αφενός στην διευκόλυνση των επιχειρηματικών διαδικασιών και τη μείωση της γραφειοκρατίας και αφετέρου στην αύξηση της ευελιξίας των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών και Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 40

41 της αγοράς εργασίας. Οι εν λόγω πρωτοβουλίες συνδέονται άμεσα με την είσοδο της χώρας στα Μνημόνια Συνεννόησης μετά το 2010 και στην συμμόρφωσή της με τις συστάσεις των διεθνών οργανισμών περί υιοθέτησης διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Ανάμεσα στις πιο σημαντικές διακρίνονται οι εξής: Απλοποίηση των διαδικασιών / μείωση γραφειοκρατίας Οι βασικότερες δράσεις απλοποίησης διαδικασιών και μείωσης γραφειοκρατίας περιλαμβάνουν: Καθιέρωση Γενικού Εμπορικού Μητρώου (Γ.Ε.ΜΗ) και θέσπιση υπηρεσιών μιας στάσης για τη σύσταση εταιρείας (Ν.3853/2010 «Απλοποίηση διαδικασιών σύστασης προσωπικών και κεφαλαιουχικών εταιριών και άλλες διατάξεις» 8 ): αποτελεί το θεσμικό πλαίσιο για τη λειτουργία των «Υπηρεσιών μιας στάσης» (one-stop shop) με σκοπό την απλοποίηση και διευκόλυνση της διαδικασίας έναρξης των ΟΕ, ΕΕ, ΕΠΕ και ΑΕ. Η εν λόγω πρωτοβουλία προβλέπει τη σύσταση μιας μεγάλης, ενιαίας και ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων μέσω της ενεργοποίησης του Γενικού Εμπορικού Μητρώου (ΓΕΜΗ), που θα καταγράφει τα στοιχεία της νέας επιχείρησης, ενοποιώντας όλα τα επιμέρους χειρόγραφα μητρώα. Βάσει του εν λόγω συστήματος προβλέπεται η σύσταση της εταιρείας σε μία μόνο ημέρα, απομακρύνοντας και απορροφώντας μία σειρά γραφειοκρατικών διαδικασιών που ίσχυαν και αποτελούσαν μεγάλο κόστος, τόσο από άποψη χρημάτων όσο και χρόνου. Ν.3982/2011 «Απλοποίηση της αδειοδότησης τεχνικών επαγγελματικών και μεταποιητικών δραστηριοτήτων και επιχειρηματικών πάρκων και άλλες διατάξεις»: Το εν λόγω σύστημα έχει σχεδιαστεί με σκοπό την απλοποίηση των διαδικασιών έκδοσης αδειών εγκατάστασης και λειτουργίας για ελαφριές βιομηχανίες και εργαστήρια, που καλύπτουν ένα σημαντικό κομμάτι των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Ν. 4262/2014 (ΦΕΚ Α 114/ ) «Απλούστευση της αδειοδότησης για την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας και άλλες διατάξεις»: με τον οποίο απλοποιείται η διαδικασία αδειοδότησης. Ο κανόνας είναι πλέον ότι οι δραστηριότητες καταρχήν επιτρέπονται, πέραν λίγων εξαιρέσεων, για τις οποίες απαιτείται η χορήγηση άδειας. Η αδειοδότηση είναι απλουστευμένη σε σχέση με την προ-ισχύουσα διαδικασία, ενώ επιπλέον τίθεται ως ανώτατο χρονικό όριο εξέτασης του αιτήματος η περίοδος των πενήντα (50) ημερών. Ωστόσο είναι σε εκκρεμότητα κάποιες εφαρμοστικές αποφάσεις για την πλήρη εφαρμογή του νόμου. Ν.4014/2011 «Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλλοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας 8 Βλ. επίσης Κ.Υ.Α. Αριθμ. K1-802/ «Καθορισμός διαδικασιών, προϋποθέσεων, τεχνικών λεπτομερειών και λοιπών θεμάτων σχετικά με την λειτουργία των υπηρεσιών μιας στάσης για τη σύσταση Εταιρειών», ΠΟΛ.1221/ «Κατάργηση της υποχρέωσης προσκόμισης της άδειας εγκατάστασης ή λειτουργίας κατά την υποβολή δήλωσης έναρξης ή μεταβολής εργασιών» και απόφαση Κ1-1084/ «Ιδιωτική Κεφαλαιουχική Εταιρία» (Άρθρα Ν. 4072/2012 (Α' 86) - Διαδικασία σύστασης σύμφωνα με το άρθρο 5Α του Ν. 3853/2010. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 41

42 Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγή»: ο νόμος στοχεύει στη σημαντική μείωση του αριθμού των επενδυτικών έργων που απαιτούν τη σύνταξη Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), από περίπου που ίσχυαν πριν τον νόμο σε Επίσης, ο νόμος περιορίζει τις διοικητικές διαδικασίες και την διπλή αδειοδότηση, στοχεύοντας στη μείωση του μέσου χρόνου που απαιτείται για την έγκριση των Περιβαλλοντικών Όρων από 20 μήνες που περίπου ίσχυε πριν τον νόμο σε πέντε με έξι μήνες. Ενίσχυση ευελιξίας αγορών / Άνοιγμα οικονομικών δραστηριοτήτων Οι σημαντικότερες διατάξεις περιλαμβάνουν: Ν.3844/2010 «Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2006/123 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τις υπηρεσίες στην εσωτερική αγορά και άλλες διατάξεις»: ο εν λόγω νόμος μεταξύ άλλων προβλέπει την κατάργηση των απαγορεύσεων στις εμπορικές επικοινωνίες. Ν.4052/2012 Νόμος αρμοδιότητας Υπουργείων Υγείας και Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης για εφαρμογή του νόμου «Έγκριση των Σχεδίων Συμβάσεων Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης μεταξύ του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΕΤΧΣ), της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Τράπεζας της Ελλάδος, του Σχεδίου του Μνημονίου Συνεννόησης μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Τράπεζας της Ελλάδος και άλλες επείγουσες διατάξεις για τη μείωση του δημοσίου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας» και άλλες διατάξεις»: ο εν λόγω νόμος περιλαμβάνει σημαντικά μέτρα αναδιάρθρωσης και απελευθέρωσης της λειτουργίας των φαρμακείων. Ν.4093/2012 «Έγκριση Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής του ν. 4046/2012 και του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής »: Ο νόμος μεταξύ άλλων περιλαμβάνει την κατάργηση περιορισμών στην πρόσβαση και άσκηση σειράς επαγγελμάτων και οικονομικών δραστηριοτήτων. Ν.4177/2013 «Κανόνες ρύθμισης της αγοράς προϊόντων και της παροχής υπηρεσιών και άλλες διατάξεις»: ο νόμος περιλαμβάνει διατάξεις για την ενίσχυση της διαφάνειας, τις νέες διατάξεις για την αγορά καυσίμων, το νέο καθεστώς εκπτώσεων και όλο το πλαίσιο λειτουργίας περί απελευθέρωσης του ωραρίου των καταστημάτων και λειτουργίας τους τις Κυριακές. Αγορά εργασίας Σημαντικές ήταν οι αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις τα τελευταία χρόνια. Συγκεκριμένα, οι ακόλουθοι νόμοι άλλαξαν το τοπίο στα εργασιακά θέματα: νόμος 4024/2011 (ΦΕΚ Α 226/ ) «Συνταξιοδοτικές ρυθμίσεις, ενιαίο μισθολόγιο - βαθμολόγιο, εργασιακή εφεδρεία και άλλες διατάξεις εφαρμογής του μεσοπρόθεσμου πλαισίου δημοσιονομικής στρατηγικής » («ν.4024/2011»), Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 42

43 νόμος 4046/2012 (ΦΕΚ Α 28/ ) «Έγκριση του Σχεδίου Συμβάσεων Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης μεταξύ Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (Ε.Τ.Χ.Σ.) της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Τράπεζας της Ελλάδας, του Σχεδίου του Μνημονίου Συνεννόησης μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Τράπεζας της Ελλάδας και άλλες επείγουσες διατάξεις για τη μείωση του δημοσίου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας» («ν.4046/2012»), νόμος 4093/2012 (ΦΕΚ Α 222/ ) «Έγκριση Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής του ν. 4046/2012 και του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής » («ν. 4093/2012») Ειδικές ρυθμίσεις για τον Δήμο της Αθήνας Πολύ πρόσφατα δημοσιεύθηκε ο νόμος 4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση Βιώσιμη ανάπτυξη» (ΦΕΚ Α 142/ ), ο οποίος στο πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και στο δεύτερο κεφάλαιο τις κατηγορίες και το περιεχόμενο των χρήσεων γης. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, έως το 2020 θα έχει ολοκληρωθεί με ευθύνη όλων των αρμόδιων Υπουργείων η ψηφιοποίηση και ηλεκτρονική καταγραφή όλων των θεσμικών γεωχωρικών δεδομένων (γραμμών, πληροφοριών, όρων και χρήσεων γης) αρμοδιότητάς τους, οι οποίες εντάσσονται σε κεντρική βάση δεδομένων του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Ακόμα πιο πρόσφατα, δημοσιεύτηκε ο νόμος 4277/2014 «Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας Αττικής και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 156/ ), ο οποίος διατυπώνει στρατηγικές επιλογές για την ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη της Αττικής στο πλαίσιο της εθνικής οικονομικής, κοινωνικής, περιβαλλοντικής και χωροταξικής πολιτικής. Το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αττικής (ΡΑΣ) επέχει ταυτόχρονα και θέση Περιφερειακού Χωροταξικού Πλαισίου Αττικής, σύμφωνα με την παρ. 8α του άρθρου 6 του ν. 4269/2014. Κυρίαρχη θέση στο νέο ΡΑΣ κατέχει η πρωτεύουσα της χώρας και ειδικότερα η ενδυνάμωση του διεθνούς ρόλου της, ο οποίος συναρτάται στρατηγικά με την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Ο διεθνής ρόλος της Αθήνας ολοκληρώνεται με το ρόλο της Αττικής γενικότερα ως πόλου ενίσχυσης της αναπτυξιακής δυναμικής της χώρας, καθώς και με την προώθηση και βελτίωση δικτυώσεων με τα άλλα αστικά κέντρα και τις όμορες Περιφέρειες. Ειδικότερα, βάσει του νέου ΡΑΣ επιδιώκεται η ενδυνάμωση του διεθνή ρόλου της Αθήνας Αττικής και η χωρικά στοχευμένη εξειδίκευσή της σε σχέση με τα στρατηγικά της πλεονεκτήματα με τους εξής τρόπους: α) διατήρηση του ρόλου των κέντρων Αθήνας και Πειραιά, ως κέντρων επιτελικών και διοικητικών υπηρεσιών, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 43

44 β) χωρική αναδιάρθρωση των παραγωγικών κλάδων με κατεύθυνση την ανάπτυξη δυναμικών, υπερεθνικής σημασίας, κλάδων σε στρατηγικούς τομείς, γ) εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων δραστηριοτήτων, διατήρηση της ισορροπίας της παραγωγικής βάσης και αντιμετώπιση της ανεργίας, δ) ενίσχυση της βιομηχανίας και της επιχειρηματικότητας με παράλληλη προστασία του περιβάλλοντος και επιδίωξη οργάνωσης των επιχειρήσεων σε συστάδες ομοειδών ή και συμπληρωματικών (clusters), ε) αύξηση της ελκυστικότητας της Αθήνας Αττικής ως τουριστικού προορισμού με διεθνή ακτινοβολία, με: ενίσχυση της τουριστικής υποδομής, διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος, επέκταση της τουριστικής περιόδου και δικτύωση των πολιτιστικών πόλων και του φυσικού περιβάλλοντος, στ) υποστήριξη του χονδρεμπορίου και του διαμετακομιστικού εμπορίου, με προώθηση συνδυασμένων μεταφορών και οργάνωση εμπορευματικών πάρκων παροχής υπηρεσιών εφοδιαστικής διαχείρισης (logistics), ζ) αξιοποίηση και εντατικοποίηση της χρήσης των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων και άλλων αθλητικών υποδομών, η) αξιοποίηση αστικών κενών, θ) ανάπτυξη του κλάδου υγείας, πρόνοιας και περίθαλψης, ι) έλεγχο της αδόμητης γης, με ταυτόχρονη διαφύλαξη της γεωργικής γης, της βιοποικιλότητας και του αγροτικού τοπίου Η διεθνής άποψη για την Ελλάδα ως τόπο επενδύσεων Η υλοποίηση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που στοχεύουν στη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος αποτελεί πρωταρχικό στόχο όλων των ελληνικών προγραμμάτων μέχρι σήμερα και συνήθως εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μεταρρυθμίσεων που διαμορφώνεται στην ΕΕ. Όπως είδαμε, το πρόγραμμα των μεταρρυθμίσεων της χώρας για τη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και την προσέλκυση επενδύσεων τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει σειρά νομοθετικών πρωτοβουλιών που αφορούν συνοπτικά: την διευκόλυνση των ΞΑΕ και την ενίσχυση της εξωστρέφειας της χώρας μέσω απλοποίησης των διαδικασιών υλοποίησης επενδύσεων, την απλοποίηση και επιτάχυνση των διαδικασιών σύστασης των επιχειρήσεων, την ίδρυση υπηρεσιών μιας στάσης που αφορούν την επιχειρηματικότητα, το άνοιγμα των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών και την ενίσχυση του ανταγωνισμού και της ευελιξίας της αγοράς εργασίας. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 44

45 Η μέχρι τώρα θετική συμβολή αυτών των νομοθετικών πρωτοβουλιών στην ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας αποτυπώνεται στους σύνθετους δείκτες ανταγωνιστικότητας που συντάσσουν οι διεθνείς οργανισμοί. Αν και η διαδικασία ανάκτησης διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας αποδεικνύεται βραδεία με αποτέλεσμα η Ελλάδα να εξακολουθεί να κατατάσσεται σε χαμηλές θέσεις βάσει των διεθνών δεικτών, την περίοδο σημειώνεται πρόοδος της χώρας τόσο συνολικά όσο και σε επιμέρους δείκτες και βελτίωση της διεθνούς της θέσης. Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Doing business - World Bank) Σύμφωνα με τον δείκτη «ευχέρειας προς το επιχειρείν» (Ease of Doing Business) της Παγκόσμιας Τράπεζας, σημειώνεται βελτίωση στην κατάταξη της Ελλάδας από την 65 η (2014) στην 61 η (2015) θέση μεταξύ 189 χωρών (άνοδος 5 θέσεων στην παγκόσμια κατάταξη). Πίνακας 3. Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Ease of Doing Business): Κατάταξη της Ελλάδας (σε 189 χώρες) Διαφορά Δείκτες Κατάταξη 2015 Κατάταξη 2014 κατάταξης Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Easy of Doing Business) Έναρξη επιχειρήσεων (Starting Business) Αδειοδότηση κατασκευών (Dealing with Construction Permits) Πρόσβαση στην ηλεκτροδότηση (Getting Electricity) Μεταγραφές ακινήτων (Registering Property) Πρόσβαση σε χρηματοοικονομική πίστωση (Getting Credit) Προστασία Επενδυτών Μειοψηφίας (Protecting Minority Investors) Αποπληρωμή φόρων (Paying Taxes) Εξωστρέφεια (Trading Across Borders) Εκτέλεση συμβάσεων (Enforcing Contracts) Επίλυση χρεωκοπίας (Resolving Insolvency) Πηγή: World Bank, Doing Business 2015 Αναλυτικότερα, η Ελλάδα παρουσιάζει βελτίωση της θέσης της σε 5 από τους 10 επιμέρους δείκτες του σύνθετου δείκτη ανταγωνιστικότητας, με πιο εντυπωσιακή τη βελτίωση που παρουσιάζει ως Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 45

46 προς τη διευκόλυνση και επιτάχυνση των διαδικασιών μεταγραφών ακινήτων. Ειδικότερα, το 2015 κατατάσσεται στην 116 η θέση έναντι της 170 ης θέσης το 2014 στον εν λόγω δείκτη, ανεβαίνοντας 54 θέσεις στην παγκόσμια κατάταξη. Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index WEF) Βάσει του δείκτη παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness index) του World Economic Forum (WEF) η Ελλάδα παρουσίασε βελτίωση στην παγκόσμια κατάταξη, καταλαμβάνοντας την 81 η θέση ανάμεσα σε 144 χώρες έναντι της 91 ης θέσης ανάμεσα σε 148 χώρες το προηγούμενο έτος. Η βαθμολογία της χώρας την περίοδο αναφοράς ανήλθε σε 4,04 (κλίμακα από το 1 έως το 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση) και προέκυψε από τις επιδόσεις της σε 3 κύριους τομείς (βασικές προϋποθέσεις, ενισχυτές αποδοτικότητας, παράγοντες καινοτομίας) και συνολικά 12 επιμέρους δείκτες (θεσμοί, υποδομές, μακροοικονομικό περιβάλλον, υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση, αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών, αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας, ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών, τεχνολογική ετοιμότητα, μέγεθος αγορών, επιχειρησιακή οργάνωση και καινοτομία). Σε αναλυτικότερο επίπεδο, βάσει διεθνούς κατάταξης, την περίοδο η Ελλάδα παρουσίασε βελτίωση σε 8 από τους 12 επιμέρους δείκτες: θεσμοί, υποδομές, μακροοικονομικό περιβάλλον, αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών, αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας, ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών, επιχειρησιακή οργάνωση και καινοτομία. Επίσης, κινήθηκε άνω του μέσου όρου της διεθνούς κατάταξης (δηλ. ανάμεσα στο υψηλότερο ήμισυ, άνω της 72ης θέσης) στους εξής δείκτες: υποδομές (36η θέση), υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (41η θέση), ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (44η θέση), τεχνολογική ετοιμότητα (39η θέση) και μέγεθος αγορών (49η θέση). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 46

47 Πίνακας 4. Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Κατάταξη Κατάταξη Τιμή δείκτη Τιμή δείκτη (σε 144 (σε 148 (από 1-7) (από 1-7) χώρες) χώρες) Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας ,0 3,9 (Global Competitiveness Index, GCI) Βασικές προϋποθέσεις (Basic requirements) Θεσμοί (Institutions) Υποδομές (Infrastructure) Μακροοικονομικό περιβάλλον (Macroeconomic environment) Υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Health and primary education) Ενισχυτές αποδοτικότητας (Efficiency enhancers) Ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (Higher education and training) Αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών (Goods market efficiency) Αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας (Labor market efficiency) Ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών (Financial market development) Τεχνολογική ετοιμότητα (Technological readiness) Μέγεθος αγορών (Market size) Παράγοντες καινοτομίας (Innovation and sophistication Factors) Επιχειρησιακή οργάνωση (Business sophistication) Καινοτομία (Innovation) ,5 4, ,6 3, ,9 4, ,3 2, ,1 6, ,1 4, ,8 4, ,2 3, ,7 3, ,0 2, ,8 4, ,3 4, ,5 3, ,9 3, ,2 3,1 Σημείωση: Οι δείκτες παίρνουν τιμή από 1 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση Πηγή: WEF, Global Competitiveness Reports & Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 47

48 Πίνακας 5. Μεταβολές της κατάταξης της Ελλάδας βάσει του δείκτη παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Μεταβολή κατάταξης ( έναντι ) Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI) Βασικές προϋποθέσεις (Basic requirements) Θεσμοί (Institutions) Υποδομές (Infrastructure) Μακροοικονομικό περιβάλλον (Macroeconomic environment) Υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Health and primary education) Ενισχυτές αποδοτικότητας (Efficiency enhancers) Ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (Higher education and training) Αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών (Goods market efficiency) Αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας (Labor market efficiency) Ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών (Financial market development) Τεχνολογική ετοιμότητα (Technological readiness) Μέγεθος αγορών (Market size) Παράγοντες καινοτομίας (Innovation and sophistication Factors) Επιχειρησιακή οργάνωση (Business sophistication) Καινοτομία (Innovation) Δείκτες άνω της μέσης κατάταξης (άνω της 72 ης θέσης) Σημείωση: Οι δείκτες παίρνουν τιμή από 1 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση Πηγή: WEF, Global Competitiveness Reports & Σύμφωνα με την έκθεση ανταγωνιστικότητας του WEF, η Ελλάδα οφείλει την βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς της στις καλύτερες επιδόσεις της στο μακροοικονομικό περιβάλλον, σε συνδυασμό με την βαθιά αναπροσαρμογή του δημοσιονομικού ελλείμματος. Ως εκ τούτων, οι προοπτικές βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας διαφαίνονται θετικές παρά τα υψηλά επίπεδα του δημόσιου χρέους, ως αποτέλεσμα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που έχουν λάβει χώρα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 48

49 Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation OECD) Βελτίωση παρουσιάζει η χώρα και βάσει του δείκτη ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος που συντάσσει ο ΟΟΣΑ (2013, Product Market Regulation Database). Ο εν λόγω δείκτης του ΟΟΣΑ μετρά τους περιορισμούς στην επιχειρηματική δραστηριότητα στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών και παίρνει τιμές από 0 6, με το 6 να υποδηλώνει υψηλούς περιορισμούς. Αποτελεί σύνθετο δείκτη, που προκύπτει από τις επιδόσεις των χωρών βάσει 3 κύριων δεικτών (πρώτο επίπεδο ανάλυσης), που αναλύονται σε 7 επιμέρους δείκτες (δεύτερο επίπεδο ανάλυσης), οι οποίοι με τη σειρά τους περιλαμβάνουν συνολικά 18 δείκτες (τρίτο επίπεδο ανάλυσης) (Product Market Regulation Database, Ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα έχει σημειώσει τη μεγαλύτερη βελτίωση συνολικής βαθμολογίας την περίοδο , όσον αφορά το ρυθμιστικό περιβάλλον της οικονομίας. Αν και ο σύνθετος δείκτης ρυθμίσεων επιχειρηματικού περιβάλλοντος (PMR) εξακολουθεί και κυμαίνεται σε χαμηλές τιμές σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες (βρίσκεται κάτω του μέσου όρου του ΟΟΣΑ), παρουσιάζει μεγάλη βελτίωση και ανοδική τάση σε σχέση με το 2008 (2013: 1,74 έναντι 2008: 2,21). Σε αναλυτικότερο επίπεδο, η Ελλάδα σημείωσε τις μεγαλύτερες βελτιώσεις την εν λόγω περίοδο, στους επιμέρους δείκτες που αφορούν την περιπλοκότητα του ρυθμιστικού πλαισίου (διαφορά δείκτη: -1,01), τα διοικητικά βάρη σε startups (διαφορά δείκτη: -0,79) και στον περιορισμό της συμμετοχής του κράτους στην λειτουργία των επιχειρήσεων (διαφορά δείκτη: -0,64). Επίσης, τιμές κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ έλαβαν οι 6 από τους 7 επιμέρους δείκτης (δεύτερο επίπεδο ανάλυσης) και συνολικά οι 16 από τους 18 δείκτες (τρίτο επίπεδο ανάλυσης) της χώρας το 2013, ενώ ένας δείκτης κυμάνθηκε άνω του μέσου όρου του ΟΟΣΑ και άλλος ένας μακριά από αυτόν. Σημειώνεται ότι, ο δείκτης που βρέθηκε άνω του μέσου όρου του ΟΟΣΑ (τιμή 2013: 0,15) ανήκει στην κατηγορία «Εμπόδια στην επιχειρηματικότητα» και αφορά την ικανότητα και στρατηγική της χώρας να επικοινωνεί το ρυθμιστικό πλαίσιο και τις ρυθμιστικές μεταρρυθμίσεις για την διευκόλυνση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στα ενδιαφερόμενα μέρη. Αντίστοιχα, ο δείκτης που βρέθηκε να είναι αρκετά κάτω του μέσου όρου (τιμή 2013: 3,01) ανήκει στην κατηγορία «Βαθμός κρατικού ελέγχου» και αφορά την έκταση και τον τύπο του κρατικού παρεμβατισμού στον καθορισμό των τιμών στις αερομεταφορές, στις χερσαίες μεταφορές φορτίων, την λιανική διανομή, τις τηλεπικοινωνίες, και υπηρεσίες παροχής ηλεκτρισμού, υγραερίου, ύδρευσης και άλλων επαγγελματικών υπηρεσιών. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 49

50 Πίνακας 6. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR, Ελλάδα) Τιμή δείκτη Τιμή δείκτη Διαφορά Κατάσταση Δείκτες (μείωση = και τάση (από 0-6) (από 0-6) βελτίωση) Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού 1,74 2,21-0,47 περιβάλλοντος (PMR) Σύνθετος δείκτης Βαθμός κρατικού ελέγχου (State control) Δημόσια ιδιοκτησία (Public ownership) Συμμετοχή στην λειτουργία των επιχειρήσεων (Involvement in business operation) Εμπόδια στην επιχειρηματικότητα (Barriers to entrepreneurship) Περιπλοκότητα ρυθμιστικού πλαισίου (Complexity of regulatory procedures) Διοικητικά βάρη σε startups (Administrative burdens to startups) Προστασία των υφιστάμενων επιχειρήσεων (Regulatory protection of incumbents) Εμπόδια στο εμπόριο και τις επενδύσεις (Barriers to trade and investments) Κύρια εμπόδια: ΞΑΕ και δασμολογικά (Explicit barriers to T&I) Λοιπά εμπόδια (Other barriers to T&I) 2,82 3,33-0,51 2,84 3,22-0,38 2,79 3,43-0,64 1,91 2,53-0,62 2,07 3,08-1,01 2,37 3,16-0,79 1,3 1,34-0,04 0,49 0,79-0,3 0,1 0,15-0,05 0,89 1,43-0,54 Ο δείκτης παίρνει τιμές από 0 6, με το 6 να δηλώνει υψηλούς περιορισμούς Κατάσταση δείκτη 2013 Τάση : κάτω από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ : ουδέτερη τάση : κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ : ανοδική τάση Πηγή: OECD (2013), Product Market Regulation Database, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 50

51 Διάγραμμα 28. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR) (α) Κατάταξη βάσει των τιμών του 2013 (β) Διαφορά τιμών: Πηγή: OECD (2013), Product Market Regulation Database, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 51

52 2.4 Αποτύπωση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα - Αττική Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην Ελλάδα Η επίδοση της χώρας σε όρους εισροών ξένων επενδύσεων σημειώνει συγκράτηση την τελευταία διετία σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, αν και παρατηρείται πτώση κατά το έτος 2014 σε σχέση με το Η επίδοση αυτή σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ερμηνευτεί σε συνδυασμό με τις δυσμενείς συνθήκες της ελληνικής οικονομίας λόγω της κρίσης που βιώνει από το 2008 και μετά και τις έντονες διακυμάνσεις ειδικά για το Αναλυτικότερα, οι συνολικές εισροές ξένων επενδύσεων 9 στην Ελλάδα το 2014 ανήλθαν συνολικά σε εκατ., έναντι εκατ. το 2013, παρουσιάζοντας μείωση κατά 24%. Ανάλογη είναι και η πτώση των καθαρών ΞΑΕ την ίδια περίοδο, η οποία εκτιμάται 23% σε ποσοστιαίους όρους και σε 485 εκατ. σε ονομαστικούς όρους (2014: εκατ. έναντι 2013: εκατ.) Διάγραμμα 29. ΞΑΕ στην Ελλάδα (συνολικές και καθαρές εισροές, εκατ., ) Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Η διαφορά μεταξύ συνολικών και καθαρών εισροών ΞΑΕ στη χώρα εκτιμάται ότι οφείλεται κυρίως σε αποπληρωμές δανείων προς τις μητρικές αλλά και στις εκροές κεφαλαίων από την ελληνική αγορά 9 Σημειώνεται ότι, η ανάλυση βασίζεται κυρίως στις συνολικές εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων καθώς εκτιμάται ότι αποτελούν καλύτερο μέτρο της επίδοσης της χώρας σε όρους προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 52

53 που πραγματοποιούνται από αλλοδαπές επιχειρήσεις με σκοπό εξαγορές και συγχωνεύσεις σε διεθνείς αγορές (Enterprise Greece, Η συντριπτική πλειοψηφία των ΞΑΕ στην Ελλάδα συγκεντρώνεται παραδοσιακά στον τριτογενή τομέα ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των τηλεπικοινωνιών αλλά και την τόνωση του εμπορίου. Πιο αναλυτικά, τα τελευταία δώδεκα έτη ( ) ο τριτογενής τομέας καλύπτει περίπου το 70% των συνολικών εισροών ξένων επενδύσεων στη χώρα, ενώ ακολουθεί ο δευτερογενής τομέας με ποσοστό που κυμαίνεται σε 27% με 31%. Ειδικότερα, την περίοδο οι ΞΑΕ στον ελληνικό τριτογενή τομέα ανήλθαν αθροιστικά σε εκατ. και στον δευτερογενή τομέα σε εκατ. Τα αντίστοιχα μεγέθη για την περίοδο διαμορφώθηκαν σε εκατ. και εκατ. Διάγραμμα 30. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας ( , ) Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Σε αναλυτικότερο επίπεδο, οι κλάδοι που ξεχωρίζουν από στον τομέα των υπηρεσιών σε όρους ΞΑΕ τόσο την περίοδο όσο και την περίοδο είναι οι κλάδοι των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των επικοινωνιών, συγκεντρώνοντας την πλειοψηφία των ξένων επενδύσεων στη χώρα. Ωστόσο, οι δύο αυτοί κλάδοι να εμφανίζουν και τις μεγαλύτερες απώλειες ΞΑΕ για την περίοδο σε σχέση με την περίοδο Ειδικότερα, ο κλάδος των πιστωτικών ιδρυμάτων παρουσίασε ελάττωση σχεδόν κατά ήμισυ στην προσέλκυση ΞΑΕ (-53,5%), ενώ ακόμα μεγαλύτερες ήταν οι απώλειες για τον κλάδο των επικοινωνιών μεταξύ των ίδιων περιόδων (-64%). Άλλοι σημαντικοί κλάδοι συγκέντρωσης ΞΑΕ τις εξεταζόμενες περιόδους είναι τα ακίνητα, το εμπόριο, η εκπαίδευση υγεία και ο τουρισμός. Από τους κλάδους αυτούς, σημαντική ενίσχυση καταγράφουν οι κλάδοι των ακινήτων (αύξηση 51,9%) και του εμπορίου (αύξηση 35%), ενώ αντίθετα έντονη υποχώρηση σημειώνουν οι υπηρεσίες εκπαίδευσης - υγείας (-40,9%) και τουρισμού (-60,9%). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 53

54 Διάγραμμα 31. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά κλάδο υπηρεσιών (συνολικές εισροές, εκατ., , ) Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Όσον αφορά τον τομέα της μεταποίησης, ο κλάδος των χημικών συγκέντρωσε το μεγαλύτερο ποσοστό ΞΑΕ στην χώρα τόσο την περίοδο όσο και την περίοδο Ο εν λόγω κλάδος είναι ο μόνος από τον τομέα της μεταποίησης ο οποίος καταγράφει άνοδο των ΞΑΕ για την περίοδο σε σχέση με το διάστημα (19,5%), κυρίως λόγω της ανάπτυξης του φαρμακευτικού κλάδου. Όλοι οι υπόλοιποι επιμέρους σημαντικοί κλάδοι σημειώνουν έντονες απώλειες, με την μεγαλύτερη κάμψη στην προσέλκυση και διατήρηση ΞΑΕ να αφορά τους κλάδους των μεταφορικών μέσων, των διυλιστηρίων και των μεταλλικών προϊόντων. Διάγραμμα 32. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά κλάδο μεταποίησης (συνολικές εισροές, εκατ., , ) Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 54

55 Η συγκέντρωση ΞΑΕ στους λοιπούς τομείς της ελληνικής οικονομίας κυμάνθηκε σε σχετικά χαμηλά επίπεδα για την περίοδο διαμορφούμενη ως εξής: παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, νερού και φυσικού αερίου 940,8 εκατ., ορυχεία και λατομεία 469,6 εκατ., κατασκευές 299,1 εκατ., μη κατανεμημένες οικονομικές δραστηριότητες 73,1 εκατ. και γεωργία και αλιεία 40,5 εκατ. Σε συνολικό επίπεδο (δηλ. ανεξαρτήτως δηλαδή τομέα) οι πέντε επιμέρους κλάδοι που συγκέντρωσαν τα υψηλότερα μεγέθη ΞΑΕ την περίοδο ήταν: Τηλεπικοινωνίες ( 2.949,7εκατ.), Χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες ( 2.920,8 εκατ.) Ακίνητη περιουσία ( 2.156,8 εκατ.) Μεταποίηση χημικών προϊόντων ( 2.146,2 εκατ.) Εμπόριο ( 1.732,8 εκατ.) Ακολούθησαν οι κλάδοι των τεχνών, πολιτιστικών και αθλητικών εκδηλώσεων ( 759,8 εκατ.) και των τροφίμων ( 753,9 εκατ.). Διάγραμμα 33. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά χώρα προέλευσης (ακαθάριστες εισροές, εκατ., , ) * Συμπεριλαμβάνονται οι ΞΑΕ με χώρα προέλευσης τον Καναδά που ανέρχονται την περίοδο σε 355 εκατ. Η ένδειξη Μ/Δ αναφέρεται σε μη διαθέσιμα στοιχεία. Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Οι κυριότερες χώρες προέλευσης των ΞΑΕ την τελευταία δεκαετία αποτελούν κυρίως χώρες της ΕΕ, με τη Γερμανία και τη Γαλλία να ξεχωρίζουν. Η Γερμανία καταλαμβάνει την πρώτη θέση και τις δύο εξεταζόμενες περιόδους, με σαφή πτώση ωστόσο των επενδύσεών της στην Ελλάδα την δεύτερη περίοδο ( : εκατ., : εκατ., μείωση κατά 48,8%). Δεύτερη την Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 55

56 περίοδο έρχεται η Γαλλία, με μικρή σχετικά μείωση των ΞΑΕ της προς την Ελλάδα, ενώ την τρίτη θέση καταλαμβάνουν οι Η.Π.Α., με σημαντική αύξηση των άμεσων επενδύσεών τους στην Ελλάδα μεταξύ των εξεταζόμενων περιόδων. Αναφορικά με τις υπόλοιπες χώρες προέλευσης, ξεχωρίζει η Ελβετία, με σημαντική βελτίωση της θέσης της για το διάστημα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο (+93,7%). Αντίθετα, μεγάλη απώλεια των μεριδίων τους στην αγορά των ΞΑΕ στην Ελλάδα υφίστανται το διάστημα το Ηνωμένο Βασίλειο (-72,5%) και η Ολλανδία (-47,2%). Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην περιοχή της Αθήνας - Αττικής Η Αττική, ως περιφέρεια πρωτεύουσας της Ελλάδας, συγκεντρώνει παραδοσιακά την συντριπτική πλειοψηφία των επενδύσεων που πραγματοποιούνται συνολικά στη χώρα. Κατά συνέπεια, είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι οι ευρύτερες τάσεις ΞΑΕ που περιγράψαμε παραπάνω ισχύουν και για την πρωτεύουσα. Ελλείψει αναλυτικών και ομοιογενών στοιχείων για την προσέλκυση ΞΑΕ στην περιοχή της Αθήνας Αττικής, για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, έγινε προσπάθεια επεξεργασίας και παρουσίασης μεμονωμένων ξένων επενδύσεων, έτσι όπως έχουν συλλεχθεί από δευτερογενείς πηγές και κατηγοριοποίησής τους ανά χώρα προέλευσης και κλάδο επένδυσης. Τα αναλυτικά αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα Π14 του παραρτήματος. Ειδικότερα, οι ΞΑΕ που παρουσιάζονται έχουν κυρίως βασιστεί σε αποτελέσματα μελέτης του ΚΕΠΕ για τις επενδύσεις στην Ελλάδα (ΚΕΠΕ 2014), στα πλαίσια της οποίας είχε πραγματοποιηθεί αναλυτική απογραφή επενδύσεων στη χώρα για την περίοδο Ιούνιος 2012 Μάιος 2014 βάσει διαφόρων πηγών (ΥΠΑΝΥΠ, Enterprise Greece, συλλογή δεδομένων από τον τύπο κλπ.). Η παρούσα μελέτη προχώρησε περαιτέρω στην επεξεργασία των στοιχείων, ξεχωρίζοντας εκείνες τις ΞΑΕ που αφορούν την περιοχή της Αττικής και κατηγοριοποιώντας τες ανά χώρα προέλευσης και ευρύτερο κλάδο επένδυσης. Σημειώνεται ότι, στόχος ήταν να παρουσιαστούν οι επενδύσεις που αφορούν αμεσότερα την ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, ωστόσο παρουσιάζονται και κάποιες περιπτώσεις όπου η επένδυση μπορεί να αφορά σε περιοχή εκτός Αττικής, αλλά η εταιρεία της άμεσης επένδυσης έχει έδρα στην Αττική. Επίσης, η κατηγοριοποίηση των ΞΑΕ ανά χώρα προέλευσης, έχει πραγματοποιηθεί βάσει της έδρας της επενδύτριας επιχείρησης. Για την κατηγοριοποίηση των ΞΑΕ ανά οικονομική δραστηριότητα, έχει χρησιμοποιηθεί η ταξινόμηση των κλάδων βάσει NACE Rev. 2 σε πρώτο (μονοψήφιο) επίπεδο ανάλυσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την κλαδική κατηγοριοποίηση των επενδύσεων λήφθηκαν υπόψη ο κλάδος δραστηριοποίησης της εταιρείας της επένδυσης αλλά και ο κλάδος τον οποίο αφορούσε η επένδυση. Υπήρχαν ωστόσο περιπτώσεις όπου η κατηγοριοποίηση δεν ήταν ξεκάθαρη, καθώς οι δύο αυτοί κλάδοι ήταν διαφορετικοί (π.χ. η επένδυση της εμπορικής εταιρείας Lidl σε ενίσχυση του δικτύου αποθήκευσης και μεταφορών της αλυσίδας). Σε αυτές τις περιπτώσεις, η τελική επιλογή κλάδου έγινε έτσι ώστε να αντικατοπτρίζεται περισσότερο ο κλάδος τον οποίο αφορά η επένδυση. Επισημαίνεται ότι, τα εν λόγω στοιχεία δεν είναι εξαντλητικά της απογραφής των ΞΑΕ και υπόκεινται σε μεθοδολογικούς Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 56

57 περιορισμούς (ως προς την συλλογή και επεξεργασία τους). Ωστόσο, αποτελούν ένδειξη της υφιστάμενης κατάστασης και τάσης των ΞΑΕ στην περιοχή της Αθήνας Αττικής. Σε γενικές γραμμές, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, παρατηρείται αρκετή διασπορά και διαφοροποίηση των ΞΑΕ στην περιοχή της Αθήνας Αττικής, τόσο στην κλαδική τους κατανομή όσο και στην κατανομή τους ανά χώρα προέλευσης. Ωστόσο, κάποιες τάσεις φαίνεται να διακρίνονται. Βάσει των συνολικά 62 παρουσιαζόμενων επενδύσεων, οι περισσότερες ΞΑΕ στην περιοχή της Αττικής για την περίοδο (βάσει ποσότητας, δηλ. αριθμού ΞΑΕ), πραγματοποιήθηκαν στους κλάδους της ενημέρωσης και επικοινωνίας και της μεταποίησης (21% έκαστος). Σημαντικό μέρος των επενδύσεων στον κλάδο της ενημέρωσης και επικοινωνίας αφορούσε κυρίως επενδύσεις σε εταιρείες ψηφιακών μέσων (on line υπηρεσίες και εφαρμογές) και υψηλών τεχνολογιών (digital marketing και υπηρεσίες cloud computing) και στον κλάδο της μεταποίησης σε εταιρείες της ελληνικής φαρμακοβιομηχανίας (6 από τις 13 επενδύσεις). Ακολουθούν οι κλάδοι των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και των μεταφορών και αποθηκεύσεων (με 16% ποσοστό συμμετοχής έκαστος) και οι κλάδοι του εμπορίου (13%) και της ακίνητης περιουσίας (10%). Διαθέσιμα στοιχεία για την αξία των επενδυτικών σχεδίων υπάρχουν μόνο για τις 45 από τις 62 επενδύσεις. Βάσει αυτών των στοιχείων, η εικόνα διαφοροποιείται αρκετά, με τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες να συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο κομμάτι των ΞΑΕ την περίοδο (32%). Ακολουθούν οι κλάδοι της ακίνητης περιουσίας (19%), του εμπορίου (18%), των μεταφορών και αποθηκεύσεων (13%), της ενημέρωσης και επικοινωνίας (8%) και της μεταποίησης (7%). Διάγραμμα 34. ΞΑΕ στην Αττική ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας βάσει αριθμού ΞΑΕ (62 ΞΑΕ, ) Ορυχεία και λατομεία, 2% Ενέργεια, 2% Ενημέρωση & επικοινωνία, 21% Ακίνητη περιουσία, 10% Εμπόριο - Αυτοκίνητα, 13% Μεταποίηση, 21% Μεταφορά & αποθήκευση, 16% Χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, 16% Πηγή: Πηγή: ΥΠΑΝΥΠ / Enterprise Greece / συλλογή δεδομένων από τον τύπο / ΚΕΠΕ / επεξεργασία στοιχείων. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 57

58 Διάγραμμα 35. ΞΑΕ στην Αττική ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας βάσει αξίας ΞΑΕ (45 ΞΑΕ, ) Ενέργεια, 0,5% Ορυχεία και λατομεία, 2% Χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, 32% Μεταποίηση, 7% Ενημέρωση & επικοινωνία, 8% Μεταφορά & αποθήκευση, 13% Ακίνητη περιουσία, 19% Εμπόριο - Αυτοκίνητα, 18% Πηγή: Πηγή: ΥΠΑΝΥΠ / Enterprise Greece / συλλογή δεδομένων από τον τύπο / ΚΕΠΕ / επεξεργασία στοιχείων. Διάγραμμα 36. ΞΑΕ στην Αττική ανά χώρα προέλευσης βάσει αριθμού ΞΑΕ (62 ΞΑΕ, ) ΗΠΑ 26% Λοιπές 18% Ελβετία 3% Κίνα 5% Βέλγιο 10% Ολλανδία 5% Τουρκία 5% Γερμανία 8% Γαλλία 8% Λουξεμβούργο 6% Καναδάς 6% Πηγή: Πηγή: ΥΠΑΝΥΠ / Enterprise Greece / συλλογή δεδομένων από τον τύπο / ΚΕΠΕ / επεξεργασία στοιχείων. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 58