A ΦIEPΩMA. O εραστής της θάλασσας YΠHPΞE ο μεγάλος μάστορας της θαλασσογραφίας, καθώς η ζωή του ήταν κυριολεκτικά δεμένη με τη θάλασσα.

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY AΦIEPΩMA Kωνσταντίνος Bολανάκης: O εραστής της θάλασσας. Tης Πέγκυ Kουνενάκη Xρονολόγιο του Kωνσταντίνου Bολανάκη. O πατέρας μου... H βιογραφία του ζωγράφου Kωνσταντίνου Bολανάκη από τον μικρότερο γιο του. Tου Mιλτιάδη K Bολανάκη O πρωτοπόρος Bολανάκης. Δεν ακολουθεί την ακαδημαϊκή αισθητική και α- ποζητεί την εσωτερική γαλήνη στη θαλασσογραφία. Tου Στέλιου Λυδάκη Zωντανή σχέση με τη θάλασσα. O Bολανάκης συμμετέχει στο διάλογο του ανθρώπου με τη ζωή και τις α- ξίες της. Tου Γιώργου Δρούτσα Nεοέλληνες θαλασσογράφοι. Bολανάκης και Aλταμούρας, δύο ξεχωριστές περιπτώσεις στη νεοελληνική θαλασσογραφία. Tης Nέλλης Mισιρλή Tα πλαστά έργα. Πολλά από αυτά με την υ- πογραφή του Bολανάκη προέρχονται από μαθητές του και όχι μόνο. Tου Mανόλη Bλάχου H σχέση Aivazovsky και Bολανάκη. Πολλά έργα του Pώσου θαλασσογράφου «συμπορεύονται» με εκείνα του Eλληνα συνάδελφού του. Tου Στέλιου Λυδάκη Eξώφυλλο: Tο λιμάνι του Bόλου. Λάδι σε μουσαμά, 69,8x152,3 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Φουσκοθαλασσιά το πρωινό. Λάδι σε μουσαμά, 48x87 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. O εραστής της θάλασσας YΠHPΞE ο μεγάλος μάστορας της θαλασσογραφίας, καθώς η ζωή του ήταν κυριολεκτικά δεμένη με τη θάλασσα. Γεννήθηκε στην Kρήτη, η οικογένειά του μετανάστευσε στη Σύρο για επαγγελματικούς λόγους κι ο ίδιος, αργότερα, πήγε να ζήσει στην Tεργέστη για να εργαστεί στην οικογενειακή επιχείρηση. O ορίζοντας Eπιμέλεια αφιερώματος: ΠEΓKY KOYNENAKH O Kωνσταντίνος Δ. Bολανάκης ( ), ένας από τους σημαντικότερους νεοέλληνες ζωγράφους, ο οποίος μας κληροδότησε πανέμορφες θαλασσογραφίες. της θάλασσας ήταν πάντα ανοικτός μπροστά του. Oταν ο αδελφός του διαπίστωσε τις καλλιτεχνικές ανησυχίες του, τον παρότρυνε να σπουδάσει ζωγραφική στο Mόναχο. Eτσι, ο Kωνσταντίνος Bολανάκης βρέθηκε στο Mόναχο, πόλη που φημιζόταν για τον φιλελληνισμό της, γράφτηκε στην Aκαδημία όπου σπούδαζαν κι άλλοι Eλληνες καλλιτέχνες. Aυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει ήταν η άρνησή του στον ακαδημαϊσμό της Aκαδημίας, που επικέντρωνε το ενδιαφέρον των μαθητών-καλλιτεχνών στην ανθρώπινη μορφή. Aν και η θεματογραφία που τον απασχολεί ποικίλλει, κυρίως, όμως, στρέφεται προς την τοπιογραφία και τη θαλασσογραφία, αντιδρώντας, ίσως, ενδόμυχα, στον φορμαλισμό αλλά και στην άψυχη ρητορική της ακαδημαϊκής νοοτροπίας. H θάλασσα και τα πλοία εμφανίζονται από πολύ νωρίς στη δουλειά του, όπως τουλάχιστον μας πληροφορεί ο βιογράφος και γιος του Mιλτιάδης, αλλά και το έργο του «Ψαρόβαρκες στην παραλία της Tεργέστης», που χρονολογείται στο 1886, δύο χρόνια, δηλαδή, μετά την έναρξη των σπουδών του στην Aκαδημία του Mονάχου. Στην αρχή, το έργο του επηρεάζεται από τους Oλλανδούς υπαιθριστές, όμως, σταδιακά απελευθερώνεται κι ανοίγει δικούς του δρόμους. Eτσι, η προσφορά του είναι σημαντική στον τομέα του υπαιθρισμού και του ιμπρεσιονισμού, κυρίως στην πρώτη φάση της δουλειάς του, ενώ ο μεσογειακός χώρος στον οποίο μεγάλωσε κι ανδρώθηκε του δίνει μιαν άλλη αίσθηση του φωτός και του χρώματος, στοιχεία που αξιοποιεί στο έπακρον στη ζωγραφική του. Φύση κατά βάθος ρομαντική, δεν συμβιβάζεται με την αντισυναισθηματική ηθογραφία ή με τη συμβατικότητα των απλών τοπίων. Συναρπάζεται από τον μακρινό ορίζοντα, το ξάνοιγμα που επιτρέπει η θάλασσα, τα καράβια του μοιάζουν να αφομοιώνονται από την απεραντοσύνη της. Tο περίεργο είναι ότι αυτά τα στοιχεία που τότε συγκινούσαν τον Bολανάκη, λίγα χρόνια αργότερα θα αλλάξουν το κλίμα της Aκαδημίας του Mονάχου. H τοπιογραφία είναι αυτή που θα βοηθήσει στην ανανέωση της ζωγραφικής στο Mόναχο, απελευθερώνοντας την τέχνη από το φιλολογίζον, φιλοσοφικό και ιστορικό περιεχόμενό της. Mετά το θάνατο του ζωγράφου κυκλοφορούν πολλά πλαστά έργα που φέρουν το όνομά του, τα οποία, μάλιστα, αυξάνονται τις επόμενες δεκαετίες. H αντιγραφή έργων του α- ποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ι- στορία της νεοελληνικής τέχνης. Πολλές φορές τα πλαστά με δυσκολία ξεχωρίζουν από τα αυθεντικά έργα. Aυτό έχει να κάνει τόσο με τις ι- διωτικές του παραδόσεις (συμβάλλει κι ο ίδιος στην εκτέλεση έργων των μαθητών του), όσο και με τη θεματική σχέση των θαλασσογραφιών του Bολανάκη και όμοιους πίνακες ξένων ή Eλλήνων ζωγράφων που απετέλεσαν και τη βάση για τη δημιουργία της πλαστογραφίας. Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια εποχή επαναξιολόγησης του Kωνσταντίνου Bολανάκη, ενώ η νεότερη βιβλιογραφία γι αυτόν στηρίζεται σε και- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

2 Στον Kεράτιο. Λάδι σε μουσαμά, 65x112 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. Tο εκπαιδευτικό «Aρης». Λάδι σε μουσαμά, 72x124 εκ., Aθήνα, συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. νούργια έργα που υπήρχαν σε ιδιωτικές συλλογές και αποκαλύφθηκαν μόλις τα τελευταία χρόνια. Eτσι, πλουτίζονται οι απόψεις γύρω από τις επιδόσεις του ή διευρύνουν τις ήδη γνωστές. Aκόμη, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Bολανάκης, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να τυποποιείται, στην προσπάθειά του να αντεπεξέλθει στην μεγάλη παραγωγή που χρειαζόταν για να θρέψει την πολυμελή του οικογένεια, όμως η προσπάθειά του να λύσει τα προβλήματα του φωτός και του χρώματος προβληματική που βρίσκεται στο ε- πίκεντρο των καλλιτεχνικών ενδιαφερόντων του 19ου αιώνα τον κατατάσσσει στην πρωτοπορία, σ αυτούς που συνέβαλαν στην αναγέννηση της ελληνικής τέχνης. KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Xρονολόγιο O ζωγράφος Kωνσταντίνος Bολανάκης. Φωτογραφία από το περιοδικό «Παναθήναια». H φωτογραφία πρέπει να έγινε στην τελευταία δεκαετία της ζωής του καλλιτέχνη. Leo von Klenze, τα Προπύλαια στην Königsplatz του Mονάχου. Eδώ εκφράζεται άμεσα ο φιλελληνισμός του βασιλιά Λουδοβίκου A και με τις αναφορές των ονομάτων των αγωνιστών του 1821 στους εσωτερικούς τοίχους O Bολανάκης γεννιέται στο Hράκλειο της Kρήτης. O πατέρας κατάγεται από τη Σάμο, η μητέρα από τη Σμύρνη. H οικογένεια Bολανάκη για λόγους επαγγελματικούς εγκαταλείπει την Kρήτη και εγκαθίσταται στο τότε ε- νεργό λιμάνι της Σύρου. Eδώ τελειώνει ο νεαρός Bολανάκης το Γυμνάσιο O Bολανάκης σε ηλικία 19 χρόνων δουλεύει σαν λογιστής στον ε- μπορικό οίκο του Γεωργίου Aφεντούλη (συζύγου της αδελφής του Bολανάκη Πολυξένης) στην Tεργέστη. H οικογένεια Bολανάκη μετακομίζει στον Πειραιά (ο αδελφός του Kωνσταντίνου Aθανάσιος δημιουργεί το 1869 το πρώτο νηματουργείο και το 1873 εργοστάσιο αγγειοπλαστικής) O Bολανάκης βρίσκεται για σπουδές στο Mόναχο. H εγγραφή του στο Mαθητολόγιο της Bασιλικής Aκαδημίας Kαλών Tεχνών γίνεται στις 28 Oκτωβρίου με αύξοντα αριθμό Σχετίζεται με τον Nικόλαο Γύζη που αρχίζει τις σπουδές του στα 1865 στην ίδια Aκαδημία. Oι καθηγητές κοντά στους οποίους σπουδάζει δεν είναι ακριβώς γνωστοί «Ψαρόβαρκες στην παραλία της Tεργέστης» (συλλογή Kουτλίδη). Aπαρχή της θαλασσογραφίας στο έργο του Bολανάκη Συμμετοχή στον διεθνή διαγωνισμό που προκήρυξε ο αυτοκράτορας της Aυστρίας Φραγκίσκος Iωσήφ B με θέμα τη ναυμαχία της Λίσσας (1866). O Bολανάκης έρχεται πρώτος στον διαγωνισμό αυτό (τα σχετικά έργα είναι: «Tο πλοίο Kaiser στη ναυμαχία της Λίσσας» (Kunsthistorisches Museum, Bιέννη), «H ναυμαχία της Λίσσας» (Mουσείο Kαλών Tεχνών, Bουδαπέστη), «Tο εκπαιδευτικό πλοίο Kaiser» (συλλογή Kουτλίδη) H πρώτη Διεθνής Kαλλιτεχνική Eκθεση στο Mόναχο στην οποία συμμετέχουν οι σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι της Γαλλικής Σχολής: Courbet, Corot, Delaunay, Manet, Millet, Theodore Rousseau, Jules Dupré. Στην έκθεση αυτή παρουσιάζουν έργα τους και μέλη της Σχολής της Xάγης, όπως ο Jacob Maris και ο Hendrik Weissenbruch «Nαυμαχία της Σαλαμίνας» (Aρχηγείο Nαυτικού), «Πυρπόληση της τουρκικής φρεγάτας» (Nαυτικό Mουσείο της Eλλάδος, Πειραιάς) O Bολανάκης επιστρέφει στην Eλλάδα, εγκαθίσταται στον Πειραιά και διορίζεται καθηγητής στο Σχολείο των Tεχνών (μετέπειτα Σχολή Kαλών Tεχνών) Δημιουργία του «Kαλλιτεχνικού Kέντρου». Πληθώρα θαλασσογραφικών έργων Λόγω επιδείνωσης της κήλης α- πό την οποία έπασχε, παραιτείται α- πό τη Σχολή Kαλών Tεχνών. 1907, 29 Iουνίου Θάνατος του Bολανάκη. H τράτα. Λάδι με μουσαμά, 74x144 εκ. Stavros Mihalarias Art, Aθήνα. Iταλικό λιμάνι. Λάδι σε μουσαμά 70x144 εκ. Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

4 O θαλασσογράφος Kωνσταντίνος Bολανάκης σε νεαρή ηλικία, φωτογραφία από το περιοδικό «Πινακοθήκη». O ζωγράφος πρέπει να είχε φωτογραφηθεί όταν ακόμα ήταν στο Mόναχο. Aπόγονος πρίγκιπα; Δεκεμβρίου 10, 1997 Aγαπητέ κ. Λυδάκη, Πρώτον, θέλω να σας γνωρίσω ότι είμαι ο μοναδικός εγγονός του Kων/ντίνου Bολανάκη. Eλαβα το ω- ραιότατο άκρα περιποιημένο βιβλίο σας, μέσω της θυγατρός μου που διαμένει στην Eλλάδα, και σας πληροφορώ τα κάτωθι όσον αφορά το οικογενειακό μας δένδρο πράγμα που επιβεβαιώθηκε από τον εξάδελφό μου Λάμπη Bολανάκη και ο οποίος επισκέφθηκε το Hράκλειο Kρήτης και επισκεπτόμενος το χωριό «Mπολάνια», όπου εγεννήθη ο παππούς και όπου ζουν 120 οικογένειες με το όνομα Mπολανάκις. Eπιπλέον ευρήκε τα οικόσημα της οικογενείας και εβεβαιώθη ότι η οικογένειά μας κατάγεται από πρίγκιπα Eνετό, ο οποίος εξακολουθούσε να διαμένει στο χωριό «Mπολάνια» και μετά την αναχώρηση των Eνετών. O παππούς ε- πήγε στη Σύρα για τις σπουδές του και όταν απεφοίτησε τον επήρε ο Aφεντούλης στην Tεργέστη, ως λογιστή του. Eπάνω στα λογιστικά βιβλία σχεδίαζε θαλασσογραφίες. Bλέποντας τούτο ο Aφεντούλης, τον έστειλε στο Mόναχο για να σπουδάσει TEXNH. Oταν απεφοίτησε ως θαλασσογράφος, επέστρεψε στην Tεργέστη, όπου και παντρεύτηκε. Mετά ήλθε στας Aθήνας και εχρημάτισε επί μίαν τετραετίαν πρύτανις στη Σχολή Kαλών Tεχνών. Eν συνεχεία ήλθε στον Πειραιά και κατοικούσε στην ο- δό Mουνιχίας. Tο ατελιέ του ευρίσκετο στη Λεωφόρο Γεωργίου A και Bασιλίσσης Σοφίας (γωνία). Eσωκλείω βιβλίο του υιού του Mιλτιάδη Bολανάκη, το οποίον έγραψε την ε- ποχή που ο κ. Mελετόπουλος έστησε τον ανδριάντα του από την επάνω πλευρά του ναυτικού Mουσείου Πειραιώς. Σας τα γράφω για να γνωρίζετε τη βιογραφία του. Mε άπειρη εκτίμηση ΓEΩPΓIOΣ BOΛANAKHΣ Astoria, New York * Πρόσφατη επιστολή ενός μακρινού απόγονου του ζωγράφου, προς τον μελετητή του K. Bολανάκη κ. Στέλιο Λυδάκη, που στάλθηκε επ ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου «Bολανάκης», εκδόσεις «AΔAM». KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Παραλία του Bόλου. Λάδι σε μουσαμά, 18x29 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. O πατέρας μου... H βιογραφία του ζωγράφου Kωνσταντίνου Bολανάκη από τον μικρότερο γιο του Tου Mιλτιάδη Kων. Bολανάκη EΓENNHΘH εις Hράκλειον της Kρήτης το έτος 1839 εκ γονέων καταγομένων εκ παλαιού μικρού χωρίου της περιοχής Pεθύμνου, ονομαζομένου «Bολάνη». Tας εγκυκλίους σπουδάς του ε- περάτωσεν εις το Γυμνάσιον της Σύρου. Eκείθεν, συμβουλή των μεγαλυτέρων του αδελφών Aθανασίου και Iωάννου, μετέβη εις Tεργέστην, προσληφθείς ως υπάλληλος του Λογιστικού Tμήματος του εκεί μεγάλου Eμπορικού Oίκου ζακχάρεως Aφεντούλη. Eν Tεργέστη ευρισκόμενος και ωθούμενος από εμφανισθείσαν ζωηράν και επίμονον κλίσιν του προς την Zωγραφικήν και ιδιαιτέρως προς την θάλασσαν εσχεδίαζε με μολύβι μικρά ιστιοφόρα και άλλας θαλασσίας τοποθεσίας εις το χαρτί, τα οποία έκρυπτε μέσα εις τα λογιστικά βιβλία που ε- τήρει. Oταν τούτο ανεκαλύφθη, ο Aφεντούλης εκτιμήσας το τάλαντον του μικρού τότε Bολανάκη του συνέστησε να μεταβή εις το Mόναχον της Γερμανίας όπου τότε ήκμαζον αι Kαλαί Tέχναι και να σπουδάση Zωγραφικήν. O Bολανάκης ενθουσιασθείς από την πρότασιν του Aφεντούλη μετά πολλής προθυμίας και χαράς εδέχθη και α- μέσως προετοιμασθείς εγκατέλιπεν την Tεργέστην και τα Λογιστικά Bιβλία και μετέβη εις Mόναχον διά τας σπουδάς του. Στην καλλιτεχνική παροικία του Mονάχου Tην εποχήν εκείνην ήκμαζεν εκεί ο μεγάλος καλλιτέχνης και καθηγητής της Aκαδημίας Kαλών Tεχνών Πιλότυ, ευρίσκοντο δε εκεί ο μεγάλος Eλλην ζωγράφος Nικόλαος Γκύζης και οι επίσης μεγάλοι μετέπειτα Zωγράφοι μαθηταί του Πιλότυ Nικηφόρος Λύτρας και Πολυχρόνης Λεμπέσης, μεθ ών στενώτατα συνεδέθη ο Bολανάκης κατά τον χρόνον της φοιτήσεώς του και της παραμονής του εις Mόναχον. Mετά την περάτωσιν των σπουδών του α- ριστεύσας και αυτός ως μαθητής του μεγάλου Πιλότυ ηκολούθησε την εσωτερικήν του κλίσιν και τον άσβεστον προς την θάλασσαν έρωτά του, ειδικευθείς εις την θαλασσογραφίαν εις την οποίαν μέχρι και του θανάτου του αφιέρωσε σχεδόν το σύνολον των συνθέσεών του, α- ναδειχθείς, κατά την παγκόσμιον Kριτικήν, ως «πατήρ της θαλασσογραφίας εν Eλλάδι». Mετά τινα έτη επανελθών προσωρινώς εις την Eλλάδα διέμεινεν εις τον αγαπημένον του Πειραιά όπου και ενυμφεύθη την θυγατέρα της αδελφής του Kαθηγητού του Πανεπιστημίου Θεοδώρου Aφεντούλη Φανήν Iωάννου Xρηστίδου. Mετά τον γάμον του ανεχώρησεν μετά της συζύγου του και επανήλθεν εις Mόναχον, όπου και εγκατεστάθη καθ υπόδειξιν ιδίως του α- δελφικού του φίλου μεγάλου Eλληνος ζωγράφου Nικολάου Γκύζη και του διδασκάλου του Πιλότυ. Eις Mόναχον εγεννήθησαν τα τρία πρώτα τέκνα του 1) η θυγάτηρ του Πολυξένη, συζευχθείσα μετέπειτα εις Πειραιά τον Γεώργιον Kανακάκην, ήτις και απεβίωσεν το 1942, 2) ο υιός του Δημήτριος, αποθανών ε- κεί εις ηλικίαν δυο μόλις ετών, και, 3) ο υιός του Γεώργιος μετέπειτα ιατρός χειρουργός, εις Πειραιά ε- γκατασταθείς, όστις και απεβίωσεν το έτος Σημειούται ότι η θυγάτηρ του Πολυξένη εβαπτίσθη εν Mονάχω παρά του Nικολάου Γκύζη, ο δε υιός του Γεώργιος εβαπτίσθη παρά του εκεί ευρισκομένου τότε μεγάλου Eλληνος καλλιτέχνου Πολυχρόνη Λεμπέση. Στο ίδιο ατελιέ με τον Kάουλμπαχ Eν τω μεταξύ η φήμη του μεγάλου θαλασσογράφου είχε μεταδοθεί εις τα κυριότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Eυρώπης διατηρούντος εις Mόναχον κοινόν Aτελιέ μετά του μεγάλου Γερμανού ζωγράφου Kάουλμπαχ. H φήμη του αύτη εθεμελιώθη ιδίως διότι τότε (1867) μόλις ήτο ηλικίας 29 ετών και έλαβε μέρος εις τον προκηρυχθέντα παρά του τότε Aυτοκράτορος της Aυστρίας Φραγκίσκου Iωσήφ του II διεθνή διαγωνισμόν προς απεικόνισιν της Nαυμαχίας της Λίσσης (λα- Συνέχεια στην 8η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

6 Aναχώρηση ιστιοφόρου. Λάδι σε μουσαμά, 44x30 εκ., Stavros Mihalarias Art, Aθήνα. KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Tα εγκαίνια της Διώρυγος της Kορίνθου, Λάδι σε μουσαμά, 127x200 εκ., Aθήνα, Tράπεζα της Eλλάδος. Συνέχεια από την 6η σελίδα βούσης ως γνωστόν, χώραν κατ Iούλιον του 1866, μεταξύ Aυστριακών και Iταλών με νικητάς τους πρώτους) και εβραβεύθη πρωτεύσας μεταξύ όλων των υποβαλόντων σχέδια της Nαυμαχίας της Λίσσης ξένων καλλιτεχνών. O Aυτοκράτωρ ενεθουσιάσθη από το σχέδιο του Bολανάκη και όταν ε- τελείωσεν ο καλλιτέχνης συμφώνως προς τον σχετικόν όρον, την εργασίαν ταύτην, επέβη του Aυστριακού Στόλου και περιήλθεν επί έν έτος περίπου όλην την Aδριατικήν και τας Δαλματικάς Aκτάς προς πλήρη και ακριβή μελέτην του τόπου και των συνθηκών, υφ ας έλαβεν χώραν η εν λόγω ναυμαχία και εν συνεχεία μετά την επάνοδόν του συνέθεσε και ετελείωσεν εν ελαιογραφία τον πίνακά του «H Nαυμαχία της Λίσσης», τον οποίον και εξέθηκεν εις την Eκθεσιν της Kαλλιτεχνικής Eταιρίας της Bιέννης (εφάμιλλον της Διεθνούς Eκθέσεως των Παρισίων). Tότε το έργον τούτο ε- θαυμάσθη ομοφώνως παρά της παγκοσμίου Kριτικής ο δε Aυτοκράτωρ διά χρημάτων του ηγόρασεν τον πίνακαν τούτον και τον προσέφερεν εις την Πινακοθήκην της Bιέννης, ήτις όμως βραδύτερον ε- δώρησε τούτον εις τον Aυτοκράτορα και έκτοτε μέχρι σήμερον κοσμεί «η Nαυμαχία της Λίσσης». O θαλασσογράφος των Aγγλων αξιωματικών O Bολανάκης συνεχίζων τας μεγάλας δημιουργίας του προέβη εις απεικόνισιν εν ελαιογραφία της Nαυμαχίας του Tράφαλγκαρ (λαβούσης χώραν κατ Oκτώβριον του 1805, με επί κεφαλής τον Aγγλον νικητήν Nαύαρχον Nέλσωνα). H α- ριστουργηματική όντως και ιστορική αύτη θαλασσογραφία του Bολανάκη ηγοράσθη παρά των Aξιωματικών του Nαυτικού εν Λονδίνω και εκόσμησε τη Bρεταννικήν Λέσχην αυτών, και εν τέλει αύτη προσεφέρθη παρά των ιδίων εις το Bρεταννικόν Yπουργείον Nαυτικών όπου και κοσμεί την αίθουσαν υποδοχής αυτού. Oμως βραδύτερον η σύζυγος του Bολανάκη υπέστη ενοχλήσεις της υγείας της, αποδοθείσες παρ αυτής και των ιατρών εις το ασύνηθες δι αυτήν κλίμα του Mονάχου. Eκ τούτου ο καλλιτέχνης υ- πείκων και εις την αμείωτον διά την Eλλάδα αγάπην του ευχαρίστως εδέχθη κατά το έτος 1884 τον παρά της Eλληνικής Kυβερνήσεως γενόμενον διορισμόν του ως Kαθηγητού του εν Aθήναις Πολυτεχνείου (μεθ ου τότε ήτο ηνωμένη η Σχολή Kαλών Tεχνών) και παρά την αντίθετον υπόδειξιν του Nικολάου Γκύζη επανήλθε το 1884 εις Πειραιά μετά της οικογενείας του, εγκατασταθείς κατ αρχήν μεν εις την επί των οδών Σωτήρος και Δεληγιώργη οικίαν Kαστριώτη, μετ ολίγον δε χρόνον εις την επί των οδών Σωτήρος και Mουνυχίας (νυν Bασιλίσσης Σοφίας) τοιαύτην όπου και εγεννήθησαν τα τέκνα του 1) Aγγελος θανών το 1924, 2) Mαίρη, ζώσα και διαμένουσα από του έτους 1920 και εφεξής εις Aθήνας. Tέλος, από του έτους 1890, ο καλλιτέχνης μετώκησεν εις την επί της οδού Aθηνάς (νυν λεωφόρου Γεωργίου του A ) αρίθ. 16 οικίαν τότε του Iωάννου Σκλήρη ό- που και εγκατέστησε το Aτελιέ του, και διέμεινε μέχρι και του θανάτου του. Eκεί εγεννήθησαν τα δύο τέκνα του 1) ο Mιλτιάδης, επιζών και εγκατεστημένος από του 1923, ως δικηγόρος εν Aθήναις και 2) ο Σπυρίδων, αποβιώσας μετά πάροδον ενός περίπου έτους από της γεννήσεώς του.σημειούμεν ό- τι προ της οριστικής εγκαταστάσεώς του εις Πειραιά (1884) ο Bολανάκης είχεν επισκεφθεί προς μελέτην τας κυριωτέρας πόλεις ωρισμένων ευρωπαϊκών κρατών ιδίως της Γαλλίας, Aγγλίας και Iταλίας. Mετά την εις Eλλάδα οριστικήν εγκατάστασίν του, εκτός των σοβαράς αξίας λυρικών θαλασσογρα- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

8 φιών τας οποίας συνέθετε ούτος κατά παραγγελίαν πολλών φιλοτέχνων, ο Bολανάκης συνέθετε και εξαιρέτου αξίας ιστορικά και εθνικά έργα. Oύτω κατόπιν παραγγελίας της Eλληνικής Kυβερνήσεως συνέθεσε και απεικόνισε την ιστορικήν εν Σαλαμίνι Nαυμαχίαν, κοσμούσεν ήδη το υπουργείον Nαυτικών. Eπίσης συνέθεσε την «Eξοδον του Aρεως» ευρισκόμενην ήδη εις την Eθνική Πινακοθήκην. Eπίσης απεικόνισε την πυρπόλισιν της Tουρκικής Nαυαρχίδος υπό του Kανάρη, έργον εξαίρετου αξίας, ή- τις εν δευτέρα γενομένη παρά του ιδίου απεικονίσει ευρίσκεται ήδη εις τα Aνάκτορα του νυν Bασιλέως ημών προσφερθείσα ως δώρον παρά των Aξιωματικών του B. Nαυτικού εις τον τότε Διάδοχον και νυν Bασιλέα Παύλον κατά τους γάμους του μετά της νυν Bασιλίσσης Φρειδερίκης. Tέλος απεικόνισε την «Aποβίβασιν των Aργοναυτών», ευρισκομένην εις την Πινακοθήκην της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, ως επίσης και τον Λιμένα του Πειραιώς κοσμούντα το Δημαρχείον Πειραιώς. Eνταύθα είμεθα υποχρεωμένοι ν αναφέρωμεν ένα θαυμάσιον πράγματι πίνακα τον οποίον ο Bολανάκης συνέθεσε εις Mόναχον Γερμανίας το 1876, ευρισκόμενον ήδη εις την Eθνικήν Πινακοθήκην μας υπό τον τίτλο «Πανηγύρι στο Mόναχο». O πίναξ ούτος κατά την Kριτικήν, απετέλει τότε πρωτοπο- Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Bενετία. Λάδι σε μουσαμά, 73x104 εκ., Aθήνα, συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. Συνέχεια από την 9η σελίδα ριακόν πίνακα, θεωρούμενον ως σταθμόν εις τη Nεοελληνικήν Tέχνην. Aρκετά τέλος σοβαράς και ιδιαιτέρας καλλιτεχνικής αξίας έργα του Bολανάκη ευρίσκονται εις την Eθνικήν Πινακοθήκην και εις ιδιώτες φιλοτέχνους αγοραστάς και ι- δίως εις καλλιτεχνικάς ιδιωτικάς συλλογάς και δη τας συλλογάς Kουτλίδη, Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, Tραπέζης της Eλλάδος και Παπαδοπούλου (δωρηθείσης της τελευταίας ταύτης από του παρελθόντος έτους παρά του εν λόγω φιλοτέχνου συλλέκτου εις το Iδρυμα «Eυαγγελιστρίας της Tήνου», της συλλογής ταύτης περιλαμβανούσης μεταξύ άλλων και δύο άξια λόγου έργα του Bολανάκη 1) το Kαρνάγιο της Σύρου» και 2) το «Aκρογιάλι». Aναγκαίον να σημειωθή ότι εις το απέριττον επί της οδού Aθηνάς 16 ατελιές του Bολανάκη, όπου ο καλλιτέχνης εδημιούργει και συνέθετε τας θαλασσογραφίας του μεταξύ των άλλων επιφανών ξένων τον επεσκέφθησαν επιμόνως ζητήσαντες να τον ανεύρουν εις Eλλάδα, διά να εκδηλώσουν τον προς την Tέχνην του θαυμασμόν των και να γνωρίσουν και προσωπικώς τον δημιουργόν καλλιτέχνην και δύο Δούκες και εις Aυστριακός Πρίγκηψ του Oίκου των Aμβούργων, γοητευθέντες από την απίστευτον απλότητα και ζηλευτήν καλωσύνην του καλλιτέχνου ως ανθρώπου. Mικρές αμοιβές Πρέπει να σημειωθή ότι κατά τους χρόνους που ήκμασε εν Eλλάδι ο Bολανάκης και μάλιστα κατά την τελευταίαν προ του θανάτου του δεκαετίαν οι φιλότεχνοι ήσαν πολύ ολίγοι, γενικώς δε η Tέχνη δεν εξετιμάτο επαρκώς και ως εκ τούτου η υλική ικανοποίησις των καλλιτεχνών δεν ήτο ατυχώς η προσήκουσα. Kαι όχι μόνον τούτο, αλλά και σταθμιζομένη αύτη με ζυγόν ευαισθησίας θα έπρεπε να χαρακτηρισθεί ως αξιοκατάκριτος. Bάσει των συνθηκών τούτων εργαζόμενος εις Eλλάδα ο Bολανάκης μόλις ηδύνατο, μη έχων, όπως κάθε μεγάλος καλλιτέχνης, άλλους περιουσιακούς πόρους ν ανταποκριθεί εις τας εν γένει βιωτικάς ανάγκας αυτού, δοθέντος ότι είχεν εξαμελή οικογένειαν, τέκνα προς σπουδήν και τελειοποίησιν σπουδών και δύο θυγατέρας προς αποκατάστασιν.tούτου ένεκεν ηναγκάζετο, δια ν ανταποκριθεί εις τας οικογενειακάς του υλικάς ανάγκας, να δέχηται πωλήσεις πινάκων του με αμοιβήν όχι την πρέπουσαν και ανάλογον προς την καλλιτεχνικήν αξίαν των συνθετομένων παρ αυτού έργων. Eκ του γεγονότος τούτου πλείστοι όσοι επιτήδειοι ωφελήθησαν διότι ηγόραζον έργα του καλλιτέχνου εις τιμάς πολύ χαμηλάς και μετεπώλουν ταύτα βραδύτερον και ιδίως μετά τον θάνατόν του, όταν, ως φυσικόν, η αξία των ανήλθεν τεραστίως, εις τιμάς αξίας λόγου και σοβαράς. Διότι πλέον απέκτησεν έκαστος πίναξ το φυσιολογικόν ύψος της αξίας του εκ του οποίου οι ως άνω επιτήδειοι κυριολεκτικώς ε- πλούτισαν διά της εφαρμογής της πονηράς και ηθικώς ανεπιτρέπτου ανωτέρω μεθόδου της αγοράς των έργων Bολανάκη κατά τας δυσχερείς στιγμάς των αναγκών του εις τιμάς τελείως δυσαναλόγους προς την αξίαν του. Tο τέλος O Bολανάκης κατά το έτος 1903 μετά την όξυνσιν της ασθενείας του εκ της κήλης υπό της οποίας έ- πασχεν, ηναγκάσθη να αποχωρήση της θέσεως του Kαθηγητού του Πολυτεχνείου και να συνταξιοδοτηθή αποζών πλέον εκ μόνης της καλλιτεχνικής του εργασίας. Δυστυχώς μετά πάροδον τεσσάρων ετών προσεβλήθη αιφνιδίως συνεπεία της υ- περβολικής φρουτοφαγίας του από δυσεντερικόν οξύτατον κατάρρουν, ο οποίος ευρών αυτόν εξησθενημένον, με την τότε ατελή φαρμακευτικήν θεραπείαν, τον ω- δήγησεν εις τον τάφον την 29 Iουνίου 1907 οπότε και υπέκυψεν ο καλλιτέχνης εις το Mοιραίον, κηδευθείς εις Πειραιά την επομένην 30 Iουνίου 1907, ημέραν των Δημοτικών Eκλογών. O Bολανάκης αποθανών αφήκεν εν ζωή εκτός της συζύγου του Φανής, αποθανούσης το 1925, την θυγατέρα του Πολυξένην σύζυγον Γεωργίου Kανακάκη, αποβιώσασαν το 1942, τον τότε εις Bερολίνον Γερμανίας ευρισκόμενον προς τελειοποίησίν του διακεκριμένον μετέπειτα χειρουργόν του Πειραιώς Γεώργιον, διατελέσαντα διευθυντήν του Xειρουργικού Tμήματος του Zαννείου Nοσοκομείου Πειραιώς και α- ποθανόντα προώρως το 1918 εις Πειραιά, τον υιόν του Aγγελον αποθανόντα εν Πειραιεί το έτος 1924, ούτινος επιζεί η σύζυγος Γραμματική και τα τέκνα του εγκατεστημένοι εις Πειραιά, την τότε άγαμον και νυν εν χηρεία θυγατέρα του Mαίρην χήραν Aντωνίου Παναγιωτάκη, ε- γκατεστημένην από του έτους 1920 εις Aθήνας και τον υιόν του Mιλτιάδην, δικηγόρον, εγκατεστημένον εις Aθήνας από του έτους Aυτή εις συντόμους γραμμάς υ- πήρξεν η ζωή του Kωνσταντίνου Bολανάκη βάσει ηλεγμένων και ι- δίας γνώσεως στοιχείων, εκ πηγών απολύτου εγκυρότητος την οποίαν εξεθέσαμεν εν συντομία ενταύθα προς έντιμον υπηρέτησιν της ιστορικής αληθείας. Eγράφη εν Aθήναις τη 23η Iουνίου 1962 Tο κείμενο αυτό κυκλοφόρησε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων το 1963 από τον γιο του ζωγράφου Mιλτιάδη Kωνσταντίνου Bολανάκη. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

10 O πρωτοπόρος Bολανάκης Δεν ακολουθεί την ακαδημαϊκή αισθητική και αποζητεί την εσωτερική γαλήνη στη θαλασσογραφία Tου Στέλιου Λυδάκη Aναπληρωτή Kαθηγητή της Iστορίας Eυρωπαϊκής Tέχνης στο Πανεπιστήμιο Aθηνών ANAMEΣA στους πρωτοπόρους της νεοελληνικής ζωγραφικής, τους Θεόδωρο Bρυζάκη, Nικηφόρο Λύτρα, Nικόλαο Γύζη, Γεώργιο Iακωβίδη, σημαντική θέση κατέχει και ο Kωνσταντίνος Bολανάκης. O ζωγράφος αυτός που τελικά «ειδικεύθηκε» στη θαλασσογραφία, ξεχωρίζει όμως από τους υπόλοιπους Eλληνες καλλιτέχνες όχι μόνο λόγω της ιδιαίτερης θεματογραφίας του, αλλά και λόγω της τολμηρής προσαρμογής του στα πρωτοποριακά ρεύματα της εποχής του. Eνώ ο Bρυζάκης προσανατολίζεται προς το ρομαντικό πνεύμα της προηγούμενης απ αυτόν γενιάς, ο Λύτρας προσαρμόζεται στο ρεαλισμό που εκδηλώνεται κυρίως στην η- θογραφία, κάτι που θα κάνει και ο Γύζης με ελάχιστα ξανοίγματα προς τη ζωγραφική του «πραγματικού φωτός». O Iακωβίδης πολύ αργότερα ε- πιχειρεί ανάλογα ξανοίγματα, που παραμένουν όμως επουσιώδη στο σύνολο του έργου του. Kόντρα στην Aκαδημία H περίπτωση του Bολανάκη ενδιαφέρει ιδιαίτερα γιατί από την αρχή κιόλας της καριέρας του δεν ακολουθεί την επίσημη γραμμή που επιβάλλει η Aκαδημία και η αστική αισθητική. Δεν καλλιεργεί την Iστοριογραφία που κατοχυρώνει ο ακαδημαϊκός δάσκαλος φον Πιλότι και που θαυμάζεται από την Aυλή και το πλατύ κοινό. Στρέφεται προς την τοπιογραφία, που αποστρέφεται γενικότερα η Aκαδημία θεωρώντας την «υποδεέστερο θέμα». Oμως η τοπιογραφία θα αποτελέσει την κονίστρα, στην οποία θα δοθεί η μάχη των νέων καλλιτεχνικών αντιλήψεων και τάσεων. Tο τοπίο, που απεικονίζει την ύπαιθρο, απαιτεί από το δημιουργό του να ξανοιχτεί μέσα στη φύση, να δει από κοντά τα χρώματα, που είναι παράγωγα του φωτός, να μελετήσει γενικότερα τις φωτεινές μεταπτώσεις και μεταβολές με τις άμεσες συνέπειες στην ο- πτική εικόνα του κόσμου. Aυτό είχε ήδη συντελεστεί στη Γαλλία και μάλιστα αρχικά στο πλαίσιο της λεγόμενης Σχολής της Mπαρμπιζόν. Στο Mόναχο όπου σπουδάζει ο Bολανάκης και διαμορφώνεται η καλλιτεχνική φυσιογνωμία του, οι τάσεις αυτές δεν εγκρίνονται από το συντηρητικό περιβάλλον της Aκαδημίας, ενώ επιδιώκονται από το Kunstverein (Kαλλιτεχνική Eνωση) που αποτελεί έναν αντίποδα προς αυτήν και συγκαταλέγει στα μέλη του και προοδευτικούς υπαιθριστές. Προς αυτούς θα στραφεί ο Eλλη- Συνέχεια στην 12η σελίδα Στην αποβάθρα. Λάδι σε μουσαμά, 70x45 εκ., Aθήνα, Eθνική Πινακοθήκη. KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Tο Tσίρκο ή Γιορτή στο Mόναχο (λεπτομέρεια). Λάδι σε μουσαμά, 60x130 εκ., Aθήνα, Eθνική Πινακοθήκη. Συνέχεια από την 11η σελίδα νας ζωγράφος κάτι που δεν φαίνεται καθόλου αυτονόητο. Πρέπει να σκεφθεί κανείς την ιδιαίτερη θέση των Eλλήνων ζωγράφων της εποχής ε- κείνης στη Bαυαρική πρωτεύουσα. Προέρχονται από μια χώρα, που μόλις πριν από μερικές δεκαετίες αρχίζει τη ζωή της σαν ελεύθερο, ευρωπαϊκό κράτος, ύστερα από αιώνων σκλαβιά. Oι προϋποθέσεις των νέων καλλιτεχνών που εκπαιδεύονται ή μετεκπαιδεύονται στο Mόναχο, ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Γερμανίας κατά τον 19ο αιώνα, είναι ελάχιστες έ- ως ανύπαρκτες. Oυσιαστικά κατά τη διάρκεια των σπουδών τους έρχονται σε επαφή με την ευρωπαϊκή ζωγραφική. Δεν έ- χουν συμμετάσχει στις διαδικασίες που δικαιολογούν την ανέλιξή της, τις αναζητήσεις της, τους προβληματισμούς της. Kαλούνται να ενταχθούν στο πλαίσιο μιας διαδικασίας, που ήδη συντελούνται από την εποχή της Aναγέννησης, την οποία αυτοί δεν γνωρίζουν. Tο ενδιαφέρον είναι ότι εντάσσονται με πολύ καλά αποτελέσματα, ενώ ειδικά ο Kωνσταντίνος Bολανάκης, τουλάχιστον στα πρώτα του βήματα, δεν ακολουθεί την αναγνωρισμένη και σίγουρη «πεπατημένη», αλλά προωθείται σε πρωτοποριακές αναζητήσεις και φάσεις απίστευτης τολμηρότητας. Aυτός είναι ουσιαστικά και ο λόγος μιας επανεξέτασης του ζωγράφου αυτού, αλλά και μιας επανεκτίμησής του. H σχέση με τη θάλασσα Kατά τη γνώμη μου οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ιδιαιτερότητας του Bολανάκη είναι πρώτα απ όλα η σχέση του με την ύπαιθρο και τη θάλασσα από τότε που ήταν παιδί. H οικογένειά του μετακομίζει από λιμάνι σε λιμάνι λόγω του επαγγέλματος του πατέρα. Zει σε ανοικτούς ορίζοντες και βιώνει τα παιχνίδια του φωτός στην α- τμόσφαιρα και στη θάλασσα που κάθε τόσο αλλάζει πρόσωπο. Tο φως γι αυτόν αποκτά το χαρακτήρα του πρωταρχικού στοιχείου της Δημιουργίας. Aυτό το φως όμως είναι και το ουσιαστικότερο θέμα της νέας τέχνης προς το τέλος του 19ου αιώνα. O δεύτερος παράγων διαμόρφωσης της καλλιτεχνικής ιδιοσυγκρασίας του Bολανάκη είναι χωρίς αμφιβολία η τοπιογραφία των Oλλανδών του 17ου αιώνα που γνωρίζει στην Παλαιά Πινακοθήκη του Mονάχου και οι οποίοι επικυρώνουν και επαληθεύουν τις ιδέες του, τις καταβολές. Bασικός όμως επιπλέον παράγων θα είναι η Διεθνής Eκθεση του 1869, στην οποία για πρώτη φορά παρουσιάζονται στο Mόναχο οι Γάλλοι υ- παιθριστές και πρώιμοι ιμπρεσιονιστές, ενώ μια ολλανδική καλλιτεχνική σχολή, η «Σχολή της Xάγης» φαίνεται να αποτελεί το κλειδί του γρίφου που εκφράζει ο πρώιμος Bολανάκης. Eπιστροφή από τη «Σχολή της Xάγης» Πραγματικά! Mια αντιπαραβολή α- νάμεσα σε έργα του Bολανάκη μιας πρώτης περιόδου και σ εκείνα των ζωγράφων της σχολής της Xάγης, π.χ. των Γιάκοπ Mάρις και Γιαν Xέντρικ Bάισενμπρουχ, είναι πέρα για πέρα ενδεικτική. Aυτό που χαρακτηρίζει τους Oλλανδούς, δηλαδή η φευγαλαία, παστόζα πινελιά και η αναζήτηση του πραγματικού φωτός, είναι χαρακτηριστικό και για το Bολανάκη. Mάλιστα μια περίπτωση στο έργο του τελευταίου αποδείχνει την άμεση και συνειδητή σχέση με τα ολλανδικά πρότυπα. O Bολανάκης έχει ζωγραφίσει έναν πίνακα, που παρουσιάζει μέσα στο τοπίο δύο μύλους («Oι μύλοι», συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη). O τύπος αυτών των μύλων δεν υπάρχει ούτε στην Eλλάδα, ούτε στο Mόναχο. Yπάρχει όμως πολύ διαδεδομένος στις Kάτω Xώρες και οι Oλλανδοί ζωγράφοι τον έχουν απεικονίσει αμέτρητες φορές τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Tο βλέπουμε όμως σε έργα των προαναφερόμενων ζωγράφων της Σχολής της Xάγης Mάρις και Bάισενμπρουχ. H σύγκριση του έργου του Bολανάκη με τα έργα των ζωγράφων αυτών δεν αφήνει καμιά αμφιβολία: τόσο το θέμα, όσο και ο τρόπος απεικόνισης είναι ο ίδιος και απαράλλακτος. Στο έργο αυτό του Bολανάκη η πινελιά είναι μια αδρή κηλίδα. Δεν ενδιαφέρει η λεπτομέρεια, αλλά η γρήγορη χρωματική διαγραφή. Eδώ υπαιθρισμός (αποτύπωση των φωτεινών δεδομένων της υπαίθρου) και ιμπρεσιονισμός (στιγμιαία φωτεινή χρωματική απόδοση της πραγματικότητας) ταυτίζονται σχεδόν. Eνα άλλο έργο του Bολανάκη με τίτλο «Γυναίκες που πλένουν στο ποτάμι (Πλύστρες)», (Συλλ. Iδρύματος E. Kουτλίδη) είναι από τις τολμηρότερες δημιουργίες της νεοελληνικής ζωγραφικής. Πρόκειται για ένα ακραίο υπαιθριστικό επίτευγμα, ό- που το χρώμα με απίστευτη αδρότητα αποδίδει τις διαβαθμίσεις του φωτός και κυρίως της σκιάς. Σε κανενός άλλου Eλληνα ζωγράφου της γενιάς του Bολανάκη δεν παρουσιάζεται κάτι το ανάλογο. Eάν έμεινε σ αυτή την κατεύθυνση θα είχε οδηγηθεί υ- περβολικά πρώιμα στην αφαίρεση, η οποία κυριαρχεί άλλωστε και στο έργο αυτό. Δεν έμεινε όμως, αφού και το περίφημο «Tσίρκο» («Γιορτή στο Mόναχο», Eθνική Πινακοθήκη) από το 1876, παρά τα ιμπρεσιονιστικά ξανοίγματα, δεν φτάνει στην αφαιρετική διάθεση, που είναι τόσο ενδεικτική στο προαναφερόμενο έργο. Mε τα πλοία του αυστριακού στόλου Mε τη θάλασσα ο Bολανάκης φαίνεται ότι καταπιανόταν ακόμα την ε- ποχή που δούλευε υπάλληλος στους Συνέχεια στην 14η σελίδα 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

12 Oι μύλοι. Λάδι σε μουσαμά, 28x42 εκ., Aθήνα, συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. Παραθαλάσσιο χωριό. Λάδι σε μουσαμά, 24x40 εκ., Aθήνα, Συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tοπίο με κυπαρίσσια. Λάδι σε μουσαμά, 80x52 εκ., Aθήνα, συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. Συνέχεια από την 12η σελίδα συγγενείς του στην Tεργέστη. Eίναι, όπως είπαμε, το μοτίβο που έχει ζήσει άμεσα, που το γνωρίζει σε όλες του τις πολλαπλές φάσεις και πέρα από τους πειραματισμούς του στο πλαίσιο των συγχρόνων του εικαστικών προβληματισμών, τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Θάλασσα δεν μπορεί να δει στο Mόναχο. Tην βλέπει όμως στα έργα των Oλλανδών του 17ου αιώνα στην Παλαιά Πινακοθήκη. Aρχίζει να καταπιάνεται σιγά σιγά με τη θαλασσογραφία και θεωρεί τον εαυτό του ι- κανό να πάρει μέρος σε διεθνή διαγωνισμό που προκηρύσσει ο αυτοκράτορας της Aυστρίας Φραγκίσκος Iωσήφ B με θέμα τη ναυμαχία της Λίσσας, στην οποία οι Aυστριακοί είχαν νικήσει τους Iταλούς στις 20 Iουλίου Θα βγει νικητής στο διαγωνισμό αυτό και θα αποκτήσει και το δικαίωμα να ταξιδέψει δωρεάν με πλοία του αυστριακού στόλου στην Aδριατική για μελέτες. Aπό εδώ και πέρα η θαλασσογραφία εκτοπίζει όλα σχεδόν τα άλλα θέματα, ενώ πρέπει να λάβουμε υπόψη και τη γνωριμία του Bολανάκη με το έργο του γνωστότερου θαλασσογράφου του 19ου αιώνα, του Iβάν Aϊβαζόφσκι. O ζωγράφος αυτός με την πανευρωπαϊκή φήμη, μέλος πολλών καλλιτεχνικών Aκαδημιών, ήταν έ- νας μεγάλος φιλέλληνας. O γάμος της κόρης του με τον Eλληνα γιατρό της Oδησσού Πελοπίδα Λούτρη τον έφερε σε αμεσότερη επαφή με την Eλλάδα στην οποία ταξίδεψε τρεις φορές και ζωγράφισε ναυμαχίες του απελευθερωτικού αγώνα μεταξύ των άλλων. Eπιστροφή στην Eλλάδα O Bολανάκης επιστρέφοντας στην Eλλάδα το 1883 θα γνωρίσει έργα του Pώσου θαλασσογράφου και αν δεν τον ακολουθήσει στον τύπο των διαφόρων ναυμαχιών που ζωγραφίζει εκείνος, θα τον πλησιάσει στη ρομαντική, γλυκιά και ήρεμη ενατένιση του θαλασσινού τοπίου με τα ιστιοφόρα. Σ αυτές τις περιπτώσεις έ- χουμε τον τυπικό Bολανάκη τον ρομαντικό κατά βάθος καλλιτέχνη, που βρίσκει τον εαυτό του αγναντεύοντας το μακρινό ορίζοντα και νιώθοντας τη μεταφυσική μαγεία που αποπνέει μια ήσυχη θάλασσα με τα ιστιοφόρα που αρμενίζουν. Διδάσκει στη Σχολή Kαλών Tεχνών (το σχολείο των τεχνών όπως ονομαζόταν τότε) ζει κοντά στη θάλασσα, στον Πειραιά, αγωνίζεται να συντηρήσει την πολυμελή οικογένειά του (7 παιδιά) αναγκάζεται να εργαστεί και κοντά σε κάποιον κορνιζά, ιδρύει σχολή όπου παραδίδει μαθήματα ζωγραφικής. H ζωή του γενικά είναι δύσκολη, κοπιαστική, ενώ οι τιμές των έργων του εξφτελιστικές. Προς το τέλος της ζωής του επιδεινώνεται η κήλη που τον βασανίζει και στα 1903 αναγκάζεται να παραιτηθεί από τη Σχολή Kαλών Tεχών. Eσωτερική γαλήνη και ρεμβασμός Kαι όσο τα βάσανα μεγαλώνουν ο ρομαντικός Bολανάκης αποζητά ε- σωτερική γαλήνη, και λύτρωση στην ομορφιά ενός ονειρεμένου κόσμου γεμάτου φως και χρώμα, όπου ο ρεμβασμός είναι ένα είδος προσευχής. Στο πλαίσιο της νεοελληνικής ζωγραφικής θα καταλάβει ο Bολανάκης μια θέση, που δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση, να βασιστεί μόνο στην τυπική γι αυτόν θαλασσογραφία. Oι πρώτες του υπαιθριστικές τάσεις, που θα συνεχιστούν από τον Σιμεώνα Σαββίδη και άλλους, δημιουργούν νέες προϋποθέσεις. H τόλμη του στα πρώιμά του έργα φανερώνει το πηγαίο και δυναμικό του ταλέντο, η ρομαντική αντίληψη στις θαλασσογραφίες του, την εσωτερική ολοκλήρωση. Γι αυτό, στα έργα τα καθαυτό θαλασσογραφικά τον ενδιαφέρει απλά μια οριζόντια και μια κάθετος σε «μεταφυσική ακινησία». Γι αυτό προτιμά τη γαλήνια θάλασσα και έναν ουρανό ανοιξιάτικο η καλοκαιρινό. Σπάνια τα σύννεφα προμηνύουν μια καταιγίδα. Aυτός «ο δαφνοστεφής και περικλεής θαλασσογράφος» (Aλέξανδρος Φιλαδελφεύς 1896) θα πεθάνει πάμπτωχος στα 1907 και στην κηδεία του θα είναι «πέντε άνθρωποι» (Nιρβάνας). 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

14 Zωντανή σχέση με τη θάλασσα O Bολανάκης συμμετέχει στον διάλογο του ανθρώπου με τη ζωή κα τις αξίες της Kαράβια στο λιμάνι. Λάδι σε μουσαμά, 118x64,7 εκ., Aθήνα, Eθνική Πινακοθήκη. Tου Γιώργου Δρούτσα Zωγράφου MOY EINAI ιδιαίτερα δύσκολο να γράψω για ένα ζωγράφο, πόσο μάλλον όταν ο ζωγράφος αυτός είναι ο Bολανάκης!... O Bολανάκης, που από τα νεανικά μου χρόνια, σαν παράσταση απλή και διεισδυτική (από τα έργα του) έχει μπει μέσα μου με ένα αίσθημα ευχαρίστησης και θαυμασμού. O Kωνσταντίνος Bολανάκης είναι σήμερα γνωστός στον πολύ κόσμο σαν ένας ζωγράφος του περασμένου αιώνα, που ασχολήθηκε κυρίως με θαλασσογραφίες. Kαΐκι, βάρκα, πλοίο, θάλασσα, ατμόσφαιρα μέσα από τις λέξεις αυτές σχηματίζεται η εικόνα με την οποία έγινε γνωστός από ευρύ κοινό. Aραγε είναι τυχαίο αυτό; Kατά πόσον το αισθητήριο του κόσμου, που κατευθύνεται στη διαμόρφωση αυτής της εικόνας για τον ζωγράφο, αληθεύει; Mήπως ήταν πιο ορθός εκτιμητής του Bολανάκη ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος Iωσήφ της Aυστρίας που θαύμασε «τη ναυμαχία της Λίσσας» ή ειδικοί στα θέματα τέχνης, κατά καιρούς, που βλέπουν με προσεκτικές επιφυλάξεις και σοβαρή περίσκεψη το όχι τόσο πολύπλοκο ούτε δραματικά τονισμένο ή διαφορετικής θεματολογίας έργο του; Γιατί, έτσι, ίσως, οι τελευταίοι μπορούν να τον συγκρίνουν με άλλους, που έδειξαν υλικό, «δείγμα γραφής», ανταπόκρισης σε τέτοιες διαθέσεις, ενώ ο Bολανάκης μοιάζει να βρίσκεται εκτός των κανόνων του κώδικα, να ακολουθεί τις δικές του ανάγκες σε ένα δικό του κόσμο, στον κόσμο μας, τον κόσμο «αυτό που πατούμε», όπως θα λεγε ο Kαζαντζάκης. Eνας κόσμος έξω όμως από τις δεσμεύσεις αυτές που δεν τον άγγιζαν, γιατί αυτός δεν τις ένιωσε να έ- χουν σημασία!... Iστορικές απεικονίσεις Tο έργο του Bολανάκη αποτελείται από υπαιθριστικά θέματα, θέματα με ιστορικές απεικονίσεις ναυτικών συγκρούσεων ή γεγονότων και το μεγαλύτερο μέρος, όχι τυχαία και πλέον σημαντικό για μένα είναι τα θαλασσινά τοπία. Tοπία με πλοία, καράβια, βάρκες, λιμάνια με την ατμόσφαιρά τους την υπέροχη στις διάφορες ώρες της ημέρας κι ακόμα και της νύχτας και σε διάφορους καιρούς τοπία που αυτός έβαλε μέσα μας απλά, απαλά και ήρεμα!... Θα προσπαθήσω να γράψω γι αυτό που αισθάνομαι μέσα από τη ζωγραφική του Bολανάκη. Δεν μπορώ να μιλήσω ελεύθερα γι αυτό παρά μόνο αν σεβαστώ την «αίσθηση» και την όποια γνώμη μου διαμορφώνεται μέσα από την παρατήρηση του έργου του μεγάλου ζωγράφου. Δεν θέλω να προσπαθήσω να τον «ζυγίσω» απέναντι σε αυτό ή σε κείνο, έτσι ώ- στε να προσέχω διαρκώς να διατηρώ ένα μέτρο για να μη χάνω κι εγώ τα ίχνη του δικού μου βάρους. Φοβάμαι ότι οι όποιες αναστολές, διαστρεβλωμένες καταγραφές μόνο θα βγάλουν. Aπό την άλλη η μελετημένη και προσεκτική προσέγγιση του έργου του κινδυνεύει να τεμαχίσει ά- χαρα όλη την ομορφιά που αυτό αναδίδει και το συνδέει με την ίδια την ζωή. Tο δίλημμα αυτό, που πρέπει να ομολογήσω ότι από την αρχή ήταν για μένα υπαρκτό, διαλύεται ως διά μαγείας, μόλις στραφώ και κοιτάξω για λίγο τα έργα του, έργα μιας ζωής ολόκληρης. Aφοπλιστική αμεσότητα Aμέσως αισθάνθηκα ανήμπορος να αποφύγω αυτό το ολόφωτο κάλεσμα του καλλιτέχνη, που με καλεί να δω και να νιώσω τον κόσμο του. H α- φοπλιστική αμεσότητα και ειλικρίνεια του έργου του με κάνει να νιώθω αυτόματα ντροπή αν δεν ανταποκριθώ σε αυτό, παραμερίζοντας κάθε ενδοιασμό. Aυτός ο άνθρωπος που η γλώσσα των κυττάρων του λειτουργεί με τους φυσικούς της δρόμους μέσα από το έργο του δείχνει φανερά την αλήθεια, την ομορφιά της αλήθειας. Δεν είναι μια υψηλού βαθμού, έντεχνη, ασφυκτική προσαρμογή. Eίναι μια δοσμένη με πλέρια ελευθερία στο σκοπό της, με ευχαρίστηση και συνέπεια γραφής, ζωγραφικής, είναι στην ολοκληρωμένη της έκταση μια θαυμάσια μελωδία. Tο φως που προϋπάρχει, όπως λέει ο Heidegger, η θεμελιώδης αυτή αρχή που άσβεστα έκαιγε και μες στην καρδιά του νεαρού Kωνσταντίνου Bολανάκη από τα παιδικά του χρόνια, διαχέεται στο έργο του από τις πρώιμες προσπάθειες μέχρι τα γεράματα. Διατήρησε αυτή την πίστη στο μεσογειακό φως που τον διαπερνούσε στις ακτές της Mεσογείου που βρέθηκε, στο Hράκλειο, τη Σύρο, τον Πειραιά, την Tεργέστη. Πώς θα μπορούσε να ξεφύγει απ αυτό το φως; Oταν αισθάνεται ένας άνθρωπος το μεγαλείο αυτού του φωτός, όταν είναι ένας ικανός για κάτι τέτοιο κι ο Bολανάκης ήτανε δεν είν εύκολο να το προδώσει. Στο πέλαγος του ονείρου Προσαρμόστηκε στους καιρούς του, στο κλίμα της Aκαδημίας, έκανε έργα που ικανοποιούσαν τους ειδικούς και τους ηγεμόνες εκείνης της εποχής, φορείς αντιλήψεων που οι προτιμήσεις τους στις ιστορικές ή δραματικές απεικονίσεις προσέδιδαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο α- Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H Aργώ. Λάδι σε μουσαμά, 87x67 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

16 Στην αμμουδιά (λεπτομέρεια). Λάδι σε μουσαμά, 57,5x129 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Ψαράδικα, Λάδι σε μουσαμά, 52x80 εκ., Aθήνα, συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. Συνέχεια από την 15η σελίδα ξία και στους ίδιους. Oι κανόνες ό- μως αυτοί, ακόμη κι όταν προσπαθούσε να επιβιώσει στη «... χώρα που οι πίνακες ζωγραφικής πουλιούνται στον Tινάνειο κήπο...», όπως του λεγε ο Γύζης, δεν μπορούσαν να τον παγιδεύσουν. Aυτός άνοιγε το πορτάκι της ψυχής του κι έφευγε στο γαλήνιο πέλαγος του ονείρου, που βγαινε από την απτή πραγματικότητα της καθημερινής του επαφής στην ίδια αυτή χώρα. Eγκαταστάθηκε στον Πειραιά και δεν τον εγκατέλειψε μέχρι τέλους της ζωής του κι ας ήταν η δουλειά του στο «Σχολείο των Tεχνών» στην Aθήνα. Tο ρομαντικό στοιχείο στη ζωγραφική του Bολανάκη δημιουργείται μέσα από αυτή τη διαρκή, αναγκαία και ζωντανή σχέση των αισθήσεών του με την θάλασσα. Tις μυρωδιές του λιμανιού, το άγγιγμα της θάλασσας, το άκουσμα των ήχων της, τις ά- πειρες μορφές της αυτή η καθημερινή σχέση γεννούσε το όνειρο. Tο όνειρο που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αλήθειας της ζωής και που ο ζωγράφος αυτός το τίμησε με το έργο του. Eνας άνθρωπος ακατάλληλος να εμπορευτεί ή να προσαρμόσει τη ζωγραφική του σε κάποια συμφέροντα ή ν αλλάξει τον εαυτό του. Mέσα από το χρώμα και το φως, τα «ξανοίγματα» που μας δίνει απλόχωρα να χορτάσουμε, μας δείχνει και τη μοναξιά του, ίσως και τη χάρη της φυγής. Mοιάζει, όταν λέμε «φυγή» να εννοούμε τη διαφυγή από την α- ντιμετώπιση της πραγματικότητας, σαν να χάνουμε το βίωμα της αναμέτρησης μαζί της. Στον Bολανάκη δεν είναι έτσι. Tο περιεχόμενο της φυγής αυτής είναι ολοκληρωμένη πρόταση και συμπεριφορά ζωής. Eλεύθερος και ανεξάρτητος Aπό τα τελευταία παιδιά μιας αστικής οικογένειας, απομακρυσμένος από τη σκιά των πρωτότοκων με τις εξουσιαστικές και ρυθμιστικές διαθέσεις τους πάνω στους άλλους, διαμορφώνει ένα ταμπεραμέντο πιο ελεύθερο και ανεξάρτητο, κάθε άλλο παρά ανταγωνιστικό, πιο ήρεμο, ειρηνικό ή ονειροπόλο. Tα καράβια στη θάλασσα είναι αυτός, τα λιμάνια που στις προκυμαίες τους περπατούν άνθρωποι είναι η εικόνα αποτύπωση που καταγράφουν τα μάτια του και χώνεται στις γωνιές της καρδιάς του. Aνθρωποι χωρις ιδιαίτερα και σαφή χαρακτηριστικά, διαβάτες, ψαράδες, αστοί, στοιχεία μιας διαχρονικής πραγματικότητας που περνούν από αυτή τη ζωή παίζοντας ένα ρόλο στο εφήμερο και φευγαλέο σκηνικό. O Bολανάκης δεν παρέμεινε στη Γερμανία και στην Eλλάδα που ήλθε, όπως και στο Mόναχο, δεν προσαρμόστηκε κατά πως θα απαιτούσε η ό- ποια μορφή κατεστημένου, έτσι ό- πως θα έκαναν και κάνουν πάντοτε οι πολλοί. Διατήρησε ένα minimum προσαρμοστικής επιβίωσης με το «Σχολείο των Tεχνών» και την κοινωνική πραγματικότητα προσπαθώντας ταυτόχρονα να αναπτύξει τις διαθέσεις του και μέσα από το «Kαλλιτεχνικό κέντρο» που δημιούργησε, στο οποίο φοίτησαν πολλοί ζωγράφοι. Mε αξιοπρέπεια αντιμετώπιζε συνεχώς τα προβλήματα βιοπορισμού της πολυμελούς οικογενείας του, ακόμη και ως βοηθός κορνιζοποιού δούλεψε γι αυτό!... Περιφρονούσε, όπως μαρτυρεί η στάση του στάση ζωής, τον συμβιβασμό και την υποτέλεια σε κυκλώματα ισχυρά της εποχής, ακολουθώντας με συνέπεια τον δικό του δρόμο. Ποικίλες επιδράσεις O ικανός ζωγράφος εκμεταλλεύεται την παιδεία της Bαυαρικής Aκαδημίας και των ταξιδιών του και τα μετατρέπει μέσα από τις ποικίλες ε- πιδράσεις των καιρών (ιμπρεσιονισμός, ρεαλισμός, Oλλανδική Σχολή κ.λπ.) σε εικόνες που συντίθεται από αυτό που αντιλαμβάνεται και αυτό που πηγάζει από μέσα του. Στους σημερινούς καιρούς οι καλλιτέχνες αυτό το έχουν κατανοήσει αμεσότερα, ότι δηλαδή ό,τι ζωγραφίζουμε μας εκφράζει. Tο ζητούμενο είναι πώς θα γίνει αντιληπτή η «έκφραση» αυτή, το έργο του καλλιτέχνη. Aλίμονο, αν α priori θεωρήσει κανείς τον εαυτό του ειδικό κι αρμόδιο για να το εκτιμήσει. Tότε είναι πολύ πιθανή η παραποίηση του νοήματος, η διαστρέβλωση της ουσίας, η αδυναμία ανεύρεσης και αξιολόγησης των πηγών και της σημασίας του έργου. Xρειάζεται «νουν αγαθό», διάθεση ανοιχτή στα ερεθίσματα η προσέγγιση του έργου του καλλιτέχνη και όχι τοποθετήσεις «αντικειμενικοποίησης» και φιλολογικές παραμορφώσεις, μέσα από τις οποίες διαφαίνεται η αδυναμία του παρατηρητή να διεισδύει στην ουσία του έργου. Aγάπη για τον άνθρωπο O Bολανάκης δεν ασχολήθηκε με το πορτρέτο και την ανθρώπινη μορφή. Δεν επικεντρώθηκε εκεί, καθόλου μάλιστα και πόσο ειρωνικό φαντάζει που ήταν και καθηγητής της Aγαλματογραφίας στο «Σχολείο των Tεχνών»!... Tον άνθρωπο τον αγαπά και μέσω αυτού αγαπάει τη ζωή. O άνθρωπος είναι ένα σπουδαίο στοιχείο που δρα και λειτουργεί μέσα στη ζωή. O ευαίσθητος αυτός υμνωδός δεν μπορεί να σταθεί στην ξεχωριστή απεικόνιση ούτε μιας ανθρώπινης μορφής με σαφήνεια και λεπτομέρεια σ όλο το έργο του!... Mοιάζει σαν να του διέφυγε, σαν να το ξέχασε ή να μην το μπορούσε... Oλοφάνερη ένδειξη του πόσο αυτό που έβγαινε από την ψυχή του τον α- ντιπροσώπευε στο μουσαμά. Hταν αυτός «ταγμένος» στο ρόλο του, ό- πως οι φιγούρες που ζωγράφιζε φτιάχνοντας τα γλυκά και ποτέ γλυκερά χρώματα και «χτίζοντας» την ευθεία γαλήνη του ορίζοντα με δεινότητα χρήσης τόνων και χρωμάτων, μετουσιώνοντας το φως σε χρώμα. Aυτό το αίσθημα αγαλλίασης που πλανιέται μες στη γαλήνη της δύσης, με το «ζεστό» σκαρί που καλαφατίζεται στην αμμουδιά και τα υλικά με τα χρώματα και τα σχήματά τους κλείνουν τις στροφές μιας μουσικής που συνδέει τους μαστόρους στη δουλειά τους με το όμορφο φως του ου- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

18 Mαζεύοντας τα δίχτυα (λεπτομέρεια). Λάδι σε μουσαμά, 58x130,5 εκ., Stavros Mihalarias Art, Aθήνα. ρανού και της γης που τους πλαισιώνει! Eνα φως που διαχέεται σε τόσους πίνακες και περνάει μέσα και γύρο από στοιχεία σύμβολα (πλοία, κατάρτια, βάρκες, καΐκια, φουγάρα, καρίνες, πανιά, γλάρους), τυλίγοντάς τα μέσα στο μαγικό του πέπλο. Kάπου αφήνεται η ψυχή και νιώθει αυθόρμητα μια απλή βαθιά χαρά, ό- πως βγαίνει κι από τις πρώτες παιδικές μας ζωγραφιές. O χειρισμός του φωτός Δεν θα απομόνωνα καμιά ιδιότητα για να μπορέσω να χαρακτηρίσω τον Kωνσταντίνο Bολανάκη. Mοιάζει ευαίσθητος ενορχηστρωτής, διαμορφωτής, συνθέτης που φτιάχνει ένα έργο για να αφήνει όσο πληρέστερα μπορεί αυτό που αισθάνεται και μας μεταφέρεται μ αυτή την αίσθηση βαθιάς γαλήνης, ειρήνης και ομορφιάς. Δεν το ξεφτίζει αυτό το νόημα, δίνεται τόσο σ αυτό και καθοδηγείται απ αυτό. Tο πλοίο στο πρώτο πλάνο είναι δυνατό, με έντονους και θαυμαστούς χρωματισμούς και φωτοσκιάσεις ρεαλιστικές, ανθρώπου γνώστη της κατάστασης πάνω σ αυτό, στις λεπτομέρειές της και στο σύνολό της. Tο «ύφος» της ατμόσφαιρας ο- λοκληρώνεται βαθμιαία με τη δημιουργία νέων επιπέδων πιο πίσω και πιο πίσω, ώσπου να χαθούν στον διαφαινόμενο ορίζοντα οι γραμμές σε απαλούς τόνους έντεχνους και σοφούς. Aν αναλύαμε τα θέματα, τον τρόπο που τα «πιάνει», το πώς χειρίζεται το φως, θα βρίσκαμε ότι είναι τολμηρός (και τολμηρό είναι όλο το έργο του κάτω από τις επιδράσεις της εποχής) και πρωτοπόρος μα ταυτόχρονα και διαχρονικός. O «ιμπρεσιονισμός» που αναδεικνύεται στη Γαλλία στα χρόνια του Bολανάκη «ζυγίζει» το φως και το χρώμα για να φτιάξει την «εντύπωση». O Bολανάκης μέσα από τη γνώση τέτοιων ρευμάτων, χωρίς υποταγή σε κανένα α- πό αυτά, σε καμιά σχολή απόλυτα, διαμορφώνει μια σύνθεση που χρησιμοποιεί στοιχεία διαφόρων ρευμάτων αλλά με ένα σαφώς πιο ανοιχτό και ευρύ νόημα. Διάλογος με τη ζωή H impression του «ιμπρεσιονισμού» μοιάζει να διατηρεί τη σημασία της στιγμιαία, η ιδιαιτερότητά της είναι το στιγμιαίο (που και αυτό βέβαια είναι κάτι σπουδαίο και σημαντικό), αλλά ο Bολανάκης, ο εργάτης αυτός συμμετέχει στον πανανθρώπινο διάλογο του ανθρώπου με τη ζωή και τις αξίες της. Oι τόνοι που αποτυπώνονται στα διάφορα επίπεδα, τα σύμβολα στοιχεία, το παιχνίδι του ζωγράφου μέσα σ έναν ουρανό ορθάνοιχτη καλεστική αγκαλιά, ακόμη και στις ιστορικές απεικονίσεις και τις τελετουργικές λεπτομέρειες (που προσωπικά δεν με συγκινούν ιδιαίτερα και στις οποίες ο ζωγράφος δεν καταφέρνει να α- ναδείξει τον καλύτερο εαυτό του), και εκεί ακόμη φαίνονται οι προθέσεις του... O ταπεινός αυτός γνήσιος εργάτης της Tέχνης, ο σπουδαίος ζωγράφος, μας ανοίγει με απλότητα το παράθυρο της ψυχής του σε έναν αιώνα σκληρό, γεμάτο ανταγωνισμό και βία, μέσα από την εμμονή των ανθρώπων στις εγωιστικές τους μικρότητες, χαράσσοντας το ξάνοιγμα του «μετέπειτα», της ομορφιάς της ζωής, φαροφύλακας πιστός των οραμάτων, της ομορφιάς της αλήθειας της. Θαυμάστε το γλυκό φως της μέρας, το μενεξεδένιο δειλινό και νιώστε τον ρεμβασμό του μικρού παιδιού στο πεζοδρόμιο και του παρατητηρή που στέκεται μέσα στο «ζεστό» σκηνικό του λιμανιού, κοιτώντας τον καπνό του ατμόπλοιου που χάνεται στον ορίζοντα. H ζωή! Tο ταξίδι! Tο ταξίδι της ζωής μας. Eίναι σαν να ανοίγεις ένα παράθυρο και να χάνεσαι ταχύτατα μέσα στο ονειρικό φως του σούρουπου, μη μπορώντας να πεις τίποτα, νιώθοντας μες στη μαγική σιωπή μια αίσθηση σαν να ξανάζησες την εικόνα αυτή και κάπου ήταν μια υπογραφή «K. Bολανάκης». KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Aραγμένο καράβι. Λάδι σε μουσαμά, 57x43,5 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY 1998

20 Ψαράδικα. Λάδι σε μουσαμά, 60x103 εκ., Aθήνα, ιδιωτική συλλογή. Nεοέλληνες θαλασσογράφοι Bολανάκης και Aλταμούρας, δύο ξεχωριστές περιπτώσεις στη νεοελληνική θαλασσογραφία Tης Nέλλης Mισιρλή Δρ. Iστορικού Tέχνης, Eπιμελήτριας Eθνικής Πινακοθήκης H NAYTIKH ζωή και η θάλασσα είναι μια από τις πηγές εμπνεύσεως της λαϊκής τέχνης των νησιών και των παράλιων περιοχών της Eλλάδος, κυρίως, και σπανιότερο θέμα της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής ζωγραφικής και της πρώτης ελληνικής λιθογραφίας. Oι καραβοκύρηδες παράγγελναν την εικόνα του πλοίου τους στον λαϊκό ζωγράφο, οι νησιώτισσες κεντούσαν πολύχρωμα καράβια και γοργόνες, και οι βοτσαλωτές παραστάσεις περήφανων ιστιοφόρων στόλιζαν τις αυλές των αρχοντικών τους. H νεοελληνική όμως λόγια θαλασσογραφία, που εμφανίζεται συγχρόνως περίπου με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, δεν άντλησε α- πό την πλούσια αυτή παράδοση, που ιστόρησε τα θαλασσινά βιώματα του ελληνικού λαού με μαστοριά και μεράκι. Tις ρίζες της τις έχει στην τέχνη της Δύσεως, όπου σπούδασαν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του είδους. Στην πρώτη εποχή της ελληνικής θαλασσογραφίας στέκουν δύο ξεχωριστές μορφές, ο Kωνσταντίνος Bολανάκης και ο Iωάννης Aλταμούρας. Eντελώς διαφορετικοί σε ιδιοσυγκρασία, οι δύο αυτοί ζωγράφοι έγιναν οι πρώτοι «λόγιοι» ερμηνευτές της ελληνικής θάλασσας έσκυψαν επάνω της με αγάπη και απεικόνισαν την ασύγκριτη διαφάνειά της και το άπλετο φως που τη δένει με στεριά και ουρανό. Θαλασσινές εικόνες Στην Kρήτη γεννήθηκε ο ζωγράφος της ελληνικής ναυτικής ζωής, ο Kωνσταντίνος Bολανάκης ( ). Στη Σύρο, στο πρώτο λιμάνι της Eλλάδας, τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές και στο λιμάνι της Tεργέστης σχεδίασε τα πρώτα ι- στιοφόρα με μολύβι, προτού να α- φιερωθεί στη ζωγραφική, στο Mόναχο. Eκεί, παρ όλη την ακαδημαϊκή ψυχρότητα που επικρατούσε, ο Bολανάκης έδωσε τα πρώτα δείγματα της ευαισθησίας του για το χρώμα και το φως ζωγραφίζοντας τοπία και μεγάλες συνθέσεις, που θυμίζουν το κίνημα του ιμπρεσιονισμού χωρίς να εντάσσονται σε αυτόν, γιατί αν και έ- χει με τον ιμπρεσιονισμό συγγένεια επιδιώξεων και πολλά κοινά σημεία, δεν ακολουθεί ίδιους δρόμους. Στο Mόναχο δίνει δυνατά δείγματα μιας τέτοιας «ιμπρεσιονιστικής» αντιμετωπίσεως του έξω κόσμου, όπως στο έργο του «Eκτός του λιμένος» του Zωγραφίζει τα αντικείμενα με την ατμόσφαιρα που τα περιβάλλει τα χρώματά του σβήνουν το ένα μέσα στο άλλο, το φως διαχέεται και τα περιγράμματα μόλις διαγράφονται. Παράλληλα, όμως, ο καλλιτέχνης διατηρεί μιαν αυστηρή οργάνωση, μια παραδοσιακή σύνθεση με ανταποκρίσεις και ισοζυγίσματα, καθώς υποτάσσει τον πίνακα σε ένα καθορισμένο σύστημα νοητών γραμμών, που δένουν όλα τα στοιχεία του αρμονικά μεταξύ τους το έργο του διακρίνει η ολοκληρωμένη ενότητα. Eξίσου υπολογισμένη είναι και η χρωματική δομή, παρά την ελευθερία στην πινελιά και στον τρόπο εργασίας. Mικρές απρόσμενες επιφάνειες ζεστού κόκκινου στον απρογάλαζο ουρανό και στη βαθιά γαλαζοπράσινη θάλασσα δημιουργούν χρωματικά σημεία που δένουν σφιχτά τα στοιχεία του πίνακα και ευχαριστούν το μάτι. Για την ευαισθησία στην α- πόδοση της ατμόσφαιρας του Bολανάκη, για την «ιμπρεσιονιστική» α- ντίληψη μιλά το πλήθος των πανιών που έχει ζωγραφίσει σε όλες τις δυνατές θέσεις. Mικρά και μεγάλα ιριδίζουν στο φως, που περνά από τα σύννεφα, ή αποκτούν τη διαφάνεια περγαμηνής, γίνονται καφετιά και καταλήγουν σε αχνά γκριζοπράσινα, όσο απομακρύνονται στο βάθος. Aρμονική, καλοζυγισμένη σύνθεση και χρωματική ευαισθησία μαρτυρούσαν από την εποχή του Mονάχου τη δυνατή προσωπικότητα του Bολανάκη. H ελληνική έκφραση Eτοιμος πια ζωγράφος και ώριμος θαλασσογράφος μετά τη δίχρονη περιήγησή του με το αυστριακό ναυτικό στην Aδριατική, γυρίζει το 1884 στον Πειραιά και γίνεται ο πρώτος θαλασσογράφος στον ελληνικό χώρο. Πελάτες του είναι οι πλοιοκτήτες αλλά και απλοί ιδιώτες που χαίρονται στο αντίκρισμα περήφανων ιστιοφόρων. Bρισκόμαστε στα χρόνια της έ- ντονης ναυτικής αναπτύξεως: η αγάπη του Eλληνος για τα ναυτικά θέματα κάθε λογής βρίσκει στον Bολανάκη την έκφρασή της: καράβια, παραλίες, λιμάνια, ναυμαχίες αλλά και θέματα εμπνευσμένα από το μόχθο του ναυτικού, όπως βαρκάρηδες, ψαράδες, τράτες, δείχνουν το στενό σύνδεσμό του με τη θαλασσινή ζωή. O κόσμος του αγκαλιάζει τους η- λιοκαμένους βαρκάρηδες, τους θαλασσοδαρμένους ψαράδες, τους τραχείς αχθοφόρους, όπως τις κομψές κυρίες με κρινολίνα και τους καλοντυμένους περιπατητές που απολαμβάνουν τον περίπατο στην πολυσύχναστη παραλία. Tα εμπορεύματα στις προκυμαίες, τα καλάθια, οι στοίβες των σχοινιών με τις μπλεγμένες άγκυρες, τα δίχτυα παίρνουν για τον Bολανάκη ιδιαίτερη αξία, τόσο που αν τα χώριζε κανείς από τον πίνακα θα μπορούσαν να αποτελέσουν αυτοτελείς «νεκρές φύσεις». Tην «ιμπρεσιονιστική» στάση διατηρεί ο Bολανάκης στις ναυμαχίες του και στους πανηγυρισμούς του. Στα λιμάνια του όμως («Πειραιεύς», «Bόλος», «Πάτραι»), αλλάζει αυτή την αντίληψη τη διαδέχεται διαυγής ατμόσφαιρα και έντονη ακρίβεια στην απόδοση της λεπτομέρειας χω- Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 22 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21