Η οπτική κοινωνιολογία είναι ένας κλάδος που απευθύνεται σε όσους μπορούν ν αντέξουν την αταξία. Howard S. Becker

Transcript

1 Η οπτική κοινωνιολογία είναι ένας κλάδος που απευθύνεται σε όσους μπορούν ν αντέξουν την αταξία. Howard S. Becker Zoύμε στο βασίλειο της όρασης, προτιμάμε όμως να διαπραγ ματευόμαστε την τυφλότητά μας. Από το πλατωνικό σπήλαιο, δεσμώ τες ενός ιδιότυπου λογοκεντρισμού, προσχωρούμε στην κοινό τοπη εξίσωση μιας εικόνας με χίλιες λέξεις, παραβλέποντας πως εικό να και λόγος είναι διαφορετικά σημειωτικά συστήματα: Η εικόνα, σύμφωνα με τον Peirce, είναι δείκτης, έχει μια καταγωγική σχέση με αυτό που αναπαριστά. Η γλώσσα, πάλι όπως μας δίδαξε ο Saussure, είναι η υπέρβαση της δεικτικής λειτουργίας, η δια κιν δύνευση στον αυθαίρετο δεσμό ανάμεσα σ έναν ήχο και μια ψυχική εικόνα. H γλώσσα είναι η διπλή απομάκρυνση από τον καταγωγικό δεσμό με τα πράγματα, και ταυτόχρονα από την αναφορά στα ίδια τα πράγματα. Η γλώσσα αναφέρεται σε εικόνες, άυλες και αχει ρο ποίητες, κλεισμένες σ ένα υπο τι θεται μη προβληματικό ψυχικό όρ γανο, παρόλο που την ίδια πάνω-κάτω περίοδο ο Freud ασχο λιό ταν με τις διατα ρα χές αυτού του οργάνου, οι οποίες συνδέονται με προβληματικές αναπαραστάσεις: των αρχετυπικών εικόνων (imago) των γονεϊκών προτύπων, της πρωταρχικής σκηνής και της προ βλη ματικής γλωσ σι κής (lapsus) αλλά και εικονικής αναπαράστασης ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

2 άλλοτε στα όνειρα και άλλοτε στα σχέδια των ασθενών του. Αν στο δυισμό λόγου και εικόνας ξαναβρίσκουμε τους υπόλοιπους δυισμούς, οι οποίοι από την αρχαιότητα θεμελίωσαν το εγχείρη μα που σήμερα αποκαλούμε μετωνυμικά «Δύση», έναν αντίστοιχο δυισμό ανακαλύπτουμε ανάμεσα στην εικόνα που εξαρχής νοείται ως γραφή (ζωγραφική, φωτογραφία, κινηματογράφος) και στο πρό τυπό της, αυτό που ασημείωτο προσφέρεται στην όραση ως ζωική και όχι ως στοχαστική λειτουργία: την όραση «της αγέλης που περνά μπροστά μας βόσκοντας», με την οποία ξεκινά ο Nietzsche τον Δεύτερο Παράκαιρο Στοχασμό. Την όραση που βλέπει χωρίς να διακρίνει. Το λιβάδι που βόσκει η αγέλη, το πράσινο χορτάρι και τα ψηλά δέντρα του είναι για τον άνθρωπο οριστικά χαμένα, στο βαθ μό που πάνω τους διακρίνει το χρόνο, το θάνατο, την ιστορία, το διάβα των στρατών, το χωράφι που θα σπείρει στο μέλ λον, την κα λύβα της οποίας το φως στο δειλινό τόσο πολύ θα γοητέψει τον Bachel lard και τον Κοντορεβυθούλη. Αυτή η πρωτογένεια της βιο λο γικής όρασης είναι ήδη εικόνα, δευτερογένεια, γραφή, ή σαν γραφή: λόγος. Αν ο λόγος είναι η κατάφαση του ανθρώπου, η εικόνα είναι η επιβεβαίωση της απώλειας του ζωικού, της οριστικής ρήξης με τη χρυσή εποχή του Κρόνου. Και ταυτόχρονα είναι μια πρόσκληση επιστροφής, εγκατάλειψης του λόγου, ενσωμάτωσης, εμβύθισης στο ζωώδες. Η εικόνα κομίζει στον πολιτισμό την υπόσχεση της ανάστασης του Μινώταυρου. Αυτόν τον Μινώταυρο της αναπαράστασης ως ετερότητας της ανθρωπιάς του ανθρώπου και του εξανθρωπίζοντος θεού προσπά θη σαν να ξορκίσουν οι πολιτισμοί που πάνω τους θεμελιώθηκε η Δύ ση: Ο εβραίος Θεός προστάζει αόρατος τον Μωυσή στο Σινά «οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδέ παντός ὁμοίωμα», μια προσταγή που θα περιορίσει τη λειτουργία της εξεικόνισης στο λόγο. Κι από την άλλη μεριά, ο έλληνας σκοτεινός φιλόσοφος, ο Ηράκλειτος, θα αρνηθεί την προφάνεια του προσφερόμενου στην όραση ως ατελούς, διδάσκοντας ότι η «φύσις κρύπτεσθαι φιλεῖ». Τις δύο αυτές στρατηγικές θα τις ξαναβρούμε με ποικίλες διατυπώσεις σε όλες τις κατοπινές εποχές, παράλληλα με μια προσπάθεια εκπολιτισμού της εικόνας, κατάργηση της «δείξεως» και μετατροπής της σε γραφή, σε μέρος του λόγου. Αυτή η εκπολιτισμένη εικόνα ως διήγηση και ιστόριση για τους αγράμματους κυριαρχεί με τη λήξη των εικονο μαχικών πολέμων. Η εικόνα δεν έχει φυσική αλλά συμβολική σχέση με το ανάφορό της, είναι η αναπαραγωγή μιας νοερής 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

3 εικόνας που χρησιμοποιεί οπτικές μορφές. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που και η φωτογραφία, η μηχανική αποτύπωση της πραγματικότητας και όχι μιας νοητικής εικόνας, εξαρχής παρουσιάστηκε ως γραφή, ως ένα ακόμη επεισόδιο στην ιστο ρία του μεγάλου βιβλίου της Φύσης που δεν το διαβάζουμε πια στις προσομοιότητες ανάμεσα στο μικρόκοσμο και το μακρό κο σμο, αλ λά στην αυτογραφική ομοιότητα ανάμεσα στα πράγματα και το φω τογραφικό τους ίχνος. Σ αυτό το πλαίσιο φαντάζει εύλογη η ενσωμάτωσή της στο κυρίαρχο γλωσσολογικό «παράδειγμα» του 20ού αιώνα. Μέσα στην πληθώρα λόγων και γλωσσών που ανα κα λύ πτονται από τη γλώσσα των χρυσόψαρων ως τη γλώσσα της σι ωπής, η γλώσσα της εικόνας σε κάθε εκδοχή της (της ζωγραφικής, της φωτογραφίας, του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, των κό μικς) κυριαρχεί όχι μόνο ως ρητορικό σχήμα αλλά και ως επιστημο λο γικό παράδειγμα για την κατανόηση του μη γλωσσικού σύμπαντος που προσφέρεται στην όραση. Ενός σύμπαντος το οποίο, συχνά, δεν είναι αποκλειστικά οπτικό αλλά συναισθητικό. Στο πλαίσιο αυ τού του παραδείγματος συντελέστηκαν σημαντικές πρόοδοι. Οι ανα λύσεις του Barthes, που εκτείνονται σε μια τριακονταετία περίπου, θεμελίωσαν μια ισχυρή σημειολογική παράδοση με υποδειγματικές αναλύσεις τόσο της μαζικής εικόνας ως φορέα ιδεολογημάτων (Barthes, 1979 και 1988), όσο και της φωτογραφίας στη σχέση της με τη μνήμη και τη σημασία (Barthes, 1984). Από την άλλη μεριά, τα κείμενα του Michel Foucault θεμελίωσαν μια πολιτική διερεύνηση όχι μόνο της εικόνας αλλά κυρίως του βλέμματος που τη συγκροτεί και αναγνωρίζει σε αυτήν ταξινομίες και διασπορές ή θεμελιώνει ε ξου σίες (βλ. ιδ. Foucault, 1989). Αυτό το βλέμμα, ή ορθότερα τα βλέμ ματα που κοιτάζουν όχι τόσο τις εικόνες όσο την πραγματικό τη τα, υποβιβάζοντάς την στο καθεστώς μιας σημειωμένης δευτερο γε νούς εικόνας, πρόσφορης για μια ανάγνωση υπό τα όμματα της αυ θεντίας ή, αντίθετα, πρόσφορης για μαζικές αναγνώσεις οι οποίες οδηγούν στην υποταγή, διερευνήθηκαν συστηματικά από τα τέλη της δεκαετίας του Η διερεύνηση αυτή φέρνει το βλέμμα στο προ σκήνιο ως ένα νέο παράδειγμα, το οποίο μπορούμε να χρησιμο ποι ήσουμε ως αφετηρία για να κατανοήσουμε και τα κείμενα, καθώς η άποψη μετατρέπεται σε οπτική γωνία. Αυτή η μετατόπιση αποτυπώνεται κυρίως στην εμφάνιση ενός νέου κλάδου περί τα τέλη της δεκαετίας του 1980, των Σπουδών Οπ τικού Πολιτισμού. Η εξάπλωσή τους σε αρκετά πανεπιστήμια θεω ρήθηκε ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

4 από πολλούς ερευνητές ως απόδειξη ότι συντελείται πλέ ον μια «οπτική στροφή», μια επιστροφή στην εικόνα πέρα από το γλωσσολογικό παράδειγμα. Σήμερα η στροφή αυτή κρίνεται ανε παρκής, ως μια υπόσχεση που παρέμεινε ανολοκλήρωτη (Mitchell, 2002 και Bal, 2003). Πλάι σ αυτή τη διαδρομή μπορούμε να εντοπίσουμε μια άλλη, σαφώς μειοψηφική, που επιμένει ότι η εικόνα (και κυρίως η μηχανικά παραγόμενη εικόνα) δεν αποτελεί μόνο αντικείμενο αλλά και μέσο της κοινωνικής έρευνας. Την κατεύθυνση αυτή πρώτη υιοθέτησε η Ανθρωπολογία. Συνδεδεμένη κυρίως με τον εθνογραφικό κινημα το γράφο, η Οπτική Ανθρωπολογία είναι ένας κλάδος που έχει να επι δείξει αξιόλογα έργα και έναν ιδιαίτερα γόνιμο μεθοδολογικό και επιστημολογικό προβληματισμό. Λιγότερο γνωστή είναι μια ανά λογη τάση στο χώρο της Κοινωνιολογίας. Η Οπτική Κοινωνιολογία έχει τις καταβολές της στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ο Howard Becker (1974) καλούσε τους συναδέλφους του να διερευ νή σουν τις δυνατότητες της φωτογραφίας και του φιλμ στην έρευνα της κοινωνικής πραγματικότητας. Στα τριάντα χρόνια που μεσο λα βούν διακρίνουμε μια ενδιαφέρουσα διαδρομή με σημαντικά βήματα αλλά και με αρκετές αποτυχίες. Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι βρίσκονται στην πιθανότητα η τεχνική αρτιότητα των εικόνων να αποτελέσει κύριο μέλημα του ερευνητή απομακρύνοντάς τον από το αναλυτικό του καθήκον, ή να αναπτυχθεί η ψευδαίσθηση πως η χρήση φωτο γρα φιών αρκεί για να οδηγήσει σε καλύτερη Κοινωνιολογία. Το βιβλίο Εικόνα και Κοινωνία επιχειρεί να παρουσιάσει τη διαδρομή, τους προβληματισμούς και τις μεθοδολογικές προτάσεις της οπτικής κοινωνικής έρευνας (image-based research) και της Οπτικής Κοινωνιολογίας ειδικότερα, με αναφορές στα κυριότερα έργα κοινωνιολόγων που αυτοπροσδιορίζονται ως οπτικοί κοινω νιο λόγοι, αλλά και στα δημοσιεύματα του περιοδικού Visual Sociology, που έχει συμπληρώσει πάνω από είκοσι χρόνια παρουσίας (από το 2002 ως Visual Studies). Πρόκειται για ένα βιβλίο που επικεντρώνει στις μεθόδους και στον «τρόπο» της Οπτικής Κοινωνιολογίας. Ταυτόχρονα, όμως, αξιοποιεί τη φουκωική γενεαλογία και τις Οπτικές Πολιτισμικές Σπουδές προκειμένου να αρθρώσει έναν κριτικό λόγο απέναντι στις διαβεβαιώσεις και τις παραδοχές της και να ελέγξει το επιστημολογικό της πλαίσιο. Παράλληλα, η κριτική διευρύνεται για να περιλάβει τη σχέση της εικόνας με τη γνώση, την εξουσία και το κοινωνικό πλαίσιο παραγωγής της φωτογραφίας. 16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

5 Στα δύο πρώτα κεφάλαια παρουσιάζουμε ισάριθμες μελέτες περιπτώσεων, εστιάζοντας στο έργο εκπροσώπων της κοινωνικής και τεκμηριωτικής φωτογραφίας. Η επιλογή των Jacob Riis και Lewis Hine ως εκπροσώπων της πρώτης κατεύθυνση, και του φωτογραφικού προγράμματος της Farm Security Administration ως χαρακτηριστικού της δεύτερης, ακολουθεί τον «κανόνα» που διαμόρφωσε η ίδια η Οπτική Κοινωνιολογία στην προσπάθειά της να ανακαλύψει προδρόμους του εγχειρήματός της. Επιδίωξή μας είναι, και στις δύο περιπτώσεις, να συνδέσουμε τις εικόνες με τις προθέσεις πολιτικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές και τη βιογραφία των δη μιουρ γών τους, αλλά και με το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πλαί σιο που οδήγησε και ενδεχομένως επέβαλε ορισμένες φωτο γραφίες αντί για άλλες. Για το λόγο αυτό κινούμαστε διαρκώς ανάμεσα στη βιογραφία και το κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς, στο άτομο και την κοινωνία που το περιβάλλει και ταυτόχρονα αποτελεί αντικείμενο των εικόνων του, στη «γνώση» και την ιδεολογία της εποχής και παράλληλα ανάμεσα στην τεχνική και τις εξιδανικευμένες αντιλήψεις για τη φωτογραφία. Ταυτόχρονα, επιχειρούμε να δεί ξουμε με ποιον τρόπο απάντησαν αυτοί οι φωτογράφοι σε προβλή ματα που θα θέσει αργότερα η προσπάθεια για την επιστημολογική και μεθοδολογική θεμελίωση της Οπτικής Κοινωνιολογίας. Είναι προφανές πως η διαπραγμάτευση αυτών των φωτο γρά φων και του έργου τους δεν παρουσιάζει μόνο ιστορικό ενδιαφέρον, στο βαθμό που το αντιμετωπίζουμε ως προδρομικό έργο της Oπτικής Kοινω νιολογίας, μιας κατεύθυνσης που επιμένει από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα στη συστηματική και δημιουργική αξιοποίηση των εικόνων από την κοινωνική έρευνα στο πλαίσιο μιας ποιοτικής μεθο δολογίας. Αναμφίβολα, οι μέθοδοι που αναπτύχθηκαν την τελευ ταία τριακονταετία προσφέρουν ποικιλία επιλογών και επιτρέ πουν την αξιοποίηση συνδυασμένων μεθόδων (ποιοτικών και ποσο τι κών) που υπερβαίνουν τους περιορισμούς της κοινωνικής και τεκμηριω τικής φωτογραφίας. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα μπορούσε εδώ να επισημάνει πως περιοριζόμαστε στην αμερικανική σκηνή και ότι απουσιάζουν αντίστοιχα ρεύματα που συναντάμε στην Ευρώπη, και μάλιστα με σπουδαίους εκπροσώπους (Henny, 1986: 2-3). Πράγματι, από πολύ νωρίς η φωτογραφία αντιμετωπίστηκε και στην Ευρώπη ως μέσο καταγραφής του παρό ντος, ενώ εξαιρετικοί φωτογράφοι εμφανί στη καν σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Είναι όμως σαφές πως η αύξηση των μελετών ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

6 περιπτώσεων θα αύξαινε το πραγματολογικό υλικό, χωρίς να εμπλουτίζει τη συζήτηση περί των δυνατοτήτων αξιοποίησης της φωτογραφίας στο πλαίσιο της Οπτικής Κοινωνιολογίας. Το ίδιο ισχύει και για την Ελλάδα, 1 όπου μπορούμε να εντοπίσουμε αξιό λο γους φωτογράφους με κοινωνική θεματο λο γία και αρκετούς ενδιαφέροντες φωτοδημοσιογράφους, παλαιότερους και σύγχρονους. Ανάμεσά τους ξεχωρί ζουν η Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly s), η Βούλα Παπαϊωάννου, ο Σπύρος Μελετζής, ο Κώστας Μπαλά φας, ο Τά κης Τλούπας και πολλοί ακόμη νεότεροι. Επίσης, αρκετοί σημα ντι κοί φωτογράφοι όπως ο Boissonas, ο Cartier-Bresson, ο Κων στα ντίνος Μάνος και άλλοι, πέρασαν από την Ελλάδα και παρουσίασαν αξιόλογα πορτρέτα της κοινωνικής ζωής. Η επιλογή να περιοριστούμε στην αμερικανική φωτογραφική πα ράδοση οφεί λεται στο γεγονός ότι, εντέλει, αυτή η παράδοση επη ρέασε την κατοπινή ανάπτυξη της Οπτικής Κοινωνιολογίας. Ή, αντίστροφα, αυτήν την παράδοση επικαλέστηκε την περίοδο της γένεσής της η Οπτική Κοινωνιολογία, για να αποκτήσει κάποιου εί δους ρίζες. Το τρίτο κεφάλαιο αποτελεί μία ακόμη μελέτη περίπτωσης, εστιάζοντας σε μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ελληνίδα φωτογράφο, τη Nelly s. Αν και εκτιμούμε πως οι φωτογράφοι που προαναφέραμε θα μπορούσαν επίσης να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης στο πλαίσιο του παρόντος τόμου, επιλέξαμε τη Nelly s επειδή το έργο της παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με εκείνο των φωτογράφων που μας απασχολούν στα πρώτα δύο κεφάλαια. Οι ομοιότητες αυτές ξεκινούν από τη χρονική σύμπτωσή του με το τέλος της κοινωνικής φωτογραφίας και με το πρόγραμα της Farm Security Administration, για να επεκταθούν στο ύφος, και τη θεματολογία. Η ανάλυση που προτείνουμε, ωστόσο, δεν εστιάζει στη σύγκριση ανάμεσα στους αμερικανούς και την ελληνίδα φωτογράφο, αλλά ακολουθώντας τον ίδιο τρόπο παρουσίασης επιχειρεί να αναδείξει τα κύρια γνωρίσματα της τεκμηριωτικής πλευράς του έργου της, τη σχέση του με την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ιστορία της Ελλάδας του μεσοπολέμου, το διάλογό του με τα πνευματικά κινήματα της περιόδου. Στο τέταρτο κεφάλαιο στρεφόμαστε στο φωτορεπορτάζ ως ιδιαίτερη μορφή φωτογραφίας, που γνώρισε ευρύτατη αναγνώριση κυρίως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρά το γεγονός ότι παρουσιάζουμε 1 Για την ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας βλ. Ξανθάκης (1994) και Σαμπανίκου (2003), σελ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

7 κάποιους σταθμούς του φωτορεπορτάζ με χρονική σειρά, στόχος μας δεν είναι να συντάξουμε μια ιστορία. Επιχειρούμε να αναδείξουμε την κίνηση του φωτοδημοσιογραφικού φακού από το γενικό πλάνο στην προσέγγιση προς το θέμα και τα πρόσωπα που αναπαριστά, και τη σταδιακή οικειοποίηση των βημάτων που συντελούνται προς αυτήν την κατεύθυνση χάρη σε μια διαδικασία μετατροπής του «τύπου» σε «τόπο» και στη συνέχεια σε κοινοτοπία. Στη συνέχεια δείχνουμε πως παρά τις ομοιότητες οι οποίες φαινομενικά θα πρέπει να χαρακτηρίζουν τη φωτοδημοσιογραφία και την Οπτική Κοινωνιολογία, λόγω της τεκμηριωτικής φύσης των εικόνων που και οι δύο παράγουν, η διαφορετική οπτική γωνία που υιοθετούν συνιστά πάντα στοιχείο απόκλισης. Εστιάζοντας στο έργο μιας φωτορεπόρτερ που προχώρησε από την εγγύτητα στην απομάκρυνση, και τεκμηρίωσε την αποστασιοποίηση από το θέμα ως το βήμα προς τις καλές κοινωνιολογικές φωτογραφίες, διερευνούμε το πέρασμα από το ένα είδος στο άλλο και τις συνέπειές του τόσο στις εικόνες όσο και στην ανάλυση που επιτρέπουν. Στο πέμπτο κεφάλαιο διερευνάμε τη σχέση ανάμεσα στην ει κόνα και στις κοινωνικές επιστήμες. Αναφερόμαστε στην επιδίωξη συ γκρότησης του φωτογραφικού αρχείου κάθε διαταρακτικής ετερό τητας των μαύρων, των εργατών, των ψυχικά ασθενών, των εγκλη μα τιών, επιδίωξη απόλυτα ενταγμένη στο πλέγμα γνώσης-εξου σίας που χαρακτηρίζει το 19ο αιώνα. Στη συνέχεια αναφερόμαστε συνοπτικά στις οπτικές κοινωνικές επιστήμες, όπως διαμορφώθηκαν στη διαδρομή του 20ού αιώνα: στην Οπτική Ανθρωπολογία, στην Οπτική Κοινωνιολογία και, πιο πρόσφατα, στις Σπουδές Οπτικού Πολιτισμού. Αναπόφευκτα, αυτή η παρουσίαση υιοθετεί μια ιστορική σκοπιά, επιλέγοντας πρόσωπα και θεματικές που εκτιμάμε ότι καθόρισαν τη σημερινή μορφή των τριών αυτών κλάδων. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζουμε τα σημαντικότερα με θο δο λογικά εργαλεία από το οπλοστάσιο της Οπτικής Κοινωνιο λο γίας. Κύριοι σταθμοί είναι η τεκμηριωτική χρήση της φωτογραφίας (για την τεκμηρίωση της έρευνας, της τεχνολογίας και των κοινω νι κών σχέσεων), η φωτογραφική πολιτισμική απογραφή, η ανα φω τογρά φι ση και η συνέντευξη με εικόνες. Στη συνέχεια διερευνάμε τη ση μασία και τις δυνατότητες που προσφέρουν στην έρευνα εικόνες από διάφορες πηγές πέρα από εκείνες που παράγει ο ίδιος ο ερευ νητής. Στο πλαίσιο αυτό αναφερόμαστε στα φωτογρα φικά αρ χεία και τη σημασία της διάθεσης του υλικού τους σε ψηφιο ποι η μένη μορφή μέσω του Διαδικτύου. Τέλος, ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

8 ασχολούμαστε με τις φωτογραφίες που κομίζουν τα υποκείμενα της έρευνας, είτε πρόκειται για φωτο γρα φίες που παράχθηκαν στο πλαίσιο και για λογαριασμό της έρευ νας, είτε για φωτογραφικά άλμπουμ που έχουν δημιουργηθεί ανε ξάρτητα από την έρευνα. 20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

9 καετία του 1970, 9 διερωτάται για το πραγματικό περιεχόμενο της τεκμηριωτικής λειτουργίας της οικογενειακής φωτογραφίας. Επι ση μαίνει πως τα μέλη της οικογένειας θεωρούν την τεκμηριωτική δύ ναμη των φωτογραφιών πλήρη και αυτονόητη, παραβλέποντας πως το μεγαλύτερο μέρος της οικογενειακής ζωής παραμένει εκτός κα τα γραφής και, παράλληλα, ότι αρκετές φωτογραφίες «λογοκρί νο νται» και αποκλείονται από τα άλμπουμ (Chalfen, 2002: 144). Παραβλέποντας, δηλαδή, «τις περίπλοκες ιστορίες των οικογενεια κών σχέσεων τα πάθη και τις έχθρες, τις εντάσεις, τις αγωνίες και τα προβλήματα που, στο μεγαλύτερο μέρος τους, παραμένουν στις άκρες ή εντελώς έξω από το άλμπουμ» (Hirsch, 1997: 7), μολονότι αποτελούν τον πυρήνα της οικογενειακής ιστορίας. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως μία από τις λειτουργίες του οικογενειακού άλ μπουμ είναι να σβήνει τα ίχνη των «εν ταις φιλίας» παθών, ξορ κί ζοντας κατά το δυνατόν την τραγωδία που ριζώνει σε κάθε οικο γένεια. Από την άλλη μεριά, η προσθήκη μιας ένδειξης, μιας «λε ζά ντας» στις φωτογραφίες επιτρέπει στον παρατηρητή να κατανοήσει το πλαίσιο αναφοράς των εικόνων και στις νεότερες γενιές να διατη ρή σουν το ενδιαφέρον τους. Σε αντίθετη περίπτωση, οι φωτογραφίες καταλήγουν ακατανόητες σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, χάνουν την αγκύρωσή τους στην οικογενειακή πραγματικότητα και απομακρύ νο νται από το άλμπουμ, για να καταλήξουν σ ένα συρτάρι, στα σκου πίδια ή σ ένα παλαιοπωλείο. 10 Έτσι, οι ορφανές φωτογραφίες 11 υιοθετούνται κών μέσων (στα οποία συγκαταλέγονται και επαγγελματικά παραγμένες εικόνες, οι οποίες δημιουργούνται με εντολή της οικογένειας για οικιακή χρήση, όπως φωτογραφίες σε στούντιο, φωτογραφίες και βίντεο γάμων, βαπτίσεων και άλλων δημόσιων εκδηλώσεων): (α) τα οικιακά μέσα είναι πλέον σημαντικό μέρος της πανταχού παρουσίας των μέσων στον σύγχρονο κόσμο, (β) τον καθοριστικό ρόλο της κοινωνικής και πολιτισμικής πρακτικής έναντι των γνωστικών και τεχνολογικών πρακτικών, (γ) τη συμπερίληψη γλωσσικού και οπτικού υλικού και (δ) την εντεινόμενη αλληλοοικειοποίηση στοιχείων μεταξύ της ερασιτεχνικής φωτογραφίας ή του ερασιτεχνικού βίντεο και των μέσων ή της διαφήμισης (Chalfen, 2002: 143). 9. Βλ. Chalfen, «Cinema naivete: a study of home movie-making as visual communication» (1975), Snapshot Versions of Life (1987), Turning Leaves The Photograph Collections of Two Japanese American Families (1991), «Interpreting Family Photography as Pictorial Communication» (1998) 10. Για την αγορά παλαιών φωτογραφιών βλ. Banks, 2001: 57 κ. επ. 11. Με την ιστορία κάποιων ορφανών φωτογραφιών και την προσπάθεια ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ Σ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΛΕΞΕΩΝ 225

10 και αποτελούν μέρος της «φωτογραφικά διευρυμένης οικογένειας» των αγοραστών τους (Chalfen, 2002: 145). Στην περίπτωση αυτή, όπως και στα χέρια του ερευνητή, η τεκμηριωτική αξία των οικογενειακών φωτογραφιών παραμένει αμφίσημη και προβληματική. Αμφίσημη, καθώς κινείται διαρκώς ανάμεσα στο συ γκε κριμένο που προσφέρεται οπτικά και στη διερώτηση για το γενικό. Προβληματική, στο βαθμό που η τεκμηριωτική αξία της δεν πηγάζει τόσο από την τεκμηριωτική πρόθεση του δημιουργού της όσο από εξωτερικούς παράγοντες. Η αποδεικτική ισχύς των οικο γενειακών φωτογραφιών μπορεί να είναι δυνητική, τυχαία, χαλκευμένη ή χαμένη (Chalfen, 2002: ) και για τούτο ισχυρίζεται ο συγγραφέας πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί όταν αναφερόμαστε στα οικιακά μέσα ως απόδειξη: είναι απόδειξη πολύ συγκεκριμένων πραγμάτων που αφορούν στη συγκεκριμένη οικο γέ νεια και την ιστορία της, και μόνο με ιδιαίτερη προσοχή μπορούν να υποστηρίξουν γενικότερες υποθέσεις. επανένταξής τους στο οικογενειακό άλμπουμ ξεκινάει το βιβλίο της Family Frames η Marianne Hirsch (1997: xi). Παρατηρεί πως οι οικογενειακές φωτογραφίες «εξαρτώνται από μιαν αφηγηματική πράξη που τις υιοθετεί και μεταμορφώνει τα ορθογώνια κομμάτια σκληρού χαρτιού σε σημαντικές λεπτομέρειες που συνδέουν ζωές και ιστορίες, πάνω και πέρα από ηπείρους και γενιές» (στο ίδιο, xii). 226 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ Σ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΛΕΞΕΩΝ

11 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ Σ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΛΕΞΕΩΝ 227

12 228 ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ Σ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΛΕΞΕΩΝ

13 Βιβλιογραφια Βέλτσος, Γ. (επιμ.) Η διαμάχη. Κείμενα για την νεοτερικότητα. Αθήνα: Πλέθρον Ευθυμίου-Τσεκούρα Σώμα και χορός. Αθήνα: Άγρα Κοσκινά, Κ Nelly s. From Athens to New York. Αθήνα: Μπάστας Κωνσταντίνου, Γ Βούλα Παπαϊωάννου. Μαρτυρίες από την Κατοχική και Μεταπολεμική Ελλάδα. Αθήνα: περιοδικό Φωτογράφος Μάνος, Κ A Greek Portfolio. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη Νικολακάκης, Γ. (επιμ.) Εθνογραφικός κινηματογράφος και ντοκιμαντέρ. Θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Αιγόκερως Ξανθάκης, Α Ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας Αθήνα: Καστανιώτη Παναγιωτόπουλος, Ν «Το δυτικό βλέμμα και η ελληνική φωτογραφία. Η περίπτωση της Nelly s». Γράμμα 7: Παναγιωτοπούλου, Ρ Η ψηφιακή πρόκληση: ΜΜΕ και Δημοκρατία. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός Ριβέλλης, Π Μονόλογος για τη φωτογραφία. Αθήνα: Φωτοχώρος Ριβέλλης, Π Φωτογραφία. Αθήνα: Φωτοχώρος Ριβέλλης, Π Εισαγωγή στην καλλιτεχνική φωτογραφία. Αθήνα: Φωτοχώρος Σαμπανίκου, Ε Φωτογραφία και ζωγραφική. 19ος-20ός αιώνας. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανός Σκαρπέλος, Γ Terra Virtualis. Η κατασκευή του κυβερνοχώρου. Αθήνα: Νεφέλη Τουρουντσής, Δ «Υπερεθνικισμός και πολιτισμική μνήμη». Στο Ρ. Παναγιωτοπούλου, Η ψηφιακή πρόκληση: ΜΜΕ και Δημοκρατία. Adas, M Ανδρών μέτρον μηχανή. Επιστήμη, τεχνολογία και ιδεολογίες της δυτικής κυριαρχίας. Αθήνα: Νεφέλη Bal, M «Visual Essentialism and the Object of Visual Culture». Journal of Visual Culture 2 (1): 5-32 Ball, M. S. - G. W. H. Smith Analyzing Visual Data. Newbury Park: SAGE ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 229

14 Banks, M «Visual Anthropology: Image, Object and Interpretation». Στο J. Prosser, Image-based Research. A Sourcebook for Researchers. Banks, M Visual Methods in Social Research. London: SAGE Banks, M. - H. Morphy (eds.) Rethinking Visual Anthropology. New Haven - London: Yale University Press Barthes, R Μυθολογίες-Μάθημα. Αθήνα: Ράππα Barthes, R Ο φωτεινός θάλαμος. Δοκίμιο για τη φωτογραφία. Αθήνα: Ράππα Barthes, R Εικόνα-Μουσική-Κείμενο. Αθήνα: Πλέθρον Bauer, M. W. - G. Gaskell Qualitative Researching with Text, Image and Sound. London: SAGE Bauman, Z «Η Αριστερά ως αντι-κουλτούρα της νεοτερικότητας». Στο Γ. Βέλτσος, Η διαμάχη. Κείμενα για την νεοτερικότητα. Becker, H.S «Photography and Sociology». Studies in the Anthropology of Visual Communication 1: Becker, H.S «Visual Sociology, Documentary Photography, and Photojournalism: It s (Almost) All a Matter of Context». Visual Sociology 10 (1-2): Becker, H. S «Visual Sociology, Documentary Photography, and Photojournalism: It s (Almost) All a Matter of Context». Στο J. Prosser, Image-based Research. A Sourcebook for Researchers. Becker, H. S «Visual evidence: A Seventh Man, the specified generalization, and the work of the reader». Visual Studies 17 (1): Benjamin, W Δοκίμια για την τέχνη. Αθήνα: Κάλβος Berger, J. και J. Mohr A seventh man: a book of images and words about the experience of migrant workers in Europe. Harmondsworth: Penguin Berger, J. και J. Mohr Ο έβδομος άνθρωπος. Αθήνα: Καστανιώτη Berger, J. και J. Mohr A fortunate man. London: Allen Lane Boissonnas, F. χ.χ. Εικόνες της Ελλάδας/Images of Greece. Αθήνα: Ριζάρειον Ίδρυμα Bolton, R. (ed.) The Contest of Meaning: Critical Histories of Photography. Boston: MIT Press Brennan, T. - M. Jay. (eds.) Vision in context: historical and contemporary perspectives on sight. London: Routledge Broecker, W. L. (ed.) The Encyclopedia of Photography. New York: Crown Publishers Brown, J. B «Doing Drag: A Visual Case Study of Gender Performance and Gay Masculinities». Visual Sociology 16 (1): Burke, P Αυτοψία: Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών. Αθήνα: Μεταίχμιο Butler, S «Reviewing Fundamentals: The Photograph as Source and Assignment». Visual Sociology Review 5 (1): ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

15 Chalfen, R «Cinema naivete: a study of home movie-making as visual communication». Studies in the Anthropology of Visual Communication 2: Chalfen, R Snapshot Versions of Life. Bowling Green, OH: Popular Press Chalfen, R Turning Leaves The Photograph Collections of Two Japanese American Families. Albuquerque: University of New Mexico Press Chalfen, R «Interpreting Family Photography as Pictorial Communication». Στο J. Prosser, Image-based Research. A Sourcebook for Researchers. Chaplin, E Sociology and Visual Representation. London and New York: Routledge Cheatwood, D. - C. Stasz «Visual Sociology». Στο J. Wagner, Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Children of the Camps: The Documentary. Online: Clark, C. Dell «The Autodriven Interview: A Photographic Viewfinder into Children s Experience». Visual Sociology 14: Collier, J. Jr. - M. Collier Visual Anthropology: Photography as a Research Method. Albuquerque: University of New Mexico Press Curry, T. J. - A. C. Clarke Introducing Visual Sociology. Dubuque: Kendall/Hunt Davis, K Documenting the Other Half: The Social Reform Photography of Jacob Riis and Lewis Hine. Online Davis/photography/home/home.html de Miguel, J. M. - C. Pinto Sociologia Visual. Madrid: Centro de Investigaciones Sociologicas Derrida, J H έννοια του αρχείου. Αθήνα: Εκκρεμές dos Santos, M. C. L «The Vital Package: Living on the Streets in Global Cities: Sao Paulo, Los Angeles and Tokyo». Visual Sociology 15: Doughty, D «Constructing Palestinians: Visual Rhetoric and Work Organization in a News Magazine Documentary». Visual Sociology 8 (2): Durden, M Dorothea Lange. London and New York: Phaidon Dyer, G Η διαφήμιση ως επικοινωνία. Αθήνα: Πατάκη Edge, S «The Power to Fix the Gaze: Gender and Class in Victorian Photographs of Bit-Brow Women». Visual Sociology 13 (2): Edwards, E «Introduction». Στο E. Edwards, Anthropology and Photography, Edwards, E. (ed.) Anthropology and Photography, New Haven and London: Yale University Press ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 231

16 Emmison, M. - P. Smith Researching the Visual: Images, Objects, Contexts and Interactions in Social and Cultural Inquiry. London: SAGE Foucault, M Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Αθήνα: Ράππα Foucault, M Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1: Η δίψα της γνώσης. Αθήνα: Ράππα Franz, K. A «Ideology and the Media: Local Television Coverage on the Fall of the Berlin Wall in the United States». Visual Sociology 8 (1): Gloor, D. - H. Meier «A River Revitalization Seen Through the Lens of Local Community Members». Visual Sociology 15: Gold, S. J «Introduction». Qualitative Sociology 20 (1): 3-6. Grady, J «The Scope of Visual Sociology». Visual Sociology 11 (2): Grady, J «Towards a Quantitative Visual Social Science: The Vision of Edward Tufte». Visual Sociology 13 (1): Grady, J «Becoming a Visual Sociologist». Sociological Imagination 38 (1/2): Grimshaw, A The Ethnographer s Eye. Ways of Seing in Modern Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press Hagaman, D «The Joy of Victory, the Agony of Defeat: Stereotypes in Newspaper Sports Feature Photographs». Visual Sociology 8 (2): Hagaman, D How I Learned Not to Be a Photojournalist. Lexington: The University Press of Kentucky Harper, D «Life on the Road». Στο J. Wagner, Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Harper, D Good Company. Chicago: The University of Chicago Press Harper, D Working Knowledge. Skill and Community in a Small Shop. Berkeley: University of California Press Harper, D «Talking about pictures: a case for photo elicitation». Visual Studies 17 (1): Henny, L. M «Theory and Practice of Visual Sociology». Current Sociology - La sociologie contemporaine 34 (3): Hirsch, M Family Frames: Photography Narrative and Postmemory. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press Hockings, P. (ed.) Principles of Visual Anthropology. Berlin - New York: Mouton de Gruyter Howard, M. D «Jacob A. Riis and Lewis W. Hine. Art imitates life». International Journal of Visual Sociology 2: Inglesby, P. J «Button-Pressers versus Picture-Makers: The Social Reconstruction of Amateur Photography in the Late 19th Century U.S». Visual Sociology Review 5 (1): ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

17 Jay, M Downcast Eyes. The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought. Berkeley: University of California Press Jeffrey, I Photography: A Concise History. London: Thames & Hudson Jenks, C. (ed.) Visual Culture. London and New York: Routledge Joly, M «Information and Argument in Press Photographs». Visual Sociology 8 (1): Jones, A. (ed.) The feminism and visual culture reader. London: Routledge Kalof, L. - A. Fitzgerald «Reading the Trophy: exploring the display of dead animals in hunting magazines». Visual Studies 18 (2): Kaplan, Daile Lewis Hine in Europe: The lost photographs. New York: Abbeville Press Karlsson, J «Doing Visual Research with School Learners in South Africa». Visual Sociology 16 (2): Langford, M Story of Photography. Oxford: Focal Press Library of Congress Suffering under a Great Injustice: Ansel Adams Photographs of Japanese-American Internment at Manzanar. Online: Lutz, C. A. - J. L. Collins Reading National Geographic. Chicago & London: The University of Chicago Press MacDougall, D «Beyond Observational Cinema». Στο P. Hockings, Principles of Visual Anthropology. MacDougall, D «The visual in anthropology». Στο M. Banks - H. Morphy, Rethinking Visual Anthropology. Maret, S. «The Desert Years: An Annotated Bibliography of Japanese American Internment in Arizona During World War II». Bulletin of Bibliography 53 (2): Margolis, E «Mining Photographs: Unearthing the Meaning of Historical Photos». Radical History Review 40: Margolis, E «Images in Struggle: Photographs of Colorado Coal Camps». Visual Sociology 9 (1): Margolis, E «Picturing Labor: Visual Ethnography of the Coal Mine Labor Process». Visual Sociology 12 (2): McCausland, E «Hine s Photo Documents». Photo Notes Middleton, D. - D. Edwards «Introduction». Στο D. Middleton - D. Edwards, Collective Remembering. Middleton, D. - D. Edwards (eds.) Collective Remembering. London: SAGE Mirzoeff, N An Introduction to Visual Culture, London and New York: Routledge Mitchell, W. J. T «Showing Seeing: A Critique of Visual Culture». Journal of Visual Culture, 1 (2): ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 233

18 Molotch, H. - M. Lester «News as purposive behavior: On the strategic use of routine events, accidents, and scandals». American Sociological Review 39: Morley, D «Television. Not so much a visual medium, more a visible object». Στο C. Jenks, Visual Culture. Morphy, H. - M. Banks «Introduction: rethinking visual anthropology». Στο M. Banks - H. Morphy, Rethinking Visual Anthropology. Mumford, L Ο μύθος της μηχανής. Αθήνα: Ύψιλον Musello, C «Family Photography». Στο J. Wagner, Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Niesyto, H «Youth Research on Video Self-productions: Reflections on a Social-aesthetic Approach». Visual Sociology 15: Nietzsche, F Ιστορία και ζωή. Αθήνα: Γνώση NordstrÖm, A. D «Wood Nymphs and Patriots: Depictions of Samoans in The National Geographic Magazine». Visual Sociology 7 (2): Orellana, M. F «Space and Place in an Urban Landscape: Learning from Children s Views of Their Social Worlds». Visual Sociology 14: Panzer, M Lewis Hine. London and New York: Phaidon Papademas, D Visual Sociology and Using Film/Video in Sociology Courses. 4η έκδοση. Washington, DC: American Sociological Association Paschalidis, Gr «Images of War and the War of Images». Gramma/Γράμμα 7: Pauwels, L «Taking the visual turn in research and scholarly communication». Visual Sociology 15: Penn, G «Semiotic Analysis of Still Images». Στο M. W. Bauer - G. Gaskell, Qualitative Researching with Text, Image and Sound. Pink, S «Interdisciplinary agendas in visual research: re-situating visual anthropology». Visual Studies 18 (2): Pinney, C «The Parallel Histories of Anthropology and Photography». Στο E. Edwards, Anthropology and Photography, Pinney, C «Underneath the Banyan Tree: William Crooke and Photographic Depictions of Caste». Στο E. Edwards, Anthropology and Photography, Prosser, J. (ed.) Image-based Research. A Sourcebook for Researchers. London: Falmer Press Rich, M. - R. Chalfen «Showing and Telling Asthma: Children Teaching Physicians with Visual Narrative». Visual Sociology 14: Riis, J. A How the Other Half Lives: studies among the tenements of New York. London: Penguin Books Riis, J. A The Making of an American. Indypublish.Com Rosler, M «In, around, and afterthoughts (on documentary photography)». Στο R. Bolton, The Contest of Meaning: Critical Histories of 234 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

19 Photography. Schwartz, D Waucoma Twilight: Generations of the Farm. Washington - London: Smithsonian Institution Press Secondulfo, D «The Social Meaning of Things: A Working Field for Visual Sociology». Visual Sociology 12 (2): Sekula, A «The Body and the Archive». Στο R. Bolton, The Contest of Meaning: Critical Histories of Photography. Sontag, S Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων. Αθήνα: Scripta Spencer, F «Some Notes on the Attempt to Apply Photography to Anthropometry during the Second Half of the Nineteenth Century». Στο E. Edwards, Anthropology and Photography, Stasz, C «The Early History of Visual Sociology». Στο J. Wagner, Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Suchar, C «Photographing the Changing Material Culture of a Gentrified Community». Visual Sociology Review 3 (2): Suchar, C «Icons and Images of Gentrification: the changed material culture of an urban community». Gentrification and Urban Change: Research in Urban Sociology 2: Suchar, C «Methodologies in Visual Research». Εισήγηση στο Μεθοδολογικό Εργαστήριο του ετήσιου διεθνούς συνεδρίου της International Visual Sociology Association, στη Σαντορίνη. Suchar, C. - R. Rotenberg «Judging the Adequacy of Shelter: a case from Lincoln Park». Journal of Architectural and Planning Research 11 (2): Taylor, L. (ed.) Visualizing Theory. Selected Essays from Visual Anthropology Review, New York and London: Routledge Trachtenberg, A Reading American Photographs. Images as History - Mathew Brady to Walker Evans. New York: Hill and Wang van der Does, P. - S. Edelaar, I. Gooskens, M. Liefting, M. van Mierlo «Reading images: a study of a Dutch neighborhood». Visual Sociology 7 (1): Wagner, J «Perceiving a Planned Community». Στο J. Wagner, Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Wagner, J. (ed.) Images of Information: Still Photography in the Social Sciences. Beverly Hills and London: SAGE Walker, J. A. - S. Chaplin Visual Culture: An Introduction. Manchester: Manchester University Press Weinberger, E «The Camera People». Στο L. Taylor, Visualizing Theory. Selected Essays from Visual Anthropology Review, Worth, S. - J. Adair Through Navajo Eyes: An Exploration in Film Communication and Anthropology. Bloomington: Indiana University Press ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 235

20 Wright, T «Reflections on The Looking Glass War : Photography, Espionage and the Cold War». Visual Sociology 16 (1): Wright, T «Moving images: the media representation of refugees». Visual Studies 17 (1): Wright, T «Collateral coverage: media images of Afghan refugees, 2001». Visual Studies 19 (1): Yochelson, B Jacob Riis. London and New York: Phaidon 236 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ