Πίνακας 1: Κατηγοριοποίηση της οικολογικής ποιότητας σύμφωνα με το δείκτη Bentix (Πηγή:

Transcript

1 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΙΚΤΗ LAND USE SIMPLIFIED INDEX (LUSI) ΣΕ ΥΔΑΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΡΜΑΪΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ (Β-Α ΑΙΓΑΙΟ) ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΒΙΟΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΑΒΙΟΤΙΚΟΥΣ ΔΕΙΚΤΕΣ Λάμπου Α. Δ.Π.Μ.Σ «Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής» Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Περίληψη Η παρούσα εργασία αφορά την εφαρμογή του δείκτη ανθρωπογενούς περιβαλλοντικής πίεσης LUSI στα υδατικά σώματα του Θερμαϊκού Κόλπου, με στόχο τη συσχέτισή του με βιοτικούς και αβιοτικούς δείκτες που προτείνονται από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ, 2000/60/EC). Ο υπολογισμός του δείκτη LUSI πραγματοποιήθηκε με τη χρήση του Corine Land Cover 2000 και εξειδικευμένου λογισμικού Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.), ενώ οι τιμές των βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων γα τις συσχετίσεις πάρθηκαν από Τεχνικές Εκθέσεις του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ, 1994, 1996, 2001). Οι συντελεστές συσχέτισης του δείκτη LUSI με το βιοτικό δείκτη Bentix και τη συγκέντρωση χλωροφύλλης -α βρέθηκαν σημαντικότεροι από εκείνους της συσχέτισής του με τα νιτρικά άλατα. Λέξεις κλειδιά: Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα, LUSI index, Θερμαϊκός Κόλπος. 1. Εισαγωγή Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ, 2000/60/ΕΚ) αποτελεί εργαλείο βιώσιμης διαχείρισης των υδατικών οικοσυστημάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σκοπός της ΟΠΥ είναι η αποφυγή της επιδείνωσης της κατάστασης όλων των υδάτων και η εξασφάλιση τουλάχιστον καλής κατάστασης (βιολογικής και χημικής), στα επιφανειακά, υπόγεια, μεταβατικά, παράκτια ύδατα έως το 2015 το αργότερο. Η ΟΠΥ προβλέπει τη συνεκτίμηση βιολογικών δεικτών, υδρομορφολογικών και φυσικών-χημικών παραμέτρων. Η κατηγοριοποίηση της οικολογικής ποιότητας γίνεται με βάση τα βιολογικά στοιχεία ποιότητας (φυτοβένθος, ζωοβένθος και χλωροφύλλη-α). Για την εφαρμογή της ΟΠΥ έχουν αναπτυχθεί βιοτικοί δείκτες που στηρίζονται στην ταξινόμηση των ειδών σε οικολογικές ομάδες ανάλογα με την ανθεκτικότητα τους σε πιέσεις του περιβάλλοντος τους. Ένας τέτοιος δείκτης είναι ο Bentix (Simboura & Zenetos, 2002). Ο δείκτης Bentix καλύπτει απόλυτα τις απαιτήσεις της οδηγίας καθώς δίνει μια κατηγοριοποίηση της οικολογικής ποιότητας με πενταβάθμια χρωματική κλίμακα (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Κατηγοριοποίηση της οικολογικής ποιότητας σύμφωνα με το δείκτη Bentix (Πηγή: Κατάσταση Ρύπανσης BENTIX Οικολογική ποιότητα (ECoQ) Κανονική 4,5 ΒC < 6 Υψηλή ελαφριά ρύπανση 3,5 ΒC < 4,5 Καλή μέτρια ρύπανση 2,5 ΒC < 3,5 Μέτρια βαριά ρύπανση 2 ΒC < 2,5 Ελλιπής Αζωική 0 Κακή Για να αναπτυχθούν διοικητικά σχέδια που απαιτούνται για την επίτευξη των στόχων της ΟΠΥ είναι απαραίτητη η αξιολόγηση των ανθρωπογενών πιέσεων στην παράκτια ζώνη. Οι κυριότερες πιέσεις στην παράκτια ζώνη σχετίζονται με την αστικοποίηση, τη βιομηχανία και τη

2 γεωργία. Ο δείκτης Land Use Simplified Index (LUSI) προτάθηκε ως εργαλείο αξιολόγησης στο πλαίσιο της άσκησης διαβαθμονόμησης των βιοτικών δεικτών της ΟΠΥ. Αποτελεί μία απλοποιημένη αξιολόγηση των ανθρωπογενών πιέσεων στις παράκτιες περιοχές και κατά συνέπεια χρήσιμο εργαλείο για τους ερευνητές που θα εφαρμόσουν την ΟΠΥ. Ο δείκτης LUSI είναι βασισμένος στον ομώνυμο Land Use Sustainability Index και χρησιμοποιεί μια αξιόπιστη, ενημερωμένη και προσιτή βάση δεδομένων, όπως το Corine Land Cover (CLC) το οποίο επεξεργάζεται με τη χρήση διάφορων τύπων λογισμικών GIS (Gardi C. et al., 2010). Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εφαρμογή του LUSI στα υδατικά σώματα του Θερμαϊκού κόλπου και η συσχέτισή του με βιοτικούς και αβιοτικούς δείκτες που προτείνονται από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα. 2.Υλικά και Μεθοδολογία 2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Ο Θερμαϊκός Κόλπος (Εικ.1) αποτελεί μια περιοχή με έντονο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον. Σύμφωνα με τα Δημόσια Ανοικτά Δεδομένα του Υπουργείου Περιβάλλοντος, ο Θερμαϊκός περιλαμβάνει πέντε υδατικά σώματα. Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκε και το υδατικό σώμα «Ακτές Θεσσαλίας» καθώς αποτελεί τη συνέχεια του Θερμαϊκού κόλπου προς το Αιγαίο πέλαγος. Εικ. 1: Τα υδατικά σώματα της περιοχής μελέτης.

3 Υδατικά σώματα Πίνακας 2: Οι σταθμοί δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκαν για κάθε υδατικό σώμα. Bentix Κόλπος Θεσσαλονίκης Θ37(ΕΚΘΕ, 1996) Έσω Θερμαικός κόλπος Ν. Μηχανιώνα Έσω θερμαικός κόλπος- Αλιάκμονας Έξω θερμαικός κόλπος- Καλλικράτεια Έξω θερμαικός κόλπος- Παραλία Κατερίνης Συγκέντρωση χλωροφύλλης - α (μg/λ) TH01, TH02, TH03,TH04,TH05 PO 4 - NH4 - NO3 (μg-at/l) TH01, TH02, TH03,TH04,TH05 AG(ΕΚΘΕ, 2001) TH06 TH06, TH09 TP16(ΕΚΘΕ, 1994) TH07, TH08, TH12 TH07, TH08, TH12 TH10(ΕΚΘΕ, 1994) TH10 TH10 TH13(ΕΚΘΕ, 1994) TH13, TH14 TH11, TH13, TH14 Ακτές Θεσσαλίας TH15(ΕΚΘΕ, 1994) TH15 TH ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΙΚΤΗ LUSI Για τον υπολογισμό του δείκτη LUSI χρησιμοποιήθηκε Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών το οποίο αποτελεί ένα δυναμικό εργαλείο αλλαγής, αποθήκευσης, διαχείρισης, ανάκτησης, μετασχηματισμού και απεικόνισης χωρικών δεδομένων σχετικών με φαινόμενα που απαντούν / εξελίσσονται στον πραγματικό κόσμο (Goodchild, 1985; Burrough, 1992; Burrough & McDonnell, 2000, από Αστάρας 2007). Η λειτουργία των G.I.S. στηρίζεται σε μια βάση δεδομένων η οποία αποτελείται από μία σειρά πληροφοριακών επιπέδων που αφορούν την ίδια γεωγραφική περιοχή (Καρτέρης, 1994). Το λογισμικό γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ArcGIS Με τη χρήση του G.I.S. υπολογίστηκαν οι εκτάσεις των χρήσεων γης για κάθε υδατικό σώμα. Η κατανομή της κάλυψης γης έγινε με το Corine Land Cover (2000). Έχει ολοκληρωθεί επιτυχώς η παραγωγή του Corine Land Cover 2006 για 36 από τις 39 συνολικά χώρες (εξαίρεση αποτελούν οι χώρες του Ηνωμένου Βασιλείου και η Ελβετία, οι οποίες όμως είναι στην εξέλιξη του ενώ η Ελλάδα δεν έχει ξεκινήσει καν την παραγωγή) (Eionet). Το πρόγραμμα Corine Land Cover (2000) αποτελεί προσπάθεια καταγραφής και χαρτογράφησης της κάλυψης της γης στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για κάθε υδατικό σώμα υπολογίστηκαν τα ποσοστά της χρήσης γης ανά κατηγορία (αστική, γεωργική και βιομηχανική) σε δύο διαφορετικές κλίμακες: 2000 m και 3000 m από την ακτογραμμή. Στη συνέχεια, τα ποσοστά των χρήσεων γης βαθμολογήθηκαν (Πιν. 3) ως σύμφωνα με τους Flo et al., (2011). Για κάθε υδατικό σώμα τα επιμέρους αποτελέσματα αθροίζονται. Πίνακας 3: Βαθμολογίες των ποσοστών χρήσεων γης (Flo et al., 2011). Urban Agricultural (irrigated) Industrial Score <10% <10% 0 <33% 10 40% >10% % >40% 2 >66% 3

4 Πίνακας 4: Βαθμολογία σύμφωνα με τη μορφολογία της ακτογραμμής. Confinement Correction number Concave 1.25 Convex 0.75 Straight 1 3. Αποτελέσματα και Συζήτηση 3.1. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΕΙΚΤΗ LUSI Για κάθε υδατικό σώμα υπολογίστηκε ο δείκτης πίεσης LUSI στα 2000m και τα 3000m από την ακτογραμμή (Πίν.5). Πίνακας 5: Συγκεντρωτικός πίνακας τιμών του δείκτη LUSI στα 2000m και 3000m. Name of water bodies Confinement LUSI 2000m LUSI 3000m Κόλπος Θεσσαλονίκης Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα Έσω Θερμαϊκός κόλπος- Αλιάκμονας Έξω Θερμαϊκός κόλπος- Καλλικράτεια Έξω Θερμαϊκός κόλπος- Παραλία Κατερίνης Ακτές Θεσσαλίας Ο δείκτης LUSI προκύπτει ίδιος τόσο στην περίπτωση των 2000 m από την ακτογραμμή όσο και στην περίπτωση των 3000 m γα όλα τα υδατικά σώματα. Αυτό είναι αναμενόμενο καθώς δεν παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στα ποσοστά των χρήσεων γης. O κόλπος της Θεσσαλονίκης παρουσιάζει τη μεγαλύτερη τιμή, σε σχέση με τα άλλα υδατικά σώματα, του δείκτη LUSI (5). Αυτό συμβαίνει καθώς στην παράκτια ζώνη του αναπτύσσονται σε μεγάλο ποσοστό τόσο οι αγροτικές όσο και οι βιομηχανικές και αστικές δραστηριότητες. Ακολουθούν τα υδατικά σώματα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα και Έξω Θερμαϊκός κόλπος- Καλλικράτεια με τιμή LUSI 3. Η τιμή αυτή οφείλεται στις αγροτικές εκτάσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν και το μεγαλύτερο ποσοστό χρήσεων γης και των δύο υδατικών σωμάτων, καθώς και στο ποσοστό της αστικής χρήσης γης στην παράκτια ζώνη τους. Το υδατικό σώμα Έσω Θερμαϊκός κόλπος- Αλιάκμονας, αν και τα ποσοστά των χρήσεων γης της παράκτιας ζώνης παρουσιάζουν την ίδια βαθμολογία με τα υδατικά σώματα Ακτές Θεσσαλίας και Έξω Θερμαϊκός κόλπος - Παραλία Κατερίνης, έχει τιμή LUSI 2.5 σε αντίθεση με τα άλλα υδατικά σώματα που έχουν τιμή 2. Αυτή η διαφορά οφείλεται στο γεγονός ότι το υδατικό σώμα Θερμαϊκός κόλπος- Αλιάκμονας με βάση τη μορφολογία της ακτογραμμής βαθμολογείται με 1.25, ενώ τα άλλα δύο σώματα με 1.

5 Εικ. 2: Χάρτης του δείκτη LUSI για τα υδατικά σώματα του Θερμαϊκού κόλπου. Τέλος, δημιουργήθηκε μια πρωτότυπη πενταβάθμια χρωματική κλίμακα του δείκτη LUSI (Εικ. 2) σύμφωνα με την οποία ο κόλπος Θεσσαλονίκης κατέχει τη χειρότερη βαθμολογία LUSI, ενώ όσο απομακρυνόμαστε προς τα νότια τα άλλα υδατικά σώματα του Θερμαϊκού σημειώνονται καλύτερες τιμές LUSI, δηλαδή αποτυπώνεται σαφώς η μείωση της έντασης των πιέσεων ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ LUSI ΜΕ ΤΟ ΒΙΟΤΙΚΟ ΔΕΙΚΤΗ BENTIX Με βάση τις συσχετίσεις των τιμών του βιοτικού δείκτη Bentix και με τις δύο περιπτώσεις του δείκτη LUSI (Πιν.6) αποδείχτηκε ότι η συσχέτιση είναι σημαντική (Εικ. 3). Πίνακας 6: Συντελεστές συσχέτισης των LUSI Bentix. LUSI Συσχέτιση LUSI - BENTIX LUSI 2000m R 2 = LUSI 3000m R 2 =

6 BENTIX Συσχέτιση LUSI 3000m - Bentix Ακτές Θεσσαλίας Π.Κατερίνης Αλιάκμονας y = x Καλλικράτεια R² = 0.78 Ν.Μηχανιώνα Κόλπος Θεσσαλονίκης LUSI 3000m Εικ. 3: Διάγραμμα συσχέτισης του δείκτη πίεσης LUSI και του βιοτικού δείκτη Bentix. Παρατηρείται ότι τα υδατικά σώματα των Ακτών Θεσσαλίας και του Έξω Θερμαϊκού κόλπου-παραλίας Κατερίνης παρουσιάζουν ίδια τιμή LUSI (2) και τιμές Bentix 4 και 4.35 αντίστοιχα. Ακολουθεί το υδατικό σώμα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Αλιάκμονα με τιμή LUSI 2.5 και Bentix 3.4. Τα υδατικά σώματα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα και Έξω Θερμαϊκός κόλπος - Καλλικράτεια έχουν τιμή LUSI 3 και τιμές 3.3 και 4 αντίστοιχα. Η διαφορά που παρουσιάζεται στα υδατικά σώματα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα και Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Αλιάκμονα όσον αφορά στο δείκτη LUSI, ενώ οι τιμές του Bentix είναι πολύ κοντά, πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι το ποσοστό των αγροτικών εκτάσεων στο υδατικό σώμα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα είναι μεγαλύτερο, οπότε παίρνει και μεγαλύτερη βαθμολογία. Το ίδιο συμβαίνει και με το υδατικό σώμα Έξω Θερμαϊκός κόλπος - Καλλικράτεια και τα υδατικά σώματα Ακτές Θεσσαλίας και Έξω Θερμαϊκός κόλπος - Παραλία Κατερίνης. Τέλος, το υδατικό σώμα Κόλπος Θεσσαλονίκης παρουσιάζει τη μεγαλύτερη τιμή LUSI (5) και τηνχαμηλότερη τιμή Bentix (2.29) ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΟΥ LUSI ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΧΛΩΡΟΦΥΛΛΗΣ -Α Στην περίπτωση της συσχέτισης των τιμών της συγκέντρωση χλωροφύλλης -α με το δείκτη πίεσης LUSI (Πίν.7) αποδείχτηκε ότι η συσχέτιση είναι πολύ σημαντική (Εικ. 4). Πίνακας 7: Συντελεστές συσχέτισης των LUSI χλωροφύλλης α. LUSI Συσχέτιση LUSI - χλωροφύλλη -α (μg/λ) LUSI 2000m R² = LUSI 3000m R² =

7 Συγκέντρωση χλωροφύλλης α (μg/λ) Συσχέτιση LUSI 3000m - χλωρ. α (μg/λ) y = x R² = 0.94 Ακτές Θεσσαλίας Αλιάκμονας Κόλπος Θεσσαλονίκης Ν.Μηχανιώνα Καλλικράτεια Π.Κατερίνης LUSI 3000m Εικ. 4: Διάγραμμα συσχέτισης του δείκτη πίεσης LUSI και συγκεντρώσεων χλωροφύλλης α. Η υψηλότερη τιμή συγκέντρωσης χλωροφύλλης -α σημειώθηκε στους σταθμούς του υδατικού σώματος του κόλπου Θεσσαλονίκης, κάτι που υποστηρίζεται και από την τιμή του LUSI (5), αφού υπάρχει η επίδραση των αστικών λυμάτων. Ακολουθούν, τα υδατικά σώματα Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Ν. Μηχανιώνα και Έσω Θερμαϊκός κόλπος - Αλιάκμονας καθώς βρίσκονται κοντά στις εκβολές των ποταμών. Ενώ τα υπόλοιπα υδατικά σώματα παρουσιάζουν μικρότερες τιμές συγκέντρωσης χλωροφύλλης -α καθώς απομακρυνόμαστε από τις εκβολές και την επιβάρυνση της αστικοποίησης και υπάρχει καλύτερη ανανέωση του νερού ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΟΥ LUSI ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ Οι συσχετίσεις του LUSI με τις συγκεντρώσεις φωσφορικών, αμμωνιακών και νιτρικών αλάτων παρουσιάζονται στους Πίνακες 8 & 9, όπου φαίνεται ότι η συσχέτιση του LUSI με τις συγκεντρώσεις φωσφορικών και αμμωνιακών είναι σημαντική (Εικ. 5). Αντίθετα οι συντελεστές συσχέτισης του LUSI με τις συγκεντρώσεις νιτρικών είναι ιδιαίτερα χαμηλοί (Εικ. 6). Πίνακας 8: Συντελεστές συσχέτισης των LUSI PO4 (μg-at/l) και LUSI NH4 (μg-at/l). LUSI Συσχέτιση LUSI - PO4 (μg-at/l) Συσχέτιση LUSI - NH4 (μg-at/l) LUSI 2000m R² = R² = LUSI 3000m R² = R² =

8 PO4 (μg-at/l) Συσχέτιση LUSI 3000m - PO 4 (μg-at/l) Π.Κατερίνης y = x R² = 0.76 Καλλικράτεια Ακτές Ν.Μηχανιώνα Θεσσαλίας Αλιάκμονας Κόλπος Θεσσαλονίκης LUSI 3000m NH4 (μg-at/l) Συσχέτιση LUSI 3000m - NH 4 (μg-at/l) Ακτές Θεσσαλίας Π.Κατερίνης Αλιάκμονας y = x Καλλικράτεια R² = 0.64 Ν.Μηχανιώνα Κόλπος Θεσσαλονίκης LUSI 3000m Εικ. 5: Διάγραμμα συσχέτισης του δείκτη πίεσης LUSI με PO4 (μg-at/l) και NH4 (μg-at/l). Πίνακας 9: Συντελεστές συσχέτισης των LUSI NΟ3 (μg-at/l). LUSI Συσχέτιση LUSI NO3 (μg-at/l) LUSI 2000m R² = LUSI 3000m R² = Συσχέτιση LUSI 3000m - NO 3 (μg-at/l) Π.Κατερίνης y = x R² = 0.26 NO3 (μg-at/l) Ακτές Θεσσαλίας Αλιάκμονας Καλλικράτεια Ν.Μηχανιώνα Κόλπος Θεσσαλονίκης LUSI 3000m Εικ. 6: Διάγραμμα συσχέτισης του δείκτη πίεσης LUSI με NΟ3 (μg-at/l).

9 4. Συμπέρασμα Η συσχέτιση του δείκτη LUSI στα υδατικά σώματα του ευρύτερου Θερμαϊκού έδωσε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Η συσχέτιση του LUSI με το βιοτικό δείκτη Bentix και τη συγκέντρωση χλωροφύλλης -α, αλλά και με τις συγκεντρώσεις φωσφορικών και αμμωνιακών αλάτων ήταν σημαντικότερη από τη συσχέτιση του LUSI με τις συγκεντρώσεις νιτρικών αλάτων. Είναι πιθανόν η μικρή συσχέτιση του LUSI με τα νιτρικά στην παράκτια περιοχή του Θερμαϊκού να οφείλεται στο γεγονός ότι ο δείκτης δεν προβλέπει μια διόρθωση ως προς την παρουσία εκβολών ποταμών που αποτελούν σημαντική πηγή νιτρικών, ενώ προβλέπει ανάλογη διόρθωση ως προς τον υδροδυναμισμό. Η έρευνα για τη βελτίωση του LUSI βρίσκεται σε εξέλιξη. 5. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της πρακτικής άσκησής μου στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Ευχαριστώ τη Διοίκηση του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. που μου έδωσε την ευκαιρία να αποκτήσω εμπειρία σε θέματα εφαρμογής της ΟΠΥ στα παράκτια ύδατα. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τον ερευνητή του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Π. Παναγιωτίδη για την καθοδήγηση της άσκησης και την ερευνήτρια του Ε ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Νομική Σύμπουρα για τη βοήθεια της στην κατανόηση του βιοτικού δείκτη Bentix. 6. Βιβλιογραφικές αναφορές Borja, A., Franco, J. & Pérez, V., A Marine Biotic Index to establish the ecological quality of soft-bottom benthos within European estuarine and coastal environments. Marine Pollution Bulletin. Burrough, P.A., Principles of Geographical Information Systems for Land Resources Assessment, Clarendon Press, Oxford, 194 pp. Burrough, P.A. & McDonnell, A., Principles of Geographical Information Systems, Oxford University Press, New York, 333 pp. Flo, E., Garcés, E., Manzanera, M. & Camp, J Coastal inshore waters in the NW Mediterranean: Physicochemical and biological characterization and management implications, Estuarine, Coastal and Shelf Science, 93: Gardi, C., Bosco, C., Rusco, E. & Montanerella, L., An analysis of the Land Use Sustainability Index (LUSI) at territorial scale based on Corine Land Cover. Management of Environmental, 21: Goodchild, M.I., Geographical Information Systems in Undergraduate Geography : A Contemporary Dilemma, The Operation Geographer, 8: Simboura, N. & Zenetos, A., Benthic indicators to use in ecological quality classification of Mediterranean soft bottom marine ecosystems, including a new biotic index. Mediterranean Marine. Science. Αστάρας, Θ Πανεπιστημιακές σημειώσεις στα πλαίσια του μαθήματος Ψηφιακή Χαρτογραφία και Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών. Τμήμα Γεωλογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. ΕΚΘΕ, Ωκεανογραφική μελέτη του Θερμαϊκού κόλπου. Πρώτη τεχνική έκθεση ΕΚΘΕ, 40 σελ. Υπ. Δρ. Ν. Φριλίγκος. ΕΚΘΕ, Ωκεανογραφική μελέτη του Θερμαϊκού κόλπου. Τελική τεχνική έκθεση ΕΚΘΕ, 58 σελ. Υπ. Δρ. Ν. Φριλίγκος. ΕΚΘΕ, Μελέτη του θαλάσσιου οικοσυστήματος του Θερμαϊκού κόλπου. Τελική έκθεση, Υπ. Δρ. Χ. Αναγνώστου. ΕΚΘΕ, Διαχειριστική Μελέτη των Ζωνών Παραγωγής Μυδιών των Κόλπων Θεσσαλονίκης και Θερμαϊκού. Τελική τεχνική έκθεση, ΕΚΘΕ, Υπ. Δρ. Ε. Παπαθανασίου. Καρτέρης, Μ. A Τηλεπισκόπηση Φυσικών Πόρων και Γεωγραφικά Συστήματα. Πληροφοριών, Τόμος Ι. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L327/1, Luxembourg.

10 Ηλεκτρονικές πηγές: : Ε.Σ.Υ.Ε. Στατιστικά στοιχεία : Δημόσια Ανοικτά Δεδομένα