ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ. Διπλωματική Εργασία με θέμα:

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ. Διπλωματική Εργασία με θέμα:"

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «MBA ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ» Διπλωματική Εργασία με θέμα: Ο Αντίκτυπος των Διατροφικών Σκανδάλων στη Συμπεριφορά του Καταναλωτή. Τρόποι Αντιμετώπισης από τις Επιχειρήσεις και τους Κρατικούς Φορείς. Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Βλάχου Περσεφόνη Τριμελής Επιτροπή: Μπεληγιάννης Γ. (Επιβλέπων), Θεοδωρίδης Π., Ψωμάς Ε. Μάιος, 2014

2 Περιεχόμενα Πρόλογος... 5 Ευχαριστίες... 6 Εισαγωγή... 8 Κεφάλαιο 1: Η Συμπεριφορά του Καταναλωτή Η Έννοια της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Ορισμός της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Μοντέλα Αγοραστικής Συμπεριφοράς Παράγοντες που Επηρεάζουν την Αγοραστική Συμπεριφορά του Καταναλωτή Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων Καταναλωτή Υποδείγματα του Ανθρώπου Στάδια Διαδικασίας Λήψης Αγοραστικής Απόφασης Γενικό Υπόδειγμα Αγοραστικής Συμπεριφοράς Καταναλωτή Οι Κατηγορίες των Καταναλωτών Κεφάλαιο 2: Ασφάλεια, Ποιότητα και Κίνδυνοι των Τροφίμων Οι Έννοιες της Ασφάλειας, της Ποιότητας και των Κινδύνων Κίνδυνοι Τροφίμων Φυσικοί Κίνδυνοι Χημικοί Κίνδυνοι Βιολογικοί κίνδυνοι Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα (ΓΤΤ) Βιοτεχνολογία Κεφάλαιο 3: Πρότυπα Συστήματα Διαχείρισης της Ασφάλειας και Ποιότητας των Τροφίμων Εισαγωγή - Ασφάλεια & Πρότυπα Σύστημα HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) Ανάπτυξη Σχεδίου HACCP Προαπαιτήσεις για την εφαρμογή του συστήματος HACCP HACCP, FSOs και Νομοθεσία Πρότυπο IFS (International Food Standard) Πρότυπο BRC (British Retail Consortium) Πρότυπο ISO Διαφορές μεταξύ ISO και HACCP Προστιθέμενη Αξία του Προτύπου ISO στην Ασφάλεια Τροφίμων Πρότυπο FSSC (Foundation for Food Safety Certification) Άλλα Πρότυπα Διαχείρισης της Ασφάλειας και Ποιότητας των Τροφίμων Κανόνες Ορθής Βιομηχανικής και Υγιεινής Πρακτικής (ΟΒΥΠ) Προγράμματα Διαχείρισης Κρίσεων

3 3.10.Ιχνηλασιμότητα Κεφάλαιο 4: Παγκόσμια Διατροφικά Σκάνδαλα Εισαγωγή Σπογγώδης Εγκεφαλοπάθεια των Βοοειδών (ΣΕΒ) Γρίπη των Πτηνών Διοξίνες Διοξίνες σε γάλα στην Ολλανδία (1989) Διοξίνες σε αγελαδινό γάλα στην Αυστρία (1990) Διοξίνες σε γάλα και βόειο κρέας στη Βρετανία (1993) Διοξίνες σε γάλα στη Γαλλία (1998) Διοξίνες σε ζωοτροφές από πούλπα κίτρου (Βραζιλία/Ευρωπαϊκή Ένωση (1998)) Διοξίνες σε κοτόπουλα και παράγωγα προϊόντα στο Βέλγιο (1999) Διοξίνες σε γαλακτοκομικά και ζωοτροφές από Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία (2004, 2006) Διοξίνες στο κόμμι γκουάρ από την Ινδία (2007) Διοξίνες σε χοιρινό κρέας στην Ιρλανδία (2008) Διοξίνες από εισαγόμενα στην Ελλάδα (2007, 2008) Διοξίνες σε ζωοτροφές και τρόφιμα από τη Γερμανία (2010) Ορυκτέλαιο σε Ηλιέλαιο Γάλα με Μελαμίνη Βακτήριο E.coli Κρέας Αλόγου αντί για Μοσχαρίσιο Άλλα Διατροφικά Σκάνδαλα Κεφάλαιο 5: Τρόποι Αντιμετώπισης των Διατροφικών Σκανδάλων Εισαγωγή Τρόποι Αντιμετώπισης από τους Κρατικούς Φορείς Διεθνής Κοινότητα Ευρωπαϊκή Ένωση Τρόποι Αντιμετώπισης από τις Επιχειρήσεις Διαχείριση Κρίσεων (Crisis Management) Συστήματα Ιχνηλασιμότητας Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (Corporate Social Responsibility in Agribusiness) 109 Κεφάλαιο 6: Εμπειρική Ανάλυση Ο Αντίκτυπος των Διατροφικών Σκανδάλων στη Συμπεριφορά του Έλληνα Καταναλωτή Μεθοδολογική Προσέγγιση Περιγραφική Στατιστική Προσωπικά Στοιχεία

4 6.2.2.Κριτήρια Επιλογής Τροφίμων Διατροφικά σκάνδαλα Διατροφικό Σκάνδαλο: Κρέας Αλόγου αντί για Μοσχαρίσιο Ασφάλεια Τροφίμων & Δράσεις Μέτρα Συσχετίσεις Μεταβλητών Μεθοδολογία Έλεγχοι Υποθέσεων Άλλες Εμπειρικές Μελέτες & Σύγκριση Αποτελεσμάτων Συμπεράσματα Επίλογος Πρόταση για Μελλοντική Έρευνα Βιβλιογραφία Ιστότοποι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Ερωτηματολόγιο Εμπειρικής Ανάλυσης

5 Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονείται στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών με τίτλο «MBA Διοίκηση Επιχειρήσεων Τροφίμων» του Πανεπιστημίου Πατρών. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι να διερευνήσει τον αντίκτυπο των διατροφικών σκανδάλων στην συμπεριφορά του καταναλωτή αλλά και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτές οι κρίσεις στον κλάδο των τροφίμων, τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από τους κρατικούς φορείς. Για να επιτευχθεί αυτό, πραγματοποιήθηκε αρχικά μια βιβλιογραφική ανασκόπηση πάνω σε μελέτες και έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, και έπειτα διενεργήθηκε μια εμπειρική ανάλυση στην Ελλάδα για να προσδιοριστούν ειδικότερα οι επιπτώσεις που επέφεραν αυτές οι διατροφικές κρίσεις στην συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή. Για την διεξαγωγή της έρευνας, χρησιμοποιήθηκε τυχαίο δείγμα 176 Ελλήνων καταναλωτών κυρίως από τη Δυτική Ελλάδα, και για τη συλλογή των απαραίτητων δεδομένων τους δόθηκε ερωτηματολόγιο με κλειστού, κυρίως, τύπου ερωτήσεις. Η επεξεργασία και ανάλυσή τους, πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ενός στατιστικού εργαλείου, ενώ για την εξαγωγή των συμπερασμάτων, χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι περιγραφικής ανάλυσης και έλεγχοι υποθέσεων. Ειδικότερα, ο στόχος αυτής της εμπειρικής ανάλυσης, είναι να προσδιορίσει τα κριτήρια τα οποία λαμβάνει περισσότερο υπόψη του ο Έλληνας καταναλωτής κατά την αγορά τροφίμων, το βαθμό που είναι ενημερωμένος για τα διάφορα διατροφικά σκάνδαλα που έχουν προκύψει παγκοσμίως, αλλά και τη συμπεριφορά και αντίδρασή του απέναντι σε αυτά. Ακόμη, εξετάσθηκε ο βαθμός εμπιστοσύνης του απέναντι σε διάφορες πηγές πληροφόρησης, όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων, ο βαθμός ικανοποίησής του από τα μέτρα που έχουν ληφθεί από τις επιχειρήσεις και τους κρατικούς φορείς για την αντιμετώπιση αυτών των διατροφικών σκανδάλων, αλλά και τα μέτρα τα οποία πιστεύουν οι ίδιοι οι καταναλωτές ότι θα πρέπει να ληφθούν για να αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τα τρόφιμα που καταναλώνουν. 5

6 Τα συμπεράσματα αυτής της διπλωματικής εργασίας αποσκοπούν, στο να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για τους κρατικούς φορείς, για την εις βάθος κατανόηση της συμπεριφοράς του καταναλωτή όσον αφορά τις κρίσεις που έχουν κατά καιρούς πλήξει τον κλάδο των τροφίμων, αλλά και να αποτυπώσουν τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες των Ελλήνων καταναλωτών σε θέματα που αφορούν την ασφάλεια και την ποιότητα των τροφίμων που καταναλώνει. Τα ευρήματα αυτής της μελέτης, στοχεύουν στο να προσφέρουν χρήσιμες γνώσεις και στρατηγικές κατευθύνσεις για τους μάνατζερ των επιχειρήσεων και τους κρατικούς φορείς που εργάζονται για να εξασφαλίσουν ότι οι διατροφικές κρίσεις διαχειρίζονται προς όφελος των πολιτών και της βιομηχανίας τροφίμων, και να προσφέρουν στρατηγικές επικοινωνίας για την ανοικοδόμηση και τη διατήρηση της εμπιστοσύνης του κοινού σε περιόδους κρίσης. Τέλος, οι πληροφορίες που θα προκύψουν από την εκπόνηση αυτής της ερευνητικής εργασίας, μπορούν να αποβούν χρήσιμες και για τον ίδιο τον καταναλωτή, καθώς είναι εξίσου σημαντικό και απαραίτητο να προβαίνει και ο ίδιος σε συνεχή ενημέρωση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων του για την εξασφάλιση/διασφάλιση της υγείας του όσον αφορά την ασφάλεια και ποιότητα των προϊόντων που καταναλώνει. Ευχαριστίες Μέσα από αυτήν την εργασία, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν για την ομαλή και επιτυχή διεξαγωγή της έρευνας. Πιο συγκεκριμένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συμμετέχοντες στην έρευνα, συγγενείς, φίλους, συναδέλφους, και άλλους, για τον χρόνο και ζήλο που διέθεσαν για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, αλλά και για τις πολύτιμες προτάσεις και προβληματισμούς που μου εξέθεσαν, κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μου μελέτης, για αυτό το καίριο ζήτημα της ασφάλειας των τροφίμων που κατά καιρούς μας έχει προβληματίζει όλους. 6

7 Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κύριο Γρηγόριο Μπεληγιάννη, για την πολύτιμη καθοδήγηση και σημαντική βοήθειά του κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μου μελέτης, αλλά και τον χρόνο που αφιέρωσε για να μου δώσει κατευθυντήριες γραμμές για την πληρέστερη ερευνητική μελέτη. Μαζί με τον επιβλέποντα καθηγητή μου, θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω, και τους υπόλοιπους καθηγητές του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, που συντέλεσαν και αυτοί με τις διδαχές τους, στην καλύτερη προσέγγιση του θέματος με το οποίο ασχολήθηκα, αλλά και τον εμπλουτισμό του με σημαντικές γνώσεις και πληροφορίες τις οποίες αποκόμισα κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Πιο πολύ όμως από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω, την οικογένειά μου και ιδίως τον Χρήστο, για την πολύτιμη βοήθειά τους, την υπομονή που έδειξαν, την προτροπή και καθοδήγησή τους σε οποιοδήποτε προβληματισμό μου, αλλά και τη μεγάλη στήριξη και δύναμη που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια της διπλωματικής μου εργασίας. Σας ευχαριστώ όλους, ανώνυμους και επώνυμους, για την πολύτιμη βοήθειά σας και τη στήριξή σας. Να είστε όλοι καλά. 7

8 Εισαγωγή Η ασφάλεια των τροφίμων είναι ένα καίριο αλλά και πάντα επίκαιρο ζήτημα το οποίο απασχολεί και θα απασχολεί πάντα τους καταναλωτές, τις επιχειρήσεις τροφίμων, τους κρατικούς φορείς, αλλά και τους ερευνητές που ασχολούνται με θέματα της ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων. Αυτό συμβαίνει, διότι η ασφάλεια έχει άμεση σχέση με την υγεία του ανθρώπου και επομένως αποτελεί θέμα σοβαρό και αδιαπραγμάτευτο. Αφορά όλη την «αλυσίδα παραγωγής» και θα πρέπει να εξετάζεται σε κάθε στάδιο της τροφικής αλυσίδας (από το χωράφι στο πιάτο του καταναλωτή), καθώς πλήθος κινδύνων μπορεί να εισαχθεί στα τρόφιμα μολύνοντάς τα και καθιστώντας τα μη ασφαλή για τον άνθρωπο. Η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου οδήγησε σε αύξηση της πολυπλοκότητας της αλυσίδας τροφίμων και σε σοβαρές ανησυχίες για την εμφάνιση κινδύνων στα τρόφιμα. Κατά καιρούς έχουν κάνει την εμφάνισή τους διατροφικά σκάνδαλα τα οποία έχουν προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις τόσο στις επιχειρήσεις όσο και στον καταναλωτή. Για τις επιχειρήσεις τροφίμων αυτό μπορεί να σημαίνει μεγάλες οικονομικές ζημιές, ενώ για τους καταναλωτές μεγάλες ανησυχίες και έλλειψη εμπιστοσύνης για την ασφάλεια και την ποιότητα των τροφίμων που αγοράζει και καταναλώνει, κάνοντάς τον ταυτόχρονα, πιο ευαίσθητο, πιο προσεκτικό και πιο απαιτητικό όσον αφορά το καλάθι των αγορών του. Η παρούσα ερευνητική μελέτη, διερευνά τον αντίκτυπο των διατροφικών σκανδάλων στη συμπεριφορά του καταναλωτή αλλά και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτές οι κρίσεις στον κλάδο των τροφίμων, τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από τους κρατικούς φορείς. Για να επιτευχθεί ο ανώτερος στόχος, η παρούσα διπλωματική εργασία τμηματοποιείται σε έξι κεφάλαια. Το 1 ο Κεφάλαιο περιλαμβάνει μια ανασκόπηση στη βιβλιογραφία για τον προσδιορισμό και την κατανόηση της συμπεριφοράς του καταναλωτή κατά τη διάρκεια λήψης των αγοραστικών του αποφάσεων. Το 2 ο Κεφάλαιο αναλύει έννοιες όπως αυτή της ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων, καθώς και τους κινδύνους που μπορεί να εισέλθουν στα τρόφιμα προκαλώντας τη μόλυνσή τους. Το 3 ο Κεφάλαιο περιλαμβάνει τα πρότυπα συστήματα διαχείρισης της ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων που χρησιμοποιούνται ευρέως, και παρέχουν κανόνες και κατευθυντήριες γραμμές σε κάθε κρίκο που εμπλέκεται στην αλυσίδα τροφίμων. Το 4 ο Κεφάλαιο 8

9 περιλαμβάνει και αναλύει εκτενώς τα διάφορα διατροφικά σκάνδαλα που έχουν ανακύψει παγκοσμίως, ενώ το 5 ο Κεφάλαιο, παρουσιάζει τους τρόπους αντιμετώπισης αυτών των σκανδάλων που έχουν ληφθεί παγκόσμια τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από τους κρατικούς φορείς. Το 6 ο και τελευταίο Κεφάλαιο, περιλαμβάνει την εμπειρική ανάλυση στην Ελλάδα, η οποία αποτελεί και τον πυρήνα της ερευνητικής εργασίας, και που αφορά τον αντίκτυπο των διατροφικών σκανδάλων στη συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή και τα μέτρα που έχουν ληφθεί. Τέλος, το κεφάλαιο αυτό παρουσιάζει και άλλες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και οι οποίες είναι παρόμοιες με αυτή στην Ελλάδα, επιχειρώντας ταυτόχρονα και μια σύγκριση των αποτελεσμάτων τους. 9

10 Κεφάλαιο 1: Η Συμπεριφορά του Καταναλωτή 1.1.Η Έννοια της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Η συμπεριφορά του καταναλωτή αποτελεί μια πολυεπίπεδη επιστήμη που ερευνά τη διαδικασία λήψης καταναλωτικών αποφάσεων. Περιλαμβάνει τις ανθρώπινες αντιδράσεις σε προϊόντα ή υπηρεσίες, αλλά και τις διαδικασίες που ακολουθεί ο άνθρωπος προκειμένου να καταλήξει σε καταναλωτικές επιλογές που ικανοποιούν τις ανάγκες ή επιθυμίες του. Όπως χαρακτηριστικά υποστήριξε ο Statt (1997), «Η πράξη της κατανάλωσης είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας». Η ικανοποίηση δε των αναγκών του καταναλωτή, ισοδυναμεί με την αξία που λαμβάνει από την κατανάλωση των αγαθών και υπηρεσιών. Σήμερα μάλιστα, ο καταναλωτής φαίνεται να είναι περισσότερο προσανατολισμένος στην αξία και πιο απαιτητικός όσον αφορά την τιμή και ιδίως την ποιότητα των προϊόντων που αγοράζει. Η αγορά όμως ενός προϊόντος φέρει επιπτώσεις τόσο στον ίδιο τον καταναλωτή, όσο και την επιχείρηση/τον marketer από τον οποίο αγοράστηκε το προϊόν. Επομένως, η κατανόηση των καταναλωτών και της αγοραστικής διαδικασίας μπορεί να επιφέρει έναν αριθμό ωφελειών και στα δύο μέρη. Πιο συγκεκριμένα, τα οφέλη για τον καταναλωτή είναι ότι μπορεί να γίνει περισσότερο ενήμερος των αναγκών του και των κινήτρων της αγοράς. Επίσης, θα είναι σε θέση να κατανοήσει τη φύση και τα αποτελέσματα των διαφόρων τακτικών προώθησης πωλήσεων που χρησιμοποιεί το μάρκετινγκ, και να πάρει καλύτερες αποφάσεις από πλευράς ικανοποίησης των πραγματικών του αναγκών (φυσικών και ψυχολογικών). Τέλος, θα μπορεί να ανιχνεύσει παγίδες στην αγορά, όπως παραπλανητικά διαφημιστικά μηνύματα, επικίνδυνα προϊόντα, περίεργες προσφορές, κ.λπ. (Σιώμκος 2002). Αντίστοιχα, μια επιχείρηση για να μπορέσει να εφαρμόσει αποτελεσματικές στρατηγικές μάρκετινγκ και να αναπτυχθεί, είναι απαραίτητο να γνωρίζει τις προσδοκίες και τη συμπεριφορά του καταναλωτή. Θα πρέπει λοιπόν, να κατανοήσει όσο το δυνατόν πληρέστερα τις ανάγκες του καταναλωτή και τους τρόπους με τους οποίους αυτός λαμβάνει τις αγοραστικές του αποφάσεις. Τα οφέλη που προκύπτουν από την καλύτερη γνώση της 10

11 συμπεριφοράς του καταναλωτή είναι ότι θα μπορεί να προβλέψει και να ικανοποιήσει τις ανάγκες των καταναλωτών γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα από τον ανταγωνισμό. Επίσης, οι αγορές θα μπορέσουν να τμηματοποιηθούν αποτελεσματικά σε μικρότερες ομάδες με κοινά συμπεριφορικά ή άλλα χαρακτηριστικά του καταναλωτή, και να επιλεγούν οι καταναλωτές-στόχοι για κάθε προϊόν. Ακόμη, μέσα από την ανάπτυξη μελετών και την έρευνα αγοράς, μπορούν να γνωστοποιηθούν απευθείας οι ανάγκες του καταναλωτή και έτσι να μειωθεί το κόστος και η σπατάλη πόρων που σχετίζεται με αποτυχίες νέων προϊόντων. Τέλος, τα κέρδη της επιχείρησης μπορούν να βελτιωθούν με τη μετατροπή των πραγματικών αναγκών του καταναλωτή σε αποτελεσματικά προϊόντα, και με τον καλύτερο σχεδιασμό μάρκετινγκ, το προϊόν θα μπορέσει να τοποθετηθεί στην αγορά έτσι ώστε να διαφοροποιηθεί από τα ανταγωνιστικά με επιτυχία (Σιώμκος, 2002) Ορισμός της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Ό όρος Συμπεριφορά Καταναλωτή είναι η συμπεριφορά που διαμορφώνει ένα άτομο ή μια ομάδα σε μια κατάσταση αγοράς και χρήσης προϊόντων ή υπηρεσιών, η οποία μπορεί να παρατηρηθεί ή να καταγραφεί. Η συμπεριφορά του καταναλωτή έχει κατά καιρούς απασχολήσει πολλούς ερευνητές με αποτέλεσμα τη διατύπωση αρκετών ορισμών, ορισμένοι εκ των οποίων είναι οι ακόλουθοι: «Η συμπεριφορά του καταναλωτή χαρακτηρίζεται ως η μεγιστοποίηση της αναμενόμενης ωφέλειας η οποία υπόκειται σε περιορισμό του προϋπολογισμού και εξαρτάται από τις διαθέσιμες πληροφορίες» (Graham, Isaac, 2002). Επίσης, ορίζεται ως «η μελέτη ατόμων, ομάδων ή οργανισμών και οι διαδικασίες που χρησιμοποιούν για να επιλέξουν, να εξασφαλίσουν, να χρησιμοποιήσουν και να απορρίψουν προϊόντα (αγαθά), υπηρεσίες, εμπειρίες ή ιδέες προκειμένου να ικανοποιήσουν ανάγκες τους και οι επιπτώσεις που αυτές οι διαδικασίες έχουν στον καταναλωτή και την κοινωνία» (Hawkins et al. 2001). Ο επίσημος ορισμός της συμπεριφοράς του καταναλωτή δίνεται από την American Marketing Association η οποία την ορίζει ως «τη δυναμική αλληλεπίδραση του συναισθήματος, της γνώσης, της συμπεριφοράς και του περιβάλλοντος μέσω της οποίας οι άνθρωποι διεξάγουν συναλλαγές στη ζωή τους». 11

12 Με όποιον ορισμό συμπεριφοράς καταναλωτή και αν ταυτίζονται οι ερευνητές, το σίγουρο είναι ότι για όλους, η μελέτη της συμπεριφοράς του καταναλωτή αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αντικείμενα μελέτης της επιστήμης του Marketing και ουσιαστικά αποσκοπεί στην διερεύνηση των ακόλουθων ερωτημάτων (Σιώμκος, 2002): Τί αγοράζουν οι καταναλωτές; Γιατί το αγοράζουν; Πότε το αγοράζουν; Από πού το αγοράζουν; Πόσο συχνά το αγοράζουν; Στο πλαίσιο όμως μιας συναλλαγής στην αγορά, οι καταναλωτές-πελάτες αναλαμβάνουν τρεις διαφορετικούς ρόλους που μπορούν να αναληφθούν από διαφορετικά άτομα ή ακόμα και από το ίδιο το φυσικό πρόσωπο. Οι ρόλοι αυτοί είναι: ο αγοραστής (buyer) που προμηθεύεται το προϊόν από την αγορά, ο πληρωτής (payer) που χρηματοδοτεί την αγορά, και ο χρήστης (user) που καταναλώνει, χρησιμοποιεί το προϊόν, αποκομίζοντας τα οφέλη που απορρέουν από αυτό (Sheth et al. 1999, Σιώμκος, 2002). Η Συμπεριφορά του Καταναλωτή δεν περιορίζεται μόνο στην διερεύνηση της διαδικασίας λήψης καταναλωτικών αποφάσεων και την αυτή καθεαυτή απόκτηση του προϊόντος, αλλά επεκτείνεται και σε δραστηριότητες του καταναλωτή μετά την αγορά του προϊόντος, όπως χρήση, αξιολόγηση και απόρριψη του προϊόντος ή της υπηρεσίας (Blackwell, Miniard & Engel, 2001). 1.2.Μοντέλα Αγοραστικής Συμπεριφοράς Η μελέτη της αγοραστικής συμπεριφοράς των καταναλωτών είναι πολύ σημαντική για τις επιχειρήσεις καθώς εφοδιάζει τα στελέχη με χρήσιμες πληροφορίες έτσι ώστε να προγραμματίζουν καλύτερα τις ενέργειές τους. Το Μάρκετινγκ διακρίνει πέντε είδη 12

13 αγοραστικής συμπεριφοράς του καταναλωτή με βάση το βαθμό ανάμιξης του αγοραστή και την έκταση των διαφορών ανάμεσα στις επωνυμίες (Kotler 2002, Ζιγκιρίδης 2008). Συνηθισμένη αγοραστική συμπεριφορά: Ο αγοραστής λαμβάνει γρήγορες αποφάσεις που χαρακτηρίζονται από αυθορμητισμό, συναίσθημα και συνήθεια χωρίς να αναζητά πληροφορίες με ιδιαίτερη σχολαστικότητα. Εκδηλώνεται κυρίως στα προϊόντα καθημερινής χρήσης τα οποία είναι μικρής αξίας και δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις επωνυμίες. Στην περίπτωση αυτή η ανάμιξη του αγοραστή είναι μικρή, ενεργεί παθητικά και δεν διαμορφώνει ισχυρές τάσεις. Αγοραστική συμπεριφορά αναζήτησης ποικιλίας: Ο καταναλωτής αγοράζει προϊόντα καθημερινής χρήσης αλλά επιλέγει διαφορετική μάρκα προϊόντος μόνο για «αλλαγή» και για λόγους ποικιλίας. Οι αγοραστικές αποφάσεις λαμβάνονται τις περισσότερες φορές αυθόρμητα και δεν αξιολογείται σε βάθος το προϊόν. Αν ο αγοραστής ικανοποιηθεί από τη χρήση του νέου προϊόντος, διαμορφώνει σταθερή προτίμηση, ενώ αν δεν μείνει ικανοποιημένος, είτε θα επιλέξει το προϊόν που χρησιμοποιούσε στο παρελθόν, είτε θα πραγματοποιήσει μια νέα επιλογή. Αγοραστική συμπεριφορά ελάττωσης της αμφιβολίας: Στην περίπτωση αυτή ο αγοραστής συγκεντρώνει σχολαστικά πληροφορίες για το προϊόν ή την υπηρεσία που τον ενδιαφέρει. Αναλύει προσεκτικά τις πληροφορίες, επιδιώκει τον έλεγχο του προϊόντος και λαμβάνει τις αγοραστικές του αποφάσεις με πολύ περίσκεψη έτσι ώστε να μειώσει στο ελάχιστο τον κίνδυνο να μετανιώσει αργότερα για την αγορά. Δεν εξοικειώνεται με την μάρκα εάν δεν λάβει την ικανοποίηση που προσδοκά. Σύνθετη αγοραστική συμπεριφορά: Εκδηλώνεται όταν για τη λήψη της αγοραστικής απόφασης πρέπει να συνεκτιμηθούν πολλά και διαφορετικά στοιχεία. Στην περίπτωση αυτή, ο αγοραστής καθυστερεί σημαντικά τη λήψη της απόφασής του, καθώς επιδιώκει να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για τις δυνατότητες του προϊόντος, την ποιότητα, τα χαρακτηριστικά, την παροχή τεχνικής υποστήριξης και τον προβλεπόμενο χρόνο ζωής του προϊόντος. Ο καταναλωτής αξιολογεί προσεκτικά τις πληροφορίες αυτές και πιθανόν να συμβουλευτεί ακόμα και άλλα πρόσωπα πριν πάρει την τελική του απόφαση. 13

14 Αγοραστική συμπεριφορά αντιμετώπισης του αγνώστου: Στην περίπτωση αυτή, ο αγοραστής εμφανίζεται πολύ διστακτικός να αποφασίσει μόνος του για την αγορά προϊόντων ή υπηρεσιών που η φύση, η λειτουργία και τα χαρακτηριστικά τους του είναι παντελώς άγνωστα. Έτσι, αναζητά τη βοήθεια των ατόμων του περιβάλλοντός του (οικογένεια, φίλοι, συνάδελφοι, κ.λπ.), μελετά σχολαστικά ειδικά περιοδικά, διαφημιστικά έντυπα ή ακόμα αναζητεί ειδικούς, που συνήθως είναι εξειδικευμένοι πωλητές, να του δώσουν τις απαραίτητες πληροφορίες για το προϊόν (Kotler 2002, Ζιγκιρίδης 2008). 1.3.Παράγοντες που Επηρεάζουν την Αγοραστική Συμπεριφορά του Καταναλωτή Για την καλύτερη κατανόηση της συμπεριφοράς του καταναλωτή θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και τους παράγοντες που τον επηρεάζουν περισσότερο στην διαδικασία λήψης των αγοραστικών αποφάσεων. Οι παράγοντες αυτοί είναι πολυάριθμοι και οι ερευνητές τους κατηγοριοποιούν σε διάφορες ομάδες. Σύμφωνα με τον Wilkie (1994), οι παράγοντες που επιδρούν μπορεί να είναι εξωγενείς, κοινωνικοί, οικονομικοί και δημογραφικοί. Αντίστοιχα, οι Μπάλτας και Παπασταθοπούλου (2003) τους κατηγοριοποιούν σε τρείς κύριες ομάδες, τους πολιτικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Οι Hoyer και Macinnis (2009) από την άλλη, τους κατηγοριοποιούν σε τέσσερις μεγάλες ομάδες που είναι ο ψυχολογικός πυρήνας, η διεργασία λήψης απόφασης, η κουλτούρα και τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του καταναλωτή. Ο Kotler (2002) διακρίνει τέσσερις κύριες ομάδες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά του καταναλωτή: τους πολιτικούς, κοινωνικούς, προσωπικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Τέλος, ο Steenkamp (1996) διαπίστωσε ότι τα βιολογικά, ψυχολογικά, κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά του καταναλωτή, η εμπορία του προϊόντος, το οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον, επηρεάζουν τις αποφάσεις αγοράς του καταναλωτή. Όποιος και αν είναι όμως ο διαχωρισμός των ερευνητών όσον αφορά τους παράγοντες αυτούς, οι κύριοι που απορρέουν από όλες αυτές τις αναλύσεις και βοηθούν στον προσδιορισμό, την ερμηνεία και την πρόγνωση της καταναλωτικής συμπεριφοράς, μπορούν να διακριθούν στους παρακάτω. 14

15 Οι Πολιτιστικοί παράγοντες, όπως είναι οι αξίες, η κουλτούρα, η υποκουλτούρα και η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει ο καταναλωτής, επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά. Ο πολιτισμός μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και διαδίδεται με την πάροδο του χρόνου. Διαφορετική είναι η κουλτούρα, και άρα και η καταναλωτική συμπεριφορά ενός ατόμου που μεγαλώνει στην Ελλάδα, από κάποιον που μεγαλώνει σε μια άλλη χώρα. Αυτό συμβαίνει διότι τα άτομα έχουν διαφορετικό τρόπο ζωής, ιδέες, αξίες, συνήθειες, θρησκεία και παραδόσεις. Οι Κοινωνικοί παράγοντες, όπως η οικογένεια, οι κοινωνικοί ρόλοι και η κοινωνική θέση, επιδρούν επίσης σημαντικά στην αγοραστική απόφαση του καταναλωτή. Το άτομο, όπως είναι γνωστό, δεν ζει μόνο του αλλά αποτελεί μέλος μιας ευρύτερης κοινωνικής ομάδας, η οποία πέρα των άλλων κοινωνικών χαρακτηριστικών διαθέτει και καταναλωτικά πρότυπα. Το μεμονωμένο άτομο λοιπόν, υιοθετεί, σε κάποιο βαθμό, ορισμένες καταναλωτικές συνήθειες και πρότυπα της ομάδας αυτής με σκοπό να συνεχίζει να είναι μέλος της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει. Η οικογένεια από την οποία προέρχεται το άτομο είναι μια από τις βασικότερες και μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες, αφού ο καταναλωτής επηρεάζεται από το κοντινό του περιβάλλον και διαμορφώνει την αγοραστική του συμπεριφορά. Άλλες κοινωνικές ομάδες είναι το φιλικό περιβάλλον, η γειτονιά που μεγαλώνει και κατοικεί το άτομο, οι συνάδελφοι στον εργασιακό χώρο, κ.λπ. Οι ομάδες αυτές είναι γνωστές και ως πρωτεύουσες ομάδες καθώς είναι ομάδες στις οποίες ανήκει ήδη το άτομο και έρχεται σε συνεχή ανεπίσημη επαφή. Άλλη κατηγορία ομάδων είναι οι δευτερεύουσες, όπως οι θρησκευτικές και οι συνδικαλιστικές, οι οποίες απαιτούν πιο τυπικές σχέσεις μεταξύ των μελών, και οι ομάδες φιλοδοξίας ή έμπνευσης, στις οποίες το άτομο θα ήθελε να ανήκει. Τέλος, μία άλλη κατάταξη ομάδων είναι οι ομάδες απόρριψης, τις αξίες και συμπεριφορές των οποίων απορρίπτει το άτομο. Οι Ψυχολογικοί παράγοντες όπως είναι τα κίνητρα, η αντίληψη και η μάθηση, είναι τρεις βασικοί παράμετροι οι οποίοι επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά. Κίνητρα 15

16 Τα κίνητρα πηγάζουν από τις ανάγκες των ατόμων. Εκφράζουν μια γενική κατάσταση έλλειψης και είναι αυτά που ωθούν το άτομο σε δράση με συγκεκριμένη κατεύθυνση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Kotler (2002), «κίνητρο είναι μια ανάγκη που πιέζει αρκετά άμεσα ένα άτομο ώστε να το οδηγήσει στο να δράσει». Τα κίνητρα των ατόμων διακρίνονται σε λογικά και συναισθηματικά, όπου λογικά είναι τα κίνητρα που κατευθύνουν τις πράξεις του ατόμου με βάση τη λογική, ενώ τα συναισθηματικά είναι εκείνα που κατευθύνουν τη συμπεριφορά του με βάση το συναίσθημα. Η φύση των ανθρώπινων αναγκών είναι καθοριστικός παράγοντας της καταναλωτικής συμπεριφοράς. Ορίζεται ως οποιοδήποτε στοιχείο (υλικό ή άυλο) που απαιτείται για την υγεία και ευεξία του ατόμου και η έλλειψή του προκαλεί μια εσωτερική διαταραχή που ωθεί το άτομο σε ενέργειες για την απόκτησή του. Μια από τις πιο σημαντικές θεωρίες παρακίνησης είναι η θεωρία της «ιεράρχησης των αναγκών» που διατύπωσε ο A. Maslow (1954), και η οποία αποτελεί τη βάση για πολλές θεωρίες κινήτρων. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, παρόλο που ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινές ανάγκες οι οποίες μπορούν να τοποθετηθούν σε πέντε κατηγορίες αναγκών δημιουργώντας μία πυραμίδα (Σχήμα 1). Αυτοπραγμάτωσης Αναγνώρισης Κοινωνικές Ασφάλειας Φυσιολογικές Σχήμα 1: H Πυραμίδα Ιεράρχησης των Αναγκών κατά Maslow (1954) Οι ανάγκες αυτές κατά σειρά σπουδαιότητας είναι: οι φυσιολογικές ή βιολογικές ανάγκες (τροφή, νερό), οι ανάγκες ασφάλειας, οι κοινωνικές ανάγκες (αγάπη, αφοσίωση), οι ανάγκες 16

17 αναγνώρισης από την οικογένεια και την κοινότητα που ανήκει το άτομο, και οι ανάγκες αυτοπραγμάτωσης που αφορούν στην ατομική βελτίωση και αναγνώριση. Ως επί το πλείστον τα άτομα επιλέγου να καλύψουν πρώτα τις ανάγκες που σχετίζονται με την βιολογική τους επιβίωση (πείνα, δίψα) και έπειτα όλες τις υπόλοιπες. Όσες περισσότερες ανάγκες ικανοποιεί ο καταναλωτής τόσο βελτιώνεται το βιοτικό του επίπεδο και η ευημερία του. Βέβαια, η απόφαση του κάθε ατόμου, σχετικά με την προτεραιότητα που θα δώσει στην ικανοποίηση των αναγκών του, έχοντας όμως καλύψει πρώτα τις βιολογικές, εξαρτάται από τις αξίες του, τις αντιλήψεις του, τους προσωπικούς του στόχους και γενικότερα τον τρόπο που αντιμετωπίζει τη ζωή. Αντίληψη Αντίληψη είναι η ψυχολογική επεξεργασία της πληροφορίας και ο τρόπος με τον οποίο αυτή λαμβάνεται από τις αισθήσεις του κάθε ατόμου (Mullen & Johnson, 1990). Είναι πιθανόν δύο άτομα με το ίδιο κίνητρο να αντιδρούν τελείως διαφορετικά και αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή αντιλαμβάνονται την κατάσταση από άλλη οπτική γωνία. Ο Chisnall (1975) ορίζει την αντίληψη ως την «πνευματική διαδικασία της κατανόησης, γνώσης και κρίσης, η οποία δίνει την ικανότητα σε ένα άτομο να γνωρίσει, να κατανοήσει και να εξηγήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει». Οι Berelson και Steiner (1964) διατύπωσαν την αντίληψη ως την «διαδικασία δια της οποίας ένα άτομο διαλέγει, οργανώνει και ερμηνεύει την εισροή πληροφοριών για να δημιουργήσει μια εικόνα για τον κόσμο». Επομένως η αντίληψη δεν εξαρτάται μόνο από τα φυσικά ερεθίσματα αλλά και από τα χαρακτηριστικά του ίδιου του ατόμου. Μάθηση Η μάθηση αφορά τις αλλαγές στη συμπεριφορά ενός ατόμου οι οποίες προκύπτουν από την εμπειρία. Σύμφωνα με τους Mullen και Johnson (1990) «η μάθηση είναι μια σχετικά μόνιμη αλλαγή στη συμπεριφορά, ως αποτέλεσμα εξάσκησης ή εμπειρίας». Γενικά, η μάθηση είναι η νοητική διεργασία που είτε διατηρεί τη συμπεριφορά του ατόμου σταθερή, είτε τη μεταβάλλει όταν αυτό αντιμετωπίζει μια νέα κατάσταση. 17

18 Οι Προσωπικοί παράγοντες είναι μια άλλη μεταβλητή που επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά. Μερικοί από αυτούς, όπως ορίζονται από τον Kotler (2002), είναι η ηλικία και οι φάσεις του κύκλου ζωής των καταναλωτών που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως βιολογικοί παράγοντες, και οι οικονομικές συνθήκες, ο τρόπος ζωής, η προσωπικότητα και η στάση του ατόμου απέναντι σε άλλους, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως οικονομικοί παράγοντες. Ο βιολογικός κύκλος σύμφωνα με τους Reynolds και Wells (1977) μπορεί να διακριθεί σε πέντε στάδια αποδεικνύοντας έτσι τις τάσεις που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια ζωής των καταναλωτών. Πρώιμα Έτη (Early Years): Αυτό είναι το πρώτο στάδιο του κύκλου ζωής, και περιλαμβάνει παιδιά έως και 14 ετών. Τα άτομα αυτά αν και δεν αποτελούν αγοραστές, μπορούν να επηρεάσουν τις καταναλωτικές αποφάσεις του νοικοκυριού. Νέοι Καταναλωτές (Young Consumers): Στο στάδιο αυτό ανήκουν έφηβοι καταναλωτές από 15 έως 17 ετών οι οποίοι ξεκινούν και αποφασίζουν ατομικά πλέον για την απόκτηση αγαθών, ανεξάρτητα από τους γονείς τους. Επηρεάζονται πολύ από τη στάση και συμπεριφορά των φίλων τους και καταναλώνουν συνήθως τα χρήματά τους σε συγκεκριμένες κατηγορίες προϊόντων (αναψυκτικά, είδη ένδυσης, ηλεκτρονικές συσκευές, καλλυντικά). Νέοι Ενήλικες (Young Adults): Πρόκειται για άτομα ηλικίας 18 έως 34 ετών. Η κατηγορία αυτή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις υποκατηγορίες, των ανύπαντρων νέων, των άτεκνων νιόπαντρων και των νέων γονέων. Η διάκρισή τους γίνεται με βάση τη στάση τους απέναντι στην κατανάλωση και την ανάγκη τους για κοινωνική αποκατάσταση. Συγκεκριμένα, στους ανύπαντρους νέους παρατηρείται αύξηση της κατανάλωσης όσο μετατίθεται χρονικά ο γάμος, καθώς επίσης και έντονη επιθυμία για επαγγελματική αποκατάσταση. Αντίστοιχα, στη δεύτερη υποκατηγορία των άτεκνων νιόπαντρων, παρατηρείται αυξημένη τάση προς κατανάλωση, ενώ στη τρίτη υποκατηγορία των νέων γονέων, τα οικονομικά παρουσιάζουν κάμψη και οι δαπάνες για αναψυχή είναι περιορισμένες. 18

19 Μεσαία Έτη (Middle Years): Τα άτομα που απαρτίζουν την κατηγορία αυτή είναι ηλικίας 35 έως 54 ετών και η οποία υποδιαιρείται σε δυο υποκατηγορίες με βάση το κριτήριο της διαμονής ή όχι των παιδιών στην οικία μαζί με τους γονείς. Η πρώτη είναι η κατηγορία «Γεμάτη Φωλιά» στην οποία παρατηρείται αρμονική συμβίωση των μελών της οικογένειας με κύριο μέλημά της την αποκατάσταση των παιδιών. Η δεύτερη κατηγορία αντίθετα, είναι η «Άδεια Φωλιά» στην οποία οι γονείς μένουν μόνοι τους διότι τα παιδιά έχουν φύγει. Ηλικιωμένοι Καταναλωτές (Older Consumers): Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει άτομα ηλικίας 55 ετών και άνω τα οποία ως επί το πλείστον είναι συνταξιοδοτημένα. Οι Δημογραφικοί παράγοντες είναι μια ακόμη παράμετρος που συμβάλλει στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του καταναλωτή. Άτομα τα οποία προέρχονται από διαφορετικές πόλεις ή χώρες, έχουν διαφορετικές καταναλωτικές συνήθειες. Για παράδειγμα, ένας Ευρωπαίος έχει διαφορετικές καταναλωτικές συνήθειες από έναν Αμερικάνο, και άρα λαμβάνει διαφορετικές αγοραστικές αποφάσεις. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν επίσης την αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών εντός των χωρών της ΕΕ, είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των τροφίμων, η μεγάλη σημασία που δίνεται από τους καταναλωτές στη διατροφή και τα θέματα υγείας, οι κυβερνητικές ενέργειες, οι πολιτιστικοί παράγοντες, τα κανάλια διατροφής και η κυριαρχία των αλυσίδων σούπερ μάρκετ, (Murrey et al. 1996, Allen 1997, Davies et al. 2000, OECD 2000, Τσουργιάννης 2008). Τέλος, οι θρησκευτικές απαγορεύσεις και οι πολιτισμικές πεποιθήσεις ασκούν σημαντική επιρροή στις αγοραστικές αποφάσεις των Ελλήνων καταναλωτών σε σχέση με τα προϊόντα τροφίμων και σε συνδυασμό με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των καταναλωτών τα οποία περιλαμβάνουν το μέγεθος της οικογένειας και το ρόλο του αρχηγού της οικογένειας (Michalopoulos, Demoussis 2001, Sdrali, Apostolopoulos, 2002, Lazaridis, 2003). Όλοι οι παραπάνω παράγοντες αποτελούν το περιβάλλον του ατόμου το οποίο ασκεί τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις στην αγοραστική συμπεριφορά του ατόμου. Με τον τρόπο αυτό, το περιβάλλον δημιουργεί συνθήκες οι οποίες είτε μεταβάλλουν τη συμπεριφορά του ίδιου του ατόμου, είτε διαφοροποιούν την συμπεριφορά ενός ατόμου από ένα άλλο. 19

20 1.4.Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων Καταναλωτή Υποδείγματα του Ανθρώπου Υπάρχουν πολλές θεωρίες λήψης αποφάσεων από καταναλωτές. Η ποικιλία των υποδειγμάτων που προκύπτει οφείλεται στις υποθέσεις που κάνουν οι ερευνητές σχετικά με τη φύση των ανθρώπων. Τα πιο γνωστά «υποδείγματα του ανθρώπου» είναι το οικονομικό υπόδειγμα, το παθητικό, το γνωστικό και το συναισθηματικό (Σιώμκος 2002). Το υπόδειγμα του Οικονομικού ανθρώπου περιγράφει τον καταναλωτή σαν ένα τελείως λογικό ον («ορθολογικός καταναλωτής») που αντικειμενικά κρίνει και κατατάσσει κάθε εναλλακτικό προϊόν και τελικά επιλέγει εκείνο που του δίνει τη μεγαλύτερη αξία. Το υπόδειγμα υποθέτει ότι ο καταναλωτής γνωρίζει όλες τις μάρκες του προϊόντος καθώς και τις οριακές χρησιμότητές τους. Το επίκεντρο έτσι του υποδείγματος δεν είναι ο καταναλωτής αλλά το προϊόν με κυριότερο χαρακτηριστικό την τιμή του (Σιώμκος 2002). Το υπόδειγμα του Παθητικού ανθρώπου αποτελεί μια θεωρία που βλέπει τον άνθρωπο σαν έναν καταναλωτή που είναι πειθήνιος δέκτης των προσπαθειών προβολής των προϊόντων από πλευράς Μάρκετινγκ (Σιώμκος 2002). Το υπόδειγμα του Γνωστικού ανθρώπου περιγράφει τον καταναλωτή ως έναν ενεργό συλλέκτη πληροφοριών σχετικών με προϊόντα που τον ενδιαφέρουν, έτσι ώστε να είναι σε θέση να πάρει ικανοποιητικές αγοραστικές αποφάσεις (Σιώμκος 2002). Τέλος, το υπόδειγμα του Συναισθηματικού ανθρώπου βλέπει τον άνθρωπο σαν έναν καταναλωτή που παίρνει αγοραστικές αποφάσεις βασιζόμενος σε υποκειμενικά κριτήρια, όπως αγάπη, φόβος, υπερηφάνεια, στοργή, παρά βασιζόμενος σε αντικειμενικά κριτήρια που προκύπτουν μετά από αντικειμενική κρίση (Σιώμκος 2002). 20

21 1.4.2.Στάδια Διαδικασίας Λήψης Αγοραστικής Απόφασης Το πιο ολοκληρωμένο μοντέλο που περιγράφει την διαδικασία λήψης της αγοραστικής απόφασης είναι του Kotler (2002). Το μοντέλο αυτό θεωρεί ότι η διαδικασία της αγοράς αρχίζει πολύ πριν την πραγματική αγορά και έχει συνέπειες για πολύ καιρό μετά την αγορά. Επίσης, υποθέτει ότι οι καταναλωτές περνούν και από τις πέντε φάσεις της αγοράς ενός προϊόντος οι οποίες είναι η αναγνώριση του προβλήματος-ανάγκης, η αναζήτηση πληροφοριών, η αξιολόγηση εναλλακτικών, η απόφαση αγοράς και η συμπεριφορά μετά την αγορά (Σχήμα 2). Αναγνώριση του προβλήματος Αναζήτηση πληροφοριών Αξιολόγηση εναλλακτικών Απόφαση αγοράς Συμπεριφορά μετά την αγορά Σχήμα 2: Το μοντέλο της αγοραστικής διαδικασίας πέντε φάσεων του Kotler (2002). 1) Αναγνώριση του Προβλήματος Η διαδικασία λήψης της αγοραστικής απόφασης αρχίζει πάντα με την αναγνώριση (συνειδητοποίηση) μιας ανάγκης. Ο αγοραστής αντιλαμβάνεται την ύπαρξη κάποιου προβλήματος όταν η διαφορά μεταξύ της πραγματικής του κατάστασης (τωρινής) και της επιθυμητής είναι μεγάλη, όπου διαφαίνεται μια ανάγκη του σε πρωταρχικό επίπεδο και γίνεται μια παρόρμηση. Από προηγούμενη εμπειρία, το άτομο έχει μάθει πώς να αντιμετωπίσει την ανάγκη αυτή και έχει σαν κίνητρο μια κατηγορία από στόχους που γνωρίζει ότι θα ικανοποιήσουν την παρόρμησή του αυτή. Όταν όμως η διαφορά αυτή δεν κρίνεται ιδιαίτερα μεγάλη, ο καταναλωτής δεν αναγνωρίζει κάποιο πρόβλημα ή αγοραστική απόφαση. 2) Αναζήτηση Πληροφοριών 21

22 Η αναγνώριση μιας ανάγκης οδηγεί στην αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών σχετικά με τα μέσα που μπορούν να ικανοποιήσουν τη συγκεκριμένη ανάγκη. Η ένταση της προσπάθειας του υποψήφιου αγοραστή για αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών αντιπροσωπεύει και το βαθμό εμπλοκής του στην αγοραστική διαδικασία. Η παροχή περιεκτικών και σαφών πληροφοριών μπορεί να οδηγήσει στην απόφαση αγοράς. Αντίθετα, η παροχή ασαφών ή ακόμα και παραπλανητικών πληροφοριών, οδηγεί στην απόρριψη της πρότασης αγοράς. Οι πηγές από τις οποίες μπορεί να προέλθουν οι πληροφορίες και οι οποίες μπορεί να επηρεάσουν την αγοραστική απόφαση του καταναλωτή μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες. Αυτές είναι οι προσωπικές πηγές (οικογένεια, φίλοι, γείτονες, κ.λπ.), εμπορικές πηγές (διαφήμιση, ιστότοποι, πωλητές, αντιπρόσωποι, κ.λπ.), δημόσιες πηγές(μμε, κ.λπ.) και εμπειρικές πηγές (χρήση, διαχείριση, εξέταση, χειρισμός προϊόντος) (Kotler, 2002). 3) Αξιολόγηση Εναλλακτικών Αξιολόγηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο καταναλωτής κρίνει πόσο ελκυστική είναι κάθε μια από τις εναλλακτικές επιλογές. Αυτό γίνεται στην προσπάθειά του να ταυτίσει τα χαρακτηριστικά των επιλογών του με αυτά που επιθυμεί ο ίδιος (Zeng, Reinartz,2003). Στο στάδιο αυτό, ο υποψήφιος αγοραστής αξιολογεί τις εναλλακτικές επιλογές που έχει στη διάθεσή του με βάση τις πληροφορίες που έχει συγκεντρώσει, για την ικανοποίηση της συγκεκριμένης του ανάγκης. Το στάδιο της αξιολόγησης των εναλλακτικών δεν συμβαίνει αναγκαστικά μετά τη συλλογή πληροφοριών, αλλά μπορεί να έχει ξεκινήσει ακόμα και πιο πριν από αυτή και να κρατήσει μέχρι και το στάδιο της αγοράς (Ruynon, 1980). Παραδοσιακές πηγές πληροφόρησης είναι η προηγούμενη εμπειρία, η στόμα με στόμα επικοινωνία (word-of-mouth), οι ομάδες καταναλωτών και οι οργανισμοί ερευνών (Butler, Peppard,1998). Επίσης, ο τρόπος παρουσίασης των πληροφοριών στον καταναλωτή που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά του προϊόντος, επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται ο καταναλωτής (Levin & Gaeth,1988). Όταν όμως ο καταναλωτής έχει προσωπική εμπειρία ή όταν υπάρχει συνδυασμός δυο τουλάχιστον πηγών πληροφόρησης, τότε μειώνεται ο βαθμός επιρροής του από τον τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών. 22

23 Τέλος, η ποιότητα και η ποσότητα των πληροφοριών στις οποίες στηρίζονται οι καταναλωτές επηρεάζουν την τελική τους απόφαση κατά τη σύγκριση των εναλλακτικών επιλογών. Πιο συγκεκριμένα οι Keller και Staelin (1987) χαρακτηριστικά αναφέρουν πως η ποιότητα των πληροφοριών βελτιώνει την αποτελεσματικότητα της απόφασης ενώ αντίθετα η ποσότητα την μειώνει. 4) Απόφαση Αγοράς Η εκτίμηση των εναλλακτικών επιλογών για την ικανοποίηση μιας ανάγκης οδηγούν στην απόφαση αγοράς ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, ή στην απόρριψή τους. Στο στάδιο αυτό εμπεριέχονται αποφάσεις σχετικά με το πού και πώς θα γίνει η αγορά, όπου το πού αφορά στην επιλογή του πωλητή ενώ το πώς στη φύση της συναλλαγής (Butler, Peppard, 1998). Αξίζει να σημειωθεί ότι η προώθηση της αγοράς παρεμβάλλεται μεταξύ της αξιολόγησης των εναλλακτικών λύσεων και της απόφασης αγοράς. Η πρόθεση της αγοράς επηρεάζεται από τις επιδράσεις των άλλων προσώπων και από απρόβλεπτους παράγοντες. Οι αγοραστικές αποφάσεις μπορεί μερικές φορές να λαμβάνονται εύκολα ενώ άλλες πιο δύσκολα. Οι αποφάσεις είναι πιο δύσκολες όταν τα εναλλακτικά προϊόντα έχουν ψυχολογική σημασία για τον καταναλωτή. Σύμφωνα με τον Ruynon (1980), οι αποφάσεις γίνονται επίσης πιο δύσκολες όσο πιο ακριβά είναι τα προϊόντα. 5) Συμπεριφορά Μετά την Αγορά Οι αποφάσεις των καταναλωτών για αγορά συγκεκριμένων προϊόντων ή υπηρεσιών συνοδεύονται από κάποιες προσδοκίες οι οποίες εκφράζονται μέσα από τις ωφέλειες που αναμένονται από την χρήση του προϊόντος ή της υπηρεσίας που αγοράστηκε. Μετά την αγορά του προϊόντος, ο καταναλωτής αξιολογεί την απόδοσή του και είτε μένει ικανοποιημένος είτε απογοητευμένος από αυτή. Ο βαθμός ικανοποίησης εκφράζεται μέσα από την ικανοποίηση των προσδοκιών του. Όσο τα οφέλη του προϊόντος ή της υπηρεσίας ανταποκρίνονται στις προσδοκίες του, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός ικανοποίησης του. Ο καταναλωτής δεν ικανοποιείται εάν δεν συμπίπτουν οι προσδοκίες του από τα χαρακτηριστικά ενός προϊόντος και η πραγματική του απόδοση, ενώ το αντίθετο συμβαίνει 23

24 στην περίπτωση που συμπίπτουν (Luthje,2003). Έτσι λοιπόν, εάν έχει μείνει ικανοποιημένος, οι πιθανότητες να το αγοράσει ξανά ή να το προτείνει σε άλλους αυξάνονται. Σε αντίθετη περίπτωση, εάν είναι απογοητευμένος από την αγορά, μπορεί να το επιστρέψει, να μην το αγοράσει ξανά, να το δυσφημίσει ή ακόμα και να προβεί σε μηνύσεις (Assael,1984). Εκτός από το μοντέλο του Kotler πολλοί ερευνητές δέχονται και το μοντέλο των τριών επιπέδων του Wilkie (1994) που περιγράφουν το πώς μπορεί να λειτουργεί η συμπεριφορά του καταναλωτή (Σχήμα 3). Το πρώτο επίπεδο είναι οι δραστηριότητες της προ-αγοράς που περιλαμβάνει το σύνολο των ενεργειών για την επιλογή του προϊόντος. Ακολουθεί το δεύτερο επίπεδο που είναι οι δραστηριότητες αγοράς και περιλαμβάνει την αγορά του προϊόντος, και το τρίτο επίπεδο που είναι οι δραστηριότητες μετά-αγοράς που περιέχει τις ενέργειες της απαξίωσης και αχρήστευσης του προϊόντος. 1 ο Επίπεδο 2 ο Επίπεδο 3 ο Επίπεδο Δραστηριότητες Προ- Δραστηριότητες Δραστηριότητες μετά- αγοράς αγοράς αγοράς Επιλογή προϊόντος Αγορά Αχρήστευση- Απαξίωση Σχήμα 3: Τα στάδια της Διαδικασίας της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή (Wilkie,1994) Σύμφωνα με τον Wilkie (1994), η αντιμετώπιση της συμπεριφοράς του καταναλωτή ως μια διαδικασία, τονίζει την σημαντικότητα των σταδίων που προηγούνται και ακολουθούν του σταδίου της αγοράς, και μας παρέχει κατευθυντήριες γραμμές για την ανάλυση των αιτιών σύμφωνα με τις οποίες ένας καταναλωτής προβαίνει σε συγκεκριμένες αγορές. Το στάδιο της συμπεριφοράς μετά την αγορά, είναι πολύ σημαντικό τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για τους καταναλωτές. Αυτό συμβαίνει διότι για τις επιχειρήσεις μπορεί να αποδειχθεί ζωτικής σημασίας για την μετέπειτα επιβίωσή τους, και για τους καταναλωτές μπορεί να αποτελέσει στάδιο επαναπληροφόρησης αλλά και οδηγό για την μελλοντική συμπεριφορά τους (Assael, 1984,Ruynon,1980). 24

25 1.4.3.Γενικό Υπόδειγμα Αγοραστικής Συμπεριφοράς Καταναλωτή Ο καταναλωτής αποφασίζει για την αγορά κάποιου προϊόντος ανταποκρινόμενος σε διάφορα ερεθίσματα που λαμβάνει. Τα ερεθίσματα αυτά είναι δύο κατηγοριών, α) τα ερεθίσματα μάρκετινγκ, που απορρέουν από το μίγμα του μάρκετινγκ (προϊόν, τιμή, τόπος και προώθηση) καθώς και β) τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα, που απορρέουν από τις κυριότερες δυνάμεις και τα γεγονότα που παρατηρούνται στο περιβάλλον του αγοραστή (οικονομικά, τεχνολογικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά). Όλα αυτά τα ερεθίσματα επεξεργάζονται από το μυαλό του καταναλωτή το οποίο χαρακτηρίζεται «μαύρο κουτί» καθώς οι διεργασίες που γίνονται μέσα του δεν είναι ξεκάθαρες. Μάλιστα, ο Kotler (2004) όρισε το «μαύρο κουτί», ως τη «σκέψη του καταναλωτή που εμπεριέχει τα χαρακτηριστικά που επιδρούν στις αντιλήψεις των καταναλωτών και στις ψυχολογικές διεργασίες και που οδηγούν στην λήψη των αγοραστικών αποφάσεων». Με τον τρόπο αυτό, τα ερεθίσματα περνώντας στο «μαύρο κουτί» παράγουν ένα πλέγμα από φανερές αποκρίσεις των αγοραστών όπως είναι τα δικαιώματα επιλογής προϊόντος, μάρκας, εμπόρου, χρόνου και ποσού αγοράς (Εξαδάκτυλος, 1996). Επομένως, στο γενικό υπόδειγμα της αγοραστικής συμπεριφοράς του καταναλωτή (Σχήμα 4) περιγράφονται οι παράγοντες που μεσολαβούν πριν, στη διάρκεια, και μετά τη λήψη της απόφασης για αγορά προϊόντων, οι οποίοι διακρίνονται στις κατηγορίες παραγόντων εισροών, διαδικασίας και εκροών (Σιώμκος, 2002). Οι παράγοντες-εισροές στο υπόδειγμα επηρεάζουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και συνήθως περιλαμβάνουν τις εμπορικές προσπάθειες του μάρκετινγκ καθώς και τις μη εμπορικές επιδράσεις από το κοινωνικόπολιτιστικό περιβάλλον του καταναλωτή (Σιώμκος, 2002). Η διαδικασία λήψης αποφάσεων περιλαμβάνει κάποιους παράγοντες οι οποίοι επηρεάζονται από το ψυχολογικό πεδίο του καταναλωτή, που επιδρά στην αναγνώριση της ανάγκης, την αναζήτηση πληροφοριών πριν από την αγορά του προϊόντος, αλλά και την αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεωνανταγωνιστικών μαρκών του προϊόντος (Σιώμκος, 2002). 25

26 ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΩΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ Ερεθίσματα ΜΚΤ Προϊόν Τιμή Τόπος Προώθηση Άλλα Ερεθίσματα Οικονομικά Τεχνολογικά Πολιτικά/ Νομικά Πολιτιστικά ΜΑΥΡΟ ΚΟΥΤΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Χαρακτηριστικά Αγοραστή Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων Αγοραστή ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Ανταπόκριση Καταναλωτή Επιλογή Προϊόντος Επιλογή Μάρκας Επιλογή Προμηθευτή Χρόνος Αγοράς Ποσότητα Αγοράς Ερεθίσματα ΜΚΤ 4p Ερεθίσματα από Κοινωνικό Πολιτικό Πολιτιστικό Περιβάλλον ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ - Αναγνώριση Ανάγκης - Συλλογή Πληροφοριών - Αξιολόγηση Εναλλακτικών Λύσεων Ψυχολογικό Πεδίο Εμπειρία ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ Αγορά -Δοκιμή -Επαναλαμβανόμενες Αγορές [Αξιολόγηση Μετά την Αγορά] Σχήμα 4: Το Γενικό Υπόδειγμα της Αγοραστικής Συμπεριφοράς του Καταναλωτή (Σιώμκος, 2002) 26

27 Τέλος, το τμήμα του υποδείγματος που αναφέρεται στις εκροές, περιλαμβάνει την ίδια την αγορά (είτε δοκιμή του προϊόντος για πρώτη φορά ή επαναληπτική αγορά) και την αξιολόγηση του προϊόντος μετά την αγορά. Το στάδιο αυτό θα καθορίσει οριστικά την αγορά, όπως επιλογή προϊόντος, μάρκας, προμηθευτή, χρόνο και ποσότητα αγοράς. Τόσο η πριν όσο και η μετά την αγορά αξιολόγηση του προϊόντος ανατροφοδοτούν τον καταναλωτή με πληροφορίες με την μορφή των εμπειριών οι οποίες θα επηρεάσουν τη διαδικασία λήψης μελλοντικών αποφάσεων (Σιώμκος, 2002). 1.5.Οι Κατηγορίες των Καταναλωτών Οι καταναλωτές προϊόντων και υπηρεσιών κατατάσσονται από τις επιχειρήσεις σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα πάντα με τους στόχους που επιθυμεί να επιτύχει η κάθε επιχείρηση. Η ομαδοποίηση αυτή γίνεται λαμβάνοντας υπόψη κάποια κριτήρια, όπως είναι η ταχύτητα αποδοχής των νέων προϊόντων ή υπηρεσιών καθώς επίσης και οι συνήθειες και συμπεριφορές που εκδηλώνουν κατά τη διάρκεια των αγορών τους οι καταναλωτές. Έτσι λοιπόν, οι κατηγορίες των καταναλωτών για κάθε κριτήριο είναι οι παρακάτω (Ζιγκιρίδης. Ε, 2008). Α) Με βάση το κριτήριο της ταχύτητας αποδοχής των νέων προϊόντων ή υπηρεσιών: Νεωτεριστές (Innovators): Είναι άτομα με υψηλή κοινωνική θέση και μεγάλα εισοδήματα. Ως επί το πλείστον, έχουν καλή μόρφωση και διακρίνονται για την κοινωνικότητα και την αυτοπεποίθηση τους. Ακολουθούν πιστά τη μόδα και σπεύδουν να αγοράσουν κάθε νέο προϊόν ή υπηρεσία, χωρίς προηγουμένως να ερευνήσουν, έστω και στοιχειωδώς, την αγορά. Όταν τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες, που αγοράζουν, αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος στην αγορά και να αγοράζονται από τη μεγάλη μάζα των καταναλωτών, τότε τα εγκαταλείπουν, για να αγοράσουν τα νεότερα που μόλις εμφανίστηκαν στην αγορά. Πρώιμοι αποδέκτες (Early Adopters): Στην αγοραστική τους συμπεριφορά χαρακτηρίζονται κυρίως από διστακτικότητα όταν πρόκειται για νέο προϊόν ή υπηρεσία, αν προηγουμένως δεν έχει αγοραστεί από κάποιον άλλο (νεωτεριστή). 27

28 Πρώιμη πλειονότητα (Early Majority): Τα άτομα αυτά είναι συνήθως μικρομεσαίοι επιχειρηματίες ή μεσαία στελέχη και η αγοραστική τους συμπεριφορά επηρεάζεται από τους πρώιμους αποδέκτες. Συνήθως αγοράζουν προϊόντα και υπηρεσίες, όταν δουν άλλους να τα αγοράζουν για κάποιο χρονικό διάστημα. Μετέπειτα πλειονότητα (Later Majority): Λόγω των περιορισμένων εισοδημάτων τους η αγοραστική τους συμπεριφορά είναι συντηρητική. Αγοράζουν προϊόντα και υπηρεσίες που βρίσκουν σε χαμηλές τιμές και μόνο όταν τα έχει αγοράσει προηγουμένως μεγάλος αριθμός ατόμων. Τελευταίοι αποδέκτες (Laggards): Είναι άτομα με περιορισμένη μόρφωση και εισόδημα που αγωνίζονται καθημερινά για την επιβίωση τους. Αγοράζουν μόνο προϊόντα και υπηρεσίες που καλύπτουν τις άμεσες καθημερινές τους ανάγκες (τρόφιμα, ενδύματα, εισιτήρια μέσων μαζικής μεταφοράς κ.λπ.) (Ζιγκιρίδης. Ε, 2008). Β) Με βάση τις συνήθειες τους και τη συμπεριφορά που εκδηλώνουν κατά τη διάρκεια των αγορών τους: Συμπαθητικοί αγοραστές (Agreeable Shoppers): Είναι άτομα ευάλωτα στη διαφήμιση και συνηθίζουν να πραγματοποιούν τις αγορές τους σε εκπτωτικά καταστήματα (discount stores). Προσεκτικοί αγοραστές (Practical Shoppers): Πρόκειται για αγοραστές που ερευνούν σχολαστικά την αγορά, όταν πρόκειται να αγοράσουν κάποιο προϊόν ή υπηρεσία. Συνήθως αγοράζουν από καταστήματα που κάνουν εκπτώσεις σε επώνυμα προϊόντα. Μοντέρνοι αγοραστές (Modern Shoppers): Πραγματοποιούν αυθόρμητες αγορές, ακολουθούν τη μόδα και αγοράζουν συνήθως από μπουτίκ. 28

29 Αγοραστές αξίας (Value Shoppers): Δίνουν σημασία στις τιμές των προϊόντων και πιστεύουν ότι τα καλά προϊόντα είναι αυτά που αντέχουν στο χρόνο. Συνήθως αγοράζουν από πολυκαταστήματα που έχουν μέσο επίπεδο τιμών. Αγοραστές ποιότητας (Top-of-the Line Shoppers): Αναζητούν, πρώτα απ όλα, την ποιότητα και είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν περισσότερα χρήματα για να αγοράσουν ποιοτικά προϊόντα. Αγοράζουν από πολυκαταστήματα που διακρίνονται για την ποιότητα των προϊόντων τους. Ασφαλείς αγοραστές (Safe Shoppers): Αγοράζουν προϊόντα και υπηρεσίες που τους κάνουν να αισθάνονται άνετα. Συνήθως αγοράζουν από γνωστά καταστήματα που κάνουν μαζικές πωλήσεις. Αγοραστές κύρους (status shoppers): Αγοράζουν πάντα επώνυμα προϊόντα από επώνυμα καταστήματα (Ζιγκιρίδης. Ε, 2008). 29

30 Κεφάλαιο 2: Ασφάλεια, Ποιότητα και Κίνδυνοι των Τροφίμων 2.1.Οι Έννοιες της Ασφάλειας, της Ποιότητας και των Κινδύνων Σύμφωνα με την ισχύουσα κοινοτική νομοθεσία (Κανονισμός 178/2002), ως τρόφιμα νοούνται ουσίες ή προϊόντα, είτε αυτά έχουν υποστεί πλήρη ή μερική επεξεργασία είτε όχι, τα οποία προορίζονται για βρώση από τον άνθρωπο ή αναμένεται ευλόγως ότι θα χρησιμεύσουν για τον σκοπό αυτόν (Φραγκίσκος Γαΐτης, 2010). Κάθε τρόφιμο θα πρέπει πρωτίστως να είναι ασφαλές, δηλαδή απαλλαγμένο από φυσικούς, χημικούς και μικροβιολογικούς κινδύνους για την υγεία των καταναλωτών. Ως κίνδυνος (Hazard) σύμφωνα με τον FAO/WHO ορίζεται κάθε φυσικός, χημικός ή βιολογικός παράγοντας/ιδιότητα ενός τροφίμου, η κατανάλωση του οποίου είναι ενδεχόμενο να προκαλέσει δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή. Για την αξιολόγηση των πιθανών κινδύνων που μπορεί να παρουσιαστούν στα τρόφιμα οι παράγοντες που συνεκτιμώνται είναι η σοβαρότητα (severity) και η πιθανότητα εμφάνισης του κινδύνου (risk) (Τζιά Κ.-Παππά Φ.,2005). Η έννοια της ασφάλειας του τροφίμου εκτείνεται σε όλη την αλυσίδα παραγωγής, διακίνησης, μεταποίησης, αποθήκευσης, διάθεσης ακόμα και προετοιμασίας πριν την κατανάλωση. Ως ασφάλεια τροφίμων (Food Safety) ορίζεται η διασφάλιση ότι το τρόφιμο δεν θα προκαλέσει βλάβη στον καταναλωτή όταν προετοιμαστεί και/ή καταναλωθεί σύμφωνα με την προβλεπόμενη χρήση (Codex Alimentarius, 2009). Καταλληλότητα τροφίμων (Food Suitability) από την άλλη μεριά, νοείται η διαβεβαίωση ότι η τροφή είναι αποδεκτή για ανθρώπινη κατανάλωση σύμφωνα με την επιδιωκόμενη χρήση της (Τυρπένου, 2008). Η ποιότητα τροφίμου ως ευρύτερος ορισμός, περιλαμβάνει πέρα από την ασφάλεια του τροφίμου και την έννοια της ικανοποίησης των ευρύτερων απαιτήσεων των πελατών (Φραγκίσκος Γαΐτης, 2010). Ως ποιότητα ενός τροφίμου μπορεί να χαρακτηριστεί ο βαθμός προσαρμογής του στις απαιτήσεις του καταναλωτή/χρήστη. Οι απαιτήσεις αυτές σχετίζονται κυρίως με τη θρεπτική αξία, την ασφάλεια για την υγεία του καταναλωτή και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του. Τα εμφανή χαρακτηριστικά όπως η γεύση, η οσμή, η εμφάνιση, η σύσταση, αλλά και τα 30

31 αφανή χαρακτηριστικά όπως είναι η θρεπτική του αξία, οι θερμίδες που αποδίδει και η μικροβιολογική του ασφάλεια, είναι αυτά τα οποία πρέπει να περιέχει ένα τρόφιμο για να γίνει πλήρως αποδεκτό από τον καταναλωτή και τα οποία προσδιορίζουν την τελική του ποιότητα. Τα χαρακτηριστικά αυτά ταξινομούνται σε τέσσερις «αξίες», την οργανοληπτική, την θρεπτική, την υγιεινή και την εμπορική αξία (Αμβροσιάδης, 2005). Η ασφάλεια των τροφίμων αφορά όλη την «αλυσίδα παραγωγής» από την πρωτογενή παραγωγή μέχρι την τελική χρήση ή κατανάλωσή τους (δηλαδή από το χωράφι ή τη φάρμα, τη βιομηχανική επεξεργασία των τροφίμων έως και τη διάθεση του τελικού προς κατανάλωση προϊόντος). Πλήθος κινδύνων μπορεί να εισαχθεί στα τρόφιμα σε όλη τη διαδρομή τους στην αλυσίδα παραγωγής, όπως παρουσιάζεται στο Σχήμα 1, προκαλώντας τη μόλυνσή τους (Τζιά, 2005). Για παράδειγμα, οι κίνδυνοι που προέρχονται από την πρωτογενή παραγωγή, μπορεί να είναι φυτοφάρμακα, παρασιτοκτόνα, κτηνιατρικά φάρμακα, αντιβιοτικά, λιπάσματα, παθογόνοι μικροοργανισμοί κ.α., ενώ κατά την επεξεργασία του τροφίμου μπορεί να εισαχθούν χημικά πρόσθετα, λιπαντικά, ξένα σώματα, χημικά από συσκευαστικά υλικά, επιμολύνσεις παθογόνων μικροοργανισμών κ.α. (Τζιά, 2005). Η επεξεργασία των τροφίμων βέβαια, εκτός των άλλων, γίνεται με στόχο την εξυγίανση των τροφίμων με απομάκρυνση ή καταστροφή των διαφόρων κινδύνων (καταστροφή παθογόνων μικροοργανισμών ή περιορισμός της δράσης τους, απομάκρυνση ξένων σωμάτων κτλ.) (Τζιά, 2005). Η πρωτογενής παραγωγή, με όλα τα μέρη της τροφικής αλυσίδας συμπεριλαμβανομένων και της συγκομιδής, της σφαγής, της αλιείας κ.λπ. αποτελεί το πρώτο βήμα στη ρύπανση των τροφίμων. Πολλοί παράγοντες, όπως ξένες ύλες ή διάφορες άλλες ουσίες μη προστιθέμενες στα τρόφιμα από πρόθεση, μπορεί να εκθέσουν την ασφάλεια και την καταλληλότητά τους (Τυρπένου, 2008). 31

32 Φυτοφάρμακα, παρασιτοκτόνα, λιπάσματα, κοπριές, ατμοσφαιρικές αποθέσεις, χώμα, νερό Συντηρητικά, φυτοφάρμακα, μολυντές Φυσικές τοξικές ουσίες Παραγωγή Καλλιέργειας Τρόφιμα Πρωτογενούς παραγωγής Χύμα Μεταφορά Πρόσθετα ζωοτροφών Μολυντές ζωοτροφών Ζωοτροφές Ζωική παραγωγή Διασταυρούμενη επιμόλυνση Κτηνιατρικά φάρμακα, κτηνιατρικά παρασιτοκτόνα, μολυντές εδάφους περιβάλλοντος, νερό Υλικά συσκευασίας, χρώματα, μελάνια, κόλλες Αποθήκευση τροφίμων Παρασκευή και Επεξεργασία Συσκευασία Λιανική Πώληση Πρόσθετα, μέσα/ βοηθητικά επεξεργασίας, συντηρητικά, νοθεία, μολυντές επεξεργασίας, βλάβες/σφάλματα Πρόκληση ζημιών Αγορά Σχήμα 1: Αλυσίδα Τροφίμων (Τζιά, 2005) 32

33 2.2.Κίνδυνοι Τροφίμων Φυσικοί Κίνδυνοι Οι κίνδυνοι αυτοί οφείλονται σε διάφορα ξένα σώματα που από λάθος καταλήγουν στο τρόφιμο και προκαλούν τραυματισμούς ή ασθένειες στους καταναλωτές. Ενοχοποιούνται σπάνια για πρόκληση βλάβης στην υγεία του ανθρώπου μετά από την κατανάλωση τροφίμων. Ευπαθείς ομάδες καταναλωτών όμως, όπως είναι τα μικρά παιδιά, διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο διότι υπάρχει ενδεχόμενο να πνιγούν ακόμη και από ένα κομμάτι χαρτί. Οι πιο σημαντικοί από αυτούς τους κινδύνους παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 καθώς επίσης και οι βλάβες που μπορεί να προκαλέσουν στην υγεία του καταναλωτή και οι πηγές προέλευσής τους. Εκτός από τους κινδύνους αυτούς, υπάρχουν και άλλοι, όπως το μαλλί, το γράσο, η σκουριά, η σκόνη, οι οποίοι αν και δεν αποτελούν άμεση απειλή για την υγεία του καταναλωτή, προκαλούν έντονη δυσφορία (Αμβροσιάδης, 2005). Σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ (2004) πηγές φυσικών κινδύνων πέραν των πρώτων υλών (πέτρες, γυαλί, ξύλο, κ.λπ.) αποτελούν και τα ακόλουθα: - Κτίρια/ εξοπλισμός (ξεφτισμένη μπογιά/ σκουριά, γυαλιά, βίδες, κλπ.). - Εργαλεία καθαρισμού (τρίχες, κομμάτια υφάσματος και χαρτιού). - Υλικά συντήρησης (ρινίσματα, βίδες, παξιμάδια, καλώδια, ίνες και υφάσματα). - Προσωπικό (κοσμήματα, νύχια, τρίχες, κουμπιά, επίδεσμοι, γόπες, ίνες και υφάσματα, κλπ.). - Υλικά συσκευασίας (χαρτόνια, κορδόνια, συνδετήρες, ξύλο, πλαστικό). - Τρωκτικά, έντομα, ζώα και πτηνά (περιττώματα, μεμβράνες, αυγά και τρίχες ζώων). 33

34 Κυριότερα υλικά φυσικού κινδύνου και η προέλευσή τους Υλικό Πιθανός τραυματισμός Προέλευση Γυαλί Πληγές, αιμορραγία: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Ξύλο Πληγές, λοίμωξη, πόνος: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Φιάλες, δοχεία, φωτιστικά, εργαλεία Εργαλεία, κιβώτια, κουτιά, κατασκευές Πέτρες Πνιγμός, σπάσιμο δοντιού Χώμα, κατασκευές Σφαίρες, Βελόνες Κοσμήματα Μεταλλικά υλικά Έντομα Πληγές, λοίμωξη: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Πληγές, λοίμωξη: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Πληγές, λοίμωξη: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Ασθένεια, τραύμα, πνιγμός Σκοτωμένα ζώα, βελόνες που χρησιμοποιούνται στις ενέσεις Στυλό, μολύβια, κουμπιά από απροσεξία εργαζομένου Μηχανές, σύρματα Έδαφος, είσοδος πριν την επεξεργασία Μονωτικά Πνιγμός, δύσπνοια Υλικά κατασκευών Οστά Πνιγμός, τραύμα Έδαφος, μη κανονική επεξεργασία Πλαστικά Πνιγμός, πληγή, λοίμωξη: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Έδαφος, υλικά συσκευασίας, παλέτες, προσωπικό Προσωπικά είδη Πνιγμός, πληγή, σπάσιμο δοντιού: πιθανή η χειρουργική επέμβαση για ανεύρεση ή αφαίρεση Προσωπικό Πίνακας 1: Κυριότερα Υλικά Φυσικού Κινδύνου (Τυρπένου, 2008) Ο έλεγχος των φυσικών κινδύνων γίνεται με την αυστηρή τήρηση των κανόνων ορθής βιομηχανικής και υγιεινής πρακτικής και τη χρήση συσκευών ανίχνευσης ξένων σωμάτων (Αμβροσιάδης, 2005). Οι ελεγκτικές μέθοδοι οι οποίες εφαρμόζονται στην παραγωγική διαδικασία περιλαμβάνουν την επιθεώρηση της πρώτης ύλης, τον έλεγχο του προμηθευτή, τη χρήση ανιχνευτών μετάλλων, ακτίνων x, καθώς και διάφορα άλλα υγειονομικά μέτρα. Εξίσου μεγάλης σημασίας είναι η εκπαίδευση και η ενημέρωση του εργαζόμενου προσωπικού, καθώς έχει αποδειχθεί ότι σημαντικό κομμάτι από τα ανευρισκόμενα στα τρόφιμα ξένα υλικά είναι προσωπικά αντικείμενα των εργαζομένων τα οποία τους έπεσαν κατά την παραγωγική διαδικασία (Τυρπένου, 2008). Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται συνήθη προϊόντα τα οποία έχει αναφερθεί ότι περιείχαν ξένα σώματα. 34

35 Σε πολλές χώρες υπάρχει κάποια ανοχή για τα ξένα υλικά τα οποία ανευρίσκονται στα τρόφιμα, διότι χαρακτηρίζονται ως αναπόφευκτοι ρύποι. Για παράδειγμα χαμηλά ποσοστά μικρών τεμαχίων εντόμων τα οποία μπορούν να ανιχνευθούν μόνο στο μικροσκόπιο έχει αποδειχθεί ότι δεν συνιστούν κίνδυνο για την υγεία. Επίσης, αναφέρεται ότι εάν οι καταναλωτές συνεχίσουν να δείχνουν την προτίμησή τους σε τρόφιμα χαμηλού κόστους, η πρακτική της ανοχής κάποιων «αναπόφευκτων ρύπων» στα τρόφιμα θα συνεχίζεται. Συνήθη προϊόντα τα οποία έχει αναφερθεί ότι περιείχαν ξένα σώματα Προϊόν Αριθμός αναφορών Ποσοστό Αρτοσκευάσματα Ποτά Λαχανικά Παιδικές τροφές Φρούτα Δημητριακά Θαλασσινά Προϊόντα σοκολάτας-κακάο Πίνακας 2: Συνήθη προϊόντα τα οποία έχει αναφερθεί ότι περιείχαν ξένα σώματα (Τυρπένου,2008) Χημικοί Κίνδυνοι Μερικές ουσίες που βρίσκονται φυσικά στα τρόφιμα είναι τοξικές και επικίνδυνες για τον άνθρωπο. Παράδειγμα αποτελεί η σκομβροτοξίνη που περιέχεται στη σάρκα ορισμένων ψαριών. Σε πολλές κατηγορίες τροφίμων επίσης, επιτρέπεται η προσθήκη μικρών ποσοτήτων χημικών ουσιών για τεχνολογικούς, λειτουργικούς, καθώς και για λόγους συντήρησης. Για τις ουσίες αυτές έχουν θεσπιστεί ανώτερα επιτρεπτά όρια. Σε περίπτωση όμως υπερδοσολογίας τους, υπάρχει ο κίνδυνος να προκληθεί βλάβη στην υγεία του καταναλωτή. Ακόμη, από αμέλεια μπορεί να καταλήξουν στα τρόφιμα χημικές ουσίες-δηλητήρια και να τα καταστήσουν επικίνδυνα για κατανάλωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα υπολείμματα των απορρυπαντικών που χρησιμοποιούνται, τα διάφορα φυτοφάρμακα, τα αντιβιοτικά και οι ορμόνες που προστίθενται στα σιτηρέσια (Αμβροσιάδης, 2005). 35

36 Οι χημικοί κίνδυνοι κατατάσσονται σε δύο κύριες κατηγορίες: α) Στους οφειλόμενους σε χημικές ενώσεις που είναι φυσικώς ενυπάρχουσες στα τρόφιμα και περιλαμβάνουν τη σιγκουατοξίνη, τη σκομβροτοξίνη, τις τοξίνες οστρακοειδών, τα γλυκοζίδια, τις αιμογλουτινίνες, τη σαξιτοξίνη, την τετροδοτοξίνη, τις τοξίνες μανιταριών, τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs), τις διοξίνες κ.α. Οι ουσίες αυτές προέρχονται από φυσικά συστατικά και περιλαμβάνουν μια ποικιλία χημικών ουσιών, φυτικής, ζωικής και μικροβιακής προέλευσης (Τζιά, Παππά, 2005, Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). β) Στους οφειλόμενους σε χημικές ενώσεις που έχουν προστεθεί από τον άνθρωπο στα τρόφιμα. Αυτές είναι οι αυξητικές ορμόνες, τα γεωργικά φάρμακα, τα αντιβιοτικά, τα βαρέα μέταλλα, τα υπολείμματα καθαριστικών/απολυμαντικών ουσιών, καθώς και τα πρόσθετα και τα μονομερή πλαστικών υλικών συσκευασίας. Επίσης, σε αυτές περιλαμβάνονται, τα χημικά πρόσθετα τροφίμων που προστίθενται σε ποσότητα υψηλότερη της ενδεικνυόμενης (χρωστική, συντηρητικά, αντιοξειδωτικά, γαλακτωματοποιητές, σταθεροποιητές, γλυκαντικά, ενισχυτικά γεύσης, αρωματικές ενώσεις, οξέα, βάσεις, ρυθμιστικά διαλύματα, αδρανοποιητές, σκληρυντές, διαυγαστικά, λευκαντικά, αντιαφριστικά, αφριστικά, βιταμίνες, κ.α.), τα χημικά πρόσθετα που δεν είναι επαρκώς ελεγμένα για την τοξικότητα ή καρκινογόνο/μεταλλαξιογόνο δράση τους (π.χ. κυκλαμικά άλατα) καθώς και τα αλλεργιογόνα (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Η ασφάλεια των τροφίμων δεν εξαρτάται μόνο από τα ίδια τα τρόφιμα, αλλά και από τα άτομα που τα καταναλώνουν. Έτσι, τα τρόφιμα τα οποία κρίνονται ασφαλή για τους περισσότερους καταναλωτές (όταν χρησιμοποιηθούν σωστά και καταναλωθούν σε φυσιολογικές ποσότητες) μπορεί να είναι ιδιαίτερα τοξικά ή ακόμα και θανατηφόρα για ευαίσθητα ή αλλεργικά άτομα (Jones, 1993). Όσον αφορά λοιπόν τα αλλεργιογόνα τρόφιμα είναι γνωστό ότι το 5-8% των ανηλίκων και το 1-2% των ενηλίκων είναι αλλεργικοί σε συγκεκριμένες χημικές ουσίες που περιέχονται σε τρόφιμα ή σε συστατικά τροφίμων, που ονομάζονται αλλεργιογόνες ενώσεις. Μάλιστα, περίπου το 90% των αλλεργιών οφείλεται σε οκτώ τρόφιμα: γάλα, αυγό, αλεύρι, φιστίκια, σόγια, φρούτα, ψάρια και θαλασσινά (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Οι αλλεργικές αντιδράσεις οι οποίες προκαλούνται, ποικίλουν ανάλογα με την ευαισθησία του ατόμου. Τα βρέφη, για παράδειγμα, τα οποία 36

37 τρέφονται με γάλα αγελάδας κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της ζωής τους, ενδέχεται να απορροφήσουν άπεπτες πρωτεΐνες και να αντιδράσουν σε αυτές με την παραγωγή αντισωμάτων κατά του αγελαδινού γάλακτος. Αργότερα στη ζωή τους ενδέχεται η ζωτικές πρωτεΐνες να προκαλέσουν συμπτώματα όπως πονοκεφάλους, ημικρανίες ή υπερευαισθησία. Σε τέτοιες περιπτώσεις όταν γίνει διάγνωση μη ανεκτικότητας στο αγελαδινό γάλα τα άτομα αυτά δεν θα πρέπει να λαμβάνουν τρόφιμα τα οποία περιέχουν τέτοιες πρωτεΐνες (Τυρπένου, 2008). Για να διαπιστωθεί ένας πιθανός χημικός κίνδυνος, π.χ. από τα κτηνιατρικά φαρμακευτικά παρασκευάσματα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η χρησιμοποίηση μη εγκεκριμένων φαρμάκων στην κτηνοτροφία ενέχει πιθανό κίνδυνο για την υγεία του ανθρώπου. Οι ουσίες αυτές μπορεί να είναι καρκινογόνες, αλλεργιογόνες ή ακόμα και να προκαλούν αντιβιοαντοχή στον άνθρωπο. Για να μπορέσουμε να ελέγξουμε τον ενδεχόμενο για τα παραγωγικά ζώα κίνδυνο, όλα τα φάρμακα που προορίζονται είτε για άμεση θεραπευτική χρήση είτε για να χρησιμοποιηθούν ως προσθετικά στις ζωοτροφές, θα πρέπει να είναι εγκεκριμένα από τις αρμόδιες αρχές. Οι λόγοι για τους οποίους χρησιμοποιούνται τα κτηνιατρικά φάρμακα είναι: α) για να ελεγχθούν και να παρεμποδιστούν οι ασθένειες, β) για να ελεγχθούν οι παρασιτώσεις, γ) για την επίδραση στην αναπαραγωγή και ανάπτυξη των ζώων δ) για την ηρεμία των ζώων (π.χ. κατά τη μεταφορά). Όμως, στην περίπτωση της εντατικής εκτροφής των ψαριών για παράδειγμα, επειδή λίγα είναι τα εγκεκριμένα φάρμακα, η εκτροφείς ψαριών συχνά χρησιμοποιούν μη εγκεκριμένα φάρμακα τα οποία παρεκκλίνουν από τις νομοθετημένες διατάξεις και οδηγίες (Τυρπένου, 2008). Οι περιβαλλοντικοί χημικοί ρύποι όπως τα οργανοχλωριωμένα παρασιτοκτόνα, τα βαρέα μέταλλα, οι πολυκυκλικοί υδρογονάνθρακες, τα πολυχλωριωμένα διαφαινύλια, οι 37

38 πολυχλωριωμένες διβενζο-παρα-διοξίνες, τα πολυχλωριωμένα διβενζο-φουράνια κ.λπ. συμβάλλουν σε μια πολύπλοκη κατάσταση με την επιβάρυνση των τροφίμων με χημικά κατάλοιπα τα οποία αποτελούν σοβαρό κίνδυνο για την υγεία του ανθρώπου. Τα άγρια ψάρια για παράδειγμα τα οποία αλιεύονται σε ρυπασμένα νερά είναι εκτεθειμένα σε ποικίλες ποσότητες βιομηχανικών χημικών ουσιών, παρασιτοκτόνων και άλλων τοξικών στοιχείων τα οποία βιοσυγκεντρώνονται στους ιστούς τους και είναι δυνατό να φθάσουν σε επίπεδα τέτοια ώστε να προκαλέσουν ασθένεια ή ακόμα και θάνατο. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται σε ψάρια τα οποία αλιεύονται σε νερά εκβολών ποταμών και κοντά σε ακτές παρά στις ανοικτές θάλασσες και τους ωκεανούς. Ιδιαίτερη ανησυχία υπάρχει για τους χημικούς εκείνους ρύπους οι οποίοι ρυπαίνουν τα παραγωγικά ζώα και τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης για τους οποίους, αν και είναι λίγα ή σπάνια τα περιστατικά της παρουσίας μεγάλων ποσοτήτων πάνω και μέσα στα τρόφιμα, τα μέτρα τα οποία παίρνουν οι βιομηχανίες και οι κυβερνήσεις είναι πολύ αυστηρά (Τυρπένου, 2008). Οι διοξίνες βρίσκονται παντού στο περιβάλλον στον αέρα, το νερό, το έδαφος καθώς και στα τρόφιμα. Τα ζωικά τρόφιμα ανάλογα με την προέλευσής τους συμβάλλουν περίπου κατά 80% στην έκθεση του ανθρώπου στις διοξίνες. Το κρέας, τα αβγά, το γάλα, τα ψάρια εκτροφής και άλλα τρόφιμα μπορούν να ρυπανθούν με διοξίνες σε επίπεδα τα οποία πολλές φορές ξεπερνούν τα φυσιολογικά και τα επιτρεπόμενα όρια (Τυρπένου, 2008). Τα βαρέα μέταλλα είναι επίσης πολύ τοξικά και προκαλούν σοβαρά προβλήματα στην υγεία των ζώων και του ανθρώπου. Από τη βιομηχανική επανάσταση και ιδιαίτερα μεταξύ του , η παραγωγή τους αυξήθηκε 10 φορές. Χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα στους μολυβδοσωλήνες και στην καταπολέμηση των παρασίτων (αρσενικό). Είναι ευρύτατα διεσπαρμένα στο περιβάλλον (έδαφος, κατακρημνίσματα, νερό) και στα τρόφιμα αλλά επειδή προκαλούν σοβαρά προβλήματα στην υγεία του ανθρώπου και των ζώων οι επιστήμονες έχουν εστιάσει την έρευνά τους στα τοξικά μέταλλα όπως μόλυβδος, κάδμιο, αρσενικό και ο υδράργυρος. Η έκθεση του ανθρώπου στα βαρέα μέταλλα έχει άμεση σχέση με την καθυστέρηση της ανάπτυξης, τον καρκίνο, την καταστροφή των νεφρών και το θάνατο (Τυρπένου, 2008). 38

39 2.2.3.Βιολογικοί κίνδυνοι Οι βιολογικοί ή μικροβιολογικοί κίνδυνοι είναι οι σημαντικότεροι. Είναι οι κίνδυνοι που προέρχονται από διάφορους μικροοργανισμούς και τις τοξίνες που παράγουν. Δεν μπορούν να ελεγχθούν άμεσα και απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Η επικινδυνότητά τους οφείλεται εν μέρει και στην πολυπλοκότητα της επιβίωσης, ανάπτυξης και αδρανοποίησής τους. Οι βλάβες που προκαλούν στην υγεία του καταναλωτή μπορεί να φτάσουν μέχρι και το θάνατο (Αμβροσιάδης, 2005). Υπάρχει ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων που αναφέρονται στους παθογόνους αυτούς μικροοργανισμούς και στις βλάβες που προκαλούν στην υγεία του καταναλωτή (Cliver και Riemann, 2002). Και ενώ οι κανονικά διατρεφόμενοι και υγιείς άνθρωποι μπορούν να αντέξουν σε μια μέτρια προσβολή μικροοργανισμών, υπάρχουν ευαίσθητοι οργανισμοί (όπως νεογέννητα, ασθενείς, έγκυες γυναίκες, ηλικιωμένοι, αλλεργικά άτομα), οι οποίοι ασθενούν με μικρότερη ή μεγαλύτερη σοβαρότητα ακόμη και με χαμηλές προσβολές από μικροοργανισμούς. Από το γεγονός αυτό γίνεται σαφής η μεγάλη σημασία που έχει ο πληθυσμός, ο οποίος θα καταναλώσει το συγκεκριμένο τρόφιμο. Οι μικροοργανισμοί, καθώς και οι τοξίνες τους, που μπορεί να αναβρεθούν στα διάφορα τρόφιμα και να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του καταναλωτή διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: Τα βακτήρια Τους ιούς Τα παράσιτα Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 3, οι βιολογικοί κίνδυνοι ανάλογα με την επικινδυνότητά τους και τη σοβαρότητα της βλάβης που προκαλούν, κατατάσσονται σε: Βιολογικούς κινδύνους υψηλής επικινδυνότητας και σοβαρότητας, που οφείλονται σε παθογόνους μικροοργανισμούς ή τοξίνες αυτών, που όταν καταναλωθούν προκαλούν σοβαρές ασθένειες ή και θάνατο. 39

40 Βιολογικούς κινδύνους μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας, η παρουσία των οποίων οδηγεί σε παροδικές και με ελαφρά συμπτώματα ασθένειες σε υγιή άτομα. Οι κίνδυνοι αυτοί μπορεί να έχουν εκτεταμένη εξάπλωση και η ασθένεια να εμφανίζεται σε πολλά άτομα και να προκαλείται με μικρούς πληθυσμούς του μικροοργανισμού ή να έχουν περιορισμένη εξάπλωση και τα κρούσματα να περιορίζονται σε μικρό αριθμό καταναλωτών. Το τρόφιμο δε για να προκαλέσει τη νόσο θα πρέπει να εμπεριέχει σημαντικό αριθμό μικροοργανισμών (Αμβροσιάδης, 2005). 1. ΥΨΗΛΗΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ Clostridium botulinium types Α, Β, Ε and F Shigella dysenteriae Salmonella typhi, paratyphi A,B Hepatitis A and E Brucella abortis Vibrio cholerae 01 Vibrio vulnificus Taenia solium Trichinella spiralis 2. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (με πιθανότητα εκτεταμένης εξάπλωσης) Listeria monocytogenes Salmonella spp. Shigella spp. Enterovirulent Escherichia coli (EEC) Streptococus pyogenes Rotavirus Norwalk virus group Enatmoeba histolytica Diphyllobothrium latum Ascaris lumbricoides Cryptosporidium parvum 3. ΜΕΤΡΙΑΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑΣ (με περιορισμένη εξάπλωση) Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfrigens Staphylococcus aureus Vibrio cholerae non-01 Vibrio parahaemolyticus Yersinia enterocolitica Giardia lamblia Taenia saginata Πίνακας 3: Σημαντικότεροι Επικίνδυνοι Μικροοργανισμοί (Τζιά, 2005) Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα (ΓΤΤ) Βιοτεχνολογία Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα (ΓΤΤ) είναι τα τρόφιμα τα οποία παράγονται από Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς (ΓΤΟ), ή περιέχουν ΓΤΟ ως συστατικό, ή αποτελούνται από ΓΤΟ εξολοκλήρου. Ως γενετικά τροποποιημένος οργανισμός καλείται ο οργανισμός του οποίου το γενετικό υλικό έχει τροποποιηθεί με την εισαγωγή σε αυτόν «ξένων» γονιδίων που προέρχονται από άλλον ή άλλους οργανισμούς, διαφορετικής ποικιλίας ή και διαφορετικού είδους. Ο νέος αυτός τροποποιημένος οργανισμός παρουσιάζει ιδιότητες διαφορετικές του αρχικού που καθορίζονται από την έκφραση των εισαχθέντων 40

41 γονιδίων. Χρησιμοποιώντας λοιπόν την βιοτεχνολογία ο άνθρωπος κατάφερε να αυξήσει την παραγωγικότητα των καλλιεργήσιμων ειδών, να περιορίσει τον υποσιτισμό, να μεγιστοποιήσει την αντοχή των τροφίμων σε δύσκολες καιρικές συνθήκες, να βελτιώσει την θρεπτική αξία τους και να καλύψει τις πληθυσμιακές ανάγκες ( Μερικά παραδείγματα ΓΤΤ είναι το καλαμπόκι και η σόγια που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή λαδιού με λιγότερα κορεσμένα λίπη, φυτά ανθεκτικά σε έντομα, ζιζάνια και την ξηρασία, ντομάτες όλο το χρόνο που έχουν φυσιολογική γεύση και άρωμα, πατάτες με χαμηλά λιπαρά και μεγάλη περιεκτικότητα σε άμυλο που απορροφούν λιγότερο λάδι στο τηγάνισμα, αλλά και φρούτα και λαχανικά με υψηλά επίπεδα βιταμινών C, E και B-καροτίνη, συστατικά που συμβάλλουν προληπτικά στην καταπολέμηση χρόνιων ασθενειών ( Παράλληλα όμως με τη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων τροφίμων (ΓΤΤ), δημιουργήθηκαν πολλές ανησυχίες από τους καταναλωτές όσον αφορά τους κινδύνους που πιθανόν ενέχουν τα ΓΤΤ για την ανθρώπινη υγεία. Έχει αναφερθεί πως με την εισαγωγή συγκεκριμένων γονιδίων σε τροφές, υπάρχει πιθανότητα να προκληθούν αλλεργικά σοκ σε άτομα που είναι επιρρεπή σε συγκεκριμένες αλλεργίες. Άλλες συνέπειες στην υγεία των καταναλωτών είναι η πρόκληση δηλητηριάσεων λόγω των τοξινών που περιέχουν οι ΓΤΟ, μη αντιστρεπτές μεταλλάξεις ανθρώπινων γονιδίων και πρόκληση νέων γενετικών ασθενειών ή καρκίνων, με παρενέργειες που μπορούν να περάσουν και στις επόμενες γενιές. Η Greenpeace (2008) από τον Ιούλιο του 2006 έχει συντάξει τον «Οδηγό Καταναλωτών» ο οποίος περιλαμβάνει στοιχεία που συγκέντρωσε η οργάνωση σχετικά με τη χρήση γενετικά τροποποιημένων ζωοτροφών (μεταλλαγμένων ζωοτροφών) από τις εταιρείες παραγωγής ζωικών προϊόντων στην Ελλάδα. Ο οδηγός αυτός σύμφωνα με την Greenpeace (2008), σκοπό έχει να ενημερώσει τους καταναλωτές, να πιέσει τους αρμόδιους κρατικούς φορείς, αλλά και να αποτελέσει ένα εργαλείο για κάθε πολίτη που επιθυμεί να διεκδικήσει το δικαίωμα στην ενημέρωση και την επιλογή. Ο Οδηγός Καταναλωτή ανανεώνεται κάθε φορά που υπάρχει αλλαγή στη στάση κάποιας εταιρείας τροφίμων. Η Greenpeace ζήτησε από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες ζωικών προϊόντων στην Ελλάδα να δώσουν γραπτές απαντήσεις 41

42 και να προσκομίσουν εγγυήσεις (πιστοποιητικά, εργαστηριακές αναλύσεις) όσον αφορά τη χρήση μεταλλαγμένων οργανισμών στις ζωοτροφές. Οι απαντήσεις τους αποτέλεσαν τη βάση για να συνταχθεί αυτός ο οδηγός, όπου σε συνδυασμό με ελέγχους και δειγματοληπτικές αναλύσεις που πραγματοποίησε η Greenpeace (2008), οι εταιρείες παραγωγής ζωικών προϊόντων κατατάχθηκαν σε τρεις 3 κατηγορίες: - ΠΡΑΣΙΝΟ ΜΕ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ (Π ): Εταιρείες που προχώρησαν σε πιστοποίηση από διεθνείς ή ελληνικούς οργανισμούς ελέγχου και πιστοποίησης, που αποδεικνύουν πως χρησιμοποιούν αποκλειστικά µη μεταλλαγμένες ζωοτροφές. - ΠΡΑΣΙΝΟ (Π): Εταιρείες οι οποίες εγγυώνται ότι τα προϊόντα τους προέρχονται από ζώα που δεν έχουν τραφεί µε μεταλλαγμένους οργανισμούς και προσκομίζουν συστηματικά πιστοποιητικά για την καθαρότητα των χρησιμοποιούμενων ζωοτροφών. - ΚΟΚΚΙΝΟ (Κ): Εταιρείες που: α) δήλωσαν εγγράφως ότι τα προϊόντα τους προέρχονται από ζώα που δεν έχουν τραφεί µε μεταλλαγμένους οργανισμούς, χωρίς όμως να προσκομίζουν τα σχετικά πιστοποιητικά, β) έχουν δώσει ασαφείς απαντήσεις, γ) δεν απάντησαν καθόλου στο ερωτηματολόγιο της Greenpeace. Το ζήτημα των ΓΤΟ και ΓΤΤ έχει απασχολήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση από τη δεκαετία του Στόχος των αρμόδιων αρχών των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ο έλεγχος και ο περιορισμός τυχόν αρνητικών επιπτώσεων από ΓΤΟ. Οι κανονισμοί που έχει θεσπίσει η ΕΕ, αποβλέπουν στην επισήμανση και την ιχνηλασιμότητα των προϊόντων αυτών με σκοπό την εξασφάλιση της ανθρώπινης υγείας αλλά και την πληροφόρηση των καταναλωτών για την ακριβή φύση και τα χαρακτηριστικά των τροφίμων που επιλέγουν ( Όπως κάθε νέα τεχνολογία έτσι και η χρήση της γενετικής τροποποίησης τροφίμων μπορεί να συνοδεύεται από ευεργετικές επιδράσεις, αλλά δεν παύει να εγκυμονεί και κινδύνους στην υγεία των καταναλωτών. Για τον λόγο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η χρήση μέτρων ασφάλειας στην τροφική αλυσίδα και η επαγρύπνηση με συνεχή διερεύνηση των πιθανών τους κινδύνων. 42

43 Κεφάλαιο 3: Πρότυπα Συστήματα Διαχείρισης της Ασφάλειας και Ποιότητας των Τροφίμων 3.1.Εισαγωγή - Ασφάλεια & Πρότυπα Η ασφάλεια των τροφίμων έχει άμεση σχέση με την υγεία του ανθρώπου και επομένως αποτελεί θέμα σοβαρό και αδιαπραγμάτευτο. Αφορά όλη την «αλυσίδα παραγωγής» και πρέπει να εξετάζεται σε κάθε στάδιο της τροφικής αλυσίδας, καθώς πλήθος κινδύνων μπορεί να εισαχθεί σε αυτά μολύνοντάς τα και καθιστώντας τα μη ασφαλή για τον άνθρωπο. Η παγκόσμια κοινότητα έχει αναγνωρίσει στους καταναλωτές δικαιώματα τα οποία πρέπει να προστατεύονται ως θεμελιώδη όπως είναι το δικαίωμα προστασίας της ασφάλειας και της υγείας. Σύμφωνα με αυτό, στην αγορά πρέπει να κυκλοφορούν μόνο προϊόντα και υπηρεσίες που δεν θέτουν σε κίνδυνο την υγεία και ασφάλεια του καταναλωτή. Αυτό πρακτικά σημαίνει τον καθορισμό απαιτήσεων ασφάλειας για προϊόντα και υπηρεσίες, κατάλληλη ενημέρωση του καταναλωτή για τυχόν κινδύνους που ενέχει η χρήση αυτών, και προστασία του καταναλωτή από φυσικές βλάβες που προκαλούνται από προϊόντα και υπηρεσίες ( Η ασφάλεια των τροφίμων μπορεί να επιτευχθεί εάν αναγνωριστούν και ελεγχθούν οι κίνδυνοι σε όλη την παραγωγική διαδικασία, ώστε να επιτευχθεί η εξάλειψή τους ή η ελαχιστοποίηση της πιθανότητας εμφάνισής τους. Τις τελευταίες δεκαετίες, με την ανάπτυξη της βιομηχανίας τροφίμων αλλά και της εμφάνισης διατροφικών σκανδάλων, έγινε παραπάνω από επιτακτική η ανάγκη για παραγωγή ποιοτικών και ασφαλών προϊόντων ( Εξαιτίας αυτών των γεγονότων, έχουν γίνει μεγάλες προσπάθειες για την ανάπτυξη και βελτίωση των μεθόδων παραγωγής και επεξεργασίας των τροφίμων αλλά και στον τομέα των απαιτούμενων ελέγχων με σκοπό τη διαχείριση και διασφάλιση της ποιότητας και ασφάλειας των τροφίμων. Η διαχείριση της ποιότητας και ασφάλειας των αγροτικών προϊόντων και τροφίμων επιτυγχάνεται με την υιοθέτηση πρότυπων συστημάτων διαχείρισης. Τα πρότυπα αυτά 43

44 δημιουργούνται από αναγνωρισμένους φορείς (εθνικούς, ευρωπαϊκούς, διεθνείς) τα οποία παρέχουν κανόνες και κατευθυντήριες γραμμές σε κάθε κρίκο που εμπλέκεται στην αλυσίδα τροφίμων ώστε να διαχειρίζεται συστημικά την ποιότητα και ασφάλειά τους από το αγρόκτημα στο πιάτο του καταναλωτή. Με την υιοθέτηση των προτύπων αυτών διασφαλίζεται σε υψηλό επίπεδο η υγεία των καταναλωτών και κάθε κρίκος συμβάλλει αποφασιστικά και υπεύθυνα στην παραγωγή ασφαλών τροφίμων που ικανοποιούν τις απαιτήσεις των καταναλωτών και της νομοθεσίας, στοχεύοντας ταυτόχρονα στη συνεχή βελτίωση της ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων. Στην Ελλάδα οι φορείς αυτοί (εθνικοί) είναι ο Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (ΟΠΕΓΕΠ) και ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛΟΤ). Ευρωπαϊκοί φορείς, είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Προτύπων (European Committee for Standardization-CEN) και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Διοίκησης Ποιότητας (European Foundation of Quality Management-EFQM). Τέλος, διεθνείς φορείς είναι ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (International Organization for Standardization-ISO) και η Διεθνής Ηλεκτροτεχνική Επιτροπή (IEC). Ακόμη, πρότυπα μπορούν να δημιουργήσουν και οι ίδιες οι επιχειρήσεις αλλά και κλάδοι επιχειρήσεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει ένα ευρύτατο φάσμα μέτρων τα οποία είναι απαραίτητα για τη βελτίωση των προτύπων ασφάλειας καλύπτοντας όλα τα είδη των τροφίμων «από το αγρόκτημα στο τραπέζι». Τέλος, ο Codex Alimentarius ή αλλιώς ο «Κώδικας Τροφίμων», ένα διεθνές όργανο που δημιουργήθηκε από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), έχει αναπτύξει πρότυπα, κώδικες πρακτικής και κατευθυντήριες γραμμές για όλη τη διατροφική αλυσίδα, με σκοπό την προστασία της υγείας των καταναλωτών και την εξασφάλιση ορθών πρακτικών στο εμπόριο τροφίμων ( 44

45 3.2.Σύστημα HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) Η ευαισθησία των καταναλωτών απέναντι στις βλάβες που μπορεί να προκληθούν στην υγεία τους από τη βρώση ακατάλληλων ή και επικίνδυνων τροφίμων είναι τεράστια και αναμφισβήτητη (Αμβροσιάδης, 2005). Τα σχετικά διατροφικά σκάνδαλα που προκύπτουν κατά καιρούς προκαλούν από τη μια πλευρά μεγάλες οικονομικές ζημιές στους κλάδους που εμπλέκονται με την παραγωγή τροφίμων, και από την άλλη κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου στον καταναλωτή όσον αφορά την ποιότητα και ασφάλεια των τροφίμων που αγοράζει και καταναλώνει κάνοντάς τον πιο ευαίσθητο, πιο προσεκτικό και πιο απαιτητικό στο καλάθι των αγορών του. Σήμερα, υπάρχει μια συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση των καταναλωτών για ασφαλή και υψηλής ποιότητας τρόφιμα παρατεταμένης διάρκειας ζωής. Πολλά συστήματα διαχείρισης της ποιότητας / ασφάλειας (π.χ., ISO9001, Διοίκηση Ολικής Ποιότητας και HACCP) αναπτύχθηκαν για τη βιομηχανία τροφίμων. Βασικό επομένως μέλημα κάθε μονάδας παραγωγής τροφίμων είναι η πρόληψη της εμφάνισης τέτοιων περιστατικών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εφαρμογή ενός λειτουργικού και αξιόπιστου συστήματος διασφάλισης της υγιεινής αξίας των τροφίμων όπως είναι το HACCP (Αμβροσιάδης, 2005). Η λέξη HACCP αποτελεί ακρώνυμο των όρων «Hazard Analysis Critical Control Points», με απόδοση στα Ελληνικά «Ανάλυση Κινδύνων και Κρίσιμων Σημείων Ελέγχου». Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε από την Εταιρεία Pillsbury μαζί με τη NASA την δεκαετία του 1960 και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως ένα μικροβιολογικό σύστημα ασφαλείας για την εξασφάλιση της ασφάλειας των τροφίμων για τους αστροναύτες. Σε αντίθεση με τα περισσότερα συστήματα ασφάλειας των τροφίμων και ελέγχου της ποιότητας εκείνης της εποχής που βασίζονταν στο τελικό έλεγχο, το προληπτικό σύστημα HACCP αναπτύχθηκε για να δώσει ένα υψηλό επίπεδο διασφάλισης της ασφάλειας των τροφίμων (Mortimore, Wallace, 1994). 45

46 Το HACCP πλέον έχει αναγνωριστεί ως ένα αποτελεσματικό και ορθολογικό μέσο για την εξασφάλιση της ασφάλειας των τροφίμων, από την πρωτογενή παραγωγή έως την τελική κατανάλωση, χρησιμοποιώντας μια «από το αγρόκτημα στο τραπέζι» μεθοδολογία. Το σύστημα ανάλυσης κινδύνων και κρίσιμων σημείων ελέγχου (HACCP), είναι ένα προληπτικό μέτρο που αξιολογεί και εκτιμά τους κινδύνους, και θεσπίζει ειδικά μέτρα ελέγχου που δίνουν έμφαση στην πρόληψη και όχι προσφυγή στη δοκιμή του τελικού προϊόντος (International Life Sciences Institute, 1993). Η Ανάλυση Κινδύνων και Κρίσιμων Σημείων Ελέγχου-HACCP- είναι ένα σύστημα διαχείρισης το οποίο εφαρμόζεται στις βιομηχανίες τροφίμων για την διαχείριση και διασφάλιση της ασφάλειας των τροφίμων. Μέσω αυτού του συστήματος εντοπίζονται και ελέγχονται τα σημεία εκείνα της παραγωγικής διαδικασίας των τροφίμων στα οποία ελλοχεύουν κίνδυνοι. Αποτελεί σύστημα πρόληψης και όχι καταστολής καθώς δεν βασίζεται στον τελικό έλεγχο αλλά στον εντοπισμό και την αναγνώριση όλων των πιθανών κινδύνων για την υγεία του καταναλωτή σε όλα τα στάδια της παραγωγής, στην ανάλυση και εκτίμηση της σοβαρότητας των κινδύνων και της πιθανότητας εμφάνισής τους καθώς και στον προσδιορισμό μηχανισμών για τον έλεγχο και την αντιμετώπιση των κινδύνων. Προεκτείνεται πολύ πριν τη στιγμή που οι πρώτες ύλες φτάσουν στη βιομηχανία, δηλαδή στην ανάπτυξη, παραγωγή και συγκομιδή των πρώτων υλών, αλλά επεκτείνεται και πολύ πιο μετά αφότου τα έτοιμα προϊόντα απομακρυνθούν από τη βιομηχανία, δηλαδή στη διακίνηση, διανομή, αγορά και κατανάλωση. Ακόμη, το σύστημα αυτό σχετίζεται με την μοναδικότητα του κάθε τροφίμου, της μεθόδου παραγωγής του και της βιομηχανικής μονάδας στην οποία αυτό παράγεται. Η εφαρμογή του προληπτικού αυτού μέτρου, δίνει στον παραγωγό τροφίμων καλύτερο έλεγχο κατά τη λειτουργία, καλύτερες πρακτικές παραγωγής και μεγαλύτερη αποδοτικότητα συμπεριλαμβανομένης της μείωσης των αποβλήτων. Τονίζει επίσης το ρόλο που έχει η ίδια η βιομηχανία στη συνεχή πρόγνωση και επίλυση προβλημάτων και πως δεν πρέπει αυτή να αρκείται στις επιθεωρήσεις των εγκαταστάσεων από τις αρμόδιες Κρατικές Υπηρεσίες για τη διαπίστωση της απώλειας ελέγχου (Τζιά, Τσιαπούρης, 1996). 46

47 3.2.1.Ανάπτυξη Σχεδίου HACCP Σύμφωνα με τις οδηγίες για την εφαρμογή του συστήματος HACCP της επιτροπής Codex Alimentarius (CAC/RCP , Rev ), η ανάπτυξη ενός σχεδίου HACCP περιλαμβάνει δώδεκα στάδια. Το HACCP στηρίζεται στην ανάπτυξη επτά βασικών αρχών οι οποίες αποτελούν και τον πυρήνα του, όμως πριν την εφαρμογή τους είναι απαραίτητο να εξασφαλιστούν πέντε βασικές προϋποθέσεις. Αυτές είναι η σύσταση της ομάδας του HACCP, η περιγραφή του τελικού προϊόντος, ο προσδιορισμός της προτεινόμενης χρήσης του προϊόντος για τον καταναλωτή, η ανάπτυξη διαγράμματος ροής και η επαλήθευση του διαγράμματος ροής Προϋποθέσεις του Συστήματος 1. Σύσταση της Ομάδας HACCP Το πρώτο στάδιο είναι η επιλογή των ατόμων που θα αποτελούν την ομάδα HACCP και η οποία θα είναι υπεύθυνη για την ανάπτυξη όλων των σταδίων και την εφαρμογή του. Ως υπεύθυνος της ομάδας HACCP ορίζεται ο συντονιστής. Η ομάδα θα πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα τμήματα που ασχολούνται με το προϊόν της επιχείρησης τροφίμων και όλο το φάσμα των ειδικών γνώσεων και της εμπειρογνωμοσύνης που είναι κατάλληλο για το υπό εξέταση προϊόν, την παραγωγή του (παρασκευή, αποθήκευση και διανομή), την κατανάλωσή του και τους σχετικούς πιθανούς κινδύνους, και να περιέχει όσο το δυνατόν τα υψηλότερα επίπεδα διαχείρισης. Γενικά, η ομάδα θα πρέπει να είναι ολιγομελής όμως όπου κρίνεται απαραίτητο μπορεί να λαμβάνει βοήθεια από ειδικούς που θα συμβάλουν στο να επιλύσουν προβλήματα σχετικά με την αξιολόγηση και τον έλεγχο των κρίσιμων σημείων. Τέλος, είναι απαραίτητη η εξασφάλιση όλων των απαραίτητων πηγών για την διεξαγωγή της μελέτης καθώς και η δέσμευση της διοίκησης ώστε να είναι αποτελεσματική η λειτουργία της ομάδας (Guidance document for HACCP, 2005). 47

48 2. Περιγραφή του Προϊόντος Πρέπει να συντάσσεται πλήρης περιγραφή του προϊόντος που να συμπεριλαμβάνει τις σχετικές πληροφορίες ασφάλειας, όπως η σύνθεσή (π.χ. πρώτες ύλες, συστατικά, πρόσθετα), η δομή και τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του (π.χ. στερεό, υγρό, περιεκτικότητα σε υγρασία, ph.), η επεξεργασία (π.χ. θέρμανση, ψύξη, ξήρανση), η συσκευασία του, οι συνθήκες αποθήκευσης και διανομής, η απαιτούμενη διάρκεια ζωής του, οι οδηγίες για τη χρήση του και οποιαδήποτε μικροβιολογικά ή χημικά κριτήρια εφαρμόζονται (Guidance document for HACCP, 2005). 3. Προσδιορισμός της Προτεινόμενης Χρήσης του Προϊόντος Η ομάδα HACCP πρέπει επίσης να καθορίσει την κανονική ή την προβλεπόμενη χρήση του προϊόντος από τον πελάτη και τις ομάδες στόχους καταναλωτών στους οποίους αυτό προορίζεται. Σε ειδικές περιπτώσεις, μπορεί να πρέπει να εξεταστεί η καταλληλότητα του προϊόντος και να πραγματοποιηθούν κάποιες ενέργειες όπως η τοποθέτηση ειδικών ετικετών προειδοποίησης ή τροποποίηση της παραγωγικής διαδικασίας του προϊόντος ώστε να καταστεί κατάλληλο από ορισμένες ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού (Guidance document for HACCP, 2005). 4. Ανάπτυξη Διαγράμματος Ροής Το διάγραμμα ροής περιλαμβάνει όλα τα βήματα που εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένων των καθυστερήσεων κατά τη διάρκεια ή μεταξύ των σταδίων, από την παραλαβή των πρώτων υλών μέχρι τη διάθεση του τελικού προϊόντος στην αγορά, την παρασκευή, μεταποίηση, συσκευασία, αποθήκευση και διανομή (Guidance document for HACCP, 2005). 48

49 5. Επαλήθευση Διαγράμματος Ροής Αφότου το διάγραμμα ροής έχει καταρτιστεί, η ομάδα HACCP θα πρέπει να το επιβεβαιώσει επί τόπου κατά τη διάρκεια των ωρών λειτουργίας. Επαλήθευση (verification) είναι η επιβεβαίωση μέσω απτών αντικειμενικών στοιχείων ότι καθορισμένες απαιτήσεις έχουν ικανοποιηθεί (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Αν διαπιστωθεί οποιαδήποτε απόκλιση θα πρέπει το αρχικό διάγραμμα ροής να τροποποιηθεί ώστε να καταστεί ακριβές (Guidance document for HACCP, 2005) Αρχές του Συστήματος HACCP Αρχή 1 η : Ανάλυση Επικινδυνότητας και Καθορισμός Προληπτικών Μέτρων Στο στάδιο αυτό γίνεται η καταγραφή όλων των κινδύνων, εκτιμάται η πιθανότητα εμφάνισής τους, υπολογίζεται η σοβαρότητά τους, εντοπίζονται τα σημεία μόλυνσης του τροφίμου από αυτούς και καθορίζονται τα προληπτικά μέτρα. Αρχή 2 η : Προσδιορισμός Σημείων Ελέγχου και Κρίσιμων Σημείων Ελέγχου (CCP) Η ομάδα HACCP έχοντας υπόψη το διάγραμμα ροής της παραγωγής κάθε προϊόντος εντοπίζει και αξιολογεί τα Σημεία Ελέγχου (ΣΕ) και κυρίως τα Κρίσιμα Σημεία Ελέγχου (ΚΣΕ), στα διάφορα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας. Το διάγραμμα ροής ενός προϊόντος αποτελεί την εικόνα της παραγωγικής του διαδικασίας. Είναι επομένως απαραίτητη η δημιουργία ενός λεπτομερούς διαγράμματος ροής, στο οποίο θα περιγράφονται όλα τα στάδια και οι διεργασίες που σχετίζονται με την παραγωγή του προϊόντος. Αποτελέσει το βασικότερο εργαλείο για την ανάλυση επικινδυνότητας και τον προσδιορισμό των ΚΣΕ και κατά συνέπεια για την ανάπτυξη του συστήματος. Ταυτόχρονα είναι ένα πολύτιμο βοήθημα για τις ελεγκτικές υπηρεσίες, γιατί παρουσιάζει μια σαφέστατη 49

50 εικόνα της παραγωγικής διαδικασίας του προϊόντος. Όταν ολοκληρωθεί η δημιουργία του διαγράμματος ροής, η ομάδα HACCP θα πρέπει να παρακολουθήσει επί τόπου την παραγωγική διαδικασία προκειμένου να διαπιστώσει και να επαληθεύσει την ακρίβεια και την πληρότητα του διαγράμματος αυτού. Η επιβεβαίωση της ορθότητάς του μπορεί να επαναλαμβάνεται και σε τακτά χρονικά διαστήματα, παρακολουθώντας στην πράξη ένα-ένα τα διάφορα στάδια που περιγράφονται, για να διαπιστωθούν τυχόν παρεκκλίσεις του. Σύμφωνα με την NACMCF (1992) ως Κρίσιμα Σημεία Ελέγχου θεωρούνται εκείνα, στα οποία ο κίνδυνος μπορεί να ελεγχθεί και να εξαλειφθεί πλήρως ή να μειωθεί σε αποδεκτά επίπεδα. Η πλήρης και ακριβής αναγνώριση των CCPs είναι απαραίτητη για την ουσιαστική διασφάλιση των τροφίμων. Αρχή 3η: Καθορισμός Κρίσιμων Ορίων για κάθε Κρίσιμο Σημείο Ελέγχου Αφού εντοπιστούν τα ΚΣΕ, προσδιορίζονται στη συνέχεια τα κριτήρια με τα οποία θα γίνεται ο έλεγχος των κινδύνων. Τα συνηθέστερα μεγέθη που επιλέγονται και μπορούν να μετρηθούν είναι ο χρόνος, η θερμοκρασία, το ph, το μικροβιακό φορτίο, το ελεύθερο χλώριο, η περιεκτικότητα σε χημικές ουσίες και διάφορα άλλα. Στη συνέχεια καθορίζονται τα Κρίσιμα Όρια των τιμών των παραμέτρων αυτών. Τα κρίσιμα όρια δηλαδή, αναφέρονται σε καθοριζόμενα όρια μιας παρατήρησης, μέτρησης ή παραμέτρου και αποτελούν τα «απόλυτα όρια αποδοχής» για το κάθε κρίσιμο σημείο. Το κρίσιμο όριο είναι η τιμή / κριτήριο το οποίο διαχωρίζει το αποδεκτό από τη μη αποδεκτό. Το αποδεκτό επίπεδο κινδύνου στο παραδοτέο προϊόν προσδιορίζεται και τεκμηριώνεται με βάση την ειδική βιβλιογραφία, τις ισχύουσες εθνικές, κοινοτικές ή διεθνείς προδιαγραφές, τις απαιτήσεις του πελάτη / προβλεπόμενη χρήση και την επαγγελματική εμπειρία. (Σαριδάκης, 2007, Αμβροσιάδης, 2005, ΕΦΕΤ, 2012). 50

51 Αρχή 4η: Καθορισμός Συστήματος Παρακολούθησης των ΚΣΕ και των Ορίων τους Καθορίζεται από την ομάδα HACCP με μια συγκεκριμένη αλληλουχία ενεργειών που αφορούν κυρίως παρατηρήσεις και μετρήσεις. Με αυτές διαπιστώνεται εάν ένα ΚΣ βρίσκεται υπό έλεγχο (Αμβροσιάδης,2005). Αρχή 5 η : Καθιέρωση Διορθωτικών Ενεργειών Λαμβάνονται όταν παρατηρηθούν αποκλίσεις από τα Κρίσιμα Όρια. Για το σκοπό αυτό μελετούνται και προσδιορίζονται όλες οι ενέργειες, με τις οποίες θα καταστεί δυνατή η επαναφορά ενός ΚΣΕ σε όρια ασφαλείας, όπως αυτά περιγράφονται στα σχετικά έντυπα παρακολούθησης. Καθορίζεται ταυτόχρονα και ο υπεύθυνος για τη λήψη των διορθωτικών αυτών μέτρων (Αμβροσιάδης,2005). Αρχή 6η: Καθιέρωση Διαδικασιών Επαλήθευσης Προσδιορίζονται οι διαδικασίες επαλήθευσης, που επιβεβαιώνουν ότι το σύστημα HACCP λειτουργεί σωστά και αποτελεσματικά, σε συμφωνία με το σχέδιο μελέτης και εγκατάστασης των διαδικασιών και με το σκοπό για τον οποίο σχεδιάστηκε (Αμβροσιάδης,2005). Η αναγνώριση των κινδύνων, των ΚΣΕ, των Κρίσιμων Ορίων και των διαδικασιών επαλήθευσης, είναι ουσιαστικής σημασίας για ένα σύστημα HACCP. Οι διαδικασίες αυτές θα πρέπει να πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και εφαρμογής του συστήματος HACCP αλλά και κατόπιν της διατήρησής του έτσι ώστε να επαληθεύεται ότι το σύστημα λειτουργεί σωστά. Αν τα αποτελέσματα της επαλήθευσης υποδείξουν ελλείψεις, η ομάδα HACCP θα πρέπει να τροποποιήσει το σχέδιο HACCP όπως απαιτείται (Codex Alimentarius, 2009). 51

52 Αρχή 7η: Καθιέρωση Διαδικασιών Αρχειοθέτησης και Καταγραφής Στο στάδιο αυτό ορίζεται ένα σύστημα καταγραφής και αρχειοθέτησης των δεδομένων και πληροφοριών που συλλέγονται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του συστήματος. Τα αρχεία αποτελούν τη γραπτή απόδειξη της πραγματοποίησης μια ενέργειας. Η διεργασία της καταγραφής και διατήρησης των αρχείων εξασφαλίζει ότι η γραπτή αυτή απόδειξη είναι διαθέσιμη για επιθεώρηση και ότι διατηρείται για το απαιτούμενο χρονικό διάστημα. Το σύστημα αρχειοθέτησης αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του σχεδίου HACCP και περιλαμβάνει όλα τα αρχεία που σχετίζονται με τις φυσικές, χημικές ή μικροβιολογικές αναλύσεις στα CCPs με τις αποκλίσεις από τα Κρίσιμα Όρια και τις διορθωτικές ενέργειες που πραγματοποιούνται, καθώς και αρχεία που αφορούν την τελική πορεία του προϊόντος (Pierson, Corlett, 1992) Προαπαιτήσεις για την εφαρμογή του συστήματος HACCP Το HACCP για να λειτουργήσει αποτελεσματικά στην πράξη, είναι απαραίτητο να συνδεθεί με απλούστερα συστήματα διαχείρισης της ποιότητας. Αυτά αποτελούν τις απαραίτητες βάσεις πάνω στις οποίες θα στηριχθεί για να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Τα σημαντικότερα από αυτά τα συστήματα είναι οι Κανόνες Ορθής Βιομηχανικής και Υγιεινής Πρακτικής (ΟΒΥΠ), τα προγράμματα διασφάλισης της ποιότητας των προμηθευτών, της προληπτικής συντήρησης των μηχανημάτων, της καθαριότητας και των απολυμάνσεων, της εκπαίδευσης του προσωπικού και τα προγράμματα διαχείρισης των κρίσεων (Αμβροσιάδης, 2005) HACCP, FSOs και Νομοθεσία Όσον αφορά την προστασία του καταναλωτή, η σύγχρονη νομοθεσία (Κανονισμοί ΕΕ 178/2002 και 852/2004 υιοθετώντας τη φιλοσοφία του HACCP έχει καθορίσει συγκεκριμένες απαιτήσεις για την υγιεινή των τροφίμων και την ιχνηλασιμότητα για όλες τις επιχειρήσεις τροφίμων. Από διεθνείς οργανισμούς όπως η Διεθνής Επιτροπή για τις 52

53 Μικροβιολογικές Προδιαγραφές των Τροφίμων (ICMSF) το 2002 και η Επιτροπή CCFH του Codex Alimentarius το 2004 διαφαίνεται ότι υπάρχει τάση για καθορισμό Αντικειμενικών Στόχων για την Ασφάλεια των Τροφίμων (Food Safety Objectives - FSOs). Οι FSOs επικεντρωμένοι στη δημόσια υγεία, παρέχουν αντικειμενικούς στόχους για τον έλεγχο των κινδύνων στα τρόφιμα και καθιερώνουν όρια/συγκεντρώσεις για τους κινδύνους των τροφίμων ως Κατάλληλα/Επιτρεπόμενα Επίπεδα Προστασίας (Appropriate level of protection ALOP) (Τζιά, 2005). Οι FSOs συνδυάζουν το HACCP με Προγράμματα Μείωσης Παθογόνων (Pathogen Reduction Programs). Οι FSOs ενσωματώνονται στο HACCP και επιτρέπουν την ανάπτυξη σημαντικών προγραμμάτων ασφάλειας των τροφίμων που βασίζονται σε μετρήσιμους/αντικειμενικούς στόχους για τη δημόσια υγεία. Έτσι, μέσω του συστήματος HACCP και των FSOs επιτυγχάνεται συνεχής βελτίωση της ασφάλειας των τροφίμων. Η ιδέα των FSOs κάνει την ασφάλεια των τροφίμων διαφανή και ποσοτικοποιήσιμη. Έχει το πλεονέκτημα ότι, λαμβάνοντας υπόψη το στόχο της υγείας του πληθυσμού και της κατηγορίας των τροφίμων, επιχειρεί να εξασφαλίσει την ασφάλεια στις διεργασίες όπου εκεί είναι δυνατόν να επιτευχθεί συνολικά και ολοκληρωμένα ο στόχος. Επιπλέον μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τις επίμέρους υπευθυνότητες στα διάφορα μέρη της αλυσίδας τροφίμων, όπως εντός ενός μέρους της αλυσίδας ως προς τα διάφορα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας, συνδέοντας τελικά τα όρια των CCPs στο HACCP με τον αντικειμενικό στόχο γενικότερα της δημόσιας υγείας (Τζιά, 2005). Η καθιέρωση Προδιαγραφών Ασφάλειας των Τροφίμων (Food Safety Performance Standard Operating Procedures SSOPs) της βιομηχανίας τροφίμων κρίνεται άμεσα απαραίτητη και γίνεται με τη συνεργασία των αρμόδιων υπηρεσιών επιθεώρησης για την ασφάλεια των τροφίμων (Food Safety & Inspection Service FSIS με FDA). Επίσης έχουν αναπτυχθεί Μοντέλα επιθεώρησης για HACCP (HACCP Inspection Model Project HIMP) και Υγιεινή (Hygiene Risk Assessment Model HYGRAM) (Τζιά, 2005). 53

54 3.3.Πρότυπο IFS (International Food Standard) Το πρότυπο IFS (International Food Standard) συστάθηκε από την Ένωση του Γερμανικού, Γαλλικού και Ιταλικού Λιανεμπορίου και δημιουργήθηκε για την ασφάλεια και ποιότητα των τροφίμων για τις δικές τους μάρκες. Αποτελείται από τρία επίπεδα πιστοποίησης, το βασικό επίπεδο, το υψηλότερο επίπεδο, και τις συστάσεις που ορίζονται ως βέλτιστες πρακτικές στη βιομηχανία τροφίμων. Το International Food Standard χωρίζεται σε τέσσερα μέρη: το πρωτόκολλο IFS, τον κατάλογο των απαιτήσεων, τις Απαιτήσεις για Φορείς Πιστοποίησης και Ελεγκτές, και την έκθεση IFS (Gawron, Theuvsen, 2006). 3.4.Πρότυπο BRC (British Retail Consortium) Το BRC είναι ένα ιδιωτικό παγκόσμιο τεχνικό πρότυπο αξιολόγησης και πιστοποίησης για όλα τα είδη παραγωγής, επεξεργασίας, τυποποίησης και διάθεσης επώνυμων τροφίμων λιανικής πώλησης. Δημιουργήθηκε από τη Βρετανική Συνομοσπονδία Λιανεμπορίου για την εξάλειψη πολλαπλών ελέγχων από τεχνικούς λιανοπωλητές και από τρίτους τεχνικούς αντιπροσώπους, και εξειδικεύεται σε απαιτούμενα κριτήρια ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων. Ομοίως με το πρότυπο IFS, το BRC αποτελείται από τρία επίπεδα πιστοποίησης: το βασικό επίπεδο, το υψηλότερο επίπεδο, και τις συστάσεις που ορίζονται ως βέλτιστες πρακτικές στη βιομηχανία τροφίμων. 3.5.Πρότυπο ISO Η παγκόσμια εφαρμογή και πιστοποίηση των συστημάτων διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αντανακλώντας έτσι τη σημασία των προτύπων για ορισμένους τομείς δραστηριότητας. Η ασφάλεια των τροφίμων επηρεάστηκε κατά τα προηγούμενα έτη, από διαδοχικές κρίσεις στην διατροφική αλυσίδα. Ως ένας τρόπος για να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των καταναλωτών, είναι απαραίτητο οι οργανώσεις των τροφίμων να προλαμβάνουν αυτού του είδους τις καταστάσεις (Ashok, Subramani, Jocelyn, 2012). 54

55 Οι αυξανόμενες ανησυχίες των καταναλωτών σχετικά με την ασφάλεια των τροφίμων έχουν αντιμετωπιστεί από τις αρμόδιες αρχές με τη δημοσίευση της κοινοτικής νομοθεσίας και το ISO 22000:2005. Τον Σεπτέμβριο του 2005, ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης ( ISO ) δημοσίευσε το πρότυπο ISO 22000:2005 το οποίο αποτελεί Σύστημα Διαχείρισης της Ασφάλειας των Τροφίμων με απαιτήσεις οι οποίες είναι εφαρμόσιμες για κάθε οργανισμό στην τροφική αλυσίδα. Είναι ένα διεθνές πρότυπο που ενσωματώνει τις απαιτήσεις που ορίζονται από το πρότυπο ISO 9001 (Σύστημα Διαχείρισης της Ποιότητας) και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε κατά HACCP (Σύστημα Διαχείρισης της Ασφάλειας των Τροφίμων) (Ashok, Subramani, Jocelyn, 2012). Ο σκοπός του ISO είναι να παρέχει μια πρακτική προσέγγιση για να εξασφαλίσει τη μείωση και την εξάλειψη των κινδύνων για την ασφάλεια των τροφίμων ως μέσο για την προστασία των καταναλωτών. Το σύστημα αυτό ακολουθεί μια μακρά παράδοση προληπτικών δράσεων τα οποία προσδιορίζονται και διέπονται από τους επαγγελματίες της ποιότητας και της ασφάλειας των τροφίμων. Τρεις σύντομες έννοιες του ISO που εισάγονται από το πρότυπο ISO 9001 είναι ο προγραμματισμός (δηλαδή, όλα λειτουργούν καλύτερα όταν υπάρχει ένα σχέδιο και όταν το σχέδιο ακολουθείται και εκτελείται), οι διαδικασίες (δηλαδή, η συνέπεια για εκτεταμένα χρονικά διαστήματα, ειδικά όταν συμμετέχουν πολλά άτομα), και η επάρκεια των εργαζομένων (δηλαδή, η χρήση του κατάλληλου προσωπικού είναι αναγκαία για την επίτευξη των απαιτούμενων αποτελεσμάτων) (Ashok, Subramani, Jocelyn, 2012). Μια πιστοποιημένη επιχείρηση με ISO μπορεί να αποδείξει την ικανότητά της να παρέχει ασφαλή προϊόντα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της κυβέρνησης και των κανονισμών, καθώς και τις ανάγκες των καταναλωτών, προωθώντας τη συνεχή βελτίωση. Αποτελεί ένα από τα απτά στοιχεία για την εταιρεία να προβάλει την ποιότητα της τροφής που προσφέρεται στους πελάτες (Ashok, Subramani, Jocelyn, 2012). 55

56 3.5.1.Διαφορές μεταξύ ISO και HACCP Σε σύγκριση με το HACCP, το πρότυπο ISO κάνει άμεση αναφορά στην ικανοποίηση των αιτημάτων για ασφάλεια τροφίμων όχι μόνο διαφόρων κρατικών υπηρεσιών και φορέων, αλλά και των καταναλωτών, ενώ δεν αντιτίθεται, αλλά προσδίδει αξία στον Codex Alimentarius (Κώδικα Τροφίμων) (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Τα αιτήματα του καταναλωτή είναι ότι ο φορέας (οργανισμός) παραγωγής, διαχείρισης ή και εμπορίας τροφίμων πρέπει να έχει την δυνατότητα να αποδεικνύει ότι μπορεί να διατηρεί υπό τον έλεγχό του όλους τους εν δυνάμει κινδύνους για την ασφάλεια των τροφίμων, ώστε να προμηθεύει με συνέπεια ασφαλή τελικά προϊόντα που να πληρούν τις προϋποθέσεις αποδοχής από τον καταναλωτή όσο και από τις κρατικές υπηρεσίες και τους αντίστοιχους φορείς. Επίσης, ο οργανισμός πρέπει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του καταναλωτή και να αυξάνει διαρκώς το επίπεδο ικανοποίησής του όσον αφορά τη διάθεση ασφαλών τροφίμων μέσω: α) αποτελεσματικού ελέγχου των κινδύνων της ασφάλειας των τροφίμων, β) της διαρκούς ανανέωσης του συστήματος διαχείρισης ασφάλειας τροφίμων, και γ) μέσω της περιοδικής αναμόρφωσης του συστήματος στην περίπτωση μεταβολών και απαιτήσεων του καταναλωτή. Ερμηνεύοντας τα παραπάνω, μπορεί κανείς να καταλήξει στα εξής συμπεράσματα (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006): Ο οργανισμός πρέπει να παρέχει την δυνατότητα σε εξωτερικούς φορείς να επιθεωρούν την ικανότητά του να μπορεί να προμηθεύει ασφαλή τρόφιμα. Θέτονται υπό έλεγχο (δειγματοληπτικό, οπτικό κ.α.) όχι μόνο η παραγωγική διαδικασία και η διαδικασία μεταφοράς και εμπορίας των προϊόντων, αλλά και το ίδιο το τελικό προϊόν (τρόφιμο) στα σημεία πώλησης/διάθεσής του (π.χ. καταστήματος λιανικής πώλησης). Η ευθύνη για τη διάθεση ασφαλών τροφίμων επιβαρύνει, χωρίς να επιμερίζεται, όλους τους φορείς της αλυσίδας τροφίμων. Αυτό το σημείο αποτελεί ίσως και τη σημαντικότερη διαφορά μεταξύ του HACCP και του ISO Είναι το πρώτο πρότυπο 56

57 που απευθύνεται και σε προμηθευτές μη εδώδιμων προϊόντων, π.χ. εταιρείες φαρμάκων/καθαριστικών, υλικών συσκευασίας κ.α. Συγκεκριμένα, το HACCP επιβάλλει στις βιομηχανίες τροφίμων να διασφαλίζουν ότι παραλαμβάνουν ασφαλείς πρώτες ύλες από τους προμηθευτές τους, την παραγωγή ασφαλών τροφίμων εντός των ορίων των εγκαταστάσεών τους και την ασφαλή αποστολή των προϊόντων τους στους χονδρέμπορους, λιανοπωλητές ή και καταναλωτές (αν είναι άμεσοι πελάτες της βιομηχανίας). Αντίθετα, το ISO επιβάλλει σε καθέναν από τους φορείς της αλυσίδας τροφίμων όχι μόνο να ελέγχει τους άμεσους προμηθευτές και άμεσους πελάτες του, αλλά να διασφαλίζει ότι όλη η αλυσίδα τροφίμων καλύπτει τις απαιτήσεις για ασφαλές προϊόν (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Το ίδιο το πρότυπο ISO δε δεσμεύει κανέναν από τους φορείς της αλυσίδας τροφίμων που είναι πιστοποιημένοι κατά αυτό, να επιβάλλουν και στους προμηθευτές και πελάτες/διανομείς τους να είναι επίσης πιστοποιημένοι κατά το ISO Ωστόσο, οι προμηθευτές και πελάτες/διανομείς θα πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξουν ότι μπορούν ελέγξουν του πιθανούς κινδύνους για την ασφάλεια των τροφίμων και ικανοποιούν τις απαιτήσεις του πιστοποιημένου οργανισμού-πελάτης τους. Σε κάθε περίπτωση το ISO επιβάλλει να υπάρχει ανοικτός δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ όλων των φορέων της αλυσίδας τροφίμων με στόχο την παραγωγή και διάθεση ασφαλών προϊόντων (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Ακόμη, το πρότυπο ενσωματώνει τις απαιτήσεις που ορίζονται από το πρότυπο ISO 9001 (Σύστημα Διαχείρισης της Ποιότητας) και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε κατά HACCP (Σύστημα Διαχείρισης της Ασφάλειας των Τροφίμων). Κάθε φορέας της αλυσίδας τροφίμων πρέπει να διατηρεί ένα σύστημα ενημέρωσής του για τις απαιτήσεις που διαρκώς ανανεώνονται από τους δημόσιους/κρατικούς φορείς και τους τελικούς καταναλωτές. Παράλληλα, ο οργανισμός πρέπει να είναι αρκετά ευέλικτος, ώστε να μπορεί να αντιδρά έγκαιρα σε κάθε αλλαγή απαίτησης προσαρμόζοντας κατάλληλα το σύστημα διαχείρισης ασφάλειας των τροφίμων στις νέες συνθήκες. Σε περίπτωση εκτεταμένων αλλαγών στις απαιτήσεις ο οργανισμός πρέπει να διαθέτει την ικανότητα ακόμα και της ριζικής αναμόρφωσης του συστήματος διαχείρισης ασφάλειας ή και της παραγωγικής του διαδικασίας εντός χρονικού διαστήματος του οποίου το εύρος αποτελεί αντικείμενο 57

58 συμφωνίας του οργανισμού με τους προμηθευτές, πελάτες του και ελεγκτικούς φορείς (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Το πρότυπο απαιτεί από έναν οργανισμός να είναι ικανός να σχεδιάζει, να εφαρμόζει, να διατηρεί και να ανανεώνει ένα σύστημα διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων, λαμβάνοντας υπόψη του το είδος και τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης ομάδας του καταναλωτικού κοινού στο οποίο στοχεύει η διάθεση του κάθε φορά υπό εξέταση προϊόντος. Η απαίτηση του καταναλωτικού κοινού για ασφαλή τρόφιμα πρέπει να συνεκτιμάται και να συνυπολογίζεται κατά την ανάπτυξη του συστήματος διαχείρισης ασφάλειας τροφίμων (Σ.Δ.Α.Τ.). Τέλος το Σ.Δ.Α.Τ. πρέπει να γνωστοποιείται στο καταναλωτικό κοινό μέσω έντυπων ή/και τηλεπικοινωνιακών μέσων. Ο οργανισμός πρέπει να επιδεικνύει και να αποδεικνύει σε οποιαδήποτε ενδιαφερόμενο μέλος της αλυσίδας τροφίμων τη συμμόρφωσή του με την πολιτική ασφάλειας τροφίμων που ο ίδιος έχει αναπτύξει και εξαγγείλει (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006) Προστιθέμενη Αξία του Προτύπου ISO στην Ασφάλεια Τροφίμων Το διεθνές πρότυπο ISO μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες και να προσφέρει στην ασφάλεια τροφίμων. Η διασφάλιση της παροχής ασφαλών τροφίμων στον καταναλωτή προϋποθέτει την επικοινωνία ανάμεσα στις επιχειρήσεις της αλυσίδας τροφίμων (ιχνηλασιμότητα στην αλυσίδα τροφίμων) για τον εντοπισμό και την αξιολόγηση των κινδύνων. Ακόμη, η συστημική προσέγγιση για τη διαχείριση της ασφάλειας τροφίμων επιβάλλεται σήμερα και συμβάλλει στη δημιουργία επαρκούς εμπιστοσύνης για την επίτευξη του στόχου (Σαριδάκης, 2007). Το κόστος-όφελος των μέτρων και των δραστηριοτήτων συνολικώς του Συστήματος Διαχείρισης της Ασφάλειας Τροφίμων, θα κρίνει την επιτυχία τους. Η μηχανιστική εφαρμογή, αδιακρίτως, μέτρων που περιγράφονται σε κλαδικούς οδηγούς υγιεινής και σχέδια HACCP χωρίς σύνδεση και εστίαση σε κινδύνους για την ασφάλεια τροφίμων ανά επιχείρηση είναι ατελέσφορη. Η εφαρμογή μέτρων ελέγχου πρέπει να προκύπτει από την ανάλυση κινδύνων, να είναι επικεντρωμένη στους εντοπισμένους πραγματικούς κινδύνους με 58

59 την κατάλληλη παρακολούθηση της σωστής εφαρμογής και την επικύρωση της αποτελεσματικότητάς τους (Σαριδάκης, 2007). Η επικύρωση (validation) αφορά στην επιβεβαίωση μέσω απτών αντικειμενικών στοιχείων ότι τα προληπτικά μέτρα (είτε μέσω του σχεδίου HACCP είτε μέσω των προαπαιτούμενων προγραμμάτων) είναι αποτελεσματικά. Επομένως, το ISO μειώνει το οικονομικό κόστος εφαρμογής του Σ.Δ.Α.Τ. μέσω εκλογικευμένης, ορθής πρακτικής (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Η προστιθέμενη αξία του προτύπου εντοπίζεται λοιπόν στην εστίαση στους κινδύνους για την ασφάλεια τροφίμων και στην αποτελεσματικότητα των μέτρων ελέγχου. Ακόμη, εντοπίζεται στην προληπτικότητα και την βέλτιστη κατανομή πόρων εντός των επιχειρήσεων και στην αλυσίδα τροφίμων (Σαριδάκης, 2007). Αν και υπάρχουν διάφορα συστήματα ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων, όπως το British Retail Consortium (BRC) από Αγγλία, και το International Food Standard (IFS) από Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία, τα συστήματα αυτά χαρακτηρίζονται από περιορισμένη εμβέλεια. Για παράδειγμα, εάν κάποιος επιθυμεί να εξαγάγει τα προϊόντα του σε κάποια από τις προαναφερόμενες χώρες, είναι πιθανό να τεθεί ως ικανή και αναγκαία συνθήκη η πιστοποίησή του σύμφωνα με το αντίστοιχο σύστημα. Επομένως, εφόσον δεν υπάρχει άλλο πρότυπο ή σύστημα διαχείρισης ως προς την ασφάλεια τροφίμων διεθνώς αποδεκτό, το κενό καλύπτεται από το ISO (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Τα αναμενόμενα οφέλη από την εφαρμογή του προτύπου είναι η βέλτιστη κατανομή πόρων/ εντός της επιχείρησης και της αλυσίδας τροφίμων, καθώς και η δυναμική επικοινωνίας με προμηθευτές, πελάτες, αρχές και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη. Επίσης, μέσω του προτύπου επιτυγχάνεται καλύτερη τεκμηρίωση, και έμφαση στα προαπαιτούμενα, δηλαδή στις συνθήκες και μέτρα υγιεινής, και το σχεδιασμό προληπτικών μέτρων για τη μείωση των τελικών ελέγχων και των αστοχιών. Επιπλέον, προάγεται η εμπιστοσύνη με προαπαιτούμενο την αξιοπιστία του συστήματος διαχείρισης που βασίζεται στην εξασφάλιση των προϋποθέσεων για την επίτευξη σταθερών αποτελεσμάτων (Σαριδάκης, 2007). 59

60 Το πρότυπο ενσωματώνει και βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με υγιείς πρακτικές του παρελθόντος που επίσης στοχεύουν στην ασφάλεια των τροφίμων, όπως το HACCP, η ορθή αγροτική πρακτική, η ορθή κτηνοτροφική πρακτική, η ορθή βιομηχανική πρακτική, η πρακτική προληπτικής συντήρησης μηχανολογικού εξοπλισμού (preventative maintenance) κ.α., τα οποία θεωρούνται προαπαιτούμενα (prerequisite programs) από το ISO (Αρβανιτογιάννης, Τζούρος, 2006). Οι προϋποθέσεις για την επιτυχία του συστήματος είναι η αποδοχή από όλους τους συντελεστές της αλυσίδας τροφίμων παγκοσμίως, καθώς και η επικοινωνία με τις αρμόδιες αρχές και το ευρύ κοινό. Τέλος, εξίσου σημαντικό και καθοριστικό για την επιτυχία του, είναι η ύπαρξη αξιόπιστων δεδομένων (π.χ. πιστοποιητικών) στην επικοινωνία ανάμεσα στις επιχειρήσεις της αλυσίδας τροφίμων για την προέλευση και προορισμό των τροφίμων, καθώς και τις συνθήκες παραγωγής και επεξεργασίας που μπορεί να επηρεάσουν την ασφάλεια (Σαριδάκης, 2007). 3.6.Πρότυπο FSSC (Foundation for Food Safety Certification) Το πρότυπο πιστοποίησης FSSC 22000, αποτελεί ένα συνδυασμό των απαιτήσεων του διεθνούς προτύπου ISO 22000:2005 και της προδιαγραφής PAS 220:2008 που περιλαμβάνει τα προαπαιτούμενα προγράμματα που σχετίζονται με την ασφάλεια των τροφίμων. Η σύνταξη της προδιαγραφής PAS 220:2008 πραγματοποιήθηκε ώστε να ενισχύσει το ISO 22000:2005 με εξειδικευμένα προγράμματα δεδομένου ότι δεν κάλυπτε τα προαπαιτούμενα προγράμματα που αφορούν άμεσα τους παραγωγούς και επεξεργαστές τροφίμων. Το FSSC εγγυάται διεθνώς την ασφάλεια τροφίμων καθόλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Εταιρείες τροφίμων που εφαρμόζουν ήδη το πρότυπο ISO 22000, μπορούν να πιστοποιηθούν σύμφωνα με το FSSC ενσωματώνοντας και εφαρμόζοντας στο ήδη υπάρχον σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων τις απαιτήσεις του PAS 220 (Sansawat, Muliyil, 2010). 60

61 3.7.Άλλα Πρότυπα Διαχείρισης της Ασφάλειας και Ποιότητας των Τροφίμων Εκτός από τα πρότυπα διαχείρισης της ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων που έχουν ήδη αναφερθεί, μια επιχείρηση ανάλογα με τη φύση της δραστηριότητάς της, είναι δυνατόν να εφαρμόσει και περισσότερα εξειδικευμένα συστήματα ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων. Για παράδειγμα, μια επιχείρηση μπορεί να εφαρμόσει το Σύστημα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής (EUREPGAP) το οποίο απαιτούν πολλές αλυσίδες καταστημάτων λιανικής πώλησης στην Ελλάδα και την Ευρώπη, ή αν τα προϊόντα μιας επιχείρησης προορίζονται για μια συγκεκριμένη αγορά όπως για την ελληνική, τότε μπορεί να επιλέξει τα Ελληνικά Πρότυπα όπως είναι το Σύστημα Διαχείρισης για τη Διασφάλιση της Ποιότητας χοιρείου κρέατος (Πρότυπο AGRO 3). 3.8.Κανόνες Ορθής Βιομηχανικής και Υγιεινής Πρακτικής (ΟΒΥΠ) Οι Κανόνες Ορθής Βιομηχανικής και Υγιεινής Πρακτικής ή αλλιώς «Κανόνες ΟΒΥΠ» (Good Manufacturing Practices, Good Hygiene Practices) είναι μια από τις πιο σημαντικές πρακτικές οι οποίες θα πρέπει να εφαρμόζονται από κάθε επιχείρηση που αποτελεί κρίκο της παραγωγικής διαδικασίας των τροφίμων. Οι κανόνες αυτοί μειώνουν αισθητά την παρουσία κινδύνων στο τρόφιμο καθώς αποτελούνται από πρακτικές, διαδικασίες και διεργασίες οι οποίες διασφαλίζουν ότι τα προϊόντα παρασκευάζονται έτσι ώστε να εξασφαλίζονται οι απαιτήσεις ποιότητας και ασφάλειας (GMP), και διατηρούν το περιβάλλον επεξεργασίας των τροφίμων σε άριστη κατάσταση (GHP). Πιο συγκεκριμένα, οι πρακτικές αυτές σχετίζονται με την σωστή χωροταξική διευθέτηση των εγκαταστάσεων, την λειτουργικότητα των χώρων, την καθαριότητα και απολύμανση του εξοπλισμού, των εργαλείων και των χώρων, την ορθή λειτουργία της παραγωγικής μονάδας, καθώς και την τήρηση των κανόνων υγιεινής από το προσωπικό. Τέλος, περιλαμβάνουν προληπτικά μέτρα και ελέγχους που θα πρέπει να διενεργούνται για τη σωστή εφαρμογή των μέτρων στους τομείς που αφορούν τις εγκαταστάσεις, τον εξοπλισμό του εργοστασίου, τη διαδικασία παραγωγής και το προσωπικό (Καλογρίδου-Βασιλειάδου, 1999, ΕΦΕΤ (2012)). 61

62 3.9.Προγράμματα Διαχείρισης Κρίσεων Από πολλούς συγγραφείς έχει τονιστεί πως τρόφιμα απολύτως ασφαλή για τον καταναλωτή είναι αδύνατον να παρασκευαστούν. Ο «μηδενικός κίνδυνος» στη βιομηχανία τροφίμων είναι όρος που δε χρησιμοποιείται. Η εμφάνιση επομένως των διατροφικών σκανδάλων σε μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση θα απασχολεί πάντοτε τόσο τους καταναλωτές όσο και τους παραγωγούς τροφίμων και τις ελεγκτικές αρχές. Η σημασία δε των κρίσεων αυτών θα μεγαλώνει όλο και περισσότερο εξαιτίας πολλών νέων παραγόντων οι σημαντικότεροι από τους οποίους είναι: Η ποσοστιαία αύξηση του πληθυσμού που έχει μεγαλύτερη ευαισθησία σε ασθένειες που προέρχονται από τρόφιμα, όπως για παράδειγμα οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με ανοσοποιητική ανεπάρκεια και οι υποσιτιζόμενοι. Οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, που οδηγούν στη σίτιση όλο και περισσότερων ατόμων εκτός σπιτιού σε μονάδες μαζικής εστίασης. Η συνεχής έλλειψη χρόνου που οδηγεί στη χρήση ημιέτοιμων φαγητών, με αποτέλεσμα η ανεπάρκεια σε γνώσεις για τη σωστή παρασκευή και χρήση των τροφίμων να διευρύνεται συνεχώς. Η αύξηση της μαζικής παραγωγής των τροφίμων. Η αύξηση του τουρισμού που έχει ως συνέπεια την έκθεση των καταναλωτών σε νέους και άγνωστους για αυτούς κινδύνους. Τα διατροφικά σκάνδαλα, εκτός από τις βλάβες που μπορούν να προκαλέσουν στην υγεία του καταναλωτή, αποτελούν και το χειρότερο εφιάλτη των βιομηχανιών τροφίμων. Συνοδεύονται συνήθως από τεράστιο οικονομικό κόστος, το οποίο πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει και στην καταστροφή της εταιρίας. Το κόστος δε αυτό, τις περισσότερες φορές δεν περιορίζεται μόνο στην εταιρία, τα προϊόντα της οποίας παρουσίασαν το πρόβλημα, αλλά αντανακλάται σε όλη την αγορά του συγκεκριμένου προϊόντος. Είναι λοιπόν στο άμεσο 62

63 ενδιαφέρον κάθε βιομηχανίας, εκτός από την παραγωγή όσο το δυνατό ασφαλέστερων τροφίμων, να καθορίσει και τον τρόπο αντίδρασής της σε περιπτώσεις που, παρά τα μέτρα που λαμβάνουν, παρουσιαστούν κρούσματα βλάβης της υγείας των ανθρώπων από την κατανάλωση μη ασφαλών τροφίμων (Αμβροσιάδης, 2005). Η διαχείριση των σκανδάλων αυτών θα εξαρτηθεί άμεσα από τη χρονική στιγμή κατά την οποία θα γίνουν αντιληπτές. Όταν αυτό συμβεί εντός της βιομηχανίας, πριν το προϊόν διατεθεί στην αγορά, ο τρόπος διαχείρισής του μπορεί να γίνει με διορθωτικές ενέργειες σύμφωνα με τις οποίες το προϊόν δεσμεύεται, ελέγχεται και ενδεχομένως καταστρέφεται. Στις περιπτώσεις αυτές το κόστος είναι συνήθως μικρό και περιορίζεται στην αξία των προϊόντων που θα αποσυρθούν και πιθανόν να καταστραφούν. Όταν όμως, παρά τους ελέγχους, τα επισφαλή αυτά τρόφιμα διατεθούν στην κατανάλωση, τότε το πρόβλημα είναι πολύ μεγαλύτερο και η διαχείριση της κρίσης δυσκολότερη. Ως γενικός κανόνας στις περιπτώσεις αυτές είναι η πλήρης ενημέρωση του καταναλωτή για το υφιστάμενο πρόβλημα και όχι η προσπάθεια συγκάλυψης του γεγονότος ή απόκρυψη της αλήθειας. Για να καταστεί δυνατή η ανάκληση των προϊόντων είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός ασφαλούς και λειτουργικού συστήματος «ταυτοποίησής» τους. Με αυτό δίνεται η δυνατότητα «ιχνηλασιμότητας» των πρώτων και βοηθητικών υλών από τις οποίες αυτά είχαν παραχθεί. Η ιχνηλασιμότητα των προϊόντων αποτελεί άλλωστε και μια βασική διαδικασία των συγχρόνων συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας. Μέσα από τις κατάλληλες επισημάνσεις των πρώτων και βοηθητικών υλών, των ενδιάμεσων και τελικών προϊόντων, και με τις αντίστοιχες καταγραφές σε θεωρημένα και αρχειοθετημένα έντυπα ελέγχου, καθίσταται δυνατός ο εντοπισμός και η απόσυρση, τόσο των προβληματικών προϊόντων από την αγορά, όσο και των υλικών από τα οποία αυτά είχαν παραχθεί (Αμβροσιάδης, 2005) Ιχνηλασιμότητα Τα τελευταία χρόνια η ιχνηλασιμότητα (traceability) των τροφίμων έχει αναχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα «εργαλεία» για την διασφάλιση της ασφάλειας των τροφίμων. Η ιχνηλασιμότητα ορίζεται ως η ικανότητα ανίχνευσης και παρακολούθησης του ιστορικού, 63

64 της εφαρμογής ή της θέσης του υπό εξέταση αντικειμένου. Η ιχνηλασιμότητα είναι απαραίτητο να εφαρμόζεται, ώστε να είναι δυνατή η διενέργεια τυχόν ανάκλησης ύποπτου ή επικίνδυνου τροφίμου. Από την 1 η Ιανουαρίου 2005, τα συστήματα ιχνηλασιμότητας είναι υποχρεωτικά για όλες τις επιχειρήσεις των δικτύων τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βασισμένα στην προσέγγιση «ένα στάδιο πριν-ένα στάδιο μετά» (Αρβανιτογιάνννης, Τζούρος, 2006). Αυτό σημαίνει ότι κάθε οργανισμός είναι υπεύθυνος να διαθέτει δικό του σύστημα ιχνηλασιμότητας, και υποχρεούται να συνεργάζεται με προμηθευτές και πελάτες που διαθέτουν αντίστοιχα συστήματα ιχνηλασιμότητας, ώστε να διασφαλίζεται με αυτόν τον τρόπο η συνέχεια της ιχνηλασιμότητας σε όλο το μήκος και εύρος του δικτύου/των δικτύων τροφίμων. Ομοίως και στις Η.Π.Α. έχει αρχίσει η εισαγωγή παρόμοιων μέτρων. Τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από τη χρήση συστημάτων ιχνηλασιμότητας, είναι ότι μπορούν να συμβάλλουν στην αναβάθμιση του επιπέδου αξιοπιστίας των πληροφοριών ιχνηλασιμότητας, στη διασφάλιση της διαφάνειας του δικτύου διανομής, στην ταχεία και θετική παροχή πληροφοριών στους καταναλωτές, πελάτες και τις κυβερνητικές υπηρεσίες, καθώς και στην ενίσχυση της επαληθευσιμότητας της σήμανσης των προϊόντων μέσω της διασφάλισης της πλήρους συμφωνίας μεταξύ του αριθμού ταυτοποίησης και της επισήμανσης (ετικέτας). Τα συστήματα ιχνηλασιμότητας μπορούν να διασφαλίσουν τόσο την ασφάλεια των τροφίμων, όσο και την ποιότητά τους μέσω (Αρβανιτογιάνννης, Τζούρος, 2006): της ταχείας και απρόσκοπτης ανίχνευσης των αιτιών πρόκλησης ατυχημάτων σχετικών με την ασφάλεια τροφίμων, και της ταχείας και πλήρους ανάκλησης ύποπτων ή επικίνδυνων τροφίμων και απομάκρυνσής τους από το δίκτυο τροφίμων σε όλο το εύρος, της συλλογής πληροφοριών για μη αναμενόμενες δυσμενείς επιπτώσεις των τροφίμων στην υγεία του καταναλωτή, της δημιουργίας μιας βάσης επιδημιολογικών δεδομένων, καθώς και μέσα από την ανάπτυξη τεχνικών διαχείρισης κινδύνων ασφαλείας τροφίμων, του καθορισμού του μεριδίου ευθύνης για όλους όσους συμμετέχουν στα δίκτυα τροφίμων. της ελαχιστοποίησης των κινδύνων για τους καταναλωτές και των οικονομικών απωλειών για τους οργανισμούς του δικτύου τροφίμων. 64

65 Κεφάλαιο 4: Παγκόσμια Διατροφικά Σκάνδαλα 4.1.Εισαγωγή Τα διατροφικά σκάνδαλα αποτελούν ένα από τα μείζονα ζητήματα για τον σύγχρονο άνθρωπο. Το σκάνδαλο με τις διοξίνες, η νόσος των τρελών αγελάδων, η γρίπη των πτηνών και άλλα σκάνδαλα, είναι ζητήματα που συνδέονται με το διατροφικό πρότυπο και που μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή. Ο σύγχρονος καταναλωτής ασχολείται όλο και περισσότερο με την ασφάλεια και ποιότητα των προϊόντων που φτάνουν στο τραπέζι του. Τα διατροφικά σκάνδαλα, μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης, που εμφανίζονται κατά καιρούς, έχουν προκαλέσει την έντονη ανησυχία των καταναλωτών σε παγκόσμιο επίπεδο. Παρακάτω αναφέρονται τα διατροφικά σκάνδαλα που έχουν προκύψει τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εθνικό επίπεδο. 4.2.Σπογγώδης Εγκεφαλοπάθεια των Βοοειδών (ΣΕΒ) Ένα διατροφικό σκάνδαλο που προέκυψε τα τελευταία χρόνια και συντάραξε την παγκόσμια κοινότητα όσον αφορά τη υγεία των καταναλωτών και την ασφάλεια των τροφίμων ήταν η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών (ΣΕΒ), γνωστή και ως «ασθένεια των τρελών αγελάδων». Είναι μια θανατηφόρα ασθένεια η οποία επηρεάζει τον εγκέφαλο των βοοειδών και προκαλείται από την κατανάλωση μολυσμένων ζωοτροφών με μολυσματικό παράγοντα ( Η Σπογγώδης Εγκεφαλοπάθεια των Βοοειδών (ΣΕΒ) διαγνώστηκε για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1986, και σύμφωνα με τους επιστήμονες ο παράγοντας αυτός είναι μια ανώμαλη πρωτεΐνη στους ιστούς του εγκεφάλου που ονομάζεται prion. Πιο συγκεκριμένα, η ασθένεια αυτή εμφανίστηκε σε αγελάδες της Βρετανίας οι οποίες τρέφονταν με κρεατάλευρα και οστεάλευρα από εντόσθια προβάτων, βοοειδών, χοίρων και πουλερικών. Οι παραγωγοί, προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγή γάλακτος στα εκτρεφόμενα ζώα, ενσωμάτωναν στις ζωοτροφές ό,τι περίσσευε από τα σφάγια και δεν μπορούσε να διοχετευθεί στην ανθρώπινη κατανάλωση. Μάλιστα, για λόγους εξοικονόμησης ενέργειας, τα κρεατάλευρα και 65

66 οστεάλευρα δεν τοποθετούνταν στην προβλεπόμενη θερμοκρασία στους κλιβάνους ώστε να μην ενεργοποιούνται μικροοργανισμοί και παθογόνα μικρόβια. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση της πρωτεΐνης prion, που ονομάστηκε έτσι από τον νευρολόγο και βιοχημικό Στάνλει Προύσινερ, η οποία προκαλεί νευροεκφυλιστικές ανωμαλίες και δίνει στον εγκέφαλο την εικόνα σπόγγου. Η ΣΕΒ είναι παρόμοια με άλλες μεταδοτικές σπογγώδεις εγκεφαλοπάθειες (ΜΣΕ) οι οποίες είναι γνωστές ως νόσοι prion (Lardy, Stoltenow, Garden- Robinson, 2004). Τα ζώα που προσβλήθηκαν από τη νόσο αυτή παρουσίαζαν αλλαγές στην συμπεριφορά όπως νευρικότητα και επιθετικότητα, έλλειψη συντονισμού και ισορροπίας, μειωμένη παραγωγή γάλακτος, μείωση του σωματικού βάρους, και τελικά, το θάνατο. Έτσι λοιπόν, η ΣΕΒ συχνά αναφέρεται ως νόσος «τρελών αγελάδων», αφού τα ζώα που έχουν μολυνθεί με την ασθένεια είναι συχνά οξύθυμα και μπορεί να αντιδράσουν με πιο βίαιο ή απειλητικό τρόπο, όταν προσεγγίζονται από τον άνθρωπο (Lardy, Stoltenow, Garden- Robinson, 2004). Η ΣΕΒ είναι μια αργά αναπτυσσόμενη ασθένεια. Η περίοδος επώασης της νόσου των τρελών αγελάδων, δηλαδή το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την έκθεση στο μολυσμένο παράγοντα μέχρι την εμφάνιση των συμπτωμάτων, κυμαίνεται από 2 έως 8 χρόνια. Η ασθένεια αυτή έλαβε επιδημικές διαστάσεις. Στο Ηνωμένο Βασίλειο καταγράφηκαν αρκετές χιλιάδες περιστατικά ΣΕΒ και εκατομμύρια βοοειδή θυσιάστηκαν είτε είχαν προσβληθεί είτε όχι, με σκοπό να αντιμετωπιστεί η επιδημία (Campbell, 2006). Τα πρώτα κρούσματα εκτός Ηνωμένου Βασιλείου εμφανίστηκαν το 1989 και έκτοτε παρουσιάστηκαν χιλιάδες κρούσματα και σε άλλες χώρες, στις οποίες περιλαμβάνονται οι περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα όπου το 2001 βρέθηκε μολυσμένο ζώο στο Κιλκίς το οποίο και θανατώθηκε, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ο Καναδάς, η Ιαπωνία, κ.α. Οι περισσότερες από τις περιπτώσεις ΣΕΒ (95%) σημειώθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η διατροφή των βοοειδών με συστατικά των βοοειδών απαγορεύτηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο από το 1988 με αποτέλεσμα σήμερα η νόσος να εκλείψει και εφαρμόστηκαν αυστηρές διαδικασίες ελέγχου προκειμένου να καταστεί υπό έλεγχο η ΣΕΒ ( Αρχικά, η νόσος των τρελών αγελάδων θεωρήθηκε ότι ήταν παρόμοια με τη νόσο των προβάτων (scrapie) η οποία δεν μεταφέρονταν στον άνθρωπο. Έπειτα όμως, η ασθένεια 66

67 άρχισε να προσβάλει όποιο άλλο είδος κατανάλωνε μολυσμένο κρέας αγελάδας, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της θανατηφόρας ασθένειας variant Creuztfeldt-Jakob (vcjd) στον άνθρωπο. Αυτή η ασθένεια ονομάζεται «παραλλαγή» για να διακριθεί από μια διαφορετική ασθένεια των ανθρώπων που αποκτάται γενετικά και ονομάζεται κλασική ασθένεια Creutzfeldt-Jakob (CJD). Το πρώτο περιστατικό vcjd εμφανίστηκε το 1996 στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα αρχικά σημάδια της περιλαμβάνουν αλλαγές στη συμπεριφορά, κατάθλιψη και σύγχυση. Καθώς η νόσος εξελίσσεται, οι περισσότερες διανοητικές λειτουργίες χάνονται, αναπτύσσονται σημάδια έλλειψης συντονισμού και άνοιας, ακολουθούμενα από κώμα και θάνατο. Οι περισσότεροι άνθρωποι που προσβάλλονται από την ασθένεια αυτή (90%) πεθαίνουν εντός ενός έτους αφού εμφανίσουν τα συμπτώματα. Βέβαια, έχει διαπιστωθεί πως όσοι εμφάνισαν τη νόσο, είχαν και μια συγκεκριμένη γενετική προδιάθεση, κάτι που περιορίζει ακόμη περισσότερο την πιθανότητα μετάδοσης της ασθένειας στον άνθρωπο. Τα περισσότερα περιστατικά αφορούσαν ανθρώπους οι οποίοι ζούσαν στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια του ξεσπάσματος της ΣΕΒ και πολύ λίγα κρούσματα εμφανίστηκαν σε άλλες χώρες (Pickelsimer, Wahl, 2002). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο για τον Έλεγχο και την Πρόληψη των Λοιμώξεων (European Centre of Disease Prevention and Control-ECDC), η νόσος vcjd ευθύνεται για το θάνατο 168 ατόμων στην Βρετανία, με κορύφωση το έτος 2000 όπου 28 άτομα έχασαν τη ζωή τους, ενώ μικρός αριθμός περιστατικών εμφανίστηκε σε άλλες χώρες μεταξύ αυτών η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιρλανδία, ο Καναδά και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ( Από το 2000 κι έπειτα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. τηρούν προγράμματα επιτήρησης κι ελέγχου των νόσων prion. Παγκόσμια, οι περισσότερες χώρες έχουν εφαρμόσει αυστηρά μέτρα ελέγχου για την αποφυγή της εισόδου της νόσου στην ανθρώπινη εφοδιαστική αλυσίδα τροφίμων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θέσει σε λειτουργία μία πολύ συνοπτική σειρά από κοινοτικά μέτρα σε σχέση με τη Σπογγώδη Εγκεφαλοπάθεια (ΚΕ.Π.ΚΑ.,2008). Μερικά από αυτά είναι: - Απαγόρευση στη διατροφή των βοοειδών και αιγοπροβάτων με κρεατάλευρα, από τον Ιούλιο του

68 - Υψηλότερες προδιαγραφές στην κατεργασία των ζωικών απορριμμάτων ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών στο ελάχιστο, από τον Απρίλιο του Μέτρα αποτελεσματικής εποπτείας για την ανίχνευση, τον έλεγχο και την εξάλειψη της Σπογγώδους Εγκεφαλοπάθειας, από το Μάιο του Απαίτηση για απομάκρυνση ειδικών υλικών υψηλού κινδύνου όπως ο νωτιαίος μυελός, το μυαλό, τα μάτια, τα εντόσθια από τα βοοειδή και τα αιγοπρόβατα στα οποία οφείλεται κατά 95% η μετάδοση, σε όλη την Ε. Ε. από τον Οκτώβριο του Εισαγωγή ελέγχων για τη Σπογγώδη Εγκεφαλοπάθεια, κυρίως για τις υψηλού κινδύνου κατηγορίες ζώων, από την 1η Ιανουαρίου Απαγόρευση της χρήσης νεκρών ζώων για την παραγωγή ζωικών τροφών από την 1η Μαρτίου 2001 και έπειτα. Το 1996, ως απάντηση στην αποκάλυψη ότι οι νέοι στη Βρετανία πεθαίνουν από την παραλλαγή της νόσου Creutzfeldt-Jakob (vcjd), ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization-WHO) εξέδωσε «συστάσεις» ώστε να ελαχιστοποιηθεί η πιθανότητα εμφάνισης της ασθένειας των τρελών αγελάδων σε ανθρώπινους πληθυσμούς (Greger,2004). Μία από τις συστάσεις αυτές αφορούσε στην απαγόρευση της εκτροφής ζώων με μολυσμένα ζώα. Η πρόταση αυτή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν ότι κανένα "μέρος ή προϊόν" ζώου με σημάδια μεταδοτικής σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (ΜΣΕ), ή της νόσου των τρελών αγελάδων, δεν θα πρέπει να τροφοδοτείται σε οποιοδήποτε ζώο. Μια ακόμη κατευθυντήρια γραμμή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO) ήταν πως όλες οι χώρες θα πρέπει να θεσπίσουν επαρκείς διαδικασίες ελέγχου και παρακολούθησης για τη νόσο των τρελών αγελάδων, σύμφωνα με τα πρότυπα που ορίζονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας των Ζώων (Office International des Epizooties-OIE). Μια ακόμη σύσταση ήταν ότι καμία χώρα δεν θα πρέπει να επιτρέπει να εισέρχονται σε οποιαδήποτε τροφική αλυσίδα του ανθρώπου ή των ζώων ιστοί που είναι πιθανό να περιέχουν τον παράγοντα της ΣΕΒ. Η τελευταία σύσταση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν ότι όλες οι χώρες θα πρέπει να 68

69 απαγορεύσουν τη χρήση των ιστών μηρυκαστικών στις ζωοτροφές μηρυκαστικών (Greger,2004). Υπάρχουν πολλές ειδικές εθνικές νομοθεσίες σε αρκετές χώρες, ειδικότερα σε εκείνες με τα υψηλότερα ποσοστά περιστατικών της Σπογγώδης Εγκεφαλοπάθειας. Όλα τα κοινοτικά μέτρα βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα και επανεξετάζονται τακτικά από τους αρμόδιους φορείς κάθε χώρας. 4.3.Γρίπη των Πτηνών Η γρίπη των πτηνών (avian influenza) είναι μια ιογενής νόσος που μπορεί να επηρεάσει είδη πουλιών σε όλο τον κόσμο. Η νόσος μπορεί να κυμαίνεται από ήπια έως σοβαρή, ανάλογα με το στέλεχος του ιού που εμπλέκεται. Η πιο σοβαρή μορφή της νόσου, που ονομάζεται υψηλής παθογονικότητας γρίπη των πτηνών (HPAI), προκαλείται από ιούς με Η5 ή Η7 πρωτεΐνες (CFSPH,2008). Η ασθένεια αυτή προσβάλλει κυρίως τα πτηνά, ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μεταδοθεί και σε αρκετά είδη θηλαστικών, όπως ο άνθρωπος, οι χοίροι, τα άλογα κ.α. Αν και ο ιός αυτός δεν μεταδίδεται εύκολα σε ανθρώπους, το 1997 σημειώθηκε η πρώτη περίπτωση ανθρώπινης προσβολής στο Χονγκ Κονγκ. Από τότε έχουν καταγραφεί και άλλες περιπτώσεις ανθρώπινης προσβολής κατά τη διάρκεια επιδημιών του ιού ανάμεσα στα πουλερικά. Η γρίπη των πτηνών προκαλείται από τους ιούς Ινφλουένζα του τύπου Α οι οποίοι έχουν την ικανότητα να μεταλλάσσονται και να προκαλούν επιδημίες ( Η νόσος μπορεί να μεταδοθεί εύκολα από τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά και κυρίως τις χήνες και τις πάπιες, τα οποία είναι φορείς του ιού. Η οικονομική σημασία της γρίπης των πτηνών φαίνεται από τις συνέπειες της τελευταίας επιδημίας στην Ευρώπη το Τότε προκειμένου να ελεγχθεί η νόσος, θανατώθηκαν πτηνά στην Ολλανδία, στο Βέλγιο και στη Γερμανία. Σύμφωνα με το Υπουργείο Γεωργίας της Ολλανδίας το κόστος της νόσου ήταν 270 εκατ. ευρώ. Οι επιπτώσεις της νόσου στις ασιατικές χώρες ήταν ακόμη μεγαλύτερες. Στις χώρες της Ν.Α. Ασίας όπου η νόσος εκδηλώθηκε τα τελευταία χρόνια έχουν θανατωθεί (είτε από τη νόσο 69

70 είτε στα πλαίσια μέτρων εκρίζωσης της νόσου) πάνω από πουλερικά ( Στα πτηνά, η γρίπη των πτηνών εξαπλώνεται με άμεση επαφή με τα περιττώματα ή τις αναπνευστικές εκκρίσεις των μολυσμένων πτηνών. Ο ιός μπορεί να ζήσει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στο περιβάλλον και μπορεί ακόμα να μεταδοθεί από αντικείμενα (π.χ. παπούτσια, ρούχα, εξοπλισμός) που έχουν μολυνθεί με τον ιό (CFSPH,2008). Ακόμη, τα θηλαστικά μπορούν να εκτεθούν από την κατάποση μολυσμένων πτηνών. Μετά από μια περίοδο επωάσεως 3-5 ημερών, τα συμπτώματα των πτηνών που είναι μολυσμένα από τη γρίπη εμφανίζουν κατάθλιψη και είναι απρόθυμα να καταναλώσουν τροφή. Ακόμη, μπορεί να παρατηρηθεί μείωση της ωοπαραγωγής, λεπτοκέλυφα ή χωρίς κέλυφος αυγά, υψηλός πυρετός, κάμψη της κεφαλής, αταξία, παραλύσεις και σπασμοί, αναπνευστικά συμπτώματα, ακόμα και αιφνίδιοι θάνατοι χωρίς την εκδήλωση πρόδρομων συμπτωμάτων. Η πλέον ενδεδειγμένη μέθοδος προφύλαξης από τη νόσο η οποία και επιβάλετε από την ΕΕ είναι η μέθοδος της άμεσης εκρίζωσης. Όλα τα πτηνά της μολυσμένης εκτροφής θανατώνονται επιτόπου. Όλα τα υλικά και απορρίμματα, όπως οι ζωοτροφές, ή αχυροστρωμνή και η κόπρος, καταστρέφονται ή υφίστανται κατάλληλη επεξεργασία η οποία εξασφαλίζει την καταστροφή του ιού. Η εγκαταστάσεις απολυμαίνονται και μένουν άδειες για τουλάχιστον 21 μέρες. Γύρω από την μολυσμένη εκμετάλλευση οριοθετείται προστατευτική ζώνη ακτίνας τουλάχιστον τριών χιλιομέτρων όπου παρακολουθούνται όλες οι εκμεταλλεύσεις και απαγορεύονται οι μετακινήσεις πουλερικών για τουλάχιστον 21 μέρες. Η ζώνη αυτή περιλαμβάνεται σε μια ζώνη επίβλεψης ακτίνας τουλάχιστον δέκα χιλιομέτρων όπου ελέγχονται οι μετακινήσεις πουλερικών εντός της ζώνης για τουλάχιστον 30 μέρες και απαγορεύονται οι μετακινήσεις εκτός της ζώνης για τουλάχιστον 15 μέρες ( Όσον αφορά την μόλυνση του ανθρώπου, σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα η νόσος αυτή μεταδίδεται δύσκολα και οι περισσότερες περιπτώσεις που έχουν προκύψει οφείλονται σε ανθρώπους που είχαν έρθει σε στενή επαφή με άρρωστα πτηνά (CFSPH,2008). Η νόσος μεταδίδεται στον άνθρωπο από την εισπνοή αεροσωματιδίων που περιέχουν τον ιό, ή μετά 70

71 από άμεση επαφή με περιττώματα των μολυσμένων πουλιών καθώς και μετά από επαφή με επιφάνειες ή άλλα αντικείμενα μολυσμένα από αυτά. Ακόμη, τα ρούχα και τα παπούτσια μπορούν να μολυνθούν από το σάλιο και τα περιττώματα των μολυσμένων πτηνών αλλά ο ιός δεν επιζεί για πολλές ώρες στην ατμόσφαιρα. Τα συμπτώματα της νόσου των πτηνών στον άνθρωπο ποικίλουν από συμπτώματα μιας απλής γρίπης (πυρετός, βήχας, μυαλγίες, καταβολή) μέχρι και συμπτώματα βαριάς πνευμονίας, συνδρόμου αναπνευστικής δυσχέρειας των ενηλίκων, λοιμώξεων οφθαλμού και άλλες σοβαρές επιπλοκές. Εξαρτώνται από το στέλεχος του ιού που προκαλεί την νόσο. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) η γρίπη είχε εκδηλωθεί σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, μέρη της Ασίας, της Ευρώπης και της Αφρικής. Μέχρι και το 2006 ο ιός έχει στοιχίσει το θάνατο σε περισσότερα από 100 εκατομμύρια πτηνά και σε 153 ανθρώπους σε Ασία και Αφρική (WHO,2007). Στον Πίνακα 1 αναγράφονται τα επιβεβαιωμένα περιστατικά της γρίπης των πτηνών από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας από το 2003 έως το 2006 όπου στη στήλη Α αναφέρονται τα περιστατικά ενώ στη στήλη Β οι θάνατοι σε κάθε χώρα. Χώρα Σύνολο Α Β Α Β Α Β Α Β Α Β Κίνα Αζερμπαϊτζάν Καμπότζη Τζιμπουτί Αίγυπτος Ινδονησία Ιράκ Ταϋλάνδη Τουρκία Βιετνάμ Σύνολο Πίνακας 1: Επιβεβαιωμένα περιστατικά της γρίπης των πτηνών από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας από το 2003 έως το 2006 (Πηγή:WHO). Τον Ιούλιο του 2005, οι χώρες μέλη του Παγκόσμιου Οργανισμού για την Υγεία των Ζώων (OIE) ενέκριναν νέα πρότυπα που αναγνωρίστηκαν από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, ειδικά για τη γρίπη των πτηνών και με στόχο τη βελτίωση της ασφάλειας του διεθνούς εμπορίου πουλερικών και προϊόντων πουλερικών. Τα νέα πρότυπα καλύπτουν τις 71

72 μεθόδους επιτήρησης, της υποχρεωτικής διεθνούς κοινοποίησης των χαμηλών και των υψηλών παθογόνων στελεχών της γρίπης των πτηνών, τη χρήση του εμβολιασμού καθώς και την ασφάλεια των τροφίμων των προϊόντων πουλερικών (WHO, 2005). Στην ΕΕ έχουν εμφανιστεί από το 2006 ορισμένα σποραδικά κρούσματα για τα οποία θεσπίστηκαν πολύ αυστηρά κτηνιατρικά μέτρα. Σκοπός τους ήταν η πρόληψη της εξάπλωσης του ιού από άγρια πτηνά σε πουλερικά και ο περιορισμός των ενδεχόμενων κρουσμάτων στα πουλερικά. Ακόμη, καθορίστηκαν προσωρινές ζώνες προστασίας και επιτήρησης σε περιοχές όπου βρέθηκαν μολυσμένα πτηνά και θεσπίστηκαν πολύ συγκεκριμένα μέτρα για να αποφευχθεί η είσοδος μολυσμένων πτηνών στην τροφική αλυσίδα ( Από τον Ιανουάριο του 2007, έχουν αναφερθεί στον WHO περισσότερα από 250 επιβεβαιωμένα κρούσματα μόλυνσης του ανθρώπου με A (H5N1) σε 10 χώρες. Σχετικές έρευνες υπογράμμισαν τη σημασία της έγκαιρης αναγνώρισης των κρουσμάτων, της ταχείας εφαρμογής των μέτρων ελέγχου και πρόληψης των ασθενειών, του σχεδιασμού και της ετοιμότητας ενόψει των εστιών της γρίπης των πτηνών, της ταχείας αξιολόγησης για να καθοριστεί εάν ο κίνδυνος για την πανδημία της γρίπης έχει αυξηθεί, και της επικοινωνίας των ευρημάτων για να προωθηθεί η κατανόηση της εξέλιξης της γρίπης A (H5N1) (WHO,2007). 4.4.Διοξίνες Οι διοξίνες είναι μια οικογένεια χημικών ουσιών, εξαιρετικά ύποπτη σύμφωνα με έρευνες για καρκινογενέσεις, ιδιαίτερα τοξική για τον άνθρωπο και ανθεκτική στην βιολογική αποικοδόμηση. Είναι υποπροϊόν της χημικής βιομηχανίας και της καύσης στερεών αποβλήτων και καυσίμων και αποτελείται από άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο και χλώριο. Δημιουργούνται όμως και με φυσικά φαινόμενα, όπως εκρήξεις ηφαιστείων ή πυρκαγιές δασών. Οι διοξίνες δεν διαλύονται στο νερό, είναι λιποδιαλυτές, συσσωρεύονται στους λιπώδεις ιστούς των ζωντανών οργανισμών και μέσω της τροφικής αλυσίδας καταφέρνουν να "πολλαπλασιάζουν" τις ποσότητές τους. Δεν αποβάλλονται από τον οργανισμό και ο χρόνος ζωής τους στο ανθρώπινο σώμα είναι κατά μέσο όρο 7 χρόνια. Οι διοξίνες περνούν 72

73 στον ανθρώπινο οργανισμό κατά το 95% με την τροφή και ελάχιστα μέσω του αέρα κατά την αναπνοή. Οι επιπτώσεις που έχουν οι διοξίνες στον άνθρωπο εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες, όπως το είδος της διοξίνης, η ηλικία και το σωματικό βάρος του ανθρώπου. Ακόμα και σε απειροελάχιστες ποσότητες (τρισεκατομμυριοστά του γραμμαρίου), οι διοξίνες δρουν ως ισχυρή ορμόνη επηρεάζοντας το ανοσοποιητικό, το αναπνευστικό, το νευρικό, το ενδοκρινικό, το γαστρεντερικό και το αναπαραγωγικό σύστημα και μπορούν ακόμα να προκαλέσουν και καρκίνο. Τα διατροφικά σκάνδαλα με επιμόλυνση τροφών από διοξίνες αποτέλεσαν συχνό φαινόμενο σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια. Παρακάτω αναφέρονται πρόσφατα περιστατικά μόλυνσης που σχετίζονται με διοξίνες Διοξίνες σε γάλα στην Ολλανδία (1989) Το 1989 βρέθηκε ότι το γάλα σε μια περιοχή της Ολλανδίας ήταν εξαιρετικά επιβαρημένο με διοξίνες. Πηγή των διοξινών ήταν ένα εργοστάσιο καύσης αποβλήτων όπου για πολλά χρόνια το ρυπασμένο γάλα συλλέγονταν και καταστρέφονταν στον ίδιο αποτεφρωτήρα που προκαλούσε το πρόβλημα. Η ποσότητα των διοξινών που ανιχνεύτηκε ήταν 13,5 πικογραμμάρια διοξίνης ανά γραμμάριο γάλακτος. Λόγω αυτού του συμβάντος, η ολλανδική κυβέρνηση έθεσε ως όριο για τις διοξίνες στο λίπος του γάλακτος τα 6 pg. Παρόλο που τα εργοστάσια καύσης ξόδεψαν έκτοτε εκατομμύρια φιορίνια για τη βελτίωση των μέτρων ασφαλείας, οι παρακείμενοι στα εργοστάσια πληθυσμοί συνεχίζουν να εκτίθενται, ακόμη και σήμερα, σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα διοξινών (Ελευθεροτυπία, 2011) Διοξίνες σε αγελαδινό γάλα στην Αυστρία (1990) Το 1990 ξέσπασε ένα διατροφικό σκάνδαλο στο χωριό Brixlegg της επαρχίας Τιρόλου της Αυστρίας, όταν μετρήθηκαν υψηλές συγκεντρώσεις διοξινών σε αγελαδινό γάλα της περιοχής. Καθώς η ανεκτή πρόσληψη διοξίνης στην Αυστρία είναι 1 pg ανά κιλό βάρους ανά μέρα, η κατανάλωση του γάλακτος θεωρήθηκε επικίνδυνη κυρίως για τα παιδιά και τις εγκύους. Πηγή των διοξινών ήταν ένα εργοστάσιο ανακύκλωσης χαλκού όπου μαζί με τα 73

74 καλώδια χαλκού που ανακυκλώνονταν, καιγόταν και το πλαστικό περίβλημα από PVC, το οποίο επειδή περιέχει χλώριο, αποτελεί πηγή έκλυσης διοξινών (Greenpeace, 2006) Διοξίνες σε γάλα και βόειο κρέας στη Βρετανία (1993) Το 1993 ανιχνεύτηκαν γάλα και βόειο κρέας με υψηλές συγκεντρώσεις διοξινών στη Βρετανία, όπου και απαγορεύτηκε η διοχέτευση των τροφίμων αυτών στην αγορά. Πηγή των διοξινών ήταν τρεις φάρμες που προέρχονταν από τη χημική βιομηχανία Coalite Chemicals Διοξίνες σε γάλα στη Γαλλία (1998) Στην περιοχή της πόλης Lille στη Γαλλία κοντά στο Βέλγιο, τρεις δημοτικοί αποτεφρωτήρες απορριμμάτων έλαβαν εντολή να κλείσουν τον Ιανουάριο του 1998, όταν ανιχνεύτηκαν υψηλά επίπεδα διοξίνης σε γάλα αγελάδων που έβοσκαν στην περιοχή Διοξίνες σε ζωοτροφές από πούλπα κίτρου (Βραζιλία/Ευρωπαϊκή Ένωση (1998)) Τον Μάρτιο του 1998, η Ευρωπαϊκή Ένωση απαγόρευσε τις εισαγωγές πούλπας κίτρου από τη Βραζιλία. Η πούλπα κίτρου, που χρησιμοποιείται για ζωοτροφές, είχε αναμιχθεί με απόβλητα της χημικής βιομηχανίας Solvay, η οποία παράγει χλωριωμένα προϊόντα. Αποτέλεσμα της ανάμιξης αυτής ήταν να ανιχνευτούν υψηλά επίπεδα διοξινών στις ζωοτροφές που εξήχθησαν στην Ευρώπη. Οι ζωοτροφές διανεμήθηκαν σε 291 διαφορετικούς προορισμούς σε 11 ευρωπαϊκές χώρες (ανάμεσά τους η Ολλανδία, το Βέλγιο, η Γερμανία, η Ελβετία, η Γαλλία, η Σουηδία και η Φινλανδία). Το σκάνδαλο αποκαλύφθηκε όταν αναλύσεις σε γάλα και βούτυρο στη Γερμανία έδειξαν υψηλές συγκεντρώσεις διοξινών. Με αφορμή το σκάνδαλο αυτό, η Ευρωπαϊκή Ένωση εξέδωσε στις 24 Ιουλίου του 1998 την Οδηγία 98/60, όπου ορίζει ως αποδεκτό όριο διοξίνης στις ζωοτροφές (και συγκεκριμένα 74

75 στην πούλπα κίτρου) το όριο ανίχνευσης των διοξινών δηλαδή το 0,5 pg Ι-TEQ/g (Greenpeace, 2006) Διοξίνες σε κοτόπουλα και παράγωγα προϊόντα στο Βέλγιο (1999) Το διατροφικό σκάνδαλο με τις διοξίνες στα κοτόπουλα και τα παράγωγα προϊόντα (αυγά και προϊόντα που περιέχουν αυγό) εντοπίστηκε τον Ιανουάριο 1999, όταν Βέλγοι πτηνοτρόφοι παρατήρησαν μειωμένη παραγωγή αυγών από τα πουλερικά τους. Οι πρώτες αναλύσεις έδειξαν την παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων διοξινών στη ζωοτροφή που χρησιμοποιήθηκε. Οι διοξίνες αυτές πέρασαν στα κοτόπουλα και τα αυγά όπου σύμφωνα με τις αναλύσεις, οι μέγιστες συγκεντρώσεις διοξινών στο λίπος των κοτόπουλων ήταν 170 έως φορές πάνω από τις συνήθεις, ενώ στα αυγά 80 έως φορές πάνω από τις συνήθως μετρούμενες σε ευρωπαϊκές χώρες. Σε ό,τι αφορά την παρουσία διοξινών στην επίμαχη ζωοτροφή, αυτή μετρήθηκε φορές πάνω από το όριο της Ε.Ε. Το σκάνδαλο αυτό αποκαλύφθηκε σε όλη την Ε.Ε. και οι χώρες απαγόρευσαν τις εισαγωγές, ενώ τελικά η κυβέρνηση του Βελγίου οδηγήθηκε σε παραίτηση. Όσον αφορά την Ελλάδα, το Υπουργείο Ανάπτυξης έστειλε για ανάλυση σε εξειδικευμένο γερμανικό εργαστήριο, δείγματα τροφίμων της ελληνικής αγοράς για να ελεγχθεί εάν περιείχαν διοξίνες. Η ανάλυση έδειξε ότι όλα τα δείγματα περιείχαν διοξίνες και αυτό οδήγησε στο συμπέρασμα πως το πρόβλημα δεν ήταν μόνο εισαγόμενο, αλλά υπήρχαν και εγχώριες πηγές διοξινών (Greenpeace, 2006). Για τον λόγο αυτό, ξεκίνησε από τον ΕΦΕΤ η καταγραφή των επιπέδων διοξινών στα τρόφιμα, ενώ εξοπλίστηκαν κατάλληλα για αναλύσεις διοξινών και κάποια εργαστήρια (όπως ο Δημόκριτος, το Εθνικό Αστεροσκοπείο και το Γενικό Χημείο του Κράτους) Διοξίνες σε γαλακτοκομικά και ζωοτροφές από Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία (2004, 2006) Το 2004 έκλεισαν προσωρινά 162 φάρμες σε Ολλανδία, Βέλγιο και Γερμανία όταν διαπιστώθηκε ότι χρησιμοποίησαν προϊόν ζωοτροφής με πατάτα στο οποίο ανιχνεύθηκαν διοξίνες. Έτσι, ως προληπτικό μέτρο και μέχρι την ολοκλήρωση των ελέγχων, απαγορεύτηκε 75

76 η διάθεση από τις φάρμες αυτές στην αγορά των ζώων. Ακόμη, το 2006, οι αρχές στο Βέλγιο, την Ολλανδία και τη Γερμανία έκλεισαν αρκετές εκατοντάδες φάρμες εκτροφής χοίρων και πουλερικών μετά την ανίχνευση διοξινών σε ζωοτροφές (Ελευθεροτυπία, 2011) Διοξίνες στο κόμμι γκουάρ από την Ινδία (2007) Το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τα τρόφιμα και τις ζωοτροφές (RASFF) έλαβε στις 24 Ιουλίου 2007 κοινοποίηση από τις αρμόδιες αρχές της Ελβετίας σχετικά με τη διαπίστωση μιας σοβαρής μόλυνσης από διοξίνες και πενταχλωροφαινόλη στο κόμμι γκουάρ που προέρχεται από την Ινδία ( Το κόμμι γκουάρ είναι φυσικός πολυσακχαρίτης το οποίο χρησιμοποιείται από τη βιομηχανία τροφίμων κυρίως ως πρόσθετο τροφίμων, δηλαδή ως πυκνωτικό μέσο, ομογενοποιητής και σταθεροποιητής σε ποσότητες μικρότερες του 1% του βάρους του τροφίμου. Αποτελεί συστατικό, σαλτσών, προϊόντων γάλακτος και ενισχυτικών ψησίματος. Τα επίπεδα μόλυνσης από διοξίνες και πενταχλωροφαινόλη (PCP) που βρέθηκαν σε ορισμένες παρτίδες κόμμι γκουάρ ήταν πολύ υψηλά (περίπου 1000 φορές το επίπεδο που μπορεί να θεωρηθεί ως κανονική μόλυνση). Ως απάντηση σε αυτή τη διαπίστωση των αυξημένων επιπέδων PCP και διοξινών, το Γραφείο Τροφίμων και Κτηνιατρικών Θεμάτων (Food and Veterinary Office-FVO) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής διενήργησε μια επείγουσα επιθεώρηση στην Ινδία από τις 5 έως 11 Οκτωβρίου του Η ομάδα της επιθεώρησης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα επαρκείς αποδείξεις για την αιτία της μόλυνσης, και η έρευνα που διενεργήθηκε από τις ινδικές αρχές δεν προσφερόταν για εξαγωγή συμπερασμάτων. Με τη διαθεσιμότητα του πενταχλωροφαινικού νατρίου και της χρήσης του στη βιομηχανία κόμμι γκουάρ, και με μια μεγάλη αυτορρυθμιζόμενη βιομηχανία, υπήρχαν ανεπαρκείς έλεγχοι ώστε να μπορούν να διασφαλίσουν ότι η μόλυνση δεν θα προέκυπτε ξανά. Ως εκ τούτου, θεσπίστηκαν μέτρα διασφάλισης για την προστασία της δημόσιας υγείας. Με την απόφαση 2008/352/ΕΚ, της 29ης Απριλίου 2008 της Επιτροπής επιβλήθηκαν ειδικοί όροι που διέπουν το κόμμι γκουάρ το οποίο προέρχεται ή αποστέλλεται από την Ινδία, λόγω του κινδύνου μόλυνσης των προϊόντων αυτών από πενταχλωροφαινόλη και διοξίνες ( Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με αυτή την οδηγία όλες οι αποστολές κόμμι γκουάρ ή προϊόντων που 76

77 περιέχουν κόμμι γκουάρ σε σημαντικές ποσότητες προέλευσης από την Ινδία που εισάγονται στην Κοινότητα και προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο ή τα ζώα, θα πρέπει να συνοδεύεται από αναλυτική έκθεση, η οποία θα έχει εγκριθεί από την αρμόδια αρχή της χώρας στην οποία βρίσκεται το εργαστήριο που πραγματοποίησε την ανάλυση. Το FVO πραγματοποίησε μια επιθεώρηση στην Ινδία από τις 1 έως τις 12 Οκτωβρίου του 2009 για να αξιολογήσει τα μέτρα ελέγχου που εφαρμόστηκαν από τις ινδικές αρχές προκειμένου να αποφευχθεί η μόλυνση από κόμμι γκουάρ με πενταχλωροφαινόλη ( PCP) και διοξινών. Κατά τη διάρκεια της επιθεώρησης παρατηρήθηκαν πολλές σοβαρές ελλείψεις το οποίο είχε ως αποτέλεσμα να ληφθούν πρόσθετα μέτρα τα οποία συνιστούσαν την πραγματοποίηση επίσημης δειγματοληψίας, ανάλυσης και πιστοποίησης από τις αρμόδιες αρχές της Ινδίας όλων των αποστολών κόμμι γκουάρ που προορίζονταν για εξαγωγή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ως εκ τούτου, τα μέτρα εξετάστηκαν και ο κανονισμός της ΕΕ με αριθμό 258/2010 αντικατέστησε τον 2008/433/ΕΚ ο οποίος και υιοθετήθηκε και είναι σε ισχύ από τις 15 Απριλίου 2010 ( Διοξίνες σε χοιρινό κρέας στην Ιρλανδία (2008) Κατά τη συνήθη παρακολούθηση από τις ιρλανδικές αρχές της τροφικής αλυσίδας για ένα ευρύ φάσμα ρύπων, εντοπίστηκαν υψηλά επίπεδα πολυχλωριωμένων διφαινυλίων (PCB) στο χοιρινό κρέας από την Ιρλανδίας. Την 1η Δεκεμβρίου 2008 οι πρώτες εγκαταστάσεις εκτροφής χοίρων τέθηκαν αμέσως σε αποκλεισμό. Δεδομένου ότι αυτά τα επίπεδα PCB μπορεί να ήταν ένας δείκτης για την μεγάλη μόλυνση από διοξίνη, περαιτέρω έρευνες άρχισαν να πραγματοποιούνται προκειμένου να προσδιοριστεί η περιεκτικότητα σε διοξίνη και η πιθανή πηγή της μόλυνσης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενημερώθηκε για το περιστατικό της μόλυνσης μέσω του RASFF στις 5 Δεκεμβρίου Η πηγή της μόλυνσης εντοπίζεται σε εργοστάσιο ζωοτροφών το οποίο χρησιμοποίησε μολυσμένο με διοξίνες PCB καύσιμο για την αποξήρανση της ζωοτροφής. Στοιχεία έδειξαν ότι το πρόβλημα της μόλυνσης ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του Όλα τα πιθανώς μολυσμένα τρόφιμα απαγορεύτηκαν, και η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (European Food Safety Authority-EFSA) εξέδωσε στις 10 Δεκεμβρίου μια 77

78 δήλωση σχετικά με τους κινδύνους για τη δημόσια υγεία λόγω της παρουσίας διοξινών σε χοιρινό κρέας από την Ιρλανδία ( Η Επιτροπή με βάση τα συμπεράσματα της δήλωσης της EFSA εξέδωσε στις 10 Δεκεμβρίου 2008 κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση του περιστατικού μόλυνσης της Ιρλανδίας για να εξασφαλίσει ότι τα δυνητικά εξαιρετικά μολυσμένα προϊόντα απομακρύνθηκαν γρήγορα από την αγορά για την προστασία της δημόσιας υγείας. Αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές αποσκοπούσαν επίσης στην εξασφάλιση μιας εναρμονισμένης προσέγγισης σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης Διοξίνες από εισαγόμενα στην Ελλάδα (2007, 2008) Οι διοξίνες έπληξαν και την Ελλάδα μέσα από εισαγόμενα προϊόντα. Ενδεικτικά, το 2007 ο ΕΦΕΤ απέσυρε επικίνδυνες κονσέρβες με συκώτι βακαλάου σε λάδι στις οποίες ανιχνεύτηκαν διοξίνες, ενώ τον Δεκέμβριο του 2008 απέσυρε από την αγορά μολυσμένη μορταδέλα. Την ίδια χρονιά ελληνική εταιρεία απέσυρε προληπτικά βοδινό κρέας προέλευσης Ιρλανδίας Διοξίνες σε ζωοτροφές και τρόφιμα από τη Γερμανία (2010) Το διατροφικό σκάνδαλο με διοξίνες σε ζωοτροφές και τρόφιμα από τη Γερμανία ξεκίνησε από την παράνομη ανάμειξη λιπαρών οξέων που προορίζονταν για βιομηχανική χρήση, με φυτικά έλαια προς παραγωγή ζωοτροφών στη Γερμανία. Η γερμανική εταιρεία βιοκαυσίμων «Petrotec» προμήθευσε επτά παρτίδες λιπαρών οξέων, συνολικής ποσότητας 179,920 τόνων, στο διάστημα μεταξύ 11 Νοεμβρίου 2010 έως και 7 Δεκεμβρίου 2010, οι οποίες ήταν επιμολυσμένες με διοξίνες, μέσω της ολλανδικής επιχείρησης «Olivet» στην γερμανική επιχείρηση παραγωγής φυτικών ελαίων για ζωωοτροφές «Harles & Jentsch GmbH». Το αποτέλεσμα της χρήσης επιμολυσμένης με διοξίνες πρώτης ύλης, ήταν η παραγωγή επιμολυσμένων ζωοτροφών για την εκτροφή πουλερικών (ωοπαραγωγής και πάχυνσης, χοίρων και βοοειδών). Για την παραγωγή των συγκεκριμένων ζωοτροφών, τα επιμολυσμένα φυτικά έλαια χρησιμοποιήθηκαν σε ποσοστό από 2% έως 10%. Οι γερμανικές αρχές 78

79 εκτίμησαν ότι η ανάμειξη των λιπαρών οξέων για την παραγωγή φυτικών ελαίων έγινε το διάστημα από τις 11 Νοεμβρίου 2010 έως τις 23 Δεκεμβρίου 2010 οπότε και παράχθηκε συνολική ποσότητα ίση με τόνους επιμολυσμένων με διοξίνες φυτικών ελαίων (ΕΦΕΤ, 2011). Στις 27 Δεκεμβρίου του 2010, οι γερμανικές αρχές ενημέρωσαν μέσω του Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης για τα Τρόφιμα και τις Ζωοτροφές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (RASFF), ότι μια παρτίδα λιπαρών οξέων που προορίζονταν να χρησιμοποιηθούν για τεχνικούς σκοπούς, αναμείχθηκε με λίπος για την παραγωγή ζωοτροφών για την εκτροφή χοίρων και πουλερικών ( Σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ (Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων), οι γερμανικές αρχές στις 3 Ιανουαρίου του 2011 ενημέρωσαν ότι τα επιμολυσμένα φυτικά λιπαρά έλαια για την παραγωγή ζωοτροφών διακινήθηκαν σε συνολικά 25 επιχειρήσεις παραγωγής ζωοτροφών σε αρκετά κρατίδια της Γερμανίας (Αμβούργο, Κάτω Σαξωνία, Β. Ρηνανία-Βεστφαλία, Σαξωνία-Ανχάλτ), από τις οποίες ελήφθησαν επίσημα δείγματα προς ανάλυση διοξινών. Οι γερμανικές αρχές ανέφεραν ότι καμία επιμολυσμένη ποσότητα τόσο από τα παραγόμενα φυτικά έλαια όσο και από τις παραγόμενες ζωοτροφές δεν διακινήθηκαν εκτός Γερμανίας σε άλλα κράτη μέλη ή τρίτες χώρες, εκτός από την διακίνηση κάποιων παρτίδων αυγών στην Ολλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Ακόμη, για προληπτικούς λόγους εντοπίστηκαν και τέθηκαν υπό επιτήρηση οι μονάδες παραγωγής ζωοτροφών και εκτροφής και τα παραγόμενα προϊόντα (αυγά, κρέας πουλερικών και χοίρων). Οι αρμόδιες αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου προχώρησαν σε εκτίμηση της επικινδυνότητας των αυγών που είχαν παραλάβει οι επιχειρήσεις μέσω της Ολλανδικής επιχείρησης και τα αποτελέσματα έδειξαν ότι δεν υπήρχε κίνδυνος για την υγεία του καταναλωτή. Ωστόσο, ορισμένες βρετανικές επιχειρήσεις τροφίμων σε επίπεδο λιανικού εμπορίου προχώρησαν σε εθελοντική ανάκληση κάποιων προϊόντων ( Σύμφωνα με τις γερμανικές αρχές παρήχθησαν συνολικά τόνοι λιπαρών ελαίων για ζωοτροφή κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της 12 ης Νοεμβρίου έως της 23 ης Δεκεμβρίου Επίσης, οι γερμανικές αρχές, πληροφόρησαν για την διακίνηση χοιρινού κρέατος προερχόμενο από ζώα τα οποία είχαν μερικώς εκτραφεί με επιμολυσμένη ζωοτροφή. 79

80 Σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ (2011), διενεργήθηκαν σχετικοί έλεγχοι όπου δεν προέκυψε διακίνηση του συγκεκριμένου επιμολυσμένου χοιρινού κρέατος στην ελληνική αγορά. Ο ΕΦΕΤ προχώρησε σε προληπτικούς ελέγχους σε πανελλαδικό επίπεδο και τα εργαστηριακά αποτελέσματα που προέκυψαν ήταν αρνητικά. Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έθεσε αυστηρά μέτρα προκειμένου να ενδυναμώσει την πρόληψη όσον αφορά την παρουσία διοξινών στην τροφική αλυσίδα. 4.5.Ορυκτέλαιο σε Ηλιέλαιο Το 2008, διακινήθηκε από την Ουκρανία σε διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, ακατέργαστο ηλιέλαιο επιμολυσμένο με ορυκτέλαιο. Το Σύστημα Έγκαιρης Προειδοποίησης για τα Τρόφιμα και τις Ζωοτροφές (RASFF) κοινοποίησε στις 23 Απριλίου 2008 ότι ηλιέλαιο καταγωγής Ουκρανίας βρέθηκε επιμολυσμένο με μεγάλες ποσότητες ορυκτελαίου. Αυτή η μόλυνση με ορυκτέλαιο επιβεβαιώθηκε στη συνέχεια σε αρκετές παρτίδες ακατέργαστου ηλιελαίου καταγωγής Ουκρανίας το οποίο εισήχθη κατά τους τελευταίους μήνες στην Κοινότητα. Τα κράτη μέλη έλαβαν τα κατάλληλα μέτρα για την απόσυρση του μολυσμένου ελαίου και των τροφίμων που περιείχαν μολυσμένο ηλιέλαιο που ήδη διατίθονταν στην αγορά, όπως προτείνονταν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του RASFF. Δεδομένου του επείγοντος χαρακτήρα, εν αναμονή της συνεδρίασης της μόνιμης επιτροπής για την τροφική αλυσίδα και την υγεία των ζώων, και αφού είχαν ενημερωθεί οι αρχές της Ουκρανίας, η επιτροπή εξέδωσε στις 23 Μαΐου 2008 προσωρινά μέτρα προστασίας με την απόφαση της Επιτροπής 2008/388/ΕΚ. Έπειτα, στις 10 Ιουνίου 2008 εξέδωσε την απόφαση 2008/433/ΕΚ αντικαθιστώντας την απόφαση 2008/388/ΕΚ. Έτσι, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στις 20 Ιουνίου 2008 στη συνεδρίαση της Επιτροπής, συμφωνήθηκαν λεπτομερείς κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή αυτής της απόφασης που αφορούσε την τροφική αλυσίδα και την υγεία των ζώων, ώστε να εξασφαλιστεί μια εναρμονισμένη εφαρμογή σε ολόκληρη την ΕΕ. 80

81 Προκειμένου να διερευνηθεί η ικανότητα των επίσημων καθώς και των βιομηχανικών εργαστηρίων ελέγχου τροφίμων στην Ευρώπη, το Ινστιτούτο Μετρήσεων και Υλικών Αναφοράς (Institute for Reference Materials and Measurements-IRMM ) του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Joint Research Centre - JRC ) διοργάνωσε δοκιμές επάρκειας για τον προσδιορισμό του ορυκτελαίου στο ηλιέλαιο κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2008.Η οργάνωση της μελέτης καθώς καθώς επίσης και η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων έγινε σε συμφωνία με τις διεθνώς αποδεκτές κατευθυντήριες γραμμές (Ulberth, Karasek, Wenzl, 2010). Τέσσερα υλικά δοκιμής απεστάλησαν στους συμμετέχοντες τα οποία ήταν: μολυσμένο ακατέργαστο ηλιέλαιο, μολυσμένο εξευγενισμένο ηλιέλαιο, εμπλουτισμένο ηλιέλαιο, και ένα διάλυμα ορυκτελαίου σε n-επτάνιο.οι συμμετέχοντες στη μελέτη ήταν ελεύθεροι να επιλέξουν οποιαδήποτε κατάλληλη μέθοδο δοκιμής. Συνολικά 62 εργαστήρια από 19 κράτη μέλη της ΕΕ, της Ελβετίας και της Ουκρανίας δήλωσαν πρόθεση για συμμετοχή στην μελέτη. Συνολικά όμως 55 εργαστήρια ανέφεραν τα αποτελέσματα στους διοργανωτές της μελέτης.το ποσοστό ικανοποιητικής εκτέλεσης των εργαστηρίων ήταν πάνω από 80 % για όλα τα δοκιμαστικά υλικά, παρουσιάζοντας έτσι μια υψηλή αξιοπιστία των ευρωπαϊκών εργαστηρίων όσον αφορά την εκτίμηση του επιπέδου μόλυνσης ορυκτέλαιου σε ηλιέλαιο (Ulberth, Karasek, Wenzl, 2010). Τα αποτελέσματα των ελέγχων που διενεργήθηκαν από το Γραφείο Τροφίμων και Κτηνιατρικών Θεμάτων (Food and Veterinary Office-FVO) στις εισαγωγές απέδειξαν την ακρίβεια και την αξιοπιστία του συστήματος ελέγχου και πιστοποίησης που είχε τεθεί σε εφαρμογή από τις ουκρανικές αρχές και επιβεβαίωσε την ορθότητα των επιπέδων ορυκτελαίου που δηλώνονταν στο πιστοποιητικό. Ως εκ τούτου, τα μέτρα εξετάστηκαν και ο κανονισμός της Επιτροπής (ΕΚ) αριθ. 1151/2009 εκδόθηκε αντικαθιστώντας την απόφαση 2008/433/ΕΚ ( Τέλος, όσον αφορά την Ελλάδα, ο ΕΦΕΤ προχώρησε στην ανάκληση/απόσυρση από την αγορά προϊόντων ηλιελαίου στα πλαίσια σχετικού σήματος από το Σύστημα Έγκαιρης Προειδοποίησης στις (ΕΦΕΤ, 2008). Τα προϊόντα που ανακλήθηκαν/αποσύρθηκαν, σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ (2008), ήταν από τις επιχειρήσεις: ΣΕΦ ΑΒΕΕ, ΕΛΤΡΟ Α.Ε, ΟΣΠΡΕΧ Α.Ε, Η. ΚΟΚΟΛΙΝΑΚΗΣ Α.Ε, ΑΓΡΟΤΥΠ ΑΒΕΕ, 81

82 ΜΙΝΕΡΒΑ ΑΕ, ΕΛΑΙΣ- UNILEVER AE, LIDL AE, KRAFT FOODS, Αδελφοί Βερόπουλοι Α.Ε.Β.Ε Γάλα με Μελαμίνη Τον Σεπτέμβριο του 2008, αναφορές των μέσων ενημέρωσης έδειξαν ότι χιλιάδες βρέφη στην Κίνα είχαν αρρωστήσει από την κατανάλωση βρεφικού γάλακτος μολυσμένου με επικίνδυνες ποσότητες μελαμίνης. Η μελαμίνη είναι μια βιομηχανική χημική ουσία η οποία είναι υψηλή σε άζωτο και χρησιμοποιείται συνήθως σε πλαστικά και ρητίνες (IRGC,2010). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η ουσία αυτή είχε προστεθεί εσκεμμένα στο γάλα και το βρεφικό γάλα με σκοπό να εμφανίσει υψηλά επίπεδα πρωτεΐνης ("ψεύτικη" πρωτεΐνη), επιτρέποντας έτσι στους παραγωγούς να αραιώσουν το προϊόν και με δόλο να περάσουν τις διατροφικές εξετάσεις. Πιο συγκεκριμένα, η περιεκτικότητα της μελαμίνης σε άζωτο είναι 67%, οι πρωτεΐνες του γάλακτος περιέχουν, κατά μέσο όρο, 16% άζωτο, και το κανονικό αγελαδινό γάλα περιέχει 3,2% πρωτεΐνες. Το γάλα μπορεί να νοθευτεί εύκολα με νερό. Η νόθευση του γάλακτος όμως με νερό μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτή κατά τον προσδιορισμό του ολικού αζώτου με μία από τις απλές κλασικές μεθόδους, όπως η μέθοδος Kjeldahl. Εφόσον λοιπόν οι διατροφικές εξετάσεις δεν μετρούν απευθείας την πρωτεΐνη αλλά το άζωτο (IRGC,2010), η νοθεία αυτή μπορεί να καλυφθεί με την προσθήκη της μελαμίνης που θα ανεβάσει το άζωτο του νοθευμένου γάλακτος στα κανονικά επίπεδα. Το αποτέλεσμα της προσθήκης υψηλών επιπέδων μελαμίνης στο βρεφικό γάλα στην Κίνα, οδήγησε σε πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των βρεφών και των μικρών παιδιών. Τα βρέφη που ήπιαν το μολυσμένο με μελαμίνη βρεφικό γάλα, ανέπτυξαν πέτρες στα νεφρά και άλλα νεφρικά προβλήματα που οδήγησαν σε τουλάχιστον έξι θανάτους, νοσηλείες, και περίπου ασθένειες στην Κίνα, την Ταϊβάν, το Μακάο και το Χονγκ Κονγκ (Yang et al, 2009, WHO, 2009). Ακόμη, τρόφιμα που περιείχαν μελαμίνη εξήχθησαν έπειτα και σε διεθνές επίπεδο (IRGC,2010). 82

83 Για την εκτίμηση των κινδύνων που συνδέθηκαν με την παρουσία μελαμίνης σε σύνθετα προϊόντα που περιείχαν γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα, όπως η σοκολάτα, τα μπισκότα κ.ά., η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (ΕΑΑΤ) εξέδωσε στις 24 Σεπτεμβρίου μια επιστημονική δήλωση. Στις 26 Σεπτεμβρίου 2008, η Επιτροπή εξέδωσε προσωρινά μέτρα με την απόφαση 2008/757/ΕΚ για την επιβολή ειδικών όρων που διέπουν την εισαγωγή προϊόντων τα οποία περιείχαν γάλα ή γαλακτοκομικά προϊόντα καταγωγής ή προέλευσης Κίνας ( Έπειτα, η Επιτροπή εξέδωσε την απόφαση 2008/798/ΕΚ στις 14 Οκτωβρίου 2008 ώστε να αντικαταστήσει την απόφαση 2008/757/ΕΚ. Η απόφαση αυτή τροποποιήθηκε στις 9 Δεκεμβρίου 2008 για την επέκταση του πεδίου εφαρμογής των μέτρων για το ανθρακικό αμμώνιο, τις ζωοτροφές και τα τρόφιμα που περιείχαν σόγια καθώς και τα προϊόντα σόγιας από την Κίνα. Με δεδομένη τη σημαντική μείωση των ειδοποιήσεων του Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης για τα Τρόφιμα και τις Ζωοτροφές (RASFF) από τον Ιανουάριο του 2009 και τις εγγυήσεις που παρέχονταν από τις κινεζικές αρχές όσον αφορά τους ελέγχους για μελαμίνη στα προϊόντα που εξάγονταν, τα μέτρα επανεξετάστηκαν και ο κανονισμός με αριθμό 1135 / 2009 θεσπίστηκε για την επιβολή ειδικών όρων που διέπουν την εισαγωγή ορισμένων προϊόντων καταγωγής ή προέλευσης από την Κίνα, αντικαθιστώντας την απόφαση της Επιτροπής 2008/798/ΕΚ ( Όσον αφορά την Ελλάδα, την ίδια περίοδο, δημοσιεύματα του ελληνικού τύπου ανέφεραν την παράνομη πώληση γαλακτοκομικών προϊόντων στην χώρα από την Κίνα. Όμως, ύστερα από ελέγχους του ΕΦΕΤ, τα εν λόγω προϊόντα δεν βρέθηκαν, ενώ ο οργανισμός τόνισε μέσω δελτίου τύπου ότι απαγορεύεται η εισαγωγή και η διακίνηση γαλακτοκομικών προϊόντων από την Κίνα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η παγκοσμιοποίηση και η ταχεία ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου έχουν συμβάλει επίσης πολύ στην ενίσχυση του κινδύνου για την ασφάλεια των τροφίμων. Μολυσμένα με μελαμίνη προϊόντα που παράχθηκαν στην Κίνα εξήχθησαν σε άλλες χώρες, καθιστώντας αυτόν το κίνδυνο, για την ασφάλεια των τροφίμων, παγκόσμιο ζήτημα. Στις ΗΠΑ, προϊόντα που βρέθηκαν και ανακλήθηκαν αργότερα εξαιτίας μετρήσεων ή της υποψίας μόλυνσης με μελαμίνη, περιελάμβαναν ορισμένες μάρκες από καραμέλες, μπισκότα, γάλα, αρωματισμένα 83

84 ροφήματα και καφέ (αν και δεν έχουν αναφερθεί περιπτώσεις με προβλήματα υγείας στις ΗΠΑ) (IRGC,2010). Ακόμη, η Ευρώπη επηρεάστηκε ελάχιστα από το σκάνδαλο αυτό καθώς είναι παράνομη η εισαγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων και παρασκευασμάτων για βρέφη στην ΕΕ από την Κίνα, ωστόσο είχε εισαγόμενα προϊόντα που περιείχαν γάλα σε σκόνη, όπως μπισκότα, καραμέλες και σοκολάτες (Rosenthal, 2008, EFSA, 2008). Μετά το σκάνδαλο, 68 χώρες απαγόρευσαν ή ανακάλεσαν εμπορεύματα που ήταν ύποπτα για μελαμίνη. Ακόμη, μια οργάνωση υπεράσπισης στις ΗΠΑ αναφέρει ότι οι συνοριακές επιθεωρήσεις του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων (Food and Drug Administration- FDA) σε τρόφιμα ήταν τόσο χαμηλές που έφτασαν το 0,6 % το 2007, ενώ στα μέσα του 1990, προτού ανανεωθούν οι εμπορικές συμφωνίες με την ίδρυση του WHO και πριν από την Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής, είχε επιθεωρηθεί το 8% (IRGC,2010). Επομένως, η τάση για περισσότερο ελεύθερο εμπόριο μπορεί επίσης να είναι ένας παράγοντας που συμβάλλει στη ενίσχυση του κινδύνου, εφόσον αυτό οδηγεί σε λιγότερες επιθεωρήσεις στα εισαγόμενα τρόφιμα (IRGC,2010). 4.7.Βακτήριο E.coli Τα κολοβακτηρίδια (total coliforms) και ως εκ τούτου η Escherichia coli είναι μέλη της οικογένειας των εντεροβακτηριοειδών, τα οποία βρίσκονται στη φυσιολογική χλωρίδα του εντέρου τόσο στον άνθρωπο όσο και στα ζώα και παίζουν ουσιαστικό ρόλο στη διατήρηση της ίδιας της ζωής αφού συμμετέχουν στην πέψη και στην αποδόμηση της τροφής. Τα βακτήρια αυτά λόγω του μεγάλου τους αριθμού διασπείρονται στο περιβάλλον και συναντώνται σχεδόν παντού. Η ανίχνευση και η καταμέτρηση των κολοβακτηριδίων χρησιμοποιείται στην υγιεινή των τροφίμων ως βασικός δείκτης της υγιεινής τους κατάστασης. Η παρουσία τους σε ένα τρόφιμο υποδηλώνει ότι το τρόφιμο αυτό έχει έρθει σε επαφή με εντερικό περιεχόμενο και κατά συνέπεια φανερώνει τις κακές συνθήκες υγιεινής και επεξεργασίας που αυξάνουν σημαντικά τις πιθανότητες παρουσίας και παθογόνων μικροβίων στο υπό εξέταση τρόφιμο. Ένα τρόφιμο θεωρείται κατάλληλο για κατανάλωση όταν ο αριθμός των E.coli βρίσκεται μέσα στα επιτρεπτά όρια που επιβάλλονται από τη νομοθεσία (Ζδράγκας, 2011). 84

85 Η πρώτη σοβαρή επιδημία τροφιμογενούς νοσήματος που οφείλονταν σε τύπο της E.coli, συνέβη στις ΗΠΑ το Τα κλινικά συμπτώματα των ασθενών ήταν το κοιλιακό άλγος, η αιμoρραγική διάρροια, ο υψηλός πυρετός και η προσβολή των νεφρών ως συνέπεια της αιμόλυσης και της θρομβοκυτταροπενίας. Αρκετοί από τους ασθενείς κατέληξαν εξαιτίας της νεφρικής ανεπάρκειας. Ως αίτιο της λοίμωξης ενοχοποιήθηκε ένα τύπος της Ε. coli, ο οποίος περιγράφεται ως E. coli Ο157:H7. Επειδή βρέθηκε ότι παράγει τοξίνη παρόμοια με αυτή που παράγεται από το βακτήριο της Shigella, ονομάστηκε επίσης Shiga-τοξίνη (STEC). Από τότε προέκυψε καταιγίδα τροφιμογενών επιδημιών που οφείλονται στο στέλεχος E. coli Ο157:H7 και ενοχοποιήθηκαν τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης, κυρίως το ατελώς ψημένο μπιφτέκι σε σάντουιτς τύπου hamburger, το μη παστεριωμένο γάλα, τα μαλακά τυριά και λαχανικά τα οποία ποτίζονται με μη επεξεργασμένα λύματα (Ζδράγκας, 2011). Η ένταση, η σφοδρότητα και η έκταση του φαινομένου υποχρέωσε τις υγειονομικές αρχές των ΗΠΑ να θεωρήσουν τη διασπορά του συγκεκριμένου ορότυπου ως σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία και να καθιερώσουν τη μικροβιολογική εξέταση για ανίχνευση της E. coli Ο157:H7 ως υποχρεωτική για τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης. Ο παράγοντας επικινδυνότητας του βακτηρίου αυτού θεωρείται πολύ υψηλός γιατί έχει πολύ μικρή μολύνουσα δόση. Αναφέρεται ότι δέκα μικροβιακά κύτταρα μπορούν να προκαλέσουν νόσο στον άνθρωπο, σε σύγκριση με τις σαλμονέλλες που απαιτούνται περίπου μικροβιακά κύτταρα (Ζδράγκας, 2011). Σήμερα ο όρος «κολοβακτηρίδια που παράγουν Shiga-τοξίνη (STEC)», αναφέρεται σε μια ομάδα στελεχών του κολοβακτηριδίου Escherichia coli που έχουν την ικανότητα να παράγουν Shiga-τοξίνη. Έχουν αναγνωριστεί περίπου 200 διαφορετικοί ορότυποι του STEC, εκ των οποίων περισσότεροι από 100 έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση νόσου στους ανθρώπους. Στις 22 Μαΐου του 2011, οι αρχές δημόσιας υγείας της Γερμανίας κοινοποίησαν μέσω του Ευρωπαϊκού Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης (EWRS), σημαντική αύξηση του αριθμού των δηλωθέντων ασθενών με αιμολυτικό ουραιμικό σύνδρομο και αιμορραγική διάρροια. Τα αποτελέσματα της εργαστηριακής διερεύνησης κλινικών δειγμάτων από τους ασθενείς έδειξαν ότι πρόκειται για λοίμωξη από STEC. Από τις 25 Απριλίου έως και 31 Μαΐου, δηλώθηκαν 373 περιπτώσεις αιμολυτικού ουραιμικού συνδρόμου, μεταξύ των 85

86 οποίων σημειώθηκαν έξι θάνατοι. Παρότι το αιμολυτικό ουραιμικό σύνδρομο στις λοιμώξεις αυτές παρατηρείται συνήθως σε παιδιά κάτω των 5 ετών, εντούτοις σε αυτή την επιδημία το 87% των ασθενών ήταν άτομα μεγαλύτερα των 18 ετών και το 68% των κρουσμάτων ήταν γυναίκες. Η πλειονότητα των περιπτώσεων προέρχονταν από τη Βόρεια Γερμανία ή ήταν άτομα τα οποία είχαν ταξιδέψει εκείνη την περίοδο στην περιοχή αυτή (Ζδράγκας, 2011). Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της εργαστηριακής διερεύνησης των κρουσμάτων έδειξαν ότι ο αιτιολογικός παράγοντας της επιδημίας ήταν ο ορότυπος E. coli O104:H4. Με βάση τα αποτελέσματα από μελέτες ασθενών-μαρτύρων, οι ασθενείς είχαν μεγαλύτερη συχνότητα κατανάλωσης (έκθεσης) λαχανικών, τα οποία καταναλώνονται ωμά σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Οι αρχές δημόσιας υγείας της Γερμανίας έκαναν σύσταση για αποφυγή κατανάλωσης ωμών λαχανικών, όπως τομάτες, αγγούρια και μαρούλι, ειδικά από τους κατοίκους της Βόρειας Γερμανίας. Όσον αφορά τον εργαστηριακό έλεγχο σε δείγματα τροφίμων που είχαν ληφθεί, στις 26 Μαΐου απομονώθηκε STEC από δύο δείγματα αγγουριών του εμπορίου που εισάγονταν από την Ισπανία (Ζδράγκας, 2011). Από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, δηλώθηκαν 13 κρούσματα από τη Σουηδία, 13 από τη Δανία, 1 από την Ολλανδία, 2 από το Ηνωμένο Βασίλειο και 6 από τη Γαλλία, όλα με ιστορικό ταξιδιού στη Γερμανία. Τελικά το Υπουργείο Γεωργίας της κάτω Σαξονίας, ανακοίνωσε ότι ταυτοποίησε και ενοχοποίησε οριστικά μια φάρμα οργανικής γεωργίας που παρήγαγε φύτρες λαχανικών στο Bienenbüttel, η οποία θεωρήθηκε η αιτία της έκρηξης του νοσήματος. Το θανατηφόρο βακτήριο απομονώθηκε από συσκευασία νωπών λαχανικών από τη φάρμα και αποδείχθηκε ότι ήταν γενοτυπικά απόλυτα ίδιο με αυτό των ασθενών. Συνολικά και μέχρι τις 20 Ιουνίου, νόσησαν άτομα με αιμολυτικό ουραιμικό σύνδρομο, από τα οποία κατέληξαν τα 39. Ανάλογα περιστατικά εμφανίστηκαν και σε άλλες χώρες όπως Ελβετία, Ολλανδία, Σουηδία, Δανία, Βρετανία, Καναδάς και ΗΠΑ. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις οι ασθενείς ανέφεραν προηγούμενη επίσκεψη στη Γερμανία (Ζδράγκας, 2011). Είναι γεγονός ότι η απομόνωση και η ταυτοποίηση ενός νέου στελέχους STEC, όπως αυτό της Γερμανίας, είναι ιδιαίτερα δύσκολη γιατί είναι άγνωστες οι βιολογικές του ιδιότητες. Η ενοχοποίηση και η ταυτοποίηση του υπεύθυνου τροφίμου που προκαλεί τη λοίμωξη, απαιτεί 86

87 την πολλαπλή απομόνωση του εν λόγω στελέχους από το ύποπτο τρόφιμο, που πρέπει στη συνέχεια να συγκριθεί γενοτυπικά με αυτά των ασθενών, ώστε να αποδειχθεί ότι πρόκειται για το ίδιο στέλεχος. Πολύ μικρός αριθμός STEC, ίσως και κάτω από δέκα μικροβιακά κύτταρα αρκεί για να προκαλέσει νόσο στον άνθρωπο (Ζδράγκας, 2011). Στη Ελλάδα, από το 2003 έως το 2010, δηλώθηκαν επίσημα 7 επιβεβαιωμένα περιστατικά ασθενών από STEC. Κατά τη διάρκεια του 2011, ένα μόνο κρούσμα STEC δηλώθηκε στη χώρα με διαφορετικό ορότυπο από αυτόν της επιδημίας (Ζδράγκας, 2011). Ο ΕΦΕΤ ανακοίνωσε την κατάσχεση ποσότητας περίπου κιλών κατεψυγμένων προϊόντων κιμά από βοδινό κρέας προέλευσης Γερμανίας, στα οποία ανιχνεύθηκε το παθογόνο βακτήριο E.coli, τα οποία πωλούνταν από την αλυσίδα σούπερ μάρκετ LIDL. Έπειτα, από της Ευρωπαϊκές Αρχές αποσαφηνίστηκε ότι το στέλεχος του βακτηρίου το οποίο ανιχνεύτηκε στην Ελλάδα, δεν ήταν το ίδιο στέλεχος που προκάλεσε την επιδημία στην Γερμανία. Σύμφωνα με τον Ζδράγκα (2011), η αυστηρή τήρηση του συστήματος ιχνηλασιμότητας της παραγωγής των τροφίμων σε συνδυασμό με την εφαρμογή του συστήματος HACCP, αποτελεί μονόδρομο για την αντιμετώπιση παρόμοιων καταστάσεων στο μέλλον. 4.8.Κρέας Αλόγου αντί για Μοσχαρίσιο Στις 15 Ιανουαρίου 2013, οι Αρχές της Ιρλανδίας εξέδωσαν δελτίο τύπου αναφέροντας ότι οι εργαστηριακές αναλύσεις σε ορισμένα προϊόντα και παρασκευάσματα με βάση το κρέας, ανάμεσα στα οποία συμπεριλαμβάνονταν και μπιφτέκια από βοδινό κρέας, έδειξαν ότι αυτά περιείχαν DNA αλόγου. Σύμφωνα με τα στοιχεία, τα οποία δημοσιεύτηκαν στη σχετική ιστοσελίδα της Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων της Ιρλανδίας ( επρόκειτο για προϊόντα με βάση το κρέας, τα οποία είχαν παραχθεί από τις επιχειρήσεις Silvercrest Foods και Liffey Meats Ltd στην Ιρλανδία και Anglo Beef Processors t/a Dalepak Foods Hambleton DC στο Ηνωμένο Βασίλειο (ΕΦΕΤ, 2013). Τα παραπάνω προϊόντα είχαν διακινηθεί σε Ιρλανδία και Ηνωμένο Βασίλειο από τις αλυσίδες λιανικής Tesco, Lidl, Aldi, Dunnes Stores και Iceland (ΕΦΕΤ,2013). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν δεν υποδηλώνουν κίνδυνο για την ασφάλεια των τροφίμων ή 87

88 πρόβλημα δημόσιας υγείας, εφόσον τα ζώα έχουν εκτραφεί σύμφωνα με τους κανονισμούς ασφαλείας τροφίμων, αλλά μάλλον ήταν κυρίως θέμα παραπλανητικής σήμανσης. Κάποιες επιχειρήσεις εκμεταλλεύτηκαν τις αδυναμίες του συστήματος, εις βάρος τόσο των νόμιμων επιχειρήσεων όσο και των καταναλωτών. Θεωρήθηκε πως το οικονομικό κέρδος ήταν πίσω από αυτή την παράνομη δραστηριότητα, δεδομένου ότι το κρέας αλόγου είναι πολύ φθηνότερο από άλλα κρέατα, όπως το βόειο κρέας σε ορισμένες χώρες. Η βιομηχανία μεταποίησης τροφίμων της Ευρώπης αντιμετωπίζει μια κρίση εμπιστοσύνης από τους καταναλωτές ( Ως ανταπόκριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την υγεία, στις αρχές Μαρτίου 2013, ανακοινώθηκε ένα σχέδιο δράσης πέντε σημείων που προέβλεπε έναν κατάλογο δράσεων που έπρεπε να πραγματοποιηθούν βραχυπρόθεσμα, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Ο σκοπός ήταν να αντιμετωπιστούν οι ελλείψεις που εντοπίστηκαν στον απόηχο του σκανδάλου της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων στην Ευρώπη, που είτε αφορούσαν το σύνολο των κανόνων που εφαρμόζονταν στα διάφορα τμήματα της αλυσίδας, είτε του συστήματος ελέγχου μέσω του οποίου επιβάλλονται οι κανόνες αυτοί ( Από τα αποτελέσματα των σχετικών ερευνών προέκυψε ότι η παρουσία κρέατος αλόγου σε προϊόντα που περιείχαν βόειο κρέας, οφείλονταν στην εσκεμμένη προσθήκη από δόλο (νοθεία). Στα διάφορα προϊόντα και παρασκευάσματα με βάση το κρέας, στα οποία ανιχνεύτηκε ότι περιείχαν κρέας αλόγου, αυτό δεν αναγραφόταν στην επισήμανση, ως όφειλε, όπως ορίζει σχετικά η ενωσιακή νομοθεσία. Σύμφωνα με την οδηγία 2000/13/ΕΚ, η επισήμανση του τροφίμου και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται γι αυτήν δεν πρέπει να οδηγούν σε πλάνη του καταναλωτή, ιδίως ως προς τα χαρακτηριστικά του τροφίμου, συμπεριλαμβανομένης της πραγματικής του φύσης και της ταυτότητάς του. Επιπλέον, στην επισήμανση των προσυσκευασμένων τροφίμων που προορίζονται για τον τελικό καταναλωτή ή για μονάδες ομαδικής εστίασης πρέπει να αναγράφονται όλα τα συστατικά (ΕΦΕΤ,2013). Όπως επίσης αναφέρει και ο ΕΦΕΤ, το θέμα της παρουσίας κρέατος αλόγου σε προϊόντα και παρασκευάσματα κρέατος τα οποία δεν επισημαίνονται ως τέτοια, αποτελεί δόλια πρακτική στην εμπορία τροφίμων και δεν σχετίζεται με την ασφάλεια των προϊόντων αυτών. Το κρέας αλόγου, πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε με σκοπό το οικονομικό όφελος των εταιριών, αφού είναι φθηνότερο σε σχέση με το βόειο (ΕΦΕΤ,2013). Επιπλέον υπήρχαν αμφιβολίες αν τα 88

89 άλογα από τα οποία προέρχονταν το κρέας, είχαν εκτραφεί για κατανάλωση, αλλά και ανησυχία για το ενδεχόμενο τα άλογα να είχαν λάβει αντιβιοτικά ή αντιφλεγμονώδη φάρμακα, όπως η φαινυλοβουταζόνη. Η εκτίμηση επικινδυνότητας που διενήργησαν οι Επίσημες Αρχές την Ιρλανδίας και η οποία βασίστηκε σε έγκυρα, επιστημονικά δεδομένα, αξιολόγησε τους δυνητικούς παράγοντες κινδύνου που αφορούσαν στα συγκεκριμένα προϊόντα (π.χ. μπιφτέκια), και κατέληξε στο ότι δεν αναμενόταν κίνδυνος για την δημόσια υγεία. Όσον αφορά δε στα κατάλοιπα κτηνιατρικών φαρμάκων, όλα τα προϊόντα τα οποία διαπιστώνονται θετικά ως προς την παρουσία DNA αλόγου ελέγχθηκαν παράλληλα και ως προς την παρουσία φαινυλοβουταζόνης (ΕΦΕΤ,2013). Η ουσία φαινυλοβουταζόνη (phenylbutazone) αποτελεί κτηνιατρικό αντιφλεγμονώδες φάρμακο, το οποίο χρησιμοποιείται μόνο για τη θεραπεία αλόγων, τα οποία δεν προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση (για παράδειγμα χορηγείται σε άλογα αγώνων και άλογα που προορίζονται ως κατοικίδια ζώα). Επομένως, η παρουσία της φαινυλοβουταζόνης δεν επιτρέπεται στην διατροφική αλυσίδα και δεν πρέπει να βρίσκεται στα τρόφιμα (ΕΦΕΤ,2013). Στις , η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε Σύσταση προς όλα τα Κράτη-Μέλη αναφορικά με την υλοποίηση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο συντονισμένου προγράμματος ελέγχου με σκοπό να διαγνωστεί η συχνότητα δόλιων πρακτικών στην εμπορία ορισμένων τροφίμων. Το πρόγραμμα αφορά στον καθορισμό δύο παράλληλων ΔΡΑΣΕΩΝ, με χρηματοδότηση κατά 75% από την Ε.Ε., αρχικής χρονικής διάρκειας ενός μηνός. Η πρώτη ΔΡΑΣΗ της Σύστασης της Ε.Ε. αφορά σε ελέγχους DNA αλόγου σε τρόφιμα που αναφέρεται στην ετικέτα τους ότι περιέχουν βόειο κρέας, ανεξάρτητου χώρας προέλευσης ως προς το βόειο κρέας. Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο διενεργήθηκαν τουλάχιστον εργαστηριακές δοκιμές, και για την Ελλάδα, σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ ελήφθησαν τουλάχιστον 208 δείγματα από 331 εγκαταστάσεις που αφορούσαν σε παραγωγικές/μεταποιητικές μονάδες κρέατος, catering, ψυκτικές αποθήκες και επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου. Οι έλεγχοι είχαν αντιπροσωπευτική και αναλογική κάλυψη ανά την επικράτεια. Η δεύτερη ΔΡΑΣΗ της Σύστασης της Ε.Ε. αφορά σε ελέγχους για πιθανή ανίχνευση της ουσίας φαινυλοβουταζόνης σε κρέας αλόγου για ανθρώπινη κατανάλωση, τόσο κατά το στάδιο της πρωτογενούς παραγωγής όσο και κατά την εισαγωγή (στην Ελλάδα δεν λειτουργούν σφαγεία αλόγων) (ΕΦΕΤ, 2013). 89

90 Ο ΕΦΕΤ σε συνεργασία με τη Γενική Διεύθυνση Κτηνιατρικής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) και τις αρμόδιες Διευθύνσεις Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής των Περιφερειακών Ενοτήτων στην επικράτεια, διενήργησαν ελέγχους από την στιγμή γνωστοποίησης της υπόθεσης υλοποιώντας παράλληλα και τη Σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στη χώρα. Σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ (2013), δείγματα τροφίμων βρέθηκαν θετικά ως προς την παρουσία DNA αλόγου. Τα προϊόντα, τα οποία βρέθηκαν θετικά ως προς την παρουσία κρέατος αλόγου δεσμεύτηκαν επίσημα από τις αρμόδιες ελεγκτικές υπηρεσίες και πραγματοποιήθηκε εργαστηριακή ανάλυση για τον προσδιορισμό της ουσίας φαινυλοβουταζόνη από το Γενικό Χημείο του Κράτους. Τη λίστα με τις εταιρείες στις οποίες επιβλήθηκαν τον Νοέμβριο του 2013 πρόστιμα συνολικού ύψους ευρώ για το διατροφικό σκάνδαλο με το κρέας αλόγου, έδωσε στη δημοσιότητα ο ΕΦΕΤ. Πρόκειται για εταιρείες σε προϊόντα των οποίων ανιχνεύτηκε DNA αλόγου και φαινυλοβουταζόνη, ενώ σε μία περίπτωση βρέθηκε και κρέας από μουλάρι. Οι επιχειρήσεις αυτές ήταν οι: Π. Γ. ΝΙΚΑΣ Α.Β.Ε.Ε., ΥΦΑΝΤΗΣ Α.Β.Ε.Ε., ΠΑΣΣΙΑΣ Α.Β.Ε.Ε., Α. ΧΟΥΤΟΣ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Α.Ε.-ΧΟΥΤΟΣ CATERING A.E., ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Τ&Τ FOODS A.E., Ι. ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ & ΑΦΟΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ Ε.Π.Ε.-NOSTIMA, ΑΡΙΣΤΗ ΑΛΛΑΝΤΙΚΑ Α.Β.Ε.Ε., ΝΕΤΙΜ Α.ΜΕΧΜΕΤ, ΑΦΟΙ ΜΠΑΤΑΝΙΑΝ Α.Β.Ε.Ε., ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΑΔΑΣ & ΣΙΑ Α.Β.Ε.Ε., SPECIAL ΕΔΕΣΜΑΤΑ Α.Ε., KRIVEK A.E., SIMONS VLEESWAREN B.V., ΖΗΚΟΥΔΗ Β. Ε.Π.Ε., LeFruMarine S.R.L., SIA GRAVENDALE, VIKTORS RADILOVECS VALDES LOCEKLIS RITAL D, ETS PAUL TOUPNOT CONCERVES VIANDES (ΕΦΕΤ,2013). Ακόμη, σύμφωνα με τον ΕΦΕΤ(2013), η εταιρεία «Μαρινόπουλος ΑΕ» προέβη στην προληπτική ανάκληση/απόσυρση προϊόντων από την ελληνική αγορά. Τα προϊόντα είχαν παραχθεί από τον όμιλο «Comigel», για λογαριασμό της «CARREFOUR». Επιπλέον μετά από σχετικές πληροφορίες περί ανίχνευσης κρέατος αλόγου σε προϊόντα σε καταστήματα της ΙΚΕΑ στην Τσεχία, η εταιρεία ΙΚΕΑ προέβη σε προληπτική διακοπή πωλήσεων των προϊόντων αυτών και στη Ελλάδα. 90

91 Οι εταιρείες γνώριζαν εκ των προτέρων πως χρησιμοποιούσαν κρέας αλόγου στα προϊόντα τους, όπως προκύπτει από τους φακέλους που απέστειλε ο ΕΦΕΤ στις εισαγγελίες, σύμφωνα με τον Σκάι ( Ο ΕΦΕΤ (2013) αναφέρει ότι περισσότεροι από 75 τόνοι αλογίσιου κρέατος έχουν καταναλωθεί στην Ελλάδα χωρίς να το γνωρίζουν οι καταναλωτές. Η εταιρεία ΝΙΚΑΣ σύμφωνα με δημοσίευσή της στον ιστότοπό της ( με αφορμή τα αποτελέσματα του ΕΦΕΤ, αναφορικά με τον εντοπισμό ίχνους DNA αλόγου, προχώρησε σε προληπτική απόσυρση όλων των προϊόντων της σειράς ΝΙΚΑΣ MΟΣΧΑΡΙ από όλα τα σημεία πώλησης στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, «το πρόβλημα αφορά συνολικά τις ευρωπαϊκές διαδικασίες ελέγχου της διατροφικής αλυσίδας». Επίσης, η Tesco, βρετανική αλυσίδα σούπερ μάρκετ, διεξήγαγε ελέγχους για να εξετάσει αν τα προϊόντα της με μπιφτέκι περιείχαν κρέας αλόγου. Οι έλεγχοι αυτοί είχαν παραγγελθεί αφού η γαλλική εταιρεία Comigel απέσυρε όλα τα προϊόντα τους από το σούπερ μάρκετ της εγείροντας ανησυχίες σχετικά με το τι ήταν στο κρέας. Τα Burgers βρέθηκαν να περιέχουν έως και 60% στις περισσότερες περιπτώσεις, και κάποιες μέχρι και 100%, DNA αλόγου. Τα μπιφτέκια παρασκευάζονταν σε ένα γαλλικό εργοστάσιο όπου αναμιγνύονταν κρέας αλόγου και βοδινού (Asher & Casril, 2013). Οι καταναλωτές έχουν εκφράσει την ανησυχία τους σχετικά με παραπλανητικές ετικέτες προϊόντων που περιείχαν κρέας αλόγου ή γαϊδουριού στα ράφια των σούπερ μάρκετ (Verbeke Wim, 2013). Οι περισσότεροι καταναλωτές δεν καταφέρνουν να διακρίνουν μεταξύ διαφορετικών τύπων κινδύνου, και όλα τα κρέατα γίνονται εύκολα αντιληπτά ως εξίσου επικίνδυνα όταν προκύπτουν προβλήματα οπουδήποτε στον τομέα του κρέατος. Μια απάτη με έναν τύπο κρέατος εύκολα συγχέεται με τον κίνδυνο των καταλοίπων ή της βακτηριακής μόλυνσης ενός άλλου είδους κρέατος. Προηγούμενες διατροφικές κρίσεις έχουν δείξει ότι τέτοια γεγονότα οδηγούν τους καταναλωτές να απομακρύνονται από το κρέας, αντί να αντικαταστήσουν τον έναν τύπο κρέατος με έναν άλλο (Verbeke Wim, 2013). Το πρόσφατο διατροφικό σκάνδαλο των μεταποιημένων τροφίμων που βρέθηκαν να περιέχουν κρέας αλόγου, πρώτα στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία και αργότερα σε 91

92 ολόκληρη την Ευρώπη, όχι μόνο έχει μειώσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών, αλλά απειλεί να υπονομεύσει τις μεγάλες και επιτυχημένες βιομηχανίες τροφίμων της Ευρώπης (EFFAT, 2013). Μέλη της Επιτροπής Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίμων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συζήτησαν το θέμα με τον Γενικό Διευθυντή Υγείας και Προστασίας των Καταναλωτών και της Υπηρεσίας Ασφάλειας των Τροφίμων, με επίμονα παραγγέλματα για την αύξηση της ανιχνευσιμότητας, τον έλεγχο, τη σήμανση και τις κυρώσεις για τη διασφάλιση της ασφάλειας των επεξεργασμένων τροφίμων (EFFAT, 2013). Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Τροφίμων, Γεωργίας και Συνδικάτων Τουρισμού (European Federation of Food, Agriculture and Tourism Trade Unions-EFFAT) συμφωνεί ότι η πλήρης ιχνηλασιμότητα των τροφίμων όσον αφορά τον τόπο προέλευσης, τις κοινωνικές συνθήκες, τα ζωικά ή φυτικά είδη, καθώς και την παρουσία των βιομηχανικών και άλλων τεχνητών συστατικών θα πρέπει να ενισχυθούν περισσότερο, μαζί με την ειλικρινή σήμανση και το υπεύθυνο marketing (EFFAT, 2013). Οι εργαζόμενοι της βιομηχανίας τροφίμων και ποτών της EFFAT απαιτούν μια υπεύθυνη βιομηχανία τροφίμων και ποτών της ΕΕ που μπορεί να ικανοποιήσει την επιθυμία των καταναλωτών για υγιεινά τρόφιμα στην αγορά και έτσι να εξασφαλίζεται η ανταγωνιστικότητα, η σταθερότητα καθώς και η βιωσιμότητα του κλάδου (EFFAT, 2013). 4.9.Άλλα Διατροφικά Σκάνδαλα Το 2006, διοχετεύτηκαν ακατάλληλα αγγλικά τυριά στην κοινοτική αγορά. Πιο συγκεκριμένα, γαλακτοκομική μονάδα στην Αγγλία ελέγχθηκε από την αρμόδια Υπηρεσία της ΕΕ και διαπιστώθηκε ότι διέθετε στην κοινοτική αγορά τεράστιες ποσότητες τυριών χρησιμοποιώντας ακατάλληλες πρώτες ύλες για ανθρώπινη κατανάλωση. Επίσης, Το 2007, η βρετανική σοκολατοποιία Cadbury υποχρεώνεται σε ανάκληση ενός εκατομμυρίου τεμαχίων σοκολάτας που είχαν παρασκευαστεί με αυγά μολυσμένα με σαλμονέλα. Η αντιμετώπιση της μόλυνσης, που έπληξε 30 ανθρώπους, κόστισε στην εταιρεία 30 εκατομμύρια στερλίνες ( Ακόμη, το 2008, η μόλυνση κρεάτων με λιστερίαση σε εργοστάσιο συσκευασίας στο Τορόντο του Καναδά προκαλεί το θάνατο 23 ανθρώπων (από 57 επιβεβαιωμένα κρούσματα). Η λιστερίαση πλήττει το νευρικό σύστημα και μπορεί να προκαλέσει μηνιγγίτιδα ( 92

93 Ένα ακόμη διατροφικό σκάνδαλο που έπληξε την αγορά, παρουσιάστηκε το 2005, όπου στις 15 Μαρτίου η γαλακτοβιομηχανία ΦΑΓΕ απέσυρε γιαούρτια Total από την αγορά, στα οποία είχε εμφανιστεί «επιφανειακή μούχλα». Υπήρξαν χιλιάδες καταγγελίες από αγοραστές στην εταιρεία καθώς και εκατοντάδες καταγγελίες στον ΕΦΕΤ. Το θέμα γνωστοποιήθηκε από τον ΕΦΕΤ στην γαλακτοβιομηχανία την 1η Μαρτίου, και της επιβλήθηκε πρόστιμο ευρώ καθώς, σύμφωνα με το Υπουργείο Ανάπτυξης, «δεν προέβη άμεσα σε ανακοίνωση προς το καταναλωτικό κοινό για το πρόβλημα που δημιουργήθηκε». Ακόμη, το 2006 το ινδικό επικίνδυνο πιπέρι που ταξίδεψε στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας, ήταν ένα ακόμη διατροφικό σκάνδαλο. Ο ΕΦΕΤ, μέσω του Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης για τα Τρόφιμα και τις Ζωοτροφές, ανακοίνωσε ότι ενημερώθηκε για τη διακίνηση από την Ελλάδα, στην Ελβετία και τη Γερμανία κόκκινου πιπεριού ινδικής προέλευσης που εισήχθη από ελληνική εταιρεία, το οποίο περιείχε τις χρωστικές Sudan 1 και Sudan 4 ( Οι χρωστικές ουσίες Σουδάν είναι κόκκινες χρωστικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για το χρωματισμό διαλυτών, ελαίων, κεριών, βενζίνης και στιλβωτικών ουσιών παπουτσιών και πατωμάτων. Είχαν ανιχνευθεί σε σκόνη τσίλι που εισήχθη στην ΕΕ από την Ινδία από το 2003 ως το 2005 και πρόσφατα σε φοινικέλαιο από την Ινδία στο Ηνωμένο Βασίλειο (2005). Έχουν βρεθεί επίσης σε διάφορα τρόφιμα που περιέχουν την προαναφερθείσα σκόνη τσίλι ( Οι χρωστικές ουσίες Σουδάν δεν επιτρέπεται να προστίθενται σε τρόφιμα στην ΕΕ. Το Σουδάν κόκκινο 1 δεν αποτελεί φυσικό συστατικό στα τρόφιμα και έχει ταξινομηθεί ως καρκινογόνος ουσία από τη Διεθνή Επιτροπή Μελετών για τον Καρκίνο. Το Σουδάν 4 θεωρείται επίσης μια γενοτοξική καρκινογόνος ουσία και η παρουσία της, σε οποιοδήποτε επίπεδο, δεν επιτρέπεται για κανένα λόγο στα τρόφιμα στην ΕΕ ( Άλλοι διατροφικοί κίνδυνοι που έχουν παρατηρηθεί στα τρόφιμα είναι οι μυκοτοξίνες οι οποίες συναντώνται σε ξηρούς καρπούς, ξερά φρούτα και σιτηρά, και ενδέχεται να περιέχουν καρκινογόνους παράγοντες. Επίσης, τα νιτρικά και νιτρώδη, που χρησιμοποιούνται (π.χ. σε φρούτα, λαχανικά, κρεατοσκευάσματα, αλλάντικά) για την παρεμπόδιση ανάπτυξης μικροοργανισμών αλλά και ως λίπασμα, σε υπερβολικές ποσότητες εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία του καταναλωτή. Επιβλαβή για την υγεία, μπορεί να είναι και οι 93

94 χρωστικές και κάποια πρόσθετα που υπάρχουν σε συσκευασμένα τρόφιμα και μπαχαρικά τα οποία χρησιμοποιούνται για να συντηρούνται καλύτερα και να έχουν καλύτερο χρώμα. Ακόμη, ορισμένες εταιρείες τροφίμων χαρακτηρίζουν τα προϊόντα τους ως «βιολογικά» με σκοπό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του αγοραστικού κοινού, όμως δεν πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις που έχει ένα αυθεντικό βιολογικό προϊόν. Οργανώσεις για την προστασία των καταναλωτών και ελεγκτές τροφίμων, συνήθως παρακολουθούν τέτοιες αθέμιτες πρακτικές. Τον Φεβρουάριο του 2013, οι γερμανικές αρχές εστίασαν τους ελέγχους τους σε 150 εκτροφεία τα οποία διοχέτευαν στην αγορά αυγά αμφισβητούμενης ποιότητας τα οποία πωλούνταν στο εμπόριο ως «βιολογικά», χωρίς να πληρούν τις στοιχειώδεις προδιαγραφές για να χαρακτηριστούν ως τέτοια ( Επίσης, τον Ιανουάριο του 2014 ο ΕΦΕΤ (Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων) επέβαλε πρόστιμα συνολικού ύψους ευρώ σε 63 επιχειρήσεις τροφίμων από τη διαπίστωση παραβάσεων της κείμενης νομοθεσίας. Τα πρόστιμα αφορούσαν σε παραβάσεις επιχειρήσεων τροφίμων για κατοχή και διάθεση μη ασφαλών (ακατάλληλων για κατανάλωση τροφίμων), μη κανονικών τροφίμων, νοθευμένων τροφίμων, τροφίμων μη συμμορφούμενων στις προδιαγραφές της νομοθεσίας περί καταλληλότητας και κανονικότητας. Ακόμη, σχετίζονταν με την παραπλάνηση του καταναλωτή, το ανεπαρκές επίπεδο υγιεινής των χώρων και του εξοπλισμού, καθώς και τη μη εφαρμογή συστημάτων αυτοελέγχου ( 94

95 Κεφάλαιο 5: Τρόποι Αντιμετώπισης των Διατροφικών Σκανδάλων 5.1.Εισαγωγή Η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου τροφίμων οδήγησε σε αύξηση της πολυπλοκότητας της αλυσίδας τροφίμων και σε σοβαρές ανησυχίες για την εμφάνιση των κινδύνων γα την ασφάλεια τροφίμων. Η περιβαλλοντική ρύπανση και οι αστοχίες στον περιορισμό της μόλυνσης των τροφίμων από περιβαλλοντικούς ρυπαντές ή από συνήθεις πρακτικές παραγωγής και επεξεργασίας, ενίσχυσαν την ανησυχία των πολιτών για τους κινδύνους από την κατανάλωση τροφίμων (Σαριδάκης, 2007). Η εμπειρία από τις διατροφικές κρίσεις είναι ότι οι κίνδυνοι εντοπίζονται σε στάδια, που βρίσκονται μακριά από το σημείο εισαγωγής τους, όπου ο περιορισμός τους είναι αδύνατος. Οι εμπορικές συνέπειες για τις βιομηχανίες τροφίμων είναι μεγάλες. Η ανάγκη για επικοινωνία και πληροφόρηση για την προέλευση των τροφίμων και τις συνθήκες που μπορεί να επηρεάσουν την ασφάλεια τροφίμων για τον έγκαιρο εντοπισμό των κινδύνων και τον έλεγχό τους πλησιέστερα στην πηγή εισαγωγής τους τόσο για τις αρχές και επιχειρήσεις όσο και για τους καταναλωτές γίνεται περισσότερο επιτακτική (Σαριδάκης, 2007). Το σκάνδαλο με τη μελαμίνη οδήγησε μεγάλες φίρμες, όπως η Cadbury, η Lipton, η Kraft και η Mars, να ανακαλέσουν μολυσμένα γλυκά και μπισκότα σε ορισμένες αγορές. Η σημερινή εποχή είναι μια «παγκόσμιου κινδύνου» τροφική αλυσίδα, δεδομένου ότι οι κρίσεις ασφάλειας των τροφίμων διαθέτουν ασαφείς συνέπειες για τη δημόσια υγεία, λόγω της αβεβαιότητας της μετάδοσης, καθώς και την ευκολία τους να εξαπλωθούν πέρα από εθνικά σύνορα (Jiani Yan, 2011). Με την παγκοσμιοποίηση, τα εμπορεύματα και τα προϊόντα μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα μεταξύ των περιφερειών και χωρών. Ως εκ τούτου, το πρόβλημα της ασφάλειας των τροφίμων δεν είναι πλέον περιφερειακό ή εθνικό ζήτημα, αλλά παγκόσμιο (Ho, 2011). Στην περίπτωση του διατροφικού σκανδάλου με το βακτήριο E.coli, oι άνθρωποι στην Ευρώπη είχαν προειδοποιηθεί να μην τρώνε αγγούρια μέχρι δοκιμές να εντοπίσουν την πηγή 95

96 του θανατηφόρου βακτηρίου. Ο φόβος εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και αρκετοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους (Ho, 2011). Αν και οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν τις πιο αυστηρές προδιαγραφές και διαδικασίες ελέγχου για την ασφάλεια των τροφίμων τους, ακόμα δεν μπορούν να αποφύγουν αυτό το είδος της κρίσης (Jiani Yan, 2011). Η ασφάλεια των τροφίμων είναι ένα σημαντικό ζήτημα που ακόμα δεν έχει επιλυθεί τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες (Dellios, Yang and Yilmaz, 2009). Πολλές χώρες έχουν συνεργαστεί με διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), o Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (WTO), για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας ανησυχίας για την ασφάλεια των τροφίμων στον απόηχο των διατροφικών σκανδάλων. Ακόμη, στην Κίνα, όσον αφορά τα πρόσφατα σκάνδαλα της ασφάλειας των προϊόντων και των τροφίμων, οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται εκεί, αντιμετώπισαν δυσκολίες στη διατήρηση της ποιότητας σε όλη την αλυσίδα εφοδιασμού. Όπως αναφέρει ο Jiani Yan (2011), το σκάνδαλο με τη μελαμίνη στο γάλα έβλαψε σοβαρά την κινεζική βιομηχανία γαλακτοκομικών προϊόντων. Παρά το γεγονός ότι η Κίνα έχει την Διοίκηση Ποιότητας, Εποπτείας, Ελέγχου και Καραντίνας (Administration of Quality, Supervision, Inspection, and Quarantine - AQSIQ), έναν πρωτεύον φύλακα ασφάλειας, οι κανόνες ανάκλησης της Κίνας δεν ακολουθούνταν ούτε ενισχύονταν, και επιπλέον η χώρα είχε ασυνεπή πρότυπα για τα πρόσθετα τροφίμων πριν από το σκάνδαλο της μελαμίνης (Jiani Yan, 2011). Πλέον, ο νέος νόμος της ασφάλειας των τροφίμων της Κίνας που τέθηκε σε ισχύ στις 1 Ιουνίου του 2009, σχεδιάστηκε για να σκληρύνει τους κανόνες ανάκλησης και των προτύπων ασφάλειας των τροφίμων της Κίνας, να βελτιώσει την παρακολούθηση και την εποπτεία, καθώς και να αυξήσει τα πρόστιμα και τις ποινές (Jiani Yan, 2011). Η ασθενής παράλειψη της τοπικής παραγωγής γαλακτοκομικών προϊόντων λόγω της διαφθοράς ήταν ένας άλλος παράγοντας που συνέβαλε σε αυτήν την κρίση (DeLaurentis, 2009). Η κινεζική κυβέρνηση τιμώρησε σκληρά τους δράστες του σκανδάλου με τη μελαμίνη και εφάρμοσε νέες ρυθμίσεις ασφάλειας, ώστε να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη στην τοπική βιομηχανία γαλακτοκομικών προϊόντων (Jiani Yan, 2011). Για τη διάσωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών, είναι σημαντικό για τις εταιρείες να κάνουν νέες προσπάθειες για τη διασφάλιση της ποιότητας. Επίσης, οι μάνατζερ θα πρέπει 96

97 να οικοδομήσουν μια πιο δημοκρατική, διαφανή και ηθική διαχείριση των αλυσίδων εφοδιασμού για την επίτευξη του σωστού ελέγχου της ποιότητας (Jiani Yan, 2011). H προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τη φυσική ασφάλεια των καταναλωτών άρχισε τη δεκαετία του '70. Επί μακρό διάστημα όμως η προσπάθεια αυτή επικαλύφθηκε από άλλες κοινές πολιτικές. Πρόκειται για οδηγίες και κανονισμούς οι οποίες γίνονται ολοένα και πιο προστατευτικές για τον καταναλωτή και επιδιώκουν την καλύτερη ενημέρωσή του. Άλλες νομοθετικές πράξεις στοχεύουν ειδικά στην ανθρώπινη υγεία και συγκεκριμένα στην ασφάλεια των τροφίμων για την προστασία του καταναλωτή (Μούσης, 2011). Η ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία για την ασφάλεια τροφίμων χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή μιας σειράς αρχών, ευθυνών και λεπτομερών κανόνων που υποχρεώνουν όλες τις επιχειρήσεις, άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενες στην αλυσίδα τροφίμων να επανεξετάσουν συνολικά τις διαδικασίες τους, την κατανομή των πόρων και την πολιτική τους σχετικά με την ασφάλεια τροφίμων (Σαριδάκης, 2007). 5.2.Τρόποι Αντιμετώπισης από τους Κρατικούς Φορείς Διεθνής Κοινότητα Η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα της ασφάλειας για τα τρόφιμα, έχει ευαισθητοποιηθεί και έχει προχωρήσει στην υποχρεωτική επιβολή μέτρων στην βιομηχανία τροφίμων με στόχο την παραγωγή και διακίνηση ασφαλών προϊόντων. Είναι απαραίτητο, κάθε βιομηχανία τροφίμων να υιοθετεί τα μέτρα αυτά και να θεωρεί την ασφάλεια τροφίμων, πέρα από υποχρεωτική, ως αναπόσπαστο μέρος των ποιοτικών χαρακτηριστικών των τροφίμων. Υιοθετώντας λοιπόν και αντιμετωπίζοντας την εφαρμογή ενός πρότυπου συστήματος ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων (π.χ. HACCP) με τη δέουσα σοβαρότητα, θα μπορέσει να επιτύχει τον τελικό της στόχο, δηλαδή την ασφάλεια των τροφίμων (Τζιά,Τσιαπούρης, 1996). 97

98 FAO/WHO- Codex Alimentarious Το 1963, οι FAO (Food and Agriculture Organization) και WHO (World Health Organization) ίδρυσαν την Επιτροπή του Codex Alimentarius με σκοπό την προστασία της υγείας των καταναλωτών και τη διασφάλιση σωστών πρακτικών στο διεθνές εμπόριο τροφίμων ( Λευκό Βιβλίο Στις 12 Ιανουαρίου 2000 ολοκληρώνεται το Λευκό Βιβλίο της Ασφάλειας των Τροφίμων (White Paper on Food Safety) το οποίο θέτει τις βάσεις για μια νέα πολιτική τροφίμων. Αυτό αποτελείται από μια σύγχρονη και επικαιροποιημένη νομοθεσία με συνεκτικούς και διαφανείς κανονισμούς, ισχυροποιημένους ελέγχους από το αγρόκτημα στο τραπέζι, και αυξημένη δυνατότητα για ένα συμβουλευτικό διεπιστημονικό σύστημα με σκοπό την εγγύηση ενός υψηλού επιπέδου διαφύλαξης της ανθρώπινης υγείας και προστασίας του καταναλωτή. Σύμφωνα με το Λευκό Βιβλίο, οι καταναλωτές πρέπει να προμηθεύονται ασφαλή προϊόντα από μια μεγάλη ποικιλία τροφίμων προερχόμενη από όλα τα Κράτη Μέλη. Η Τροφική Παραγωγική Αλυσίδα γίνεται όλο και περισσότερο περίπλοκη και ο κάθε κρίκος της πρέπει να είναι τόσο στέρεος όσο και ο άλλος εφόσον η υγεία των καταναλωτών πρέπει να προστατευθεί. Αυτή η αρχή θα πρέπει να εφαρμόζεται και να ακολουθείται είτε ένα τρόφιμο παράγεται μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση είτε εισάγεται από τρίτες χώρες. Η αποτελεσματική πολιτική της ασφάλειας τροφίμων απαιτεί την εκτίμηση και παρακολούθηση των κινδύνων στους οποίους εκτίθεται ο καταναλωτής από τις πρώτες ύλες, τις πρακτικές εκτροφής και τις δραστηριότητες κατά την επεξεργασία τους. Απαιτεί τη λήψη αποτελεσματικών ρυθμιστικών μέτρων για τον έλεγχο των κινδύνων αλλά και την εφαρμογή των ελεγκτικών μηχανισμών για την παρακολούθηση και την επιβολή τους. Κάθε κομμάτι της διαδικασίας αυτής θα πρέπει να λειτουργεί σαν να επρόκειτο να εφαρμοσθούν τα υψηλότερα δυνατά πρότυπα ασφάλειας των τροφίμων (Τυρπένου, 2008). 98

99 5.2.2.Ευρωπαϊκή Ένωση Ασφάλεια των τροφίμων: γενικοί κανόνες & RAPEX Η πολιτική ασφάλειας τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποσκοπεί στην προστασία της υγείας και των συμφερόντων των καταναλωτών, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, η Ένωση φροντίζει να θεσπίζει και να απαιτεί την τήρηση των υγειονομικών κανόνων για τα γεωργικά προϊόντα και τα τρόφιμα, των κανόνων υγείας και καλής μεταχείρισης των ζώων, της υγείας των φυτών και της πρόληψης των κινδύνων μόλυνσης από εξωτερικές ουσίες. Επίσης διευκρινίζει τους κανόνες για τη σωστή επισήμανση των εν λόγω γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων. Η πολιτική αυτή μεταρρυθμίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2000 με βάση την προσέγγιση που επονομάζεται «από το αγρόκτημα στο τραπέζι». Ο υψηλός βαθμός ασφάλειας των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων που διατίθενται στο εμπόριο εντός της Ένωσης εξασφαλίζεται ακόμη σε όλα τα στάδια της αλυσίδας παραγωγής και διανομής. Αυτή προσπάθεια αφορά τόσο τα τρόφιμα που παράγονται εντός της Ένωσης, όσο και αυτά που εισάγονται από τρίτες χώρες ( Η Ευρωπαϊκή Νομοθεσία εξασφαλίζει υψηλή και ομοιόμορφη προστασία της υγείας και ασφάλειας των καταναλωτών. Τα προϊόντα που κυκλοφορούν στην εσωτερική αγορά υπόκεινται σε γενικές απαιτήσεις ασφάλειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί και συμμετέχει στη λειτουργία ευρωπαϊκού δικτύου των αρχών που είναι αρμόδιες στα κράτη μέλη για την ασφάλεια των προϊόντων ( Η λειτουργία του δικτύου αυτού αναπτύσσεται σε συντονισμό με τις άλλες υφιστάμενες ευρωπαϊκές διαδικασίες, ιδίως το Σύστημα Ταχείας Ανταλλαγής Πληροφοριών (RAPEX), που είναι ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για τα προϊόντα που εγκυμονούν υψηλούς κίνδυνους για τους καταναλωτές. Χάρη στο σύστημα RAPEX τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Επιτροπή μπορούν να παίρνουν τα αρμόζοντα επείγοντα μέτρα όταν διαπιστώνεται ότι ένα συγκεκριμένο καταναλωτικό προϊόν παρουσιάζει έναν οξύ και άμεσο κίνδυνο για την υγεία ή τη σωματική ασφάλεια των καταναλωτών. Διαχειριζόμενο από την Eπιτροπή, το σύστημα αυτό επέτρεψε την απόσυρση από την αγορά επικίνδυνων 99

100 τροφίμων. Το σύστημα ταχείας ανταλλαγής πληροφοριών δεν μπορεί, όμως, να λειτουργήσει αποτελεσματικά, εάν τα κράτη μέλη δεν το εφαρμόζουν αμέσως μόλις υπάρξει υπόνοια κινδύνου. Αυτό συνέβη τον Ιούνιο 1999, όταν το Βέλγιο παρέβη τις κοινοτικές υποχρεώσεις του και δεν ειδοποίησε αμέσως την Επιτροπή και τα άλλα κράτη μέλη για την παρουσία διοξίνης σε τρόφιμα και ζωοτροφές. Το πρόγραμμα δράσης στον τομέα της δημόσιας υγείας στοχεύει, μεταξύ άλλων, να ενισχύσει την ικανότητα ταχείας και συντονισμένης αντίδρασης όταν η υγεία απειλείται μέσα στην ΕΕ [Απόφαση 1350/2007] (Μούσης, 2011) Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) Η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (European Food Safety Authority- EFSA) ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2002, μετά από μια σειρά διατροφικών σκανδάλων στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ως ανεξάρτητη πηγή επιστημονικών συμβουλών και επικοινωνίας για τους κινδύνους που συνδέονται με την τροφική αλυσίδα. Η EFSA δημιουργήθηκε ως μέρος ενός συνολικού προγράμματος για τη βελτίωση της ασφάλειας των τροφίμων στην ΕΕ, την εξασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών, καθώς και την αποκατάσταση και διατήρηση της εμπιστοσύνης στην τροφική αλυσίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( Σύστημα RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) Το σύστημα RASFF ή Σύστημα Έγκαιρης Προειδοποίησης για τα τρόφιμα και τις Ζωοτροφές προέκυψε από την ανάγκη των αρμόδιων αρχών ελέγχου των τροφίμων και ζωοτροφών της Ευρωπαϊκής Ένωσης να μπορούν να επικοινωνούν και να ανταλλάσσουν πληροφορίες γρήγορα και αποτελεσματικά όταν εντοπίζεται κίνδυνος (φυσικός, χημικός, βιολογικός) για τη δημόσια υγεία. Με αυτόν τον τρόπο, οι χώρες μπορούν να αναλάβουν ταχεία και συντονισμένη δράση για την αποτροπή κινδύνων που αφορούν την ασφάλεια των τροφίμων πριν εμφανιστεί κίνδυνος βλάβης στην υγεία των καταναλωτών. Το σύστημα αυτό αποτελείται από ένα δίκτυο με σημεία επαφής σε όλες τις χώρες και τους οργανισμούς που 100

101 είναι μέλη του RASFF. Λειτουργεί σε εικοσιτετράωρη βάση για τη διασφάλιση της αποστολής, της λήψης και της απάντησης επειγουσών κοινοποιήσεων στο συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα ( Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δείχνει ότι, χάρη στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ για τα τρόφιμα και τις ζωοτροφές (RASFF), πολλοί κίνδυνοι για την ασφάλεια των τροφίμων έχουν αποφευχθεί ή μειωθεί, ενώ οι έλεγχοι ασφάλειας εξασφαλίζουν την ασφάλεια των τροφίμων ( Επομένως, το σύστημα RASFF διαδραματίζει βασικό ρόλο στην εξασφάλιση της ασφάλειας «από το αγρόκτημα έως το τραπέζι» με την ενεργοποίηση της ταχείας αντίδρασης, όταν εντοπιστεί κάποιος κίνδυνος όσον αφορά την ασφάλεια τροφίμου Ε.Φ.Ε.Τ. (Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων) Ο Ε.Φ.Ε.Τ. ή αλλιώς «Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων» συστάθηκε στην Ελλάδα με τον νόμο 2741/ΦΕΚ 199/ Είναι Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) και τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ( Οι αρμοδιότητες του Ενιαίου Φορέα Ελέγχου Τροφίμων είναι να καθορίζει τις προδιαγραφές ποιότητας τις οποίες πρέπει να πληρούν τα προσφερόμενα στην κατανάλωση τρόφιμα και οι πρώτες ή πρόσθετες ύλες που προορίζονται για προσθήκη σε τρόφιμα με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας και την αποφυγή της εξαπάτησης των καταναλωτών. Ακόμη, να καθορίζει τα πρότυπα και τις αρχές στις οποίες θα πρέπει να στηρίζεται η μελέτη και εφαρμογή των συστημάτων παραγωγής υγιεινών προϊόντων, σύμφωνα με την νομοθεσία, από τις επιχειρήσεις τροφίμων και τις προδιαγραφές για τους επιστήμονες που θα ασχοληθούν με την εγκατάσταση τέτοιων συστημάτων στις επιχειρήσεις τροφίμων, καθώς και με το προσωπικό που θα εργαστεί στα εργαστήρια ποιοτικού ελέγχου τροφίμων στις επιχειρήσεις τροφίμων. Επικυρώνει ή ορίζει τους κανόνες ορθής υγιεινής πρακτικής και ελέγχει την τήρηση των κανόνων αυτών, οι οποίοι αποτελούν και προϋπόθεση για την 101

102 ίδρυση και λειτουργία κάθε επιχείρησης τροφίμων, και τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται για να είναι τα τρόφιμα ασφαλή και υγιεινά. Επιπλέον, τηρεί μητρώο επιχειρήσεων τροφίμων και καθορίζει τα προγράμματα ελέγχων που διενεργούνται από τις υπηρεσίες του ή από άλλες αρχές και υπηρεσίες. Διενεργεί ελέγχους σε όλα τα στάδια μετά την πρωτογενή παραγωγή καθώς και στα υλικά και αντικείμενα που έρχονται σε επαφή με τα τρόφιμα. Διεξάγει επιθεωρήσεις που περιλαμβάνουν τον έλεγχο των πρώτων και πρόσθετων υλών, τον έλεγχο της τήρησης των τεχνολογικών παραμέτρων που απαιτούνται κατά την νομοθεσία από τις επιχειρήσεις τροφίμων, της επισήμανσης των τροφίμων, κ.λπ.. Συμμετέχει στα αρμόδια όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Διεθνών Οργανισμών για τη διαμόρφωση των σχετικών με τις αρμοδιότητές του αποφάσεων. Επίσης, μεριμνά για την προσαρμογή και συμμόρφωση προς οδηγίες, αποφάσεις κανονισμούς και συστάσεις, που εκδίδονται από τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή άλλους Διεθνείς Οργανισμούς. Φροντίζει για την εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων, που σχετίζονται με το αντικείμενό του, συνεργάζεται με φορείς με συναφές αντικείμενο για το σκοπό αυτόν και εισηγείται προτάσεις για τη λήψη νομοθετικών ή άλλων μέτρων σε θέματα της αρμοδιότητός του. Τέλος, μεριμνά για τη συνεχή ενημέρωση, επιμόρφωση και εκπαίδευση του προσωπικού του για τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις εξελίξεις στις νέες νομοθεσίες, καθώς και του καταναλωτή σε θέματα ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων ( 5.3.Τρόποι Αντιμετώπισης από τις Επιχειρήσεις Τα σχετικά διατροφικά σκάνδαλα που ανακύπτουν κατά καιρούς έχουν προκαλέσει ανυπολόγιστες οικονομικές ζημιές στους κλάδους που εμπλέκονται με την παραγωγή τροφίμων. Η ζημιά που υφίσταται η μονάδα παραγωγής μπορεί να είναι τόσο άμεση όσο και έμμεση. Θα μπορούσε για παράδειγμα να είναι η υποχρέωση καταβολής αποζημιώσεων προς τους παθόντες, δυσφήμιση του ονόματος της εταιρίας, δραστική μείωση των πωλήσεων των προϊόντων της καθώς και μεγάλες δαπάνες για την αποκατάσταση της καλής εικόνας της εταιρίας. (Αμβροσιάδης, 2005). 102

103 Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις τροφίμων οφείλονται στο μικρό μέγεθος και στην έλλειψη συνεργιών και υποστήριξης, στην πολλαπλότητα προμηθειών/προμηθευτών, στην έλλειψη ή δυσκολία πρόσβασης σε διαθέσιμα δεδομένα, στην μη διαθεσιμότητα δε δομένων, στον πληθωρισμό των πιστοποιητικών και αναφορών δοκιμών, στην επακόλουθη αύξηση του κόστους από το μη καταμερισμό ευθυνών, την έλλειψη επαρκούς εμπιστοσύνης σε πιστοποιητικά και τον πολλαπλασιασμό των κινδύνων και της διακινδύνευσης (Σαριδάκης, 2007). Οι επιχειρήσεις της αλυσίδας τροφίμων που παράγουν ή διακινούν ζωοτροφές, πρώτες ύλες τροφίμων ή τρόφιμα οφείλουν να διασφαλίζουν το ενδεδειγμένο επίπεδο ελέγχου των κινδύνων για την ασφάλεια τροφίμων και να παρέχουν προϊόντα με το αποδεκτό επίπεδο κινδύνου. Βασικό επομένως μέλημα κάθε μονάδας παραγωγής τροφίμων, είναι η πρόληψη της εμφάνισης τέτοιων περιστατικών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εφαρμογή ενός λειτουργικού και αξιόπιστου συστήματος διασφάλισης της υγιεινής αξίας των τροφίμων όπως είναι το HACCP, το ISO ή άλλα πρότυπα συστήματα διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων. Σήμερα πολλές επιχειρήσεις τροφίμων, άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενες στην αλυσίδα τροφίμων, εφαρμόζουν συστήματα διαχείρισης της ασφάλειας τροφίμων (ΣΔΑΤ) ώστε να παραδίδουν τρόφιμα με αποδεκτά όρια ασφάλειας (Σαριδάκης, 2007). Κάθε βιομηχανία όμως εκτός από την παραγωγή όσο το δυνατό ασφαλέστερων τροφίμων θα πρέπει να ορίσει και τον τρόπο αντίδρασής της σε περιπτώσεις που, παρά τα μέτρα που λαμβάνει, παρουσιαστούν μη ασφαλή τρόφιμα που μπορούν να βλάψουν την υγεία του καταναλωτή. Ο τρόπος διαχείρισης μιας διατροφικής κρίσης όταν αυτή συμβεί εντός της βιομηχανίας, μπορεί να αντιμετωπιστεί με διορθωτικές ενέργειες. Όταν όμως, παρά τους ελέγχους, τα επισφαλή αυτά τρόφιμα διατεθούν προς κατανάλωση, τότε θα πρέπει να γίνει πλήρης ενημέρωση του καταναλωτή για το πρόβλημα αυτό και όχι να συγκαλυφθεί το γεγονός ή να αποκρυφτεί η αλήθεια. Η ανάκληση των προϊόντων μπορεί να γίνει με την ύπαρξη ενός ασφαλούς και λειτουργικού συστήματος «ταυτοποίησής» τους με το οποίο ιχνηλατούνται οι πρώτες και βοηθητικές ύλες από τις οποίες αυτά είχαν παραχθεί. Η ιχνηλασιμότητα των προϊόντων αποτελεί μια βασική διαδικασία των σύγχρονων συστημάτων 103

104 διασφάλισης της ποιότητας (Αμβροσιάδης, 2005). Η επιχείρηση θα δημιουργήσει και θα αυξήσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών μόνο μέσα από τη μείωση των αστοχιών και των διατροφικών σκανδάλων Διαχείριση Κρίσεων (Crisis Management) Η Διαχείριση Κρίσεων (Crisis Management) αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η επιχείρηση πρέπει να επικοινωνήσει με όλα μέρη που την ενδιαφέρουν κατά την διάρκεια της κρίσης, και σύμφωνα με την σχετική βιβλιογραφία είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για την αντιμετώπιση των κρίσεων στην διατροφική αλυσίδα. Η κρίση, σύμφωνα με τους Barton (1993) και Coombs (1999) είναι ένα σημαντικό, απρόβλεπτο γεγονός που έχει δυνητικά αρνητικά αποτελέσματα. Ένας οργανισμός, καθώς και οι υπάλληλοι, τα προϊόντα, οι υπηρεσίες, η οικονομική κατάσταση και φήμη του, μπορεί να ζημιωθούν σημαντικά από αυτό το είδος του γεγονότος και των επακόλουθών του. Έχουν αναφερθεί διάφορες ταξινομήσεις των κρίσεων που διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής, διάστασης, και οριοθέτησης, καθώς και της ανάλυσης (Breitsohl, 2009). Η κατάλληλη διαχείριση της κρίσης θεωρείται ως το κλειδί για την αποφυγή αρνητικών συνεπειών για την κρίση. Η Διαχείριση των Κρίσεων ορίζεται ως μια διαδικασία για την πρόληψη ή τον περιορισμό των ζημιών τις οποίες μπορεί να προκαλέσει μια κρίση σε μια επιχείρηση και τα ενδιαφερόμενα μέρη της. Η Διαχείριση των Κρίσεων περιλαμβάνει τρεις φάσεις: α) την φάση πριν από την κρίση, β) την ανταπόκριση στην κρίση, και γ) την φάση μετά την κρίση (Coombs, 2007). Ακόμη, έχει θεωρηθεί ως μια διαδικασία στρατηγικού σχεδιασμού, για μια κρίση ή ένα αρνητικό σημείο καμπής, η οποία αφαιρεί ένα μέρος του κινδύνου και της αβεβαιότητας και επιτρέπει στον οργανισμό να έχει μεγαλύτερο έλεγχο της πορείας του (Fearn-Banks, 2002). 104

105 Σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, υπάρχουν διάφορες θεωρίες που σχετίζονται με την επιστήμη της διαχείρισης των κρίσεων. Μία από τις θεωρίες αυτές είναι η Θεωρία της Απόδοσης (Attribution Theory), η οποία υποθέτει ότι οι άνθρωποι ψάχνουν για τις αιτίες των γεγονότων, ειδικά τις αρνητικές και τις απρόσμενες. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι άνθρωποι αποδίδουν ευθύνες για ένα γεγονός και βιώνουν μια συναισθηματική αντίδραση (θετική ή αρνητική) στο γεγονός. Οι ανταποκρίσεις της συμπεριφοράς είναι θετικές όταν κάποιος κρίνεται ότι δεν είναι υπεύθυνος και προκαλείται η συμπάθεια, ενώ οι συμπεριφορικές ανταποκρίσεις είναι αρνητικές και προκαλείται θυμός όταν κάποιος κρίνεται υπεύθυνος. Έτσι, οι αποδόσεις της ευθύνης και τα συναισθήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως κίνητρα για δράση (Weiner, 2006). Επίσης, οι άνθρωποι επιθυμούν να αναζητήσουν τις αιτίες για γεγονότα, καθώς επιθυμούν να δημιουργήσουν μια αίσθηση ελέγχου πάνω στο περιβάλλον τους Στρατηγικές Διαχείρισης των Κρίσεων Ο τύπος της ανταπόκρισης της εταιρείας σε ένα σκάνδαλο που αφορά στην ασφάλεια των προϊόντων της, είναι ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει την επιτυχία του χειρισμού της κρίσης μιας επιχείρησης. Οι Βασιλικοπούλου, Σιώμκος, Χατζηπαναγιώτου και Παντουβάκης (2009) διαπίστωσαν ότι η ανταπόκριση της εταιρείας έχει σημαντικές επιπτώσεις στους καταναλωτές κατά τη διάρκεια ενός διατροφικού σκανδάλου. Αυτές οι ανταποκρίσεις μπορεί να ποικίλουν κατά μήκος μιας κλίμακας, από το ελάχιστο έως το μέγιστο, και σχετίζονται με το πόσο ευνοϊκές είναι αυτές για τον καταναλωτή (Kabak, Σιώμκος, 1990). Οι Σιώμκος και Kurzbard (1994), αναφέρουν τέσσερις στρατηγικές αντιμετώπισης των κρίσεων, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιπτώσεις κρίσεων όπου ένα προϊόν είναι επιβλαβές για τον καταναλωτή. Αυτές είναι: 105

106 1) Η άρνηση Στο ελάχιστο επίπεδο ανταπόκρισης, μια εταιρεία μπορεί απλά να αρνηθεί οποιαδήποτε ευθύνη για το ελαττωματικό προϊόν. Ο Coombs (1995) προσδιόρισε διάφορα είδη της άρνησης, όπως άρνηση ότι κάτι συνέβη, άρνηση της ευθύνης από την επιχείρηση δηλώνοντας ότι δεν υπήρχε άλλη επιλογή (άρνηση της πρόθεσης και βούλησης). Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι οι εταιρείες που εμπλέκονται σε κρίσεις που σχετίζονται με επιβλαβή προϊόντα, δεν θα πρέπει ποτέ να αρνούνται την ευθύνη τους, ιδίως οι εταιρείες με κακή φήμη. Μάλιστα, αναφέρεται πως όσο μεγάλη και αν είναι μια άρνηση, δεν θα πείσει τους καταναλωτές ότι η επιχείρηση δεν φέρει ευθύνη. Επίσης, η άρνηση θεωρείται ως μια στενή, αμυντική, και εγωιστική αντίδραση των επιχειρήσεων προς τους καταναλωτές (Σιώμκος, Shrivastava, 1993). Ωστόσο, στην πραγματικότητα, πολλές εταιρείες επιλέγουν να αρνηθούν την ευθύνη τους, καθώς και να συμμετάσχουν σε μια προσπάθεια ελαχιστοποίησης των αρνητικών επιπτώσεων με βάση την ανάλυση κόστους αποτελέσματος. 2) Ακούσια ανάκληση του προϊόντος Μια πιο θετική ανταπόκριση από την άρνηση είναι η ανάκληση των προϊόντων μόνο αφότου παραγγελθεί από έναν κανονιστικό οργανισμό. Οι Jolly και Mowen (1984) διαπίστωσαν ότι οι καταναλωτές αντιδρούν διαφορετικά στις αποφάσεις ανάκλησης που πραγματοποιούνται από την κυβέρνηση σε σύγκριση με αυτές που πραγματοποιεί μια εταιρεία. Πιο συγκεκριμένα, οι καταναλωτές, λαμβάνουν τις αποφάσεις ανάκλησης πιο σοβαρά υπόψη τους όταν αυτές πραγματοποιούνται από την κυβέρνηση και όχι από την εταιρεία. Αν και οι ακούσιες ανακλήσεις έχουν παρόμοιες δράσεις με τις εθελοντικές ανακλήσεις, η επίδραση αυτών των δύο στρατηγικών ανταπόκρισης διαφέρει αρκετά. Ενώ μια εθελοντική ανάκληση μπορεί να διαβεβαιώσει τους καταναλωτές ότι οι εταιρείες είναι πρόθυμες να αναλάβουν την ευθύνη των προϊόντων τους και να λύσουν το πρόβλημα, μια εντολή ανάκλησης από την κυβέρνηση μπορεί να θεωρηθεί ως το αντίθετο σήμα, το οποίο σημαίνει ότι τα προϊόντα είναι τόσο ελαττωματικά ώστε η κυβέρνηση πρέπει να παρέμβει για να διορθώσει την κατάσταση (Davidson, Worrell, 1992). 106

107 3) Εθελοντική ανάκληση προϊόντος Οι εταιρείες μπορούν να επιλέξουν να ανακαλέσουν τα ελαττωματικά προϊόντα πριν από την κυβερνητική παρέμβαση, καθώς ενδιαφέρονται για τα συμφέροντα των καταναλωτών, τη δημόσια ασφάλεια και τη γνωστοποίηση πληροφοριών. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες εταιρείες χρησιμοποιούν την εθελοντική ανάκληση όταν εμπλέκονται σε κρίσεις που αφορούν επιβλαβή προϊόντα δεδομένου ότι κάτι τέτοιο μπορεί να προστατεύσει όχι μόνο το κοινό αλλά και την εταιρική φήμη της καθώς και την εμπιστοσύνη των καταναλωτών (Jiani Yan, 2011). Επίσης, η εθελοντική ανάκληση είναι λιγότερο επιζήμια από τα δικαστικά ασφαλιστικά μέτρα από τις ρυθμιστικές αρχές (Shang, 2010). Επιπλέον, οι καταναλωτές αντιλαμβάνονται ότι οι εταιρείες που συμμετέχουν σε εθελοντικές ανακλήσεις είναι πιο υπεύθυνες, ιδίως εάν αυτές οι εταιρείες αντιδρούν πριν λάβουν μέτρα οι ρυθμιστικοί οργανισμοί όπως η Επιτροπή Ασφάλειας Καταναλωτικών Προϊόντων (CPSC) (Σιώμκος, Kurzbard, 1994). 4) Υπερπροσπάθεια Οι Σιώμκος και Shrivastava (1993) έδειξαν ότι αν μια εταιρεία μπορεί να ανταποκριθεί με μια υπερπροσπάθεια, αυτό δείχνει το πρωταρχικό μέλημα για την ευημερία των καταναλωτών και όχι την εξοικονόμηση των εταιρικών πόρων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, χρησιμοποιείται μια άμεση εθελοντική ανάκληση η οποία είναι ευρέως διαφημιζόμενη και διευκολύνει τους καταναλωτές. Επίσης, προκειμένου να επανορθώσει για την ταλαιπωρία που προκάλεσε στους καταναλωτές, η εταιρεία μπορεί να διανείμει δωρεάν δείγματα του προϊόντος, κουπόνια για τους πελάτες για την αντικατάσταση του προϊόντος ή εκπτωτικά κουπόνια για τους πελάτες για να αγοράσουν κάποιο άλλο προϊόν της εταιρείας. Η εταιρεία θα κάνει ότι είναι δυνατόν για να αποδείξει την υπευθυνότητά της (Jiani Yan, 2011). Η οικοδόμηση μιας καλής εταιρικής φήμης χρειάζεται πολλές καλές ενέργειες στην πάροδο του χρόνου, ενώ η καταστροφή αυτής μπορεί εύκολα να προκληθεί από μια κακή ενέργεια, δεδομένου ότι οι επιπτώσεις μιας κακής δράσης στον καταναλωτή είναι πολύ ισχυρότερη από ό,τι οι καλές (Nguyen, Leblanc, 2001). Επίσης, η εταιρική φήμη έχει αποδειχθεί ότι 107

108 επηρεάζει τις αντιδράσεις των καταναλωτών στις κρίσεις που αφορούσαν την ασφάλεια των προϊόντων. Οι Σιώμκος και Kurzbard (1994) διαπίστωσαν, μέσα από έρευνά τους, ότι η πιθανότητα να αγοράσουν οι καταναλωτές ένα προϊόν, μετά από μια κρίση βλάβης προϊόντος, αυξήθηκε σε σχέση με την θετική φήμη μιας εταιρείας, και οι καταναλωτές αισθάνονταν ότι τα προϊόντα μιας εταιρείας με καλύτερη φήμη ήταν λιγότερο επικίνδυνα. Ωστόσο, μια ισχυρή εταιρική φήμη μπορεί έχει και μειονεκτήματα εάν οι εταιρείες αυτές εμπλακούν σε ένα σκάνδαλο. Οι Rhee και Haunschild (2006) σε μελέτη τους για τις ανακλήσεις προϊόντων στην αυτοκινητοβιομηχανία των ΗΠΑ διαπίστωσαν ότι οι εταιρείες με καλή φήμη υποφέρουν περισσότερο από ό,τι αυτές με κακή φήμη όταν κάνουν λάθη. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην μη κάλυψη των υψηλών προσδοκιών των καταναλωτών από αυτές τις επιχειρήσεις (Jiani Yan, 2011) Συστήματα Ιχνηλασιμότητας Η καθιέρωση συστημάτων ιχνηλασιμότητας των τροφίμων είναι ένα από τα κορυφαία εργαλεία πολιτικής για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών για την ασφάλεια στην εφοδιαστική αλυσίδα (Zhang, Bai, Wahl, 2012). Η ιχνηλασιμότητα (traceability) συνήθως ορίζεται ως η ικανότητα των επιχειρήσεων ή των εποπτικών οργανισμών να εντοπίζουν την προέλευση ενός προϊόντος καθώς αυτό κινείται μέσα στην εφοδιαστική αλυσίδα (Zhang, Bai, Wahl, 2012). Με τα συστήματα ιχνηλασιμότητας, οι επιχειρήσεις είναι σε θέση να ενισχύσουν την ικανότητά τους να διαχειρίζονται τη ροή των εισροών και των εκροών για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της διανομής, τη διαφοροποίηση των προϊόντων, και την ποιότητα και την ασφάλεια των τροφίμων (Golan και άλλοι, 2004 ). Από την ανακάλυψη της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας των βοοειδών ( ΣΕΒ) και άλλων φόβων σχετικών με την ασφάλεια των τροφίμων και έκτοτε, η ιχνηλασιμότητα των τροφίμων έχει προσελκύσει σε μεγάλο βαθμό την προσοχή της ΕΕ, της Αυστραλία και της Ιαπωνίας (Zhang, Bai, Wahl, 2012). 108

109 5.3.3.Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (Corporate Social Responsibility in Agribusiness) Για τις βιομηχανίες τροφίμων και ποτών, τα θέματα για την υγεία και την αειφορία είναι ολοένα και μεγαλύτερης σημασίας. Επιπλέον, οι ανέντιμες πρακτικές, όπως η διαφθορά, η κακή εταιρική διαχείριση, έχουν οδηγήσει σε σημαντική μείωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών στον τομέα της μεταποίησης αγροτικών προϊόντων (Heyder, Theuvsen, 2009). Υπό το φως αυτών των γεγονότων, η νομιμότητα θεωρείται ότι μπορεί να εγγυηθεί την επιβίωση μιας επιχείρησης μακροπρόθεσμα. Στο πλαίσιο αυτό, η νομιμότητα σημαίνει τη συμμόρφωση του οργανισμού με τους κοινωνικούς κανόνες, τις αξίες και τις προσδοκίες. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (Corporate Social Responsibility- CSR) ενσωματώνει οικονομικές, νομικές, ηθικές και φιλανθρωπικές ευθύνες. Η ηθική ευθύνη περιλαμβάνει τη συμμόρφωση με τους κανόνες και τις αξίες, ακόμα και εάν αυτοί δεν είναι νομικά κωδικοποιημένοι αλλά θεωρούνται δεδομένοι από την κοινωνία (Heyder, Theuvsen, 2009). Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη θα μπορούσε να αποτελέσει ένα κατάλληλο μέσο για την απόκτηση της νομιμότητας των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, καθώς και την ανάκτηση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων. Οι καταναλωτές έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στο σύστημα των τροφίμων και αυτό έχει θέσει τη διαχείριση της ποιότητας, τα συστήματα πιστοποίησης, την διαφάνεια και την εταιρική κοινωνική ευθύνη, ως απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάκτησή της σε περιόδους κρίσεων στον κλάδο των τροφίμων. 109

110 Κεφάλαιο 6: Εμπειρική Ανάλυση Ο Αντίκτυπος των Διατροφικών Σκανδάλων στη Συμπεριφορά του Έλληνα Καταναλωτή. 6.1.Μεθοδολογική Προσέγγιση Η παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε με σκοπό να διερευνήσει τον αντίκτυπο των διατροφικών σκανδάλων στην συμπεριφορά του καταναλωτή. Για να επιτευχθεί αυτό, πραγματοποιήθηκε δειγματοληπτική έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου σε καταναλωτές κυρίως από τη Δυτική Ελλάδα αλλά και από άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως Αττική, Πελοπόννησος, κ.α. Συνολικά, το ερωτηματολόγιο της έρευνας δόθηκε σε τυχαίο δείγμα 176 ατόμων και η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα 03/05/2014 έως 18/05/2014. Ακόμη, το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε 21 ερωτήσεις ως επί το πλείστον κλειστού τύπου, και η επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων που συλλέχθηκαν, πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση του στατιστικού εργαλείου SPSS. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας αποτελείται από πέντε ενότητες. Στην 1 η Ενότητα, πραγματοποιείται η συλλογή προσωπικών στοιχείων του δείγματος (φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, κ.α.), ενώ στην 2 η Ενότητα επιχειρείται η κατανόηση των κριτηρίων σύμφωνα με τα οποία οι Έλληνες καταναλωτές λαμβάνουν περισσότερο υπόψη τους κατά την αγορά τροφίμων. Στην 3 η Ενότητα, εξετάζεται ο βαθμός στον οποίο είναι ενήμερος ο Έλληνας καταναλωτής για τα διάφορα διατροφικά σκάνδαλα που έχουν προκύψει παγκοσμίως, τη συμπεριφορά και αντίδρασή του απέναντι σε αυτά, καθώς και τον βαθμό που επηρεάστηκαν τα κριτήρια επιλογής τροφίμων του μετά την ύπαρξη κάποιου διατροφικού σκανδάλου. Στην 4 η Ενότητα, ο έλεγχος της επίπτωσης των διατροφικών σκανδάλων στην συμπεριφορά του καταναλωτή εξειδικεύεται, απομονώνοντας ένα από τα πιο πρόσφατα διατροφικά σκάνδαλα που έπληξαν και την Ελλάδα και αφορούσε τη χρήση κρέατος αλόγου στα τρόφιμα αντί για μοσχαρίσιο. Η 5 η και τελευταία Ενότητα του ερωτηματολογίου, εξετάζει το βαθμό εμπιστοσύνης των Ελλήνων καταναλωτών απέναντι σε διάφορες πηγές πληροφόρησης όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων, τον βαθμό ικανοποίησής τους από μέτρα-δράσεις που έχουν ληφθεί για την ασφάλεια των τροφίμων, αλλά προσπαθεί να προσδιορίσει και τα μέτρα που πιστεύουν οι ίδιοι οι καταναλωτές ότι θα πρέπει να ληφθούν για να αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τα τρόφιμα που καταναλώνουν. 110

111 Τέλος, για την ανάλυση των δεδομένων και την εξαγωγή συμπερασμάτων, χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι περιγραφικής ανάλυσης και έλεγχοι υποθέσεων. Στο πρώτο κομμάτι της έρευνας, παρουσιάζεται η περιγραφική ανάλυση του δείγματος η οποία περιλαμβάνει κατανομές συχνοτήτων και ποσοστών για όλες τις μεταβλητές (κατηγορικές και ιεραρχικές), ενώ στο δεύτερο μέρος, παρουσιάζονται οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών, για την διαπίστωση των οποίων ακολουθήθηκαν τρεις διαφορετικοί έλεγχοι υποθέσεων. 6.2.Περιγραφική Στατιστική Προσωπικά Στοιχεία Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν γυναίκες με ποσοστό 57,4%, ενώ το 42,6% ήταν άνδρες (Διάγραμμα 1). Αντίστοιχα, οι ηλικίες διαμορφώνονται ως εξής: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν ηλικιών με ποσοστό 40,9%, ακολουθούν οι ηλικίες μεταξύ με ποσοστό 21,6 %, οι με 17%, οι ηλικίες μεταξύ με ποσοστό 10,8%, και τα μικρότερα ποσοστά καταλαμβάνουν οι ηλικίες 60 και άνω με ποσοστό 5,7% και οι νεότεροι ηλικίας έως 18 με ποσοστό μόλις 4% (Διάγραμμα 2). Φύλο 42,61% 57,39% Άνδρας Γυναίκα Διάγραμμα 1: Φύλο 111

112 Ηλικία 60 και άνω 5,7% ,8% % ,6% ,9% έως 18 4% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Διάγραμμα 2: Ηλικία Όσον αφορά την εκπαίδευση (Διάγραμμα 3), παρατηρούμε ότι το μορφωτικό επίπεδο των ερωτηθέντων ήταν αρκετά υψηλό, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν απόφοιτοι Ανώτατων σχολών με ποσοστό 48,9%, ακολουθεί το ποσοστό εκείνων με Μέση εκπαίδευση (19,9%), έπεται το ποσοστό 16,5% με Επαγγελματική εκπαίδευση, ενώ σημαντικό είναι και το ποσοστό των ατόμων με Μεταπτυχιακό/Διδακτορικό που φτάνει το 10,8%. Το λιγότερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι ερωτηθέντες εκπαίδευση έως Δημοτικό που φτάνει μόλις το 4%. Εκπαίδευση 48,9% 10,8% 4% 19,9% 16,5% Δημοτικό Μέση Εκπ αίδευση Επ αγγελματική Εκπ αίδευση Ανώτατη Εκπ αίδευση Μεταπ τυχιακό/διδακτορικό Διάγραμμα 3: Εκπαίδευση 112

113 Η οικογενειακή κατάσταση των ερωτηθέντων διαμορφώνεται ως εξής (Διάγραμμα 4α): Τα μεγαλύτερα ποσοστά καταλαμβάνουν οι άγαμοι χωρίς παιδιά με ποσοστό 51,7 % και οι έγγαμοι με παιδιά με ποσοστό 40,9 %. Με κατά πολύ μικρότερο ποσοστό ακολουθούν οι έγγαμοι χωρίς παιδιά με 4% και οι άγαμοι με παιδιά με ποσοστό μόλις 3,4%. Για να γίνει πιο ευδιάκριτο το ποσοστό των ερωτηθέντων με παιδιά και χωρίς παιδιά, αλλά και για να χρησιμοποιηθεί το δείγμα για περαιτέρω αναλύσεις, ιδίως στις συσχετίσεις που αναλύονται παρακάτω, το δείγμα κατηγοριοποιήθηκε και σε μία ακόμα μεταβλητή που αφορά την ύπαρξη ή όχι παιδιών (Διάγραμμα 4β). Σύμφωνα λοιπό με αυτόν τον διαχωρισμό, το ποσοστό των ερωτηθέντων χωρίς παιδιά καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό με 55,7% και ακολουθούν με πολύ μικρή διαφορά οι ερωτηθέντες με παιδιά με ποσοστό 44,3%. Οικογενειακή Κατάσταση 3,4% 4% Οικογενειακή Κατάσταση/παιδιά 51,7% 40,9% Έγγαμος χωρίς π αιδιά Έγγαμος με π αιδιά Άγαμος χωρίς π αιδιά Άγαμος με π αιδιά 55,7% 44,3% Με παιδιά Χωρίς παιδιά Διάγραμμα 4α: Οικογενειακή Κατάσταση Διάγραμμα 4β: Οικογενειακή Κατάσταση/παιδιά Το Διάγραμμα 5, δείχνει την απασχόληση των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα. Παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι δημόσιοι υπάλληλοι με ποσοστό 33,5%, ακολουθούν οι Φοιτητές/Μαθητές με ποσοστό 17,6%, έπονται οι ιδιωτικοί υπάλληλοι και οι άνεργοι που συγκέντρωσαν ίσα ποσοστά (16,5%), οι ελεύθεροι επαγγελματίες με 10,8%, και τέλος με το μικρότερο ποσοστό (5,1%) οι συνταξιούχοι. 113

114 Απασχόληση 40,0% 35,0% 33,5% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 16,5% 10,8% 5,1% 16,5% 17,6% Ιδιωτικός Υπ άλληλος Δημόσιος Υπ άλληλος Ελεύθερος Επ αγγελματίας Συνταξιούχος Άνεργος Φοιτητής/Μαθητής 0,0% Διάγραμμα 5: Απασχόληση Όσον αφορά το μηνιαίο εισόδημα των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα (Διάγραμμα 6), η πλειοψηφία των ερωτηθέντων που αμείβεται μηνιαίως έως 500 φτάνει το 48,3%, ενώ τα αμέσως μεγαλύτερα εισοδήματα των και καταλαμβάνει το 26,7% και 18,8% του πληθυσμού, αντίστοιχα. Αρκετά υψηλότερο εισόδημα με 2001 και άνω φαίνεται να απολαμβάνει πολύ μικρό ποσοστό μόλις το 3,4% του δείγματος και ακολουθεί το 2,8% με μηνιαίο εισόδημα από Μηνιαίο Εισόδημα 2,8% 3,4% 18,8% 48,3% 26,7% έως και άνω Διάγραμμα 6: Μηνιαίο Εισόδημα 114

115 Τέλος, το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού (43,8%) δαπανά κατά μέσο όρο εβδομαδιαίως για την αγορά τροφίμων έως 50, ενώ ακολουθεί το 34,1% που δαπανά από (Διάγραμμα 7). Το αποτέλεσμα αυτό φαίνεται να είναι λογικό αν λάβουμε υπόψη το προηγούμενο διάγραμμα το οποίο δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού αμείβεται έως 1000 μηνιαίως. Αντίστοιχα, διαμορφώνονται και τα επόμενα δύο ποσοστά, όπου το 15,3% του δείγματος δαπανά περισσότερα χρήματα για την αγορά τροφίμων (από εβδομαδιαίως), ενώ μόλις το 6,8 % διαθέτει σημαντικό μέρος του εισοδήματος του στην αγορά τροφίμων το οποίο κυμαίνεται από εβδομαδιαίως. Χρήματα που δαπανάτε κατά μέσο όρο εβδομαδιαίως για την αγορά τροφίμων: ,8% ,3% ,1% έως 50 43,8% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% 45,0% 50,0% Διάγραμμα 7: Χρήματα που δαπανούν οι Έλληνες καταναλωτές κατά μέσο όρο εβδομαδιαίως για την αγορά τροφίμων Κριτήρια Επιλογής Τροφίμων Οι καταναλωτές επιλέγουν τα τρόφιμα που θα καταναλώσουν βασισμένοι σε κάποια κριτήρια τα οποία αφορούν σε χαρακτηριστικά των τροφίμων. Αυτά, όπως έχει αναφερθεί και στο δεύτερο κεφάλαιο, μπορεί να είναι η ασφάλεια για την υγεία του καταναλωτή, τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του όπως η γεύση, τα συστατικά του, το να είναι φρέσκο, βιολογικό, κ.α. Ακόμη, τα κριτήρια αυτά μπορεί να σχετίζονται με την εμπορική αξία του τροφίμου, όπως είναι η τιμή, η διαφήμιση, κ.α. Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία αυτά, οι καταναλωτές αξιολογούν τα τρόφιμα ανάλογα με τις απαιτήσεις και προτιμήσεις τους, και 115

116 διαμορφώνουν ανάλογα τις αγορές τους. Με σκοπό να διερευνηθεί ο βαθμός σημαντικότητας κάποιων κριτηρίων για τους καταναλωτές όταν αυτοί αγοράζουν τρόφιμα, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, χρησιμοποιώντας την κλίμακα Likert, να αξιολογήσουν τα κριτήρια που παραθέτονται στον Πίνακα 1. Έτσι, στην ερώτηση «πόσο σημαντικά είναι τα παρακάτω κριτήρια για εσάς όταν αγοράζετε τρόφιμα;» το συνολικό ποσοστό που διαμορφώθηκε σε κάθε κριτήριο, έχει ως εξής: Βαθμός Ασφάλεια Γεύση Βιολογικό Φρέσκο Οικολογικό Καθόλου 0% 0% 8,5% 2,3% 9,7% Λίγο 4% 0,6% 20,5% 0,6% 11,9% Μέτρια 9,1% 4,5% 42% 10,8% 39,8% Πολύ 33,5% 50% 19,9% 33,5% 26,7% Πάρα πολύ 53,4% 44,9% 9,1% 52,8% 11,9% Βαθμός Πιστοποίηση Χώρα Περιοχή Μάρκα- Προέλευσης Προέλευσης Επωνυμία Συστατικά Καθόλου 2,8% 6,3% 9,1% 11,4% 4% Λίγο 8% 10,8% 18,8% 13,1% 12,5% Μέτρια 16,5% 18,2% 29% 36,9% 22,7% Πολύ 35,8% 39,8% 27,8% 25% 34,1% Πάρα πολύ 36,9% 25,0% 15,3% 13,6% 26,7% Βαθμός Τιμή Προϊόν Προσφοράς Διαθεσιμότητα Διαφήμιση Συσκευασία Καθόλου 0,6% 0,6% 11,4% 26,7% 20,5% Λίγο 1,1% 6,8% 14,2% 31,3% 23,9% Μέτρια 16,5% 25,6% 38,1% 31,3% 36,9% Πολύ 39,2% 35,8% 27,8% 8,5% 12,5% Πάρα πολύ 42,6% 31,3% 8,5% 2,3% 6,3% Πίνακας 1: Η σημαντικότητα των κριτηρίων αγοράς τροφίμων για τους καταναλωτές και τα συνολικά ποσοστά που διαμορφώθηκαν (Ερώτηση 8). Στην ανάλυση των απαντήσεων που ακολουθεί, με σκοπό να γίνει πιο ευδιάκριτη η σημαντικότητα των κριτηρίων για τους καταναλωτές και να προκύψει μια πιο γενική εικόνα των αποτελεσμάτων, το ποσοστό των δύο βαθμίδων «πολύ» και «πάρα πολύ» προστίθεται και αντιπροσωπεύει ένα συνολικό ποσοστό προτίμησης προς κάποιο κριτήριο. Το ίδιο ακολουθείται και για τις βαθμίδες «καθόλου» και «λίγο» για να προσδιοριστεί το λιγότερο έως καθόλου ενδιαφέρον των καταναλωτών του δείγματος, ενώ το ποσοστό της βαθμίδας «μέτρια» παραμένει ως έχει (δεν προστίθεται με κάποια βαθμίδα) ώστε να διακριθεί η ουδετερότητα προς κάποιο κριτήριο των συμμετεχόντων στην έρευνα. 116

117 Όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα, το κριτήριο της ασφάλειας του τροφίμου φαίνεται να είναι πολύ σημαντικό για το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος. Πιο συγκεκριμένα, το 86,9% φαίνεται να δίνει μεγάλη βαρύτητα σε ότι αφορά την ασφάλεια του τροφίμου που καταναλώνει, ενώ αξιοσημείωτο είναι, ότι, αν και μικρό (4%), ένα μέρος των ερωτηθέντων φαίνεται να μην το λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη. Ακόμη, διαπιστώνεται ότι η γεύση είναι ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό που λαμβάνουν υπόψη τους οι καταναλωτές όταν αγοράζουν τρόφιμα, καθώς επελέγη από το 94,9% των ερωτηθέντων. Εν συγκρίσει με το κριτήριο της ασφάλειας, φαίνεται πως οι συμμετέχοντες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στη γεύση, καθώς σημειώνει μεγαλύτερο ποσοστό από τους ερωτηθέντες. Επίσης, με βάση τα παραπάνω αποτελέσματα, φαίνεται πως το να είναι το τρόφιμο βιολογικό, λαμβάνει μια ουδέτερη προτίμηση από τους συμμετέχοντες, καθώς ενδιαφέρει σημαντικά μόνο το 29%, και το ίδιο ποσοστό (29%) φαίνεται να δίνει λιγότερη έως καθόλου προσοχή, ενώ το 42% ενδιαφέρεται μέτρια. Σημαντικά ποσοστά σημειώνονται στο κριτήριο το τρόφιμο να είναι φρέσκο, καθώς η πλειοψηφία του πληθυσμού (86,3%) φαίνεται να το προτιμά. Ακόμη, το 38,6% του δείγματος φαίνεται να ενδιαφέρεται να είναι οικολογικό (ορθολογική περιβαλλοντική διαχείριση), ενώ το 39,8% δίνει λιγότερη σημασία και ακολουθεί το 21.6% που δίνει ακόμη λιγότερη έως καθόλου σε αυτό το κριτήριο αγοράς τροφίμων. Επιπλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος (72,7%) λαμβάνει υπόψη του την πιστοποίηση που φέρει κάποιο τρόφιμο για την ασφάλεια και ποιότητά του, ενώ μικρό ποσοστό (10,8%), φαίνεται να μην το λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη του. Η χώρα προέλευσης φαίνεται να είναι σημαντική για το 64,8% των συμμετεχόντων, μέτριας σημασίας για το 18,2% και λιγότερης έως καθόλου για το 17,1%. Λιγότερο ενδιαφέρον, σε σχέση με τη χώρα προέλευσης, φαίνεται να δίνουν οι καταναλωτές του δείγματος στην περιοχή προέλευσης καθώς μικρότερο ποσοστό (43,1%) την λαμβάνει υπόψη του, ενώ το 27,9% δεν δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο στοιχείο αυτό. Ένα σχετικά μικρό ποσοστό(38,6%) λαμβάνει υπόψη του την μάρκα-επωνυμία του τροφίμου, το 36,9% έχει ουδέτερη στάση (μέτρια) και το 24,5% των συμμετεχόντων δεν το λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη του. 117

118 Τα συστατικά του τροφίμου κατέχουν ένα σχετικά πιο υψηλό ποσοστό στις προτιμήσεις των καταναλωτών του δείγματος (56,8%), ενώ μικρότερα ποσοστά σημειώνονται στις κατηγορίες σημαντικότητας «μέτρια», «λίγο» και «καθόλου». Σημαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων αξιολογούν την τιμή ως ένα σημαντικό κριτήριο κατά την αγορά τροφίμων, καθώς το 81,8% το θεωρεί πολύ σημαντικό. Αντίθετα, πολύ λιγότεροι συμμετέχοντες φαίνεται να ενδιαφέρονται μέτρια, λίγο έως καθόλου για την τιμή, καταλαμβάνοντας το 16,5%, και μόλις τα 1,1% και 0,6% ποσοστά, αντίστοιχα. Ακόμη, το 67,1% των ερωτηθέντων θεωρούν σημαντικό το τρόφιμο να είναι προϊόν προσφοράς, ένα κριτήριο το οποίο μπορεί να εμπεριέχει και τη σημασία που δίνουν οι καταναλωτές του δείγματος στην τιμή του τροφίμου. Αντίθετα, ένα πολύ μικρό ποσοστό της τάξεως του 7,4% δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το κριτήριο αυτό και ένα λίγο μεγαλύτερο ποσοστό 25.6% φαίνεται να ενδιαφέρεται μέτρια. Σχεδόν ουδέτερη είναι η στάση τους για το κριτήριο της διαθεσιμότητας του προϊόντος, καθώς το 25,6% δεν το λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη του, το 38,1% το κατατάσσει σε μέτριας σημασίας, και το 36,3% το λαμβάνει παραπάνω υπόψη του. Η διαφήμιση φαίνεται να μην κατέχει σημαντική θέση στα κριτήρια των καταναλωτών του δείγματος, καθώς ένα σημαντικό ποσοστό της τάξεως του 89,3% την λαμβάνει μέτρια έως καθόλου υπόψη του, ενώ φαίνεται, πως μόνο το 10,8% των συμμετεχόντων επηρεάζονται από αυτό το κριτήριο. Τέλος, η συσκευασία ως κριτήριο αγοράς τροφίμων, λαμβάνει σχετικά χαμηλό βαθμό σημαντικότητας, καθώς το 44,4% δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα, το 36,9% ενδιαφέρεται μέτρια, και ένα πολύ μικρότερο ποσοστό (18,8%) το λαμβάνει περισσότερο υπόψη του. 118

119 Κριτήρια Επιλογής Τροφίμων 60% 50% Καθόλου 40% Λίγο 30% 20% 10% 0% Ασφάλεια Γεύση Βιολογικό Φρέσκο Οικολογικό Πιστοποίηση Χώρα Προέλευσης Περιοχή Προέλευσης Μάρκα-Επωνυμία Συστατικά Τιμή Προϊόν Προσφοράς Διαθεσιμότητα Διαφήμιση Συσκευασία Μέτρια Πολύ Πάρα πολύ Διάγραμμα 8: Η σημαντικότητα των κριτηρίων αγοράς τροφίμων για τους καταναλωτές και τα συνολικά ποσοστά που διαμορφώθηκαν (Ερώτηση 8). Συμπερασματικά λοιπόν, όπως απεικονίζεται και στο Διάγραμμα 8, όσον αφορά τα κριτήρια επιλογής τροφίμων, τα κριτήρια που καταλαμβάνουν τις υψηλότερες θέσεις όσον αφορά τις προτιμήσεις/απαιτήσεις των καταναλωτών σύμφωνα με τα ποσοστά που διαμορφώθηκαν, είναι: η γεύση (94,9%), η ασφάλεια (86,9%), το να είναι φρέσκο (86,3%), η τιμή (81,8%), η πιστοποίηση για την ασφάλεια και την ποιότητά του (72,7%), το να είναι προϊόν προσφοράς (67,1%), η χώρα προέλευσης (64,8) και τέλος, τα συστατικά του (56,8%). Αξίζει να σημειωθεί εδώ βέβαια ότι, ως «πάρα πολύ» σημαντικό κριτήριο για τους συμμετέχοντες, η ασφάλεια συγκέντρωσε το πιο υψηλό ποσοστό του πληθυσμού, ενώ ακολουθεί με εξίσου σημαντικό ποσοστό το τρόφιμο να είναι φρέσκο, και έπονται με επίσης υψηλά ποσοστά η γεύση, η τιμή και η πιστοποίηση. Τα υπόλοιπα κριτήρια, όπως η διαφήμιση, η μάρκαεπωνυμία, η συσκευασία, καταλαμβάνουν κατώτερες θέσεις στις αγοραστικές αποφάσεις των καταναλωτών του δείγματος όσον αφορά την επιλογή των τροφίμων Διατροφικά σκάνδαλα Κατά καιρούς, κάνουν την εμφάνιση τους διατροφικά σκάνδαλα μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης, σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο κομμάτι αυτό λοιπόν της έρευνας, διερευνάται το κατά 119

120 πόσον οι καταναλωτές είναι ενήμεροι ή όχι στην Ελλάδα για τα διατροφικά σκάνδαλα που έπληξαν την εγχώρια κοινότητα, και όχι μόνο, τα τελευταία χρόνια. Παρόμοιες έρευνες έχουν γίνει παγκοσμίως από ερευνητές που ασχολούνται τόσο με τη συμπεριφορά του καταναλωτή όσο και με τον τομέα της ασφάλειας των τροφίμων. 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Ποια διατροφικά σκάνδαλα γνωρίζετε; 94,3% 93,8% 87,5% 82,4% 75,6% 73,3% 71,0% 58,5% 50,0% 49,4% 38,6% 39,8% 32,4% 34,1% 25,6% ΣΕΒ Γρίπη των Πτηνών Δι οξί νες Παραγωγή τυριών με ακατάλληλες α'ύλες Τρόφι μα με καρκι νογόνες χρωστι κές ουσί ες Βακτηρι ακές μολύνσει ς Μυκοτοξί νες σε ξηρούς καρπούς Φυτοφάρμακα & Νι τρι κά σε λαχανι κά E.coli Σοκολάτες με αυγά μολυσμένα με σαλμονέλα Ορυκτέλαιο σε Ηλιέλαιο Μελαμίνη σε βρεφικό γάλα Κρέας αλόγου αντί για μοσχαρίσιο Αυγά αμφι σβητούμενης ποι ότητας πωλούνταν ως "βι ολογι κά" Ορμόνες, Αντι βι οτι κά, Χημι κά Διάγραμμα 9: Τα διατροφικά σκάνδαλα που γνωρίζουν οι Έλληνες καταναλωτές (Ερώτηση 9). Όσον αφορά λοιπόν την παρούσα έρευνα, η πλειοψηφία των Ελλήνων καταναλωτών του δείγματος φαίνεται να είναι πολύ καλά ενημερωμένοι για την Σπογγώδη Εγκεφαλοπάθεια των Βοοειδών (ΣΕΒ) η οποία σημείωσε το πιο υψηλό ποσοστό των διατροφικών σκανδάλων και η οποία αγγίζει το 94,3%, ακολουθεί με πολύ μικρή διαφορά η Γρίπη των Πτηνών με ποσοστό 93,8% και έπεται το διατροφικό σκάνδαλο με το Κρέας Αλόγου αντί για μοσχαρίσιο με επίσης σημαντικό ποσοστό το οποίο αντιστοιχεί στο 87,5%. Υψηλά ποσοστά σημειώνουν ακόμη, τα διατροφικά σκάνδαλα με βακτηριακές μολύνσεις (π.χ. σαλμονέλα, λιστέρια) με ποσοστό 82,4%, οι ορμόνες, τα αντιβιοτικά και τα χημικά σε τρόφιμα με ποσοστό 75,6%, οι διοξίνες με ποσοστό 73,3% καθώς και τα φυτοφάρμακα και νιτρικά σε λαχανικά με 71%. Με μικρότερα ποσοστά ακολουθούν τα σκάνδαλα που αφορούν σε τρόφιμα με καρκινογόνες χρωστικές ουσίες (58,5%), το βακτήριο E.coli (50%) και το ορυκτέλαιο σε ηλιέλαιο (49,4%). Τέλος, τα χαμηλότερα ποσοστά σημειώνονται στα: αυγά αμφισβητούμενης ποιότητας που πωλούνταν ως «βιολογικά» (39,8%), σοκολάτες με αυγά 120

121 μολυσμένα με σαλμονέλα (34,1%), μελαμίνη σε βρεφικό γάλα με ποσοστό 33,6%, παραγωγή τυριών με ακατάλληλες α ύλες με 32,4%, και μυκοτοξίνες σε ξηρούς καρπούς με 25,6%. Τα παραπάνω αποτελέσματα φαίνεται να είναι λογικά δεδομένου ότι τα διατροφικά σκάνδαλα στα οποία σημειώθηκαν τα υψηλότερα ποσοστά, και άρα διαπιστώνεται ότι είναι τα πιο γνωστά στο ελληνικό καταναλωτικό κοινό, ήταν αυτά τα οποία έπληξαν σε μεγαλύτερο βαθμό και την Ελλάδα (βλέπε Κεφάλαιο 4). Αντίστοιχα, τα χαμηλότερα ποσοστά, τα οποία υποδηλώνουν και λιγότερη γνώση των Ελλήνων καταναλωτών πάνω σε θέματα κρίσης στον κλάδο των τροφίμων, αφορούν σε σκάνδαλα τα οποία δεν σημειώθηκαν στην εγχώρια κοινότητα ή συνέβησαν σε πολύ μικρότερη ένταση. Αξιοπρόσεχτο βέβαια είναι, το γεγονός ότι το διατροφικό σκάνδαλο που αφορούσε το ορυκτέλαιο σε ηλιέλαιο και το οποίο έπληξε και την Ελλάδα το 2008, συγκέντρωσε σχετικά μέτριο/ουδέτερο ποσοστό αφού φαίνεται πως σχεδόν ένας στους δύο Έλληνες (49,4%) ήταν ενήμερος για το σκάνδαλο αυτό. Παρόλα αυτά, διαπιστώνεται ότι η πλειοψηφία του δείγματος που επιλέχθηκε, φαίνεται να είναι πολύ καλά ενημερωμένοι για τα εγχώρια διατροφικά σκάνδαλα. Αυτό βέβαια, δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι καταναλωτές θα πρέπει να είναι περισσότερο ενήμεροι για όσα συμβαίνουν σε παγκόσμια κλίμακα, καθώς το εμπόριο των τροφίμων έχει επεκταθεί σε διεθνές επίπεδο, ένας παράγοντας που μπορεί να συμβάλλει στη ενίσχυση του κινδύνου, και άρα ο ίδιος ο καταναλωτής θα πρέπει να διεκδικεί όλο και περισσότερο την ασφάλεια και ποιότητα των προϊόντων που καταλήγουν στο πιάτο του. Η επόμενη ερώτηση αυτής της ενότητας του ερωτηματολογίου, διερευνά το ενδεχόμενο να επηρεάστηκαν οι αγορές των καταναλωτών μετά την ύπαρξη κάποιου διατροφικού σκανδάλου στην αγορά, και εάν πράγματι συνέβη αυτό, σε ποιο βαθμό επηρεάστηκαν τα κριτήριά τους κατά την επιλογή τροφίμων. Σύμφωνα με το Διάγραμμα 10, διαπιστώνεται ότι οι περισσότεροι καταναλωτές του δείγματος πράγματι επηρεάστηκαν μετά την ύπαρξη διατροφικού σκανδάλου στην αγορά και μάλιστα για το 83,5% του πληθυσμού μεταβλήθηκαν τα κριτήρια αγοράς τροφίμων. Ενώ, αντίστοιχα ένα σχετικά μικρό μέρος των καταναλωτών φαίνεται να έμεινε ανεπηρέαστο. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί εδώ, ότι κάποιοι από τους συμμετέχοντες ανέφεραν πως ο λόγος που δεν επηρεάστηκαν οι αγορές τους μετά το σκάνδαλο, είναι διότι δρουν προληπτικά όσον αφορά τις αγορές τους, που σημαίνει, για παράδειγμα, ότι προσέχουν ιδιαίτερα την ασφάλεια των τροφίμων και την πιστοποίησή τους 121

122 προτού συμβεί κάποιο σκάνδαλο, ώστε να προφυλάσσονται ακόμα και στο ενδεχόμενο να συμβεί κάτι τέτοιο. Μετά την ύπαρξη διατροφικού σκανδάλου στην αγορά, επηρεάστηκαν οι αγορές σας; 16,5% Ναι Όχι 83,5% Διάγραμμα 10: Το ποσοστό των Ελλήνων καταναλωτών, των οποίων επηρεάστηκαν οι αγορές μετά το σκάνδαλο (Ερώτηση 10). Βαθμός Ασφάλεια Γεύση Βιολογικό Φρέσκο Οικολογικό Καθόλου 18,20% 26,10% 23,30% 19,90% 25,00% Λίγο 1,70% 7,40% 11,90% 1,70% 7,40% Μέτρια 6,30% 28,40% 21,60% 11,40% 27,30% Πολύ 22,20% 24,40% 25,60% 26,70% 23,90% Πάρα πολύ 51,70% 13,60% 17,60% 40,30% 16,50% Βαθμός Πιστοποίηση Χώρα Περιοχή Μάρκα- Προέλευσης Προέλευσης Επωνυμία Συστατικά Καθόλου 21,60% 23,30% 25,00% 27,30% 22,20% Λίγο 2,30% 5,10% 7,40% 8,50% 5,10% Μέτρια 9,70% 12,50% 20,50% 20,50% 15,90% Πολύ 19,30% 19,30% 17,00% 21,60% 27,30% Πάρα πολύ 47,20% 39,80% 30,10% 22,20% 29,50% Βαθμός Τιμή Προϊόν Προσφοράς Διαθεσιμότητα Διαφήμιση Συσκευασία Καθόλου 32,40% 30,70% 31,80% 43,20% 40,30% Λίγο 10,20% 14,80% 20,50% 22,70% 22,70% Μέτρια 22,20% 25,60% 25,60% 19,90% 18,80% Πολύ 16,50% 14,20% 11,90% 8,00% 11,40% Πάρα πολύ 18,80% 14,80% 10,20% 6,30% 6,80% Πίνακας 2: Ο βαθμός που επηρεάστηκαν τα παραπάνω κριτήρια επιλογής τροφίμων των καταναλωτών μετά την ύπαρξη διατροφικού σκανδάλου (Σχετικές Συχνότητες (%)). 122

123 Σύμφωνα με τον Πίνακα 2 τα κριτήρια που επηρεάστηκαν και ελήφθησαν πιο πολύ υπόψη όσον αφορά την αγορά τροφίμων από τους Έλληνες καταναλωτές μετά από κάποιο διατροφικό σκάνδαλο, φαίνεται να είναι η ασφάλεια, το τρόφιμο να είναι φρέσκο, η πιστοποίησή του, η χώρα προέλευσης, τα συστατικά και η περιοχή προέλευσης. Ενώ, λιγότερο σημαντικά μετά το σκάνδαλο είναι η διαφήμιση του προϊόντος, η συσκευασία του, η τιμή, η διαθεσιμότητά, το να είναι προϊόν προσφοράς, αλλά και η μάρκα-επωνυμία του. Πιο συγκεκριμένα, για την ασφάλεια του τροφίμου φαίνεται να ανησυχεί το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος, καθώς το 73,9% το αξιολογεί από «πολύ» έως «πάρα πολύ» σημαντικό κριτήριο μετά το διατροφικό σκάνδαλο. Αντίθετα το 19,9% του πληθυσμού, δεν μεταβάλλει τις προτιμήσεις/απαιτήσεις του όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων και αυτό, σε συνδυασμό με την σημαντικότητα που εκδήλωσε το 83,6% του πληθυσμού για την ασφάλεια των τροφίμων στην 1 η ενότητα του ερωτηματολογίου, υποδηλώνει ότι σημαντικό μέρος αυτού του πληθυσμού δρα προληπτικά πριν από κάθε σκάνδαλο. Ακόμη, το κριτήριο της ασφάλειας επηρεάστηκε μέτρια από το 6,3% των συμμετεχόντων. Ακόμη, μετά το διατροφικό σκάνδαλο, το 67% των καταναλωτών του δείγματος, λαμβάνει ιδιαίτερα υπόψη του το κριτήριο το τρόφιμο να είναι φρέσκο, και επίσης σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού 66,5% προσέχει σε μεγαλύτερο βαθμό το τρόφιμο να φέρει πιστοποίηση για την ασφάλεια και την ποιότητά του. Η χώρα προέλευσης και τα συστατικά, αξιολογούνται από «πολύ» έως «πάρα πολύ» σημαντικά κριτήρια για τους καταναλωτές μετά το σκάνδαλο και μάλιστα από το 59,1%, 56,8%, ποσοστό των ερωτηθέντων, αντίστοιχα. Λαμβάνοντας υπόψη και το Διάγραμμα 11 που ακολουθεί, το 51,7% των καταναλωτών ανησυχεί «πάρα πολύ» για την ασφάλεια των τροφίμων μετά από ένα διατροφικό σκάνδαλο και δίνει πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα στο κριτήριο αυτό όταν αγοράζει τρόφιμα. Επιπλέον, το κριτήριο της πιστοποίησης του τροφίμου επηρεάζεται και λαμβάνεται περισσότερο υπόψη από το 47,2% («πάρα πολύ») του πληθυσμού. Το να είναι φρέσκο το τρόφιμο, ανησυχεί περισσότερο το 40,3%, του πληθυσμού, και «πάρα πολύ» φαίνεται επίσης να επηρεάζεται το κριτήριο της χώρας προέλευσης του τροφίμου από το 39,8% μετά από κάποιο διατροφικό σκάνδαλο, κάτι το οποίο φαίνεται να είναι και λογικό. 123

124 Αντίθετα, «λίγο» έως «καθόλου» επηρεάζονται για τους καταναλωτές, μετά το σκάνδαλο, τα κριτήρια της διαφήμισης με 65,9%, η συσκευασία με ποσοστό 63%, ακολουθεί το κριτήριο της διαθεσιμότητας με 52,3%, η τιμή με 42,6%, το κριτήριο της προσφοράς με 45,5%, και τέλος η μάρκα-επωνυμία με 35,8%. Όπως φαίνεται και στο διάγραμμα, σημαντικό ποσοστό των καταναλωτών του δείγματος, δεν μεταβάλλει «καθόλου» τα κριτήρια αυτά μετά το σκάνδαλο. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται πως η διαφήμιση δεν επηρεάζεται για το 43,2%, και η συσκευασία για το 40,3% των συμμετεχόντων. Ακόμη, η τιμή, η διαθεσιμότητα, η προσφορά, και η μάρκα του προϊόντος δεν επηρεάζονται καθόλου για το 32,4%, 31,8%, 30,7% και 27,3% των καταναλωτών του δείγματος μετά από κάποιο διατροφικό σκάνδαλο. Σε ποιο βαθμό επηρεάστηκαν τα παρακάτω κριτήρια μετά την ύπαρξη διατροφικού σκανδάλου; 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Ασφάλεια Γεύση Βιολογικό Φρέσκο Οικολογικό Πιστοποίηση Χώρα Προέλευσης Περιοχή Προέλευσης Μάρκα-Επωνυμία Συστατικά Τιμή Προϊόν Προσφοράς Διαθεσιμότητα Διαφήμιση Συσκευασία Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Πάρα πολύ Διάγραμμα 11: Ο βαθμός που Ο βαθμός που επηρεάστηκαν τα παραπάνω κριτήρια επιλογής τροφίμων των καταναλωτών μετά την ύπαρξη διατροφικού σκανδάλου-σχετικές Συχνότητες (%) (Ερώτηση 11) Στην επόμενη ερώτηση που τέθηκε στους συμμετέχοντες, και αφορούσε στο αν εξακολουθούν να αγοράζουν μάρκες τροφίμων που στο παρελθόν κατηγορήθηκαν για διατροφικό σκάνδαλο, διαπιστώθηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος (80,7%) δεν αγοράζει πια αυτές της μάρκες. Κάτι τέτοιο φαίνεται να είναι λογικό, εφόσον ο καταναλωτής θέτει ως πιο σημαντικά κριτήρια, την ασφάλεια και ποιότητα των τροφίμων που αγοράζει, και άρα αξιολογεί αρνητικά ό,τι μπορεί να βλάψει την υγεία του. Αντίθετα, ένα σχετικά 124

125 μικρό ποσοστό (19,3%) του δείγματος, φαίνεται να αγοράζει και να εμπιστεύεται ξανά την μάρκα του προϊόντος που κατηγορήθηκε για διατροφικό σκάνδαλο. Εξακολουθείτε να αγοράζετε μάρκες τροφίμων που στο παρελθόν κατηγορήθηκαν για διατροφικό σκάνδαλο; 19,3% Ναι Όχι 80,7% Διάγραμμα 12: Το ποσοστό των Ελλήνων καταναλωτών που σταμάτησε να αγοράζει τρόφιμα από μάρκες τροφίμων που κατηγορήθηκαν για διατροφικό σκάνδαλο (Ερώτηση 12) Διατροφικό Σκάνδαλο: Κρέας Αλόγου αντί για Μοσχαρίσιο Η 4 η ενότητα του ερωτηματολογίου, απομονώνει ένα από τα πιο γνωστά και πιο πρόσφατα σκάνδαλα τροφίμων που έπληξε την Ελλάδα το 2013 και προκάλεσε την έντονη ανησυχία των καταναλωτών όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων. Το σκάνδαλο αυτό, προκλήθηκε τόσο στην ελληνική αγορά όσο και την παγκόσμια και αφορούσε σε τρόφιμα (π.χ. αλλαντικά) τα οποία περιείχαν κρέας αλόγου αντί για μοσχαρίσιο, χωρίς αυτό όμως να αναγράφεται στην ετικέτα τους. Με βάση λοιπόν αυτό το διατροφικό σκάνδαλο τέθηκαν οι παρακάτω ερωτήσεις: 125

126 Γνωρίζετε εταιρείες που χρησιμοποίησαν κρέας αλόγου στα προϊόντα τους; 43,8% Ναι Όχι 56,2% Διάγραμμα 13: Το ποσοστό των καταναλωτών που γνωρίζει ή δεν γνωρίζει τις εταιρείες τροφίμων που χρησιμοποίησαν κρέας αλόγου στα προϊόντα τους (Ερώτηση 13). Στο Διάγραμμα 13 παρατηρείται ότι σχεδόν ένας στους δύο ερωτηθέντες γνωρίζει ποιες εταιρείες χρησιμοποίησαν κρέας αλόγου στα προϊόντα τους, καθώς το 56,2% απάντησε πως δεν γνωρίζει, ενώ το 43,8% γνωρίζει τις εταιρείες αυτές. Έτσι λοιπόν, παρόλο που το 87,5% των καταναλωτών του δείγματος γνωρίζει για το σκάνδαλο αυτό, το 43,8% φαίνεται να είναι πιο ενημερωμένο και για τις μάρκες των προϊόντων που κατηγορήθηκαν για διατροφικό σκάνδαλο. Η επόμενη ερώτηση του ερωτηματολογίου, ζητούσε από τους συμμετέχοντες που ήταν ενήμεροι για τις εταιρείες αυτές, δηλαδή το 43,8%, να αναφέρει μία ή περισσότερες από αυτές. Τα ονόματα που αναφέρθηκαν από τους περισσότερους συμμετέχοντες, ήταν, από την περισσότερο γνωστή μέχρι την λιγότερο γνωστή, οι: ΥΦΑΝΤΗΣ Α.Β.Ε.Ε., Π. Γ. ΝΙΚΑΣ Α.Β.Ε.Ε, IKEA, ΠΑΣΣΙΑΣ Α.Β.Ε.Ε., Carrefour Μαρινόπουλος A.E., LIDL, ΧΟΥΤΟΣ CATERING A.E., και Tesco. Όπως διαπιστώνεται, οι Έλληνες καταναλωτές φαίνεται να είναι πολύ καλά και σωστά ενημερωμένοι όχι μόνο για το σκάνδαλο με το κρέας αλόγου αλλά και για τις εταιρείες που χρησιμοποίησαν το κρέας αυτό στα προϊόντα τους. Έτσι λοιπόν, με βάση και το Διάγραμμα 15 οι περισσότεροι από τους 43,8% που ήταν ενήμεροι για τις επιχειρήσεις αυτές είτε ελάττωσαν είτε σταμάτησαν να αγοράζουν τρόφιμα από αυτές. Πιο συγκεκριμένα, από το ποσοστό των 43,8% που γνώριζαν τις εταιρείες, ένα αρκετά υψηλό ποσοστό 26,8% σταμάτησε να αγοράζει από τις εταιρείες αυτές, και ένα πολύ μικρό ποσοστό των συμμετεχόντων εξακολουθεί να αγοράζει από αυτές. Αξίζει να σημειωθεί εδώ πως μόνο το 0,6% των συμμετεχόντων δεν ελάττωσε καθόλου τις αγορές του από τις εταιρείες που περιείχαν κρέας αλόγου, ενώ το 1,7% τις ελάττωσε πολύ, το 3,4% τις ελάττωσε μέτρια και το 1,2% τις μείωσε λίγο. Ακόμη, μέσα στο ποσοστό των 43,8% που γνώριζαν, υπάρχει και ένα 10,2% καταναλωτών που δεν αγόραζαν τρόφιμα από αυτές τις εταιρείες 126

127 ανεξαρτήτως του σκανδάλου. Συμπερασματικά λοιπόν, προκύπτει ότι μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων καταναλωτών που ήταν ενήμεροι για τις εταιρείες που χρησιμοποίησαν κρέας αλόγου αντί για μοσχαρίσιο στα προϊόντα τους, είτε ελάττωσαν τις αγορές τους είτε ακόμα περισσότεροι σταμάτησαν να αγοράζουν από αυτές. Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι, ποιος μπορεί να είναι ο λόγος που συνέβη αυτό; Γιατί αντέδρασαν έτσι οι καταναλωτές απέναντι στις εταιρείες αυτές; Η ερώτηση αυτή μπορεί εύκολα να απαντηθεί, από τις απαντήσεις που δόθηκαν από τους ίδιους τους συμμετέχοντες στην έρευνα στις επόμενες δύο ερωτήσεις, και οι οποίες θέτονται στο σύνολο των καταναλωτών του δείγματος. Ελαττώθηκαν οι αγορές σας (σε ποιο βαθμό) από τις εταιρείες που περιείχαν κρέας αλόγου; 60,00% 56,20% 50,00% 40,00% 30,00% 26,80% 20,00% 10,00% 0,00% 0,60% 1,10% 3,40% 1,70% Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Μέγιστα (Δεν αγοράζω πια) 10,20% Δεν αγόραζα Δεν γνωρίζω τις εταιρείες Διάγραμμα 15: Ο βαθμός που ελαττώθηκαν οι αγορές των καταναλωτών από τις εταιρείες που περιείχαν κρέας αλόγου (Ερώτηση 15). Στην ερώτηση 15 διαπιστώνεται ότι πράγματι οι καταναλωτές ενοχλήθηκαν από τη χρήση κρέατος αλόγου αντί για μοσχαρίσιο στα τρόφιμα, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος 94,9% απάντησε ναι, ενώ μόνο το 5,1% φαίνεται να μην ενοχλήθηκε από αυτό. Αυτό σημαίνει ότι 9 στους 10 Έλληνες καταναλωτές δυσαρεστήθηκαν από τη χρήση κρέατος αλόγου στα τρόφιμά τους. Οι λόγοι για τους οποίους συνέβη αυτό (για το 94,9% των ερωτηθέντων με βάση το Διάγραμμα 16), φαίνεται να είναι για το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων (77,8%) οι κίνδυνοι που μπορεί να ενέχει αυτό για την υγεία τους. Ακόμη, σημαντικό ποσοστό της τάξεως του 62,5% των ερωτηθέντων, αποδίδουν επίσης τη δυσαρέσκειά τους στην παραπλάνησή τους από αυτές τις επιχειρήσεις, καθώς δεν 127

128 αναγράφονταν κάτι τέτοιο (η χρήση κρέατος αλόγου) στην ετικέτα των προϊόντων που αγόραζαν. Ακόμη, το 39,8% φαίνεται να έχει ενοχληθεί με αυτό, διότι η χρήση αλόγου στα τρόφιμα και άρα η κατανάλωσή του, δεν συνάδει με τις διατροφικές συνήθειες των Ελλήνων καταναλωτών. Είστε ενοχλημένοι από τη χρήση κρέατος αλόγου αντί για μοσχαρίσιο στα τρόφιμα; 5,1% Ναι Όχι 94,9% Διάγραμμα 16: Η ενόχληση των καταναλωτών από τη χρήση Κρέατος αλόγου στα τρόφιμα (Ερώτηση 16). Αν είστε ενοχλημένοι, ποιοι είναι οι κύριοι λόγοι; Κίνδυνοι για την υγεία μου 77,8% Παραπλάνηση 62,5% Δεν συνάδει με τις διατροφικές μου συνήθειες 39,8% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0% Διάγραμμα 17: Οι λόγοι για τους οποίους ενοχλήθηκαν οι Έλληνες καταναλωτές (Ερώτηση 17). 128

129 6.2.5.Ασφάλεια Τροφίμων & Δράσεις Μέτρα Στην ενότητα αυτή, μια από τις ερωτήσεις που τέθηκε στους συμμετέχοντες στην έρευνα, αφορούσε τη γνώμη που έχουν οι Έλληνες καταναλωτές, ως σύνολο, για την ασφάλεια στον κλάδο των τροφίμων. Σύμφωνα με το Διάγραμμα 18, η γνώμη των Ελλήνων καταναλωτών δεν ήταν ξεκάθαρη. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι σημαντικό ποσοστό (36,9%) των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η ασφάλεια στον κλάδο των τροφίμων σε σχέση με 10 χρόνια πριν, «έχει χειροτερέψει», ενώ σχεδόν ίδιο ποσοστό (35,8%), θεωρεί ότι «έχει βελτιωθεί». Αν και, υπάρχει ένα πολύ μικρό ποσοστό (1,1%) το οποίο ενισχύει το συμπέρασμα της αρνητικής γνώμης των Ελλήνων καταναλωτών για την ασφάλεια των τροφίμων, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να υποστηριχθεί αρκετά, καθώς η διαφορά αυτή (έχει χειροτερέψει-έχει βελτιωθεί) είναι πολύ μικρή, και εφόσον υπάρχει ακόμα ένα 27,3% των ερωτηθέντων, οι οποίοι θεωρούν ότι η κατάσταση είναι ίδια (δεν έχει χειροτερέψει αλλά ούτε και βελτιωθεί) στον κλάδο των τροφίμων. Παρόλα αυτά, το σημαντικό ποσοστό των Ελλήνων καταναλωτών (36,9%) που έχει αρνητική γνώμη για την ασφάλεια των τροφίμων, είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από τους κρατικούς φορείς. Σε συνδυασμό μάλιστα με τις απαντήσεις που δόθηκαν από τους συμμετέχοντες στις ερωτήσεις 16 και 17, εξάγεται το συμπέρασμα ότι, τα διάφορα διατροφικά σκάνδαλα που έχουν ανακύψει τα τελευταία χρόνια, έχουν κλονίσει την εμπιστοσύνη των Ελλήνων καταναλωτών, και έχουν ενισχύσει την ανησυχία τους όσον ασφάλεια των τροφίμων. Θεωρείτε ότι η ασφάλεια στον κλάδο των τροφίμων έχει αλλάξει σε σχέση με 10 χρόνια πριν; 35,8% 36,9% 27,3% Έχει χειροτερέψει Ίδια Κατάσταση Έχει βελτιωθεί Διάγραμμα 18: Η γνώμη των καταναλωτών για την ασφάλεια στον κλάδο των τροφίμων (Ερώτηση 19) 129

130 Μία ακόμη ερώτηση που τέθηκε στους συμμετέχοντες στην έρευνα, αφορούσε την εμπιστοσύνη που δείχνουν απέναντι σε διάφορες πηγές πληροφόρησης. Με βάση τις απαντήσεις που έδωσαν οι Έλληνες καταναλωτές, τα ποσοστά σε κάθε πηγή πληροφόρησης διαμορφώθηκαν ως εξής (Πίνακας 19): Βαθμός Ετικέτα Καταστήματα Ενώσεις Καταναλωτών Κυβερνητικές Υπηρεσίες/Αρχές ΕΑΑΤ Καθόλου 6,8% 6,8% 8,5% 14,2% 10,2% Λίγο 19,3% 19,3% 14,8% 17% 13,6% Μέτρια 39,8% 48,9% 41,5% 34,1% 32,5% Πολύ 24,4% 16,5% 28,4% 28,4% 31,8% Πάρα πολύ 9,7% 8,5% 6,8% 6,3% 11,9% Βαθμός Πληροφορίες της εταιρείας Οικογένεια/ Φίλοι Αγρότες/ Παραγωγοί Περιβαλλοντικές Οργανώσεις Ακαδημαϊκοί Επιστήμονες Καθόλου 22,7% 4,5% 8% 9,1% 5,1% Λίγο 30,8% 15,9% 19,3% 17% 13,1% Μέτρια 33,5% 30,7% 41,4% 36,9% 23,8% Πολύ 11,9% 38,7% 25,6% 29% 38,1% Πάρα πολύ 1,1% 10,2% 5,7% 8% 19,9% Βαθμός Γιατροί/Άλλοι Περιοδικά/ Τηλεόραση Ραδιόφωνο ειδικοί Εφημερίδες Διαδίκτυο Καθόλου 4,5% 37,5% 35,2% 37,5% 24,4% Λίγο 12,5% 31,3% 33% 27,8% 23,3% Μέτρια 23,3% 26,7% 28,4% 27,8% 34,7% Πολύ 37,5% 4,5% 3,4% 6,3% 12,5% Πάρα πολύ 22,2% 0% 0% 0,6% 5,1% Πίνακας 18: Ο βαθμός που εμπιστεύονται οι Έλληνες καταναλωτές τις διάφορες πηγές πληροφόρησης όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων Σχετικές Συχνότητες (%) ( Ερώτηση 19). Η ετικέτα του προϊόντος λαμβάνεται υπόψη από «πολύ» έως «πάρα πολύ» μόνο από το 34,1% των ερωτηθέντων, «μέτρια» από το 39,8%, ενώ το 6,8% δεν το λαμβάνει «καθόλου» υπόψη του και το 19,3% το εμπιστεύεται «λίγο». Ακόμη, τα καταστήματα (βιολογικών προϊόντων, σουπερμάρκετ, κ.λπ.) δεν κερδίζουν ιδιαίτερα την εμπιστοσύνη των καταναλωτών, αφού το 26,1% δεν το εμπιστεύεται ιδιαίτερα για πληροφορίες που σχετίζονται με την ασφάλεια των τροφίμων, μόνο το 25% τα εμπιστεύεται, ενώ μέτρια φαίνεται να τα λαμβάνει υπόψη του και το 48,9% των ερωτηθέντων. 130

131 Μεγαλύτερο ποσοστό εμπιστοσύνης φαίνεται να καταλαμβάνουν οι Ενώσεις Καταναλωτών, με ποσοστό που φτάνει το 35,2%, μέτρια εμπιστοσύνη λαμβάνει από το 41,5% των ερωτηθέντων, και πολύ λιγότερη έως καθόλου από το 23,3%. Ακόμη, οι Κυβερνητικές Υπηρεσίες/ Αρχές (όπως το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, ΕΦΕΤ, κ.λπ.) δεν λαμβάνονται «καθόλου» υπόψη από το 14,2% των καταναλωτών, «λίγο» από το 17%, μέτρια από το 34,1%, ενώ τις εμπιστεύεται πολύ έως πάρα πολύ το 34,7% του δείγματος. Αντίθετα, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων, λαμβάνει μεγαλύτερο ποσοστό εμπιστοσύνης που φτάνει το 43,7%, ενώ μέτρια την εμπιστεύεται το 32,5% και πολύ λιγότερο έως καθόλου το 23,8%. Χαμηλά ποσοστά εμπιστοσύνης, φαίνεται να λαμβάνουν οι εταιρείες τροφίμων με ποσοστά που φτάνουν το 53,5% από λίγο έως καθόλου, μέτρια το 33,5%, ενώ πολύ μικρό ποσοστό Ελλήνων καταναλωτών φαίνεται να τις εμπιστεύεται (13%). Αντίθετα, σημαντικό ποσοστό των Ελλήνων καταναλωτών (48,9%) φαίνεται να εμπιστεύεται πολύ τις πληροφορίες που παρέχονται από την οικογένεια και τους φίλους, μέτρια το 30,7%, και λιγότερο έως καθόλου το 20,4%. Λιγότερο υπόψη λαμβάνουν οι συμμετέχοντες τις πληροφορίες που προέρχονται από τους αγρότες/παραγωγούς καθώς το 27,3% τους εμπιστεύεται από λίγο έως καθόλου, το 41,4% μέτρια, και το 31,3% περισσότερο. Οι πληροφορίες που δίδονται από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων, λαμβάνονται σοβαρά υπόψη από το 37% του δείγματος, μέτρια από το 36,9% και λιγότερο έως καθόλου από το 26,1%. Επίσης, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά που σημειώνονται όσον αφορά την εμπιστοσύνη των Ελλήνων καταναλωτών, είναι αυτό των ακαδημαϊκών επιστημόνων, αφού το 58% των συμμετεχόντων δήλωσε πως εμπιστεύεται πολύ έως πάρα πολύ τις πληροφορίες που παρέχονται από αυτούς. Πολύ μικρότερο ποσοστό φαίνεται να τους εμπιστεύεται μέτρια (23,8) και ακόμα μικρότερο τους εμπιστεύεται λιγότερο έως καθόλου (18,2%). Εξίσου σημαντικό ποσοστό με αυτό των ακαδημαϊκών επιστημόνων, σημείωσαν οι γιατροί και άλλοι ειδικοί που σχετίζονται με την ασφάλεια των τροφίμων, όπου το 59,7% των ερωτηθέντων φαίνεται να εμπιστεύεται πολύ τις πληροφορίες που τους δίνουν για την ασφάλεια των τροφίμων, ενώ το 17% φαίνεται να τις εμπιστεύεται λιγότερο και το 23,3% μέτρια. 131

132 Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, συγκέντρωσαν τα πιο χαμηλά ποσοστά όσον αφορά την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στις πληροφορίες που προέρχονται από αυτά, για την ασφάλεια των τροφίμων. Συγκεκριμένα, η τηλεόραση δεν θεωρείται από τους Έλληνες καταναλωτές ιδιαίτερα έμπιστη («καθόλου», «λίγο») από το 68,8%, και μόλις το 4,5% την εμπιστεύεται πολύ, ενώ μέτρια το 26,7%. Ομοίως, χαμηλή εμπιστοσύνη δείχνουν οι συμμετέχοντες στο ραδιόφωνο, όπου το 68,2% λαμβάνει τις πληροφορίες που δέχεται από αυτό λίγο έως καθόλου υπόψη του, μέτρια το 26,7% και πολύ υπόψη μόνο το 3,4%. Ακόμη, μικρό ποσοστό σημειώνουν και τα περιοδικά/εφημερίδες, καθώς το 65,3% δεν τα εμπιστεύεται ιδιαίτερα, μέτρια το 27,8% και μόνο το 6,9% τα εμπιστεύεται πολύ. Τέλος, το διαδίκτυο σημειώνει σχετικά πιο υψηλά ποσοστά όσον αφορά την εμπιστοσύνη των καταναλωτών από τα προηγούμενα τρία μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά τα ποσοστά έλλειψης εμπιστοσύνης και εδώ είναι αρκετά υψηλά. Πιο συγκεκριμένα, το 47,7% δεν εμπιστεύεται ιδιαίτερα τις πληροφορίες που δίδονται από αυτό το μέσο για την ασφάλεια των τροφίμων, το 34,7% τις εμπιστεύεται μέτρια, και μόνο το 17,6% το εμπιστεύεται πολύ έως πάρα πολύ. Πόσο εμπιστεύεστε τις παρακάτω πηγές πληροφόρησης όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων; 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Ετικέτα Καταστήματα Ενώσεις Καταναλωτών Κυβερνητικές Υπηρεσίες/Αρχές ΕΑΑΤ Πληροφορίες της εταιρείας Οικογένεια/Φίλοι Αγρότες/Παραγωγοί Ακαδημαϊκοί Επιστήμονες Περιβαλλοντικές Οργανώσεις Γιατροί/Άλλοι ειδικοί Τηλεόραση Ραδιόφωνο Περιοδικά/Εφημερίδες Διαδίκτυο Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Πάρα πολύ Διάγραμμα 19: Ο βαθμός που εμπιστεύονται οι Έλληνες καταναλωτές τις διάφορες πηγές πληροφόρησης όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων (Ερώτηση 19). Συμπερασματικά λοιπόν, όπως προκύπτει και από το Διάγραμμα 19, οι πηγές πληροφόρησης τις οποίες φαίνεται να εμπιστεύεται περισσότερο ο Έλληνας καταναλωτής όσον αφορά την 132

133 ασφάλεια των τροφίμων, είναι η οικογένεια/φίλοι, οι ακαδημαϊκοί επιστήμονες, οι γιατροί και άλλοι ειδικοί, και η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων. Αντίθετα, οι πηγές τις οποίες φαίνεται να εμπιστεύεται λιγότερο ο Έλληνας καταναλωτής, είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (τηλεόραση, ραδιόφωνο, περιοδικά/εφημερίδες, διαδίκτυο) αλλά και οι πληροφορίες που προέρχονται από τις εταιρείες. Ακόμη, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να απαντήσουν αν είναι ικανοποιημένοι και σε ποιο βαθμό, από τους κρατικούς φορείς, τις επιχειρήσεις, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τους καταναλωτές και τις ενώσεις των καταναλωτών αλλά και τους πωλητές, για τις δράσειςμέτρα που έχουν λάβει για την ασφάλεια των τροφίμων. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν (Πίνακας.. και Διάγραμμα ) έδειξαν ότι οι καταναλωτές του δείγματος είναι περισσότερο δυσαρεστημένοι από τους πωλητές με ποσοστό 64,8%, από τους κρατικούς φορείς με 56,3% και από τη βιομηχανία τροφίμων/επιχειρήσεις με ποσοστό 48,3%. Λιγότερο δυσαρεστημένοι φαίνεται να είναι οι Έλληνες καταναλωτές από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ενώσεις Καταναλωτών. Βαθμός Κρατικοί Φορείς Βιομηχανία Τροφίμων/ Επιχειρήσεις Ευρωπαϊκή Ένωση Καταναλωτές/ Ενώσεις Καταναλωτών Πωλητές Καθόλου 22,7% 21,6% 11,9% 11,4% 27,3% Λίγο 33,6% 26,7% 21,6% 16,5% 37,5% Μέτρια 37,5% 43,7% 42,6% 48,8% 30,7% Πολύ 4,5% 7,4% 18,2% 20,5% 1,1% Πάρα πολύ 1,7% 0,6% 5,7% 2,8% 3,4% Πίνακας 20: Ο βαθμός που είναι ικανοποιημένοι οι καταναλωτές από τις δράσεις-μέτρα που έχουν ληφθεί- Σχετικές Συχνότητες (%) (Ερώτηση 20). 133

134 Είστε ικανοποιημένοι από τις δράσεις-μέτρα που έχουν λάβει οι παρακάτω για την ασφάλεια των τροφίμων; 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Κρατικοί Φορείς Βιομηχανία Τροφίμων/Επιχειρήσεις Ευρωπαϊκή Ένωση Καταναλωτές/Ενώσεις Καταναλωτών Πωλητές Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Πάρα πολύ Πίνακας 20: Ο βαθμός που είναι ικανοποιημένοι οι καταναλωτές από τις δράσεις-μέτρα που έχουν ληφθεί (Ερώτηση 20). Τέλος, στην ερώτηση που αφορούσε τα μέτρα που πιστεύουν οι Έλληνες καταναλωτές πως θα πρέπει να ληφθούν ώστε να αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τα τρόφιμα που καταναλώνουν, έδωσαν τις ακόλουθες απαντήσεις: Βαθμός Περισσότεροι έλεγχοι από επιχειρήσεις Περισσότεροι έλεγχοι από κρατικούς φορείς Συντονισμός ελέγχων παγκοσμίως Διαφωνώ απόλυτα 1,1% 0% 0,6% Διαφωνώ 1,1% 1,1% 0,6% Ουδέτερη κατάσταση 8,5% 2,3% 5,7% Συμφωνώ 47,3% 34,1% 31,2% Συμφωνώ απόλυτα 42% 62,5% 61,9% Βαθμός Έγκαιρη ανίχνευση της νοθείας των τροφίμων Αυστηρά όριανομοθεσία Σημαντικές κυρώσεις Διαφωνώ απόλυτα 0% 0,6% 1,1% Διαφωνώ 3,4% 0,6% 0% Ουδέτερη κατάσταση 4% 8,5% 4% Συμφωνώ 27,3% 20,4% 20,5% Συμφωνώ απόλυτα 65,3% 69,9% 74,4% 134

135 Βαθμός Ο καταναλωτής να είναι περισσότερο ενήμερος Υιοθέτηση συγχρ. & αυτοματ. συστημάτων ιχνηλασιμότητας ανεξαρτήτως μεγέθους επιχείρησης Αναφορά περισσότερων στοιχείων στην ετικέτα Διαφωνώ απόλυτα 0% 0,60% 0,60% Διαφωνώ 0% 1,10% 1,10% Ουδέτερη κατάσταση 8% 12,50% 12,50% Συμφωνώ 40,3% 37,50% 39,20% Συμφωνώ απόλυτα 51,7% 48,30% 46,60% Πίνακας 21: Τα μέτρα που πιστεύουν οι καταναλωτές ότι θα πρέπει να ληφθούν ώστε να αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τα τρόφιμα που καταναλώνουν (Ερώτηση 21). 135

136 Πίνακας 21: Τα μέτρα που πιστεύουν οι καταναλωτές ότι θα πρέπει να ληφθούν ώστε να αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τα τρόφιμα που καταναλώνουν (Ερώτηση 21). 136

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Συμπεριφορά Καταναλωτή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Συμπεριφορά Καταναλωτή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Συμπεριφορά Καταναλωτή Συμπεριφορά Καταναλωτή Συμπεριφορά Καταναλωτή (Consumer behavior) - η μελέτη ατόμων, ομάδων η οργανισμών και οι διαδικασίες που χρησιμοποιούν για να επιλέξουν, να εξασφαλίσουν,

Διαβάστε περισσότερα

Διάλεξη 3: Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών

Διάλεξη 3: Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών Διάλεξη 3: Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών 1 Στόχοι Μαθήματος Κατανόηση του μοντέλου λήψεως αποφάσεων των καταναλωτών (όταν παίρνουν την απόφαση να αγοράσουν κάτι) Εξέταση των διαφορών μεταξύ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ Τµήµα ιοίκησης ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΟΝ ΙΑΝΟΜΗ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ Τµήµα ιοίκησης Αγοραστική

Διαβάστε περισσότερα

Διάλεξη 3 η Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών «Ξέρουμε τι θέλουν οι καταναλωτές;»

Διάλεξη 3 η Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών «Ξέρουμε τι θέλουν οι καταναλωτές;» Διάλεξη 3 η Κατανόηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών «Ξέρουμε τι θέλουν οι καταναλωτές;» Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379621 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm104/

Διαβάστε περισσότερα

Συμπεριφορά Καταναλωτή

Συμπεριφορά Καταναλωτή ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 2 : Καταναλωτής και διαδικασία λήψης αποφάσεων Χριστίνα Μπουτσούκη Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ : Έκρηξη πληροφορικής τεχνολογίας - Χρήση ηλεκτρονικών εργαλείων προσθήκη νέων ανταγωνιστών ηλεκτρονικών παροχών

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ : Έκρηξη πληροφορικής τεχνολογίας - Χρήση ηλεκτρονικών εργαλείων προσθήκη νέων ανταγωνιστών ηλεκτρονικών παροχών ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝOIEΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ MARKETING ΑΞΙΑ ΣΤΟΝ ΠΕΛΑΤΗ IKANOΠΟΙΗΣΗ & ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΠΕΛΑΤΩΝ KYKΛΟΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ MARKETING ΜΑΡΚΕΤΙΝG ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ - ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΜΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ - TARGET GROUPS ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Μάρκετινγκ - Ασκήσεις Πράξης. Αγοραστική συμπεριφορά καταναλωτών

Μάρκετινγκ - Ασκήσεις Πράξης. Αγοραστική συμπεριφορά καταναλωτών Μάρκετινγκ - Ασκήσεις Πράξης Αγοραστική καταναλωτών Αγοραστική καταναλωτών Είναι η των τελικών καταναλωτών και των νοικοκυριών σχετικά με την αγορά αγαθών και υπηρεσιών για προσωπική κατανάλωση Μοντέλα

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Μάρκετινγκ Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων

Αρχές Μάρκετινγκ Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων Αρχές Μάρκετινγκ Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων Ενότητα 6: Η Συμπεριφορά των Καταναλωτών Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΤΖΗΦΩΤΙΑΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ΧΑΤΖΗΦΩΤΙΑΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : «ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΕΤΙΚΕΤΑΣ, ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΤΟΥ ΚΑΦΕ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΕΤΙΚΕΤΑΣ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Διδάκτορας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Διδάκτορας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Κ Χατζηπαναγιώτου Κ. Χατζηπαναγιώτου Διδάκτορας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Έρευνα Μάρκετινγκ είναι...... Η Συστηματική, Αντικειμενική, και Ολοκληρωτική εξέταση και μελέτη στοιχείων που έχουν σχέση

Διαβάστε περισσότερα

Ευάγγελος Ψωμάς Επίκουρος Καθηγητής

Ευάγγελος Ψωμάς Επίκουρος Καθηγητής Οι αντιλήψεις των καταναλωτών για τα συστήματα διαχείρισης ασφάλειας τροφίμων. Παράγοντες που συμβάλουν στη διαμόρφωση της στάσης των καταναλωτών. Ευάγγελος Ψωμάς Επίκουρος Καθηγητής Στρατηγικές Αγροτικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Έρευνα αγοράς θεωρείται κάθε οργανωμένη προσπάθεια συλλογής, επεξεργασίας και ανάλυσης πληροφοριών σχετικών με την αγορά που δραστηριοποιείται μια επιχείρηση. Αυτές οι πληροφορίες

Διαβάστε περισσότερα

Συµπεριφορά του Καταναλωτή

Συµπεριφορά του Καταναλωτή ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Συµπεριφορά του Καταναλωτή ΑΝΑΜΙΞΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας:

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Συστηματική περιγραφή και κατανόηση των ψυχολογικών φαινομένων. Η ψυχολογική έρευνα χρησιμοποιεί μεθόδους συστηματικής διερεύνησης για τη συλλογή, την ανάλυση και την ερμηνεία

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσίαση του προβλήματος

Παρουσίαση του προβλήματος Εισαγωγή Κατά τον Martin (2013) ο φίλαθλος χρησιμοποιεί το άθλημα που παρακολουθεί και συγκεκριμένα την ομάδα ή τον αθλητή ως μέσο απόδρασης από τη καθημερινότητα, ως μέσο διασκέδασης, αίσθηση του επιτεύγματος,

Διαβάστε περισσότερα

Πωλήσεις. Μπίτης Αθανάσιος 2017

Πωλήσεις. Μπίτης Αθανάσιος 2017 Πωλήσεις Μπίτης Αθανάσιος 2017 Τι είναι πώληση; Πώληση είναι η μεταξύ δύο προσώπων σύμβαση με την οποία ο ένας (πωλητής) αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβιβάσει την κυριότητα και να παραδώσει, αντί συμφωνημένου

Διαβάστε περισσότερα

Επεξεργασία Μεταποίηση. ΝτουµήΠ. Α.

Επεξεργασία Μεταποίηση. ΝτουµήΠ. Α. Επεξεργασία Μεταποίηση ΝτουµήΠ. Α. 1 Επεξεργασία Μεταποίηση Ως επεξεργασία ή µεταποίηση ενός πρωτογενούς γεωργικού προϊόντος χαρακτηρίζεται το σύνολο των χειρισµών και επεµβάσεων µετά τη συγκοµιδή του,

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ / ΑΓΟΡΑΣΤΗ 1. Η έννοια

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ / ΑΓΟΡΑΣΤΗ 1. Η έννοια ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ / ΑΓΟΡΑΣΤΗ 1. Η έννοια Συμπεριφορά καταναλωτή αφορά τις Αποφάσεις και τις σχετικές με αυτές δραστηριότητες/ενέργειες των ατόμων (πράξεις ή παραλείψεις) που οδηγούν στην αγορά και

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Μάρκετινγκ. Ενότητα 5: Συμπεριφορά Καταναλωτή. Δρ. Καταραχιά Ανδρονίκη Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής

Αρχές Μάρκετινγκ. Ενότητα 5: Συμπεριφορά Καταναλωτή. Δρ. Καταραχιά Ανδρονίκη Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής Αρχές Μάρκετινγκ Ενότητα 5: Συμπεριφορά Καταναλωτή Δρ. Καταραχιά Ανδρονίκη Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons.

Διαβάστε περισσότερα

Σημαντικότητα της Έρευνας Μάρκετινγκ

Σημαντικότητα της Έρευνας Μάρκετινγκ Έρευνα Μάρκετινγκ 2 Σύνολο Τεχνικών και Αρχών που αποβλέπουν στη συστηματική Συλλογή Καταγραφή Ανάλυση Ερμηνεία Στοιχείων / Δεδομένων, με τέτοιο τρόπου που να βοηθούν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων Μάρκετινγκ

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ. Επιστημονικός Υπεύθυνος Έρευνας : Καθηγητής Επαμεινώνδας Πανάς

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ. Επιστημονικός Υπεύθυνος Έρευνας : Καθηγητής Επαμεινώνδας Πανάς ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ Επιστημονικός Υπεύθυνος Έρευνας : Καθηγητής Επαμεινώνδας Πανάς Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2010 2 3 4 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ιοίκηση Μάρκετινγκ ρ. Παναγιώτης Μπάλλας Επιστήµες που ερευνούν ανθρώπινη συµπεριφορά ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ιοίκηση Μάρκετινγκ ρ. Παναγιώτης Μπάλλας   Επιστήµες που ερευνούν ανθρώπινη συµπεριφορά ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ιοίκηση Μάρκετινγκ ρ. Παναγιώτης Μπάλλας E-mail: p.ballas@gmail.com Επιστήµες που ερευνούν ανθρώπινη συµπεριφορά (απότοβιβλίομάρκετινγκμάνατζµεντ ΗΕλληνικήΠροσέγγιση) ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Διαμόρφωση Διαφημιστικών Στόχων

Διαμόρφωση Διαφημιστικών Στόχων Διαμόρφωση Διαφημιστικών Στόχων Διαμόρφωση Διαφημιστικών Στόχων Ύπαρξη στόχων καθορισμένων με σαφήνεια (μετρήσιμοι και λειτουργικοί) Συντελεί στην καλύτερη επικοινωνία και συνεργασία ενδιαφερόμενων μερών

Διαβάστε περισσότερα

ΙV. Διαδικασία Λήψης Αγοραστικών Αποφάσεων Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή

ΙV. Διαδικασία Λήψης Αγοραστικών Αποφάσεων Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή 112 H διαδικασία με την οποία λαμβάνονται οι αποφάσεις από τον καταναλωτή σχετικά με την αγορά κατανάλωση ενός προϊόντος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θέματα μελέτης

Διαβάστε περισσότερα

Experiential Corporate Culture: Η περίπτωση της ΙΚΕΑ. Ονοματεπώνυμο: Λεντούδη Μαρία (Α.Μ ) Σειρά: 13 Επιβλέπων Καθηγητής: Πανηγυράκης Γεώργιος

Experiential Corporate Culture: Η περίπτωση της ΙΚΕΑ. Ονοματεπώνυμο: Λεντούδη Μαρία (Α.Μ ) Σειρά: 13 Επιβλέπων Καθηγητής: Πανηγυράκης Γεώργιος Experiential Corporate Culture: Η περίπτωση της ΙΚΕΑ Ονοματεπώνυμο: Λεντούδη Μαρία (Α.Μ. 115122) Σειρά: 13 Επιβλέπων Καθηγητής: Πανηγυράκης Γεώργιος Περιεχόμενα Α μέρος Εισαγωγή Ερευνητικό πρόβλημα και

Διαβάστε περισσότερα

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΝΕΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Δρ. Ιωάννης Σ. Τουρτούρας Μηχανικός Παραγωγής & Διοίκησης Δ.Π.Θ. Χρηματοδότηση Το

Διαβάστε περισσότερα

ΙV. Διαδικασία Λήψης Αγοραστικών Αποφάσεων Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή

ΙV. Διαδικασία Λήψης Αγοραστικών Αποφάσεων Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή Σημαντικές αποφάσεις καταναλωτή 110 Hδιαδικασία με την οποία λαμβάνονται οι αποφάσεις από τον καταναλωτή σχετικά με την αγορά κατανάλωση ενός προϊόντος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θέματα μελέτης

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Δρ. Μάρκος Κουργιαντάκης Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων ΤΕΙ Κρήτης Σύμβουλος Ηλεκτρονικού Επιχειρείν { mkourg@staff.teicrete.gr } Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων

Διαβάστε περισσότερα

24/4/19. Τύποι έρευνας ανάλογα με τη φύση του προβλήματος ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ

24/4/19. Τύποι έρευνας ανάλογα με τη φύση του προβλήματος ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Ερευνητική Μεθοδολογία Τύποι έρευνας ανάλογα με τη φύση του προβλήματος l Διερευνητική έρευνα (στοχεύουν στην περιγραφή των παραμέτρων του προβλήματος) l Περιγραφική έρευνα (απαντούν

Διαβάστε περισσότερα

Σύγχρονες τάσεις στην προώθηση γαλακτοκομικών προϊόντων στις διεθνείς αγορές. Ανδρέας Χαρδαλούπας marketing manager Ελασσόνα 2018

Σύγχρονες τάσεις στην προώθηση γαλακτοκομικών προϊόντων στις διεθνείς αγορές. Ανδρέας Χαρδαλούπας marketing manager Ελασσόνα 2018 Σύγχρονες τάσεις στην προώθηση γαλακτοκομικών προϊόντων στις διεθνείς αγορές Ανδρέας Χαρδαλούπας marketing manager Ελασσόνα 2018 Δεν υπάρχει τύχη απλά καλό marketing Το marketing είναι δυστυχώς από τους

Διαβάστε περισσότερα

Systemic Methodologies in

Systemic Methodologies in Systemic Methodologies in Mavrou Maria-Eleni Certified Systemic Analyst Professional in e-business Sales Executive in Cobra Center Ltd. Ορισμός Ο όρος Συμπεριφορά του Καταναλωτή (Consumer Behavior) αναφέρεται

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση Συμπεριφοράς Καταναλωτών

Ανάλυση Συμπεριφοράς Καταναλωτών ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ Ανάλυση Συμπεριφοράς Καταναλωτών Νικόλαος Φ. Ματσατσίνης Καθηγητής Πολυτεχνειούπολη, Κουνουπιδιανά, 73100 - Χανιά

Διαβάστε περισσότερα

Η"ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ"ΤΟΥ" ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ

ΗΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Η"ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ"ΤΟΥ" ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Γ Ν Ω Ρ Ι Σ Τ Ε " Π Ω Σ " Σ Κ Ε Φ Τ Ε ΤΑ Ι " Κ Α Ι " ΑΥ Ξ Η Σ Τ Ε " Τ Ι Σ " Π Ω Λ Η Σ Ε Ι Σ " Σ Α Σ! Από$τον$Θέμη%Σαρανταένα,$Σύμβουλο$Μάρκετινγκ$Ανάπτυξης$Επιχειρήσεων$&$Επιχειρηματιών

Διαβάστε περισσότερα

Πτυχιακή Εργασία. Η στάση των Ελλήνων καταναλωτών έναντι των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας και των σούπερ μάρκετ

Πτυχιακή Εργασία. Η στάση των Ελλήνων καταναλωτών έναντι των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας και των σούπερ μάρκετ Πτυχιακή Εργασία Η στάση των Ελλήνων καταναλωτών έναντι των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας και των σούπερ μάρκετ Σπουδαστής: Καραλάγας Γεώργιος Εισηγητής: Ντάνος Αναστάσιος Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Τ.Ε.Ι

Διαβάστε περισσότερα

Οικονομία - Επιχειρήσεις Μάρκετινγκ 1

Οικονομία - Επιχειρήσεις Μάρκετινγκ 1 Οικονομία - Επιχειρήσεις Μάρκετινγκ 1 Επιμέλεια: Γεώργιος Λελεδάκης (Λέκτορας Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών) Συγγραφή: Ευθύμιος Ζιγκιρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ & ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Άρης Κουμπαρέλης Καθηγητής

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στο Marketing (βασικές έννοιες) ΑΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων & Επικοινωνίας Α. Κουμπαρέλης Καθηγητής Εφαρμογών

Εισαγωγή στο Marketing (βασικές έννοιες) ΑΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων & Επικοινωνίας Α. Κουμπαρέλης Καθηγητής Εφαρμογών Εισαγωγή στο Marketing (βασικές έννοιες) ΑΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων & Επικοινωνίας Α. Κουμπαρέλης Καθηγητής Εφαρμογών 1 Ορίζοντας το Μάρκετινγκ Το marketing είναι η επιστήμη των αποφάσεων

Διαβάστε περισσότερα

Ανταγωνιστικότητα, Δίκτυα Διανομής και Εμπορία Βιολογικής Αιγοπροβατοτροφίας Δρ. Ηλίας Βλάχος Λέκτορας Διοίκηση Επιχειρήσεων

Ανταγωνιστικότητα, Δίκτυα Διανομής και Εμπορία Βιολογικής Αιγοπροβατοτροφίας Δρ. Ηλίας Βλάχος Λέκτορας Διοίκηση Επιχειρήσεων Ανταγωνιστικότητα, Δίκτυα Διανομής και Εμπορία Βιολογικής Αιγοπροβατοτροφίας Δρ. Ηλίας Βλάχος Λέκτορας Διοίκηση Επιχειρήσεων Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αγρίνιο, 17-18 Ιανουαρίου 2004 1 Ερευνητικές Ερωτήσεις

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ 10/6/2014

ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ 10/6/2014 ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ 1. Εισαγωγή στο μάρκετινγκ 2. Συμπεριφορά καταναλωτή / αγοραστή 3. Η αγορά 4. Έρευνα αγοράς 5. Στρατηγική μάρκετινγκ 6. Το μίγμα του μάρκετινγκ 7. Προϊόντα και υπηρεσίες 8. Τιμολογιακή

Διαβάστε περισσότερα

ρ. ιονύσης Σκαρµέας ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΟΝ ΙΑΝΟΜΗ ΠΡΟΒΟΛΗ

ρ. ιονύσης Σκαρµέας ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΟΝ ΙΑΝΟΜΗ ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΟΝ ΙΑΝΟΜΗ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ Τι είναι Μάρκετινγκ; Ηδιαδικασία σχεδιασµού

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Πτυχιακή Εργασία ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Γκιπάλη Δώρα, A.M. 7795 Καρρά

Διαβάστε περισσότερα

www.arnos.gr κλικ στη γνώση Τιμολόγηση

www.arnos.gr κλικ στη γνώση Τιμολόγηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Τιμολόγηση Παράγοντες επηρεασμού της τιμής Στόχος της τιμολογιακής πολιτικής πρέπει να είναι ο καθορισμός μιας ιδανικής τιμής η οποία θα ικανοποιεί τόσο τους πωλητές όσο και τους αγοραστές.

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ: ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΌΝΤΩΝ ΞΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΟΥ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ

ΜΑΘΗΜΑ: ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΌΝΤΩΝ ΞΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΟΥ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΟΥ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΡΟΙΌΝΤΩΝ ΞΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΟΥ Έρευνα μάρκετινγκ Τιμολόγηση Ανάπτυξη νέων προϊόντων ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Τμηματοποίηση της αγοράς Κανάλια

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΟ 33 ΤΟΜΟΣ Α «ΜΚΤ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ» ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΔΕΟ 33 ΤΟΜΟΣ Α «ΜΚΤ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ» ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΔΕΟ 33 ΤΟΜΟΣ Α «ΜΚΤ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ» ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2013-2014 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΤΟΥΣ. ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ορισμοί Υπηρεσιών. Κάθε δραστηριότητα ή ωφέλεια που κάποιος μπορεί να δώσει

Διαβάστε περισσότερα

Προσδιοριστικοί παράγοντες την τουριστικής ζήτησης.

Προσδιοριστικοί παράγοντες την τουριστικής ζήτησης. Τουριστική ζήτηση και προσφορά Οι τουριστικές ανάγκες πρέπει να ικανοποιηθούν και αυτό πραγματοποιείται δια των τουριστικών αγαθών. Με την ενέργεια αυτή διαμορφώνονται ορισμένες ανταλλακτικές σχέσεις.

Διαβάστε περισσότερα

Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης. Διοικητική Επιστήμη και Λήψη Αποφάσεων

Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης. Διοικητική Επιστήμη και Λήψη Αποφάσεων Πληροφοριακά Συστήματα Διοίκησης Διοικητική Επιστήμη και Λήψη Αποφάσεων Η πολυπλοκότητα των αποφάσεων Αυξανόμενη πολυπλοκότητα λόγω: Ταχύτητας αλλαγών στο εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης. Έντασης

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσίαση εργασίας του τμήματος Α4 με θέμα τον καταναλωτισμό και τον οικογενειακό προϋπολογισμό

Παρουσίαση εργασίας του τμήματος Α4 με θέμα τον καταναλωτισμό και τον οικογενειακό προϋπολογισμό Παρουσίαση εργασίας του τμήματος Α4 με θέμα τον καταναλωτισμό και τον οικογενειακό προϋπολογισμό Ο ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ 1.13 ΜΠΛΕ Καταναλωτής: Η οικονοµική µονάδα που δαπανά προκειµένου να ικανοποιήσει

Διαβάστε περισσότερα

Μάρκετινγκ. Ενότητα 3: Το Περιβάλλον Μάρκετινγκ

Μάρκετινγκ. Ενότητα 3: Το Περιβάλλον Μάρκετινγκ Μάρκετινγκ Ενότητα 3: Το Περιβάλλον Μάρκετινγκ Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων & Τροφίμων (Δ.Ε.Α.Π.Τ.) Σκοποί 3 ης Ενότητας

Διαβάστε περισσότερα

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης ί>ηγο^η 26 Επιστήμες της Αγωγής 26 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΤΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ CONSUMER BEHAVIOUR Καταναλωτική Συμπεριφορά : Διεπιστημονικό Πεδίο Βασικά περιλαμβάνεται στο επιστημονικό πεδίο του MARKETING! Βασική επιδίωξη του Marketing είναι η αύξηση της ζήτησης,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΤΥΠΕΤ: Επιμορφωτικό πρόγραμμα. Αλεξάνδρα Φραγκουδάκη Β.Α. ΜΒΑ Ph.D

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΤΥΠΕΤ: Επιμορφωτικό πρόγραμμα. Αλεξάνδρα Φραγκουδάκη Β.Α. ΜΒΑ Ph.D ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΥΠΕΤ: Επιμορφωτικό πρόγραμμα Αλεξάνδρα Φραγκουδάκη Β.Α. ΜΒΑ Ph.D Μέρος πρώτο: Μάρκετινγκ τι και γιατί Μάρκετινγκ τι ; είναι οι πωλήσεις ;...είναι η διαφήμιση

Διαβάστε περισσότερα

Δημιουργία Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος μέσω των Συστημάτων Ποιότητας στον Αγροδιατροφικό Τομέα

Δημιουργία Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος μέσω των Συστημάτων Ποιότητας στον Αγροδιατροφικό Τομέα Δημιουργία Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος μέσω των Συστημάτων Ποιότητας στον Αγροδιατροφικό Τομέα Αχιλλέας Κοντογεώργος Επίκ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Αναστάσιος Σέμος Καθηγητής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες

Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ κεφάλαιο 1 ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1. Εισαγωγή Μ έχρι αρκετά πρόσφατα, η έννοια του μάρκετινγκ των υπηρεσιών αποτελούσε μια έννοια χωρίς ιδιαίτερη αξία αφού, πρακτικά,

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 3: : Ασφάλεια Βιολογικών Τροφίμων

Ενότητα 3: : Ασφάλεια Βιολογικών Τροφίμων Ενότητα 3: : Ασφάλεια Βιολογικών Τροφίμων Διάλεξη 3.6 : Εφαρμογή συστημάτων HACCP και ISO στην παραγωγή βιολογικών προϊόντων Εργαστήριο Πληροφορικής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών http://infolab.aua.gr

Διαβάστε περισσότερα

Γενικές αρχές διοίκησης. μιας μικρής επιχείρησης

Γενικές αρχές διοίκησης. μιας μικρής επιχείρησης Γενικές αρχές διοίκησης μιας μικρής επιχείρησης Η επιχείρηση αποτελεί μια παραγωγική - οικονομική μονάδα, με την έννοια ότι συνδυάζει και αξιοποιεί τους συντελεστές παραγωγής (εργασία, κεφάλαιο, γνώση,

Διαβάστε περισσότερα

Ολοκληρωμένα Συστήματα Επικοινωνίας

Ολοκληρωμένα Συστήματα Επικοινωνίας Προβολή 1. Ολοκληρωμένα Συστήματα Επικοινωνίας 2. Σκοπός της Επικοινωνίας 3. Παράγοντες που επηρεάζουν το μίγμα προβολής 4. Το πρόγραμμα προβολής 5. Διαφήμιση 6. Προσωπική Πώληση 7. Προώθηση των Πωλήσεων

Διαβάστε περισσότερα

«Εισαγωγή στα Συστήµατα ιαχείρισης: Ποιότητα Περιβάλλον Ασφάλεια Τροφίµων»

«Εισαγωγή στα Συστήµατα ιαχείρισης: Ποιότητα Περιβάλλον Ασφάλεια Τροφίµων» «Εισαγωγή στα Συστήµατα ιαχείρισης: Ποιότητα Περιβάλλον Ασφάλεια Τροφίµων» ρ. Ευάγγελος Ευµορφόπουλος, Επιθεωρητής του ΕΦΕΤ, Επιστηµονικός Συνεργάτης του ΤΕΙ Αθηνών Σε ένα ανταγωνιστικό παγκόσµιο περιβάλλον,

Διαβάστε περισσότερα

Μάθημα: ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Μάθημα: ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΩΛΗΣΕΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΙΙ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Μάθημα: ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΩΛΗΣΕΩΝ Παρασκευή

Διαβάστε περισσότερα

Προηγμένες Υπηρεσίες Τηλεκπαίδευσης στο ΤΕΙ. Νικόλαος Καρανάσιος Επίκουρος Καθηγητής MARKETING

Προηγμένες Υπηρεσίες Τηλεκπαίδευσης στο ΤΕΙ. Νικόλαος Καρανάσιος Επίκουρος Καθηγητής MARKETING Νικόλαος Καρανάσιος Επίκουρος Καθηγητής MARKETING Τα στοιχεία του Marketing Διαπίστωση των μεταβαλλόμενων αναγκών Επιθυμιών και προτιμήσεων Σχεδιασμός του προϊόντος Τα σημεία πώλησης Δίκτυα Διανομής Κοστολόγηση

Διαβάστε περισσότερα

Εισηγήτρια : Αναστασία Καραγιαννοπούλου - Msc, Μελετήτρια Πανεπιστημίου Πατρών

Εισηγήτρια : Αναστασία Καραγιαννοπούλου - Msc, Μελετήτρια Πανεπιστημίου Πατρών ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Έρευνα Αγοράς και Εκπόνηση Σχεδίου Μάρκετινγκ για την Ανάπτυξη και Εμπορία των βιολογικών προϊόντων στο νομό Αχαΐας Εισηγήτρια : Αναστασία Καραγιαννοπούλου

Διαβάστε περισσότερα

Συμπεριφορά Καταναλωτή

Συμπεριφορά Καταναλωτή Συμπεριφορά Καταναλωτή Ενότητα 3: Ανάλυση διακριτών επιλογών Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων & Τροφίμων (Δ.Ε.Α.Π.Τ.) Σκοποί

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής Θέμα πτυχιακής εργασίας: Μελέτη των καταναλωτών της θεσσαλονίκης ως προς τις αγορές ενδυμάτων,τον βαθμό ικανοποίησης

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ. Μάιος Νικόλαος Δέσκας

ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ. Μάιος Νικόλαος Δέσκας ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Μάιος 2013 Νικόλαος Δέσκας ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ 1. Εισαγωγή στο μάρκετινγκ 2. Συμπεριφορά καταναλωτή / αγοραστή 3. Η αγορά 4. Έρευνα αγοράς 5. Στρατηγική μάρκετινγκ 6. Το μίγμα του μάρκετινγκ 7. Προϊόντα

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόμενα. Πρόλογος του συγγραφέα... 13

Περιεχόμενα. Πρόλογος του συγγραφέα... 13 Περιεχόμενα Πρόλογος του συγγραφέα... 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η κατανάλωση σήμερα... 15 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ... 15 1 Η μαγική δύναμη της κατανάλωσης... 16 2 Από την κοινωνική πρόοδο στη γενικευμένη

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2013 Τμήμα Διατροφής και Διαιτολογίας Σελίδα 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΣΚΗΣΕΙΣ: 1. Αξιολόγηση της προσωπικής

Διαβάστε περισσότερα

Μάρκετινγκ Υπηρεσιών Ενότητα 3η: Βασικές Προσεγγίσεις Μέτρησης Ποιότητας της Υπηρεσίας

Μάρκετινγκ Υπηρεσιών Ενότητα 3η: Βασικές Προσεγγίσεις Μέτρησης Ποιότητας της Υπηρεσίας Μάρκετινγκ Υπηρεσιών Ενότητα 3η: Βασικές Προσεγγίσεις Μέτρησης Ποιότητας της Υπηρεσίας Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων &

Διαβάστε περισσότερα

17/12/2007. Βασιλική Ζήση, PhD. Ποιότητα ζωής. Είναι ένα συναίσθημα που σχεδόν όλοι καταλαβαίνουμε, αλλά δεν μπορούμε να ορίσουμε (Spirduso, 1995)

17/12/2007. Βασιλική Ζήση, PhD. Ποιότητα ζωής. Είναι ένα συναίσθημα που σχεδόν όλοι καταλαβαίνουμε, αλλά δεν μπορούμε να ορίσουμε (Spirduso, 1995) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Μεταπτυχιακό πρόγραμμα ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Μάθημα: Ψυχολογική Υποστήριξη σε Κλινικούς Πληθυσμούς Γνωστικοί & συναισθηματικοί παράγοντες Γνωστική Ψυχική ευεξία λειτουργία Υγεία & fittness

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ. Τριμηνιαία Έρευνα. B Τρίμηνο 2010

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ. Τριμηνιαία Έρευνα. B Τρίμηνο 2010 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ Τριμηνιαία Έρευνα B Τρίμηνο 2010 Αθήνα, Ιούλιος 2010 2 Έρευνα Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης Β Τρίμηνο 2010 3 4 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Διαβάστε περισσότερα

3 ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

3 ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ 3 ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ Α. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερωτήσεις της µορφής «σωστό λάθος» Να χαρακτηρίσετε µε Σ (σωστό) ή µε Λ (λάθος) καθεµιά από τις παρακάτω προτάσεις. 1. Ένα ιδιωτικό

Διαβάστε περισσότερα

Πτυχιακή Εργασία. Μάρκετινγκ βιολογικών προϊόντων και Συμπεριφορά Καταναλωτή

Πτυχιακή Εργασία. Μάρκετινγκ βιολογικών προϊόντων και Συμπεριφορά Καταναλωτή Τεχνολογικό εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου Τμήμα Λογιστικής Πτυχιακή Εργασία Μάρκετινγκ βιολογικών προϊόντων και Συμπεριφορά Καταναλωτή Επιβλέπων Καθηγητής: Εισηγητής: Ιφιγένεια Καναρίδου Αριθμός Μητρώου:

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στο Μάρκετινγκ

Εισαγωγή στο Μάρκετινγκ Εισαγωγή στο Μάρκετινγκ 1. Ορισμός- Marketing Concept 2. Προσανατολισμοί της επιχείρησης 3. Βασικές έννοιες του Μάρκετινγκ 4. Ο ρόλος της Έρευνας Αγοράς 1 Ορισμός- Marketing Concept Διάφοροι ορισμοί «η

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Διοίκηση Υπηρεσιών

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Διοίκηση Υπηρεσιών ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Διοίκηση Υπηρεσιών ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «Το ζήτημα της αναβάθμισης της ποιότητας της ιδιωτικής εκπαίδευσης υπό

Διαβάστε περισσότερα

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Η Έρευνα Μάρκετινγκ ως εργαλείο ανάπτυξης νέων προϊόντων ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Δρ. Ιωάννης Σ. Τουρτούρας Μηχανικός Παραγωγής & Διοίκησης Δ.Π.Θ.

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ

ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Στόχος Βασικές έννοιες για την ποιότητα και τα συστήματα ποιότητας Έννοια της ποιότητας και των συστημάτων ποιότητας Τεκμηρίωση ενός

Διαβάστε περισσότερα

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ο ρόλος των καταναλωτών και των ανταγωνιστών στην έρευνα Μάρκετινγκ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Δρ. Ιωάννης Σ. Τουρτούρας Μηχανικός Παραγωγής & Διοίκησης

Διαβάστε περισσότερα

Διαφήμιση και Δημόσιες Σχέσεις Ενότητα 3: Πρόγραμμα Μάρκετινγκ, Διαφήμισης και διαφημιστικοί στόχοι Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης

Διαφήμιση και Δημόσιες Σχέσεις Ενότητα 3: Πρόγραμμα Μάρκετινγκ, Διαφήμισης και διαφημιστικοί στόχοι Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Διαφήμιση και Δημόσιες Σχέσεις Ενότητα 3: Πρόγραμμα Μάρκετινγκ, Διαφήμισης και διαφημιστικοί στόχοι Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ Ενότητα 2: Μάρκετινγκ Στόχοι Αποφάσεις Ιδεολογία Ανάλυση Στρατηγικής Βλαχοπούλου Μάρω Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons.

Διαβάστε περισσότερα

Η προβολή πολυτελών υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Η προβολή πολυτελών υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης Η προβολή πολυτελών υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης Δομή έρευνας Εισαγωγή Βασικές Έννοιες και Εργαλεία Έρευνας Σχεδιασμός Έρευνας Σκοπός Έρευνας Στρατηγική Έρευνας και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠIΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜEΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠIΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜEΝΩΝ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠIΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜEΝΩΝ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 29 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 30 ΜΕΡΟΣ 1ο 39 ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ - Ο ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΝΝΟΙΑ, Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Διαβάστε περισσότερα

«Καθοριστικοί παράγοντες της αποτελεσματικότητας της από στόμα-σε-στόμα επικοινωνίας στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης»

«Καθοριστικοί παράγοντες της αποτελεσματικότητας της από στόμα-σε-στόμα επικοινωνίας στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης» «Καθοριστικοί παράγοντες της αποτελεσματικότητας της από στόμα-σε-στόμα επικοινωνίας στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης» Ονοματεπώνυμο: Ταχταρά Κατερίνα Σειρά: 8 η Επιβλέπων Καθηγητής: Βρεχόπουλος Αδάμ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ Ενότητα 11η: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων (Κοζάνη) Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons.

Διαβάστε περισσότερα

Β1. Στο σχολικό βιβλίο Αρχές Οργάνωσης και διοίκησης επιχειρήσεων και υπηρεσιών σελ

Β1. Στο σχολικό βιβλίο Αρχές Οργάνωσης και διοίκησης επιχειρήσεων και υπηρεσιών σελ Απαντήσεις πανελλαδικών θεμάτων Μάθημα ειδικότητας ΕΠΑ.Λ. ΑΟΔΕ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ 10/06/2017 ΘΕΜΑ Α Α1 α. Λ β. Σ γ. Σ δ. Σ ε. Λ Α2 1. γ 2. β ΘΕΜΑ Β Β1. Στο σχολικό βιβλίο Αρχές

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Θέματα διάλεξης Η σημασία της αυτοαντίληψης Η φύση και το περιεχόμενο της αυτοαντίληψης Η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης Παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2011

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2011 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2011 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (Ι) ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΑΘΗΜΑ : ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΣΤΟ ΣΟΥΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ. Ερώτηση 1) Με ποια κριτήρια αγοράζετε τα προϊόντα που καταναλώνετε;

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΣΤΟ ΣΟΥΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ. Ερώτηση 1) Με ποια κριτήρια αγοράζετε τα προϊόντα που καταναλώνετε; ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ «ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» 7,8,/2/214 «ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ- ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗΣ- ΑΠΟ ΤΟ ΧΩΡΑΦΙ ΣΤΟ ΠΙΑΤΟ ΜΑΣ» ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΣΤΟ ΣΟΥΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ

Διαβάστε περισσότερα

«ΧΡΗΣΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ (ΤΠΕ) ΓΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ»

«ΧΡΗΣΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ (ΤΠΕ) ΓΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ» «ΧΡΗΣΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ (ΤΠΕ) ΓΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ» Ονοματεπώνυμο: ΒΛΑΧΟΥ ΣΟΦΙΑ Σειρά: 10 Επιβλέπων Καθηγητής: ΒΡΕΧΟΠΟΥΛΟΣ ΑΔΑΜ Δεκέμβριος 2013 ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

Μεταφορές Μεταφορές Καταναλωτής Ε

Μεταφορές Μεταφορές Καταναλωτής Ε ΚΕΦ. 1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός του μαθήματος των Οικονομικών είναι να προσφέρει τις αναγκαίες οικονομικές γνώσεις, ώστε να αντιλαμβανόμαστε σωστά τον τρόπο λειτουργίας της Οικονομίας,

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ. ΕΡΩΤΗΣΗ 1 : Επιχείρηση προσανατολισμένη στη παραγωγή vs. Επιχείρηση προσανατολισμένη στο marketing.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ. ΕΡΩΤΗΣΗ 1 : Επιχείρηση προσανατολισμένη στη παραγωγή vs. Επιχείρηση προσανατολισμένη στο marketing. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΡΩΤΗΣΗ 1 : Επιχείρηση προσανατολισμένη στη παραγωγή vs. Επιχείρηση προσανατολισμένη στο marketing. Η λειτουργία της βιομηχανοποίησης αποφασίζει με βάση

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Διαφήμιση

ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Διαφήμιση ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 4: Διαφημιστικός Προϋπολογισμός Η σχεδίαση του προγράμματος μάρκετινγκ και του προγράμματος της διαφήμισης Διαμόρφωση διαφημιστικών

Διαβάστε περισσότερα

Βασικές Αρχές Marketing. Μαίρη Κατσαπρίνη Events Marketing Director Skywalker.gr

Βασικές Αρχές Marketing. Μαίρη Κατσαπρίνη Events Marketing Director Skywalker.gr Βασικές Αρχές Marketing Μαίρη Κατσαπρίνη Events Marketing Director Skywalker.gr Ορισμός Markerting Τι είναι για εσάς; Ορισμός ΜΚΤ Το marketing αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του business plan και σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΑ - ΜΑRKETING ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΑ - ΜΑRKETING ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΙΟΙΚΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΕΜΠΟΡΙΑ - ΜΑRKETING ιδάσκων:

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ. Διοίκηση Επιχειρήσεων. Β Εξάμηνο -Παραδόσεις

ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ. Διοίκηση Επιχειρήσεων. Β Εξάμηνο -Παραδόσεις ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ Διοίκηση Επιχειρήσεων Β Εξάμηνο -Παραδόσεις 1 Σκοπός του Μαθήματος Σκοπός του μαθήματος είναι να κατανοηθεί από τους σπουδαστές η σημασία της Διοικητικής Επιστήμης στην λειτουργία

Διαβάστε περισσότερα

Mobile Marketing: Οι Παράγοντες Αποδοχής του SMS των Ελλήνων Καταναλωτών

Mobile Marketing: Οι Παράγοντες Αποδοχής του SMS των Ελλήνων Καταναλωτών Mobile Marketing: Οι Παράγοντες Αποδοχής του SMS των Ελλήνων Καταναλωτών Ονοματεπώνυμο: Πατεράκη Σοφία Σειρά: 8 η Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: κα. Άννα Ζαρκάδα Δεκέμβριος 2011 Περιεχόμενα Βιβλιογραφία Μοντέλο

Διαβάστε περισσότερα

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων e-seminars Πρωτοποριακή Συνεχής Επαγγελματική και Προσωπική Εκπαίδευση Προσωπική Βελτίωση Αναπτύσσομαι 1 e Seminars Copyright Seminars & Consulting Page 1 Περιεχόμενα 1. Γιατί είναι απαραίτητη η ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

Διάλεξη 5η: Έρευνα Μάρκετινγκ και Κατανόηση του Πελάτη Ξέρουμε τι Θέλουν οι Καταναλωτές;

Διάλεξη 5η: Έρευνα Μάρκετινγκ και Κατανόηση του Πελάτη Ξέρουμε τι Θέλουν οι Καταναλωτές; Διάλεξη 5η: Έρευνα Μάρκετινγκ και Κατανόηση του Πελάτη Ξέρουμε τι Θέλουν οι Καταναλωτές; Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm104/

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος. Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας

Πρόλογος. Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας Πρόλογος Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας αποτελεί δημόσιο αγαθό, το οποίο πρέπει να παρέχεται χωρίς περιορισμούς και εμπόδια στα μέλη της κοινωνίας. Οι πολύπλευρα πληροφορημένοι

Διαβάστε περισσότερα

Μάρκετινγκ Επιχειρήσεων Λιανικής Πώλησης

Μάρκετινγκ Επιχειρήσεων Λιανικής Πώλησης Μάρκετινγκ Επιχειρήσεων Λιανικής Πώλησης Ενότητα 4: Συλλογή Εμπορευμάτων Θεοδωρίδης Προκόπης Σχολή Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων & Τροφίμων (Δ.Ε.Α.Π.Τ.)

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ονοματεπώνυμο: Αντωνοπούλου- Δεληγιώργη Ελισσάβετ Σειρά: 11 Επιβλέπων Καθηγητής: Πανηγυράκης Γεώργιος Ιούνιος

Διαβάστε περισσότερα

Η συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή επίπλου (2ο μέρος)

Η συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή επίπλου (2ο μέρος) Η συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή επίπλου (2ο μέρος) Συνεχίζοντας στο 2ο μέρος της έρευνας του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένου Μάρκετινγκ Διοίκησης & Οικονομίας του Τμήματος Σχεδιασμού & Τεχνολογίας Ξύλου &

Διαβάστε περισσότερα