Ε10 αγ ωγ1 κά. κο1νότnτά του ς. καθώς κα1 01 συμβολισμοf και 01, πρακτικέ ς ( Bo urd ieu ) που απορρέουν απ ' 1. κο1νότnτα

Transcript

1 Ε10 αγ ωγ1 κά Το δfπολο " προφορι κότnτ α - εγγραμ μα τοσύνn " α ποτελεf μ1α βασικri θεματικri στο χώ ρ ο των κοινωνικών και ανθρωπ ιστικών σπουδών. το οπο f ο αναλύεται μέσα από τις ποικfλες εκφάνσεις το υ. Τ ο άρθρο δ ι ερευνά τn δυναμικri του διπόλου "προφορικό - εγγράμματ ο" σε σχέσπ με το χορευτικό φαινόμενο. Αφορμri γ1α τnν πραγμάτευσn του θέματος αποτελεf το εθνογραφικό παράδε ιγμα των Ρομά τnς Ηρ άκλε10ς Σερ ρών. Έτσι. εξετ άζετ αι ο λόγος των Ρομά γι α το χο ρό στο πλαf σιο τnς κο1νότnτά του ς. καθώς κα1 01 συμβολισμοf και 01, πρακτικέ ς ( Bo urd ieu ) που απορρέουν απ ' 1 αυτόν. Στπ συνέχε10. διερευνώνται 01 γεν 1κ ότερες αντ1λriψε1 ς και 01 οπτικές που ε π ικ ρατούν σχετι κά με το χορ ό σε υπερτοπικό επfπεδο. κα θώς και n διαχ ε f ρ 10ri του από " εγγ ράμματους" φορεfς. όπω ς Πανεπιστriμ 1α. πολπ1στικοf σύλλογο1 ι<. α. Η κο1νότnτα. ε ο' ς Η Ηρά κλεια - παλαιότερ n ονομασfα Τζοuμαγιά - χο ρ UT11( εfναι μια μικτri κοινότnτα με nμιαστικό χαρακτriρα που απαρτfζεται από επ f μέρους εθνοτικές ομάδες. λόγος Ι< α 1 Εfναι κτισμένn κτισμένn κοντά στο Σ τρυμώνα και, απέχει 25 χλμ από τα ελλnνοβουλγαρικά σύνορα. ι ;# Σriμερα στnν Ηράκλεια συμβιώνουν ο ι Βλάχοι. οι 1 ρεπερτορ10: 1 Ρομά. ΟΙ ντόπιοι. ΟΙ πρόσφυγες και μ1κρός αρ1θμός Σαρακατσ άνων. Αυτri n πλ πθυ σμι ακri σύνθεσn, μtα ρομ11<n, περ1rπωσn Χρήστος nαπακώστας Ανθρωπολόγος του χορού. Δ1δάσ κ ων ( Π.Δ ) Τ μnματος Επ10τnμnς Φυσ1 - κnς Αγωγnς 1<01 Αθλnησμού. Πανεπ10τnμ10 Θεσσαλίας δ~αμορφώθnκε μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων και τπ Μιιφασιατικri ιωταστροφri. Πριν. όμως. από το 1916 στnν Ηράκλε1α ιωτοιιωύσαν επ1πλέον δ1άφορο ι Μουσουλμανιιωf πλnθυσμοf και Μουσουλμάνοι Ρομά. Σε γεν1κές γραμμές n ιστορ1κri διαδρομri τnς Ηράκλειας συμβαδfζε1 με τnν αποδυνάμωσn τnς Οθωμαν1κriς αυτοιφατορfας. τn συγκρότnσn Βαλκαν1κών εθν1κών κρατών και τn μεταξύ τους δ1αμάχn γ1α το γεωγραφικό χώρο τnς Μακεδον fας. Στπν περfπτωσn τnς Ηράκλειας n δ1αμάχn αυτri. πέρα απ' όλα τ' άλλα. έχει ως αποτέλεσμα σnμαντ1κές αναδ10τάξε1ς του χώρου ( βουλγαρικri και γερμαν1κri κατοχri. ολοκλnρωτικri ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ

2 κα ταστροφri το 1916 κα1 ε1σοπ 1 σ μ ό των κατ οίκων τ nς στο Ποζ ά ρεβπ ς τ nς Σερ β ίας. n επ1στ ροφ ri τους το n ανο1κ οδόμnσri τnς το 19 3 Ο και ένταξri τnς ω ς πα ρ α μ ε θ ό ρ10ς. π ι α. περιοχriς στn γε ωγραφ 1κri επ1κράτε10 το υ νεοσύστατου Ελλnν11ωύ κρ άτ ους). 01 Ρομά αποτελούν αναπόσπαστο κομμά τι τnς 1στορiας τnς Ηράκλε1ας χωρίς. όμ ως. α υτό να αποτυ πώ νετ αι στις επίσnμες γραπτές πnγές. Η τοπ1κri ελi'τ πο υ πρ οέ ρχεται κυρίω ς από τους Βλ άχους έχοντας τn δυνατότnτα τnς αναπαράστασn ς τnς 1 σ τ ορίας αγνο εί παντελώς του ς Ρομά κ αι το ρόλο τους στn μικτri κο1νότnτα και περ1ορίζεται σε γεν1κόλο γες αναφορές. κυρίως σε σχέσn με τn μουσ1κri. Γ 10 τους Ρομά n γέννnσri του ς στο μαχαλά. ως ένα υπο -χώρ ο του ευρύτερου Ηρακ λε 1 ώτι 1ω υ. υπογραμμίζε1 τnν άμεσ n σχέσn τους με το συγκε 1φ ψένο χώρο με δεσ μ ούς αίματος και χώματος. 01 ίδ101 θεωρού ν αυτό το στο1χείο αποδε1κτικό τnς εντοπιότnτάς τους. Επ 1πλέον. ο χώρος λεπουργε ( και ως γεωγραφ 1 κri αναπαράστασn του δlπόλου " εμε(ς / άλλο1". αφού ο μαχαλάς αντπίθεται στο χώρο των Βλάχων τ n ν αγορά ( P ap alωstas 2 Ο Ο 7 ). Χορευτικός Λόγος κα1 Αφnγriσε1ς Μπα1νοντα ς στο πεδ1ο τnς έρευνας 1<αι κατά τn διάρκε1α τnς συμμετοχ1κriς παρατri ρnσ nς και των συνεντεύξ εων άρχ1σε. σταδ1ακά. να γίνεται εμφανriς n τάσn των υποκεψένων τnς έρευνας ν α κατευθύνουν τn συζriτnσn σε μlα συγκε1φψένn θεματολογ ία. 01 δικές μου ερωτriσεις δε ν riτ αν παρά n αφ ορμri και n απαρ χri μ1α ς δ10δ11<ασίας συγ1<pότnσnς ενός κοινού αφn γnματι1ωύ τόπου γlα τους Ρομά. Ι<ατά παράδοξο τρόπο. συνειδnτοποίnσα ότι αυτri n πρακτικri των υποκεψένων τnς έρευνας κ1νούνταν πα ράλλnλα και δίχως να έρχεται σε ρri ξn με τn δικό μου σχεδ 1 ασμό τnς εππό πιας έρευνας και λάμβανε σοβαρά υπόψn τnν επαγγελματικri μου ταυ τό τιπα. Μολονότι ο κεντρ1κός άξονας riταν ο χορός. βαθμ~αία το βάρος μετακ1νούντ αν και σε άλλα ζnτriματα με αποτέλεσμα να παράγοντα1 1<01 ν α αναπαράγονται νοriματα γlα τον τόπο. τις ταυτότnτες. τα όρ10 και τnν ιστορία. Ο χορός και ο λόγος γ~α το χορό δεν αποτελούν. απ λά. μ ~α αντανάκλασn των 1<01 νων1κών δομών αλλά είναι δυναμ1κές συν10τώσες που φωτ fζουν τον τρόπο με τον οποίο 01 1εραρχίες τ ου τόπου τίθεντω σε δ1απραγμάτευσn και μετασχnματίζονται. 01 Ρομ ά μέσα από τnν προφορικότnτα κ αι τις αφnγriσε1ς τους και το λόγο τους γ~α το χορό επ1χεφούν να ξεδ1πλώσουν τα σύμβολα και τα σnμάδια που έχου ν 1δ10 ίτ ερn σnμασία γlα τnν επ1βίωσn κα 1 τn σχέσn τους με τnν κυρίαρχn ομάδα. Υπ ' αυτri τnν έννο~α. ο χορό ς λ ε πουργεί ως ένα όχnμα νοnμάτων. τα οπο ία 01 ίδ101 χρnσψοπο 1 ούν. ri ανακύπτουν α πό τn χρriσn. Τα νοriματα αυτά συμπυκνώνονται γύρω από τις έννο1ες "ταυτότn τα. χορός και τόπος". Οι χορευτικές αφnγnματικές αναπαραστάσε1ς των Ρομά έ χο υν ενεργnτικό. προσανατολ1σ μό 1<01 έχουν τn δυνατότnτα να παράγου ν πρακτικέ ς ( Μπενβε ν1σ τε 1994:5) 1<01 προβάλλουν ως αντ(λογος στον κυρ fα ρχ ο λόγο τnς αγοράς. Το πλεονέκτnμ α του χορού είναι ότι αποτελε( θεηκri αναπαράστασn γ1α τους Ρομά και το μα χαλά. έτσ1 ώστε. φαινομεν 1κά. να τους παραχωρε1ται από τnν αγορά μlα φαντασ~ακn μορφri εξουσ ίας που πnγάζε1 από τn χορευτικri τους γνώσn. Ο χορευτικός λόγος τnς α γοράς αναγνωρίζε 1 Ιnc ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ i ( J

3 τnν ανωτερότnτα των Ρομά στο επfπεδο τnς τεχν1κriς 1<01 τnς εππέλεσnς. γεγονός π ο υ εν10χύει τnν αfσθnσn τnς πολιτισμικriς υπεροχriς. Ο χορός. όπως και n μο υσικri. εfνω απ ό τα μοναδικά. fσως. πεδfα τnς κο1νωνικriς ζωnς που συμβαfνε1 αυτό. Το στοιχεfο αυτό αποτυπώνετω και στις αφnγriσε1ς των Ρομά αποδεικνύοντας ότι ο αντfλογος του μαχαλά δεν βρfσκετω σε διαρκn αντιπαράθε σn με τον nγεμον1κό λόγο τnς αγοράς. Όπου 1φ1θεf σκόπψο 11 κο1νότnτα των Ρομά υ10θετεf τον κυρ fα ρχο λόγο κω τα κεντρ1κά του νοnματα και τον χρπσιμο π οιεf για τn μεταστροφn αρνnηκών αναπαραστάσεων 1<01 στερεοτύπων ( Stewart : l '3 ). Πρό1<ειτ01 γtα ένα π01χνfδ1 μεταξύ ταυτότnτας κω ετερότnτας. όπου 01 Ρομά βασfζοντω στο χορό ως πολπ10μικri μορφn. καθώς 1<01 στο λόγο γι' αυτόν. 1<01 χρπσψοποιούν τα στο1χεfα τnς ετερότnτας για συγ1φοτriσουν τnν ταυτότnτα κω το αντfθετο. Με άλλα λόγtα. ο χορός συγκροτεf το υπόβαθρο για μια 01κονομικri. ιδεολογ ικn ( Stewart 199 7) κω nθικn ( Gay Υ Blasco 1999). χωρικri κω πολπ10μικri τάξ π. Σnμεfο αναφοράς του χορευτικού λόγου των Ρομά εfν01 n κυρf αρχn ομάδα των Βλάχων. 01 Ρομά στnρfζοντας τnν επιχεφnματολογfα τους στn χορευηκri -πολπισμικri τους ανωτερότnτα αναδε1κνύουν μια σειρά από ζnτnματα τnς σχέσnς τους με τους Βλάχους. που σε αντfθετn περfπτωσn θα riταν αδύνατο να τα εκφράσουν ανο1κτά. κω δfνουν τn δtκri τους ερμnνεfα. Ένα στοιχεfο που προβάλλετω πολύ έντονα στο χορευτικό λόγο των Ρομά εfνω n διαφορά με τους Βλάχους στο εfδος κω τnν πο1ότnτα του γλεντ1ού. Για τους Ρομά το γλέντ1 εfνω μια δ10δι1ωσf α στnν οποf α δfνουν πολύ μεγάλn σnμασf α, κω χορός αποτελεf. μαζf με το ποτό. τn μουσ1κri κω το τραγούδι. μfα από τις κορυφαfες εκφράσεις του. Το ρόμικο γλέντι δεν χαρακτnρfζετω από κάπο10 αυστnρό κανονιστικό πλαf σιο. Μια βασικri συνισταμένn που προάγε1 το ρόμικο γλέντι εfναι n σχέσn που αναπτύσσεται μεταξύ των γλεντιστών κω των μουσ1κών. θεωρούν όη n nθ1κri κω. κυρfως. n 01κονομικri ανταμο1βri των μουσ1κών εfνω πρωταρχ1κriς σnμασfας που εν10χύε1 αυτri τπ σχέσn κω. παράλλn λα. το γόnτρο των γλεντιστών. Όσον αφορά τους Βλάχους υποστnρfζουν ότι εfνω πολύ συντnρnτι1<0f στον 01κονομ1κό τομέα. γεγονός που επnρεάζε1 τnν εππέλεσn του γλενηού. Συνεπώς. το γλέντι τους δε θεωρεfται αντάξ10 του αντfστο1χου των Ρομά. Ιδtαfτερο ενδtαφέρον παρουσ1άζει n ροπn ενός μεγάλου αρ1θμού χορευτικών αφnγriσεων για τον εξισωτικό χαρακτnρα τnς 1<01νωνf ας τους. Ο χορός, σύμφωνα με τους Ρομά. δεν αντανακλά απλά τnν αfσθnσn τnς lσότnτας αλλά. ταυτόχρονα. τn συγκροτε f κω τnν προβάλλε1. Η lσότnτα προβάλλε1 ως ο συνδετικός ιστός τnς κοσμοθεωρίας τους που μετουσιώνετω κ1νnηκά μέσω του χορού. Ναι. εδώ δεν υπάρχει. εδώ ε{ναι αλλnλεγγύn. Εδώ δεν υπάρχει ζnλια. τ{ποτα. Αγκαλιά χορεύουμε όλοι γι ' αυτό ε!μαστε φτωχο1. 01 ίδ101 θεωρούν ότι είνω 01 π10 αντ1προσωπευτικοf εκφραστές του χορευτικού πολπισμού τnς Ηράκλεtας κω ότι κατέχουν όλα τα χορευτικά 1δ1ώματα τnς περ1οχriς. Προβάλλουν τους εαυτούς τους ως πολύ καλούς χορευτές και υπονοείται μtα "γενετικri" σχέσn τnς εθνοηκriς τους ομάδας. κω του τόπου τους (μαχαλάς). με το χορό. Για τnν ενί σχυσn τnς θέσnς τους πολύ συχνά στις αφnγnσε1ς τους καταφεύγουν στο παρελθόν με μια αίσθnσn νοσταλγίας. Με τον τρόπο αυτό. τοποθετούν τn χορευτικri τους ανωτερότnτα 111 Ι ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ 1 (

4 σε βάθος χρόνου κω τn συνδέε1 με το 1στορικό πλαfσ ι ο τnς Ηράκλειας. Όσον αφορά τους Βλάχους 01 Ρομά δεν αναγνωρfζουν κάποια 1διαfτερn χορευτικri ικανότnτα κα1 τονfζουν τnν προσκόλλnσri τους σε συγκειφιμένα χορευτικά ιδ1ώματα. Ο μαχαλ ά ς όλα τα χορ ε ύ ε ι. Τα πάντα. Γέρικα. βουλγάρικα, Ελλnνικά. Τού ρκικα λαϊκά. αυτά (Αδελφός). Εfναι προφανές ότι 01 αφnγriσε1ς των Ρομά. κω ο λόγος τους για το χορό. εμπερ1έχουν πο λ υδ1άστατα μnνύματα. τα οποfα με τn σεφά τους απευθύνοντω. κυρfως. στnν κυρfαρχn ομάδα. αλλά κ01 σε άλλ ο υς π1θανούς αποδέκτες. Σκοπός τους εfνα~ n ανάδε1ξn τnς σχέσnς των Ρομά με τον τόπο και τον πολιτ10μό του. n αναδιάταξn των εθνοτικών ορfων. n προβολri τnς ιωσμοθεωρfας τους και n ι<ατασκευri κο1νων1κών και πολιτ10μ1κών αντfβαρων ως απάντnσn στον αποκλε1σμό τους και τn χαμnλri τους θέσn στnν κο1νωνικri lεραρχf α ( Παπακώστας 2 Ο Ο 7 ). Η δ10δ ικασfα αυτri προϋποθέτε~ μ1α προσεκτ1κri επιλογri κα1 χpr'iσn τnς θεμα τ ολογfας των αφnγriσεων. καθώς και επανερμnνεfα και ανασύνθεσn του περιεχομένου τους. έτσι ώστε τελικά τα όρ10 μεταξύ κυρfαρχου και μn κυρfαρχου λόγου να εfναι ασαφri και δυσδιάιφιτα ( βλ. Καυταντζόγλου 2ΟΟ1:24 7 ). Ταυτόχρονα. ο λόγος των Ρομά για το χορό εντοπ fζει και κατnγορ1οποιεf τn χορευτιι<ri εμπεφfα. τn συνδέει με άλλους τύπους εμπεφf ας, τnν αξιολογεf σε σχέσn με τις 1διαfτερες επιδ1ώξε1ς τους στο συγκεκριμένο χώρο 1<01 χρόνο 1<01 επ1χεφεf να συνδέσε1 τnν ταυτότnτά τους θετικές αναπαρασ τ άσε1ς. Από τnν άλλn. ο μαχαλάς ως ένας στιγματισμένος τόπος λειτουργεf ως ασφαλές καταφύγιο και ως ενδεδειγμένος χώρος για τn συγ1φότnσn 1<01 τnν εκφορά του μn κυρfαρχου λόγου. Στο σnμεfο αυτό εντοπfζεται μια ενδιαφέρουσα αντfφασn. Από τn μfα ο χορός μπορεf να θεωρnθεf ως ένα προσκnν1ακό lδfωμα γ1α τους Ρομά ( Lemon 2 000). Από τnν άλλn μερ1ά όμως, ο λόγος για το χορό λειτουργεf ως ένα " παρασκriνιο ". όπου τα υποκεf μενα τnς έρευνας μακ ριά από το βλέμμα και τn ακοri των κυρfαρχων. αναπτύσσουν τις δ1κές τους εκδοχές και εκφορές του λόγου. οι οποfες επ1βεβαιώνουν ri αναφούν το κυρfαρχο λόγο ( Scott 1990: 4-5) και το 1<υρ1ότερο δ10πραγματεύονται μαζf του. θα μπορούσαμε να υποστnρfξουμε ότι ο χορευτικός λόγος παρουσ1άζε1 αρκετές ομο1ότnτες με το χορευτικό γεγονός. Ι<αταρχάς. πρόκεπαι γ10 ένα γεγονός που εfναι χωρ1κά και χρονικά προσδ10ρ1σμένο κα1 προϋποθέτει επαφri και αλλnλεπfδρασn ( Cowan 1990). Τα δρώντα υποκεfμενα. μέσα από τn λεκτικri αναπαράστασn. τοποθετούν το εαυτό τους σε σχέσn με τους άλλους. νοnματοδοτούν τον κο1νωνικό τους κόσμο. ερμnνεύουν δ 1- υποκειμενικά τnν πραγματικότπτα. δ1αμορφώνουν τις αμυντικές ri επιθετικές στρατnγικές 1<01 τακτικές τους. Ο χορευτικός λόγος. επfσπς. δεν αποκλεfει αναφορές ι<α1 ερμnνεfες σχετικά με τπ μορφri του χορού και τπν καθαυτri χορευτικri πράξn. Μ' αυτri τπν πρακτικri τα δρώντα υποκεf μενα επιδ1ώ1ωυν να εν10χύσουν τnν επιχεφπματολογfα τους και να εκπέμψουν το δ1κό τους μriνυμα. Η περfπτωσn των στιγματισμένων και κυριαρχούμενων εθνοτικών ομάδων. όπως οι Ρομά τnς Ηράκλειας. παρουσιάζε1 μ1cι ιδ1ομορφf α και αναδε1κνύε1 μ1α άλλn πτυχri του χορευτικού λόγου. Σε πολλές περιπτώσεις 01 κυρfαρχες ομάδες αναγνωρfζουν τnν πολπ1σμ1κri ανωτερότπτα των αντfστο1χων περιθωρ10κών. Οι αντιλriψε1ς αυτές ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ r1,,--, Cι με

5 εμπεδώνοντα1 μέσα από ουσ1οκραηκές αναπαραστάσε1ς. Πάνω ο' αυτn τn θέσn τα μέλn μ10 τέτο~ας ομάδας 01κοδομούν ης αντ1στασ10κές τους τακηκές κα1 συν -γράφουν τα π1θανά σενάρια αποτfναξnς του στfγματος. Η δ1αδ1κ ασία αυτn ακυρώνε1 τn μονοσnμαντn προοπηκn του δ1λnμματος: αναγκασηκn ένταξn n ευθεfα ρnξn. Ο χορός. ο λόγος γ1α το χορό - όπως και n μουσικn - ανnκουν σε εκεfνες ης πρακηκές που 01 Ρομά επ1στρατεύου ν. ώστε να προβάλλουν και να υποστnρfξουν τnς ταυτότnτά τους. να θέσουν n να καταλύσουν όρια. 01 πρακηκές αυτές αντλούν απευθείας από το συμβολ1κό κεφάλαιο τnς εθνοηκnς ομάδας. δnλαδri από τους μύθους. τα σύμβολα. ης αξίες. 1<01 ης μνnμες. 01 οποίες και αποτελούν τον πυρnνα τnς ταυτότnτάς τnς ( Smith 1986:15). Μέσα από αυτό το πρίσμα. κατανοούμε όη ο λόγος για το χορό συμβάλλε1 στnν ανασυγκρότnσn τnς κοινότnτας των Ρομά. Ο χορευηκός λόγος και n χορευηκn εμπεφfα στο μαχαλά δ1ακρίνεται από μεγάλn ρευστότnτα. τόσο στο επfπεδο τnς ονοματοδοσίας του χορού όσο 1<01 στn διαδ1κασία ταξ1νόμnσnς του σης τοπικές "ταξ1νομ1κές κατnγορfες". Η ντόπ1α ταξινομ1κn λογ1κn δ1έπεται από άκρως ελασηκές αρχές. Έτσ1. για τους Ρομά οι όροι απε1κονfζουν n ί και δnλώνουν σηγμές κα1 λεπουργfες και δεν έχουν παγ1ωμένο και μόνψο χαρακτnρα.έτσι n χοροί δεν νοούνται σαν μονολιθ1κές και μόνψες " ονομασίες". αλλά ως ρευστά προϊόντα μ~ας δ~αρκούς δ1απραγμάτευσnς και ( επανα) καθορισμού τnς πολπ1σμ1κnς ταυτότnτας. Οι Ρομά δεν αξ1ώνουν ούτε τnν πατρότnτα ούτε τnν αποκλεισηκότnτα των χορών. Στn δικn τους μαηά όλο1 01 χοροf είναι όλων. Εfναι τόσο δ1κοί τους όσο και των άλλων Βλάχων κα1 γεν1κότερα των μπαλαμών τnς Ηράκλε~ας - 1<01 δεν τους δ1ακρίνουν σε παραδοσ1ακούς n μn παραδοσιακούς. ο χορός τους εfναι πλαισ1ωμένος, αλλnλεπ1δρά με τα συμφραζόμενα και n μορφn του εξαρτάτα1 άμεσα απ ' αυτά. Είναι φανερό. όη n εντόπ1α ρόμ1κn αντίλnψn και λογ1κn απέχε1 πολύ από τnν αντfστο1χn των ατόμων. των ομάδων και των φορέων που εμπλέκονται σε ένα πολύπλοκο και 1δ1όμορφο δίκτυο πολ1ηκnς οικονομ ίας του χορού που αναπτύχθnκε σταδιακά μετά το τέλος του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου. Το σnμαντ1κό είνα1 γ 1 α τους Ρομά ο ίδ1ος ο χορός. 01 πολπ1σμικές. 1<01νων1κές και συμβολ1κές του δ1αστάσε1ς κα1 όχ1 τόσο n απόλυτn αντ1στοfχ1σn του με κάπο10υς αυστnρά καθορ1σμένους όρους. Εfνα1 χαρακτnρ1σηκό. όη 01 περισσότερες γυναf κες - κα1 αρκετοί άντρες - δεν γνωρίζουν τα ονόματα πολλών χορών. χωρίς αυτό να το θεωρούν πρόβλnμα. Το Ρεπερτόρ10 Με αφορμn τnν περίπτωσn του χορευηιωύ φα1νομένου στους Ρομά τnς Ηράκλε~ας θα προχωρnσω σε μ1α γεν1κότερn συζnτnσn γ1α τn χρnσn 1<01 τnν εννο1ολόγnσn του χορού στο. με γενικούς όρους "εγγράμματο" περ1βάλλον. όπως αυτό συγιφοτnθnκε μετά στο Β ' Παγκόσμ10 Πόλεμο. Από το τέλος του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου παρατnρείτα1 μ1α σταδ1ακά αυξανόμενn " μεταφορά" n καλύτερα " απεδαφοποίnσn " του χορού. Δnλαδri. αποσπάται από τnν κο1νότnτα. το φυσ1κό χώρο βίωσnς και εππέλεσnς του. κα1 χρnσψοπο1εfτα1 ως θεατρ1κn. καλλπεχν1κn. ψυχαγωγικn και παιδαγωγ1κ11 πολ1ησμικn μορφn από φορείς με πο1κίλα 73 nροφορ!κοτητεσ 1

6 1<01 ν ων1κά χαρακτnρισηκά. Το φαινόμενο α υ τ ό λαμβάνε ι χώρα σε μn -τόπους ( Auge j κα1 με γεν1κούς όρους " εγγράμματους" χώρους. Δnλαδι1. σε τόπο υς που δεν ι:ίναt συνυφασμένο1 με το ιστορ 1 κό. 1<0ινων1κό και πολπισμικό πλαίσι ο τnς κοινότn τ ας. Τ έτο1οι εfνα1 01 θεατρικές σκnνές. οι χώρο~ των φε σηβ ά λ Ι< αι τnς δ1ασκέ δα σnς. ο ι αfθουσες δ ι δασ1ωλίας κοκ. Αναφερόμασ τ ε σ ε κατεξοχnν χώρου ς πο υ δι αμορ φώ θnκαν από τn νεωτερ11<ότιπα 1<01 τn μετανεωτερ11<ότnτα.'ετ σ 1 ο χ ο ρ ός μετασχnματfστnι<ε σε "υλ1κό". το οποίο έγ ινε ανη ι<εfμενο μελέτnς και δ1αχείρ10nς υπι:ρτοπ 1κών φορέων. κ α θώς 1<01 του cιι<αδnμαϊκού χώρου. Να σπ μ ειωθε f όη ο χο ρός αποτελ εf βασ1κό μάθπμα α π ό 1δρ ύ σεως των ΤΕΦΑΑ ( 19 1 Ο) κα1 από το 1984 ξεχ ωριστn ει δ1 κ ότnτ α στα προγρ ά μματα σπ ο υ δών. Σχnμαηκά θα μπορούσαμε να περ1γ ρά ψου με τπ ν πορεfα που ακ ο λου θ εf ο χορός μ έχρ1 να π α ρο υσιασ τεf ως εξn ς : α) Φ ορεfς: σ υ λλογn. αξ10λό γn σ n. επ ιλο γ n γ ια τn ν ένταξn ενό ς χο ρο ύ στο ρ ε π ερ τ όριο. Β ) Χορ ο δ1δάσ1ωλος. δ1δ ασ 1ωλfα. γ) Σκnν1κn παρουσf ασn. π αράστασ n. Η έ ννοω που χ ρ nσ ιμ ο π ο1είται κατά κόρον για τ n ν κ ατανόn σn και τπν ανάλ υ σn τω ν χορευηκού φα~νομένου ε fν αι το ρε π ε ρ τόριο. Η χρn σn τ ου ό ρου φαfνετ αι όη πnγ άζ ει α πό τnν αναγ1<01 ότ n τ α σ υ γ 1φότ nσπς ενό ς σώματ ο ς χορών π ο υ θ α π ρ οσφ έρ ο ντω α ρ χ1κ ά για δ ι δ α σκαλ ία και σ τn συν έχ ε 1α για θεατρ1 κn και σ κ nνι1<11 παρουσία. Η έννο1α το υ ρεπερ τ ο ρfο υ. π ο υ επ 1 κ ρ ατε f στο υς χ ορ ευτικ ού ς σ υ λλόγους. εκφρ ά ζ ε1 έ να σύνολο κλει σ τών κι ν nτικών μ ο ρ φ ώ ν. ε ιδ1κ ά δ ιαμορφωμένων για μαθnσ1ακές ομάδε ς χ ορ ο ύ. με στόχο τ n ν παροχn χο ρευ τικnς γν ώσπς και εμ π εφfα ς. 01 μορφές αυτές χ αρακτnρfζονται από συνο χ n. α ν απλά θο νται ως εfδ ος. ανανεώνοντ αι ως μορφn στοχεύοντας πάντα σε ένα αισ θ nη κ ό αποτέ λε σμ α ( Λουτζάκn 2Ο Ο1 ). Εξ ορ 1σμ ού. λ ο ιπ όν. ο ό ρο ς ρεπερτόριο συνδέεται με μ ι α θ εηκι σηκn και τεχν1κ n θέασn του χ ορευτικ ο ύ φαινόμενου και των χορευτ1κών πρακηκών. Η διαδιιωσία συγιφότnσnς του χ ο ρ ευτικού ρεπερτορίου α κολο υ θεί μια αντί στροφn πορεf α. α φο ύ θεωρε ί τn δ~ δα σ καλfα και τπν παράστασn επf σκnνnς ως δεδομένες. Οι έννοιες όμω ς "δ1δασιωλfα χ ο ρ ώ ν" 1<01 "χ ο ρ ευτ1κn παράστασn " είναι άμεσα παράγωγα των στρατnγικών επιλογών του έθνους κ ράτο υ ς. Αυ τ ό συνεπάγεται τn μονοφωνι ι< n κα 1 μονοδιάστατn προοπηκn του ρεπ ε ρτορίου. 1. Π ρ ό κειτ αι γω μια στ ε γανn. σταηκ n. κ λε10τn in νitro 1<0τασκευn όπου n κ fνnσn κα θ α υτ n. 11 μορφn 1<01 n δομn το υ χ ορού πριμοδοτούντα1 έναντι του 1 σ τορ11ω ύ. κο1 ν ων11<ού και π ο λιτισμι κ ού πλαισ ίου. Στοχεύε ι στn διαμόρφωσn και τ n συγκρότnσn ενός σώματος χορών. αυστnρά ε π1 λ εγμένων σύμφωνα με εθν1κ ά 1φιτ n ρ10 και ασαφn αι σ θnτικά πρό τ υπ α. ώσ τε να υποστnρίξε1 τn διδασκαλfα χορών καθώς. επίσnς. κ αι τnν παρ ο υσ ία σn τ ου ς σ ε παραστάσεις 1<01 εκδnλώσε1ς. Αυτn n οπτικn υ π αγορεύε1 1<01 τ n γ εν1 κn λ ογικn π ου επι κ ρατεf στn διαδ11ωσfας επ 1 λογnς το π1 κ ών χορών για τnν έντα ξ n του ς σε ένα ρεπερτόριο. Στο πλ α fσ10 τ n ς π ο λιτικnς 011<0νομfας του χορού ( βλ. SavigJiano 1995 ). τ ο ρεπε ρτ ό ρ ιο θα πρέπε1 ν α συγ1φοτnθεf με τέτο10 τρόπ ο. ώστε να προ κ α λ ε f και να συντnρεf το r7 / ΠΡΟΦΟΡΙ ΚΟΤΗΤΕ Σ ( i±~

7 ενδιαφέρον του ακροατnρίου να καλλιεργεί μια εξωηκn αίσθnσn που θα π ρ οκ ύπτει από τ nν επαφn με τnν ετερότnτα. και n ο οπ οία δ ε ν υπονομεύε1 το σχεδ 1 ασμό τnς εθνικnς ταυτότnτας. 2. Ι<ύρ1α πnγn άντλnσnς χορών για τn συγκρότnσn του ρ επερτορίου απ οτε λεί n κο1νότnτα. Ο ασηκός χώρος. σχε δόν. αγνοείτα1 παντελώς. Η ε στίασn του ενδιαφ έρο ντο ς στnν 1<01νότnτα κα1 στους εν πολλοfς. " εξωηκούς"'. μα τόσο κοντ1νούς τόπους "'... είναι προϊόν των τελευταίων μεταπολεμικών δεκαετιών. όταν n 1<01νό τ nτα γίνεται ανηλnπτn ως συμπfλnμα μοναδ1κών. παράξενων και προσφερόμενων σε τουριστ1κn εκμετάλλευσn μεμονωμένων εθιμικών συμπερ1φορών" (Αυδfκος 2002: 117 ). Η κοινότnτα λεπ ο υργεί ως τόπος συλλογnς " αυθεντικών " χορών και που ικανοπο1εί τn φαντασfα και ης προσδοκfες των κάθε είδους ειδικ ών. χοροδιδασκάλων. συλλογέων και εραστών τnς παράδοσnς. Με άλλα λόγια n κο1νότn τα συν~στά μια ετεροτοπία. σύμφωνα με τους όρους του Foucault ( 1986) και τfθεται στο επίκεντρο ενός 1διόμορφου εξωησμού οίκο~. 3. Στο ρεπερτόρ10 ο χορός γίνεται αντιλnπτό ς ως πλr1ρως ταυησμένος με τον τόπο. Δε ν λαμβάνονται υπόψ n 01 τοπ1κές πολπ~σμ ικές και ιστορικές ιδιαπερότnτες. παρά μόνο όταν αυτές επ1βεβαιώνουν πλr1ρως ης προθέσεις του έθνους κράτους. δnλαδr1. τον ισομορφισμό ( Gupta & Ferguson 1992) μεταξύ χορού. τόπου και εθνικού χώρου.'οπο1α χορευηκn μορφn δεν 1κ αν οπ01εί α υτές τlς γενικές αρχές. μετασχnματίζεται. υποκρύπτεται αποβάλλεται και γεν1κότερα αντιμετωπίζεται ως πρόβλnμα. Σε κάθε περ ίπτωσn n τοπ11<n χορευηκn ταυτότnτα θα πρέπε1 να συνάδε1 πλr1ρως με τnν εθνικn ταυτότnτα. Σε αντfθετn περfπτωσn n αποκάθαρσn. από μ10ρά κα1 ξένα στο1χεfα ως προς τnν εθ νικn ταυτότnτα. θεωρεfται επ1βεβλnμένn. Η έντασn μεταξύ τοπ1κού και εθνικού μας φέρνε1 στο μυαλό τnν έννο1α τnς δ~σnμίας του Herzf eld ( ). Το πρόβλnμα αυτό παράγε1 μ~α μόνιμπ έντασn ανάμεσα στnν επfσnμn αυτοπαρουσfασn και τnν πιο ιδιωηκn και ανεπίσnμn αυτογνωσία ανάμεσα στα επfσnμα και τα ανεπfσnμα πολπισμικά μορφώματα.έτσ1. το ρεπερτόρ10 δεν αποτελεί μlα αναλυηκn κατασκευn που θα συνέβαλε στnν κατανόnσn του χορού ως πολπισμι κού φα1νομένου αλλά μ~α ταξ1νομ1κn nγεμονικn κατασκευn. που αποσ1<0πεf στn συγιφότnσn και προβολr1 μ10ς χορευηκnς γεωγραφfας. 4. Ένας ασφαλr1ς τρόπος νομιμοποίnσnς και παγίωσnς του ρεπερτορίου εfνα1 n προσφυγn στnν ~στορία. Έτσι. κατά τον σχεδ1ασμό του χρnσιμοπο10ύνται προκαθορ~σμένες χ ρονικές σηγμές κα1 γεγονότα π ου προβάλλουν τnν υποηθέμενn σταθερn παρουσία του έθνους κράτους στο χώρο 1<01 το χρόνο. Η 1 στορικn ορθότnτα και n καταγωγικn καθαρότnτα αποτελεί τn θεωρnηκn πλατφόρμα για τnν ένταξn του χορού στο ρεπερτόρ10. Το νnμα που ενώνει ης νομιμοπο1nηκές αφετnρfες. όπως n Αρχαιότnτα και το Βυζάντ10. εfναι n έννοtα τnς συνέχε1ας. Ο χορός. αν ι<αι προγραμμαηκά δnλώνεται το αντfθετο. εννο10λογεfται ως πολπισμικn μορφn που εξελίσσεται μέσα στnν 10τορ1κn του δtαδρομn. αλλά στnν ουσfα παραμένε1 ο ίδιος. Το μοντέλο αυτό. βαθ1ά επnρεασμένο από το εξελικησμό. διαφωτfζει μια σκοωνn πλευρά του ρεπερτορίου και n οποfα μας ωθεί να το ορfσουμε ως μ~α αϊστορικn και αν1στόρnτn ιωτασκεun. Η τάσn γlα 10τορ1κισμό που διαπνέει το ρεπερτόρ10 οδnγεί στnν αναζι1τnσn του παλ ιο ύ μέσα στο νέο και όχι το νέο μέσα στο πα λιό ( Fι anko 1993). Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ I 7 :s

8 σχέοn ανάμεσα στα "παλ1ά" και στα "καινούργ1α" από β~ωμαηκn τεfνε1 να γfνετα1 αρχε1ακn και β1βλ10γραφ1κn ( Σιωυτέρn 1996). 5.'Ενα από τα βασ1κά αιτnματα του ρεπερτορfου είναι n παρουσfα του πρωτότ υ που που γ10 τον Benjamin ( ) "εfναι n προϋπόθεοn γ~α τnν έννο10 τ11ς αυθενηκότnτας". Αυτn 11 αρχn τnρεfται ευλαβ1κά κα1 κατά τn φάσn τnς διδασιωλlας του ρεπερτορ fο υ. Για να επιτευχθεf αυτό ο χορός "υλ11ωπο1εfται" και μετατρέπεται σε συγκειφιμένn και καθορ~σμένn μονάδα με τn μορφn δ~δακτέας ύλnς. ώστε διευκολύνεται 11 πρόσλnψn του από τους διδασκόμενους. Εfναι φανερό όη αυτό αντf κειται στον άυλο χαρακτnρα του χο ρού. ο οποfος "υπάρχει σε ένα διαρκές σ11μεfο εκμ11δέν10nς στ11ν πρώτn ενέργε10 υλ11ωποfnσnς του εξαφανίζεται" ( Siegel 1968 ). Βασ1κn πρακτικn τnς ει<παιδευτικnς δ~αδ11ωσfας του χορού εfναι 11 μ11χαν1κn αναπαραγωγn. 11 οποfα εκτοπίζε1 τnν αυθεντfα του πρωτότυπου κα1 αποσπά το αναπαραγόμενο αντιι<εf μενο (χορός) από τ11ν επ1κράτε1α τ11ς δ~ι<010δοσfας του ( BenJamin ό.π.). Σε κάθε περfπτωο11 δεν λαμβάνονται υπόψ11 01 ποικfλες εκδοχές μ10ς χορευτικnς πράξ11ς και 01 αναρfθμnτες χορογραφfες που αναπτύσσονται ( Derrida & McDonald ) Το ζ11τούμενο τ11ς δ~δασιωλf ας εfναι ένα ομο10γενές και αναγνωρfοιμο μόρφωμα. συνώνυμο του ρεπερτορfου. Αυτό γfνεται εμφανές σε δ1άφορες πρακτικές του έθνους κράτους όπως γ~α παράδε1γμα τα αναλυτ1κά προγράμματα του Υπουργεfου Παιδεfας γ10 τ11 δ~δασιωλlα του μαθnματος του ελλ11ν1κού παραδοσ1ακού χορού οτ11ν πρωτοβάθμ10 και τn δευτεροβάθμ10 εκπαfδευσ11. Προεκτάσεις αυτn τ11ς θεώρ11σ11ς του χορευτ11<0ύ φαινομένου εντοπfζονται στις εγκυκλlους του ΥΠΕΠΘ προς τις ιφιτ1κές επιτροπές των μαθnηκών καλλιτεχν1κών αγώνων. όπου γfνεται ξεκάθαρ11 αναφορά στο τοπ1κό ρεπερτόριο το οποf ο και θα κριθεf με όρους π~στότnτας και γν11σιότnτας. Πιστεύω όη θα μου δοθεf χρόνος στn συζ1ίτ11σn να σας αναλύσω η ακριβώς συμβαfνει που ο χορός των Ρομά εντάσσεται στο σερραϊκό. μακεδονικό και κατά συνέπεια ελλ11ν1κό ρεπερτόρ10. Αυτό που προσπάθ11οα να δεfξω nταν ότι το δfπολο προφορ1κότn τα/ εγγραμματοσύν11: 1. δεν πρέπει να 1δωθεf ως μια παγ1ωμένn διχοτομf α. αλλά να αναλυθούν οι 1διαfτερες συνθnκες συγιφότ11σnς του και 1δεολογ1κές παράμετροι 2. προβάλλει και αναδεικνύει τnν έντασ11 μεταξύ του τοπικού. του υπερτοπικού και του εθν1κού και 3. το ΤΙ σnμαfνει χορός για μια ΚΟ1νωνfα n έναν πολιτισμό εfναι ζnτούμενο και όχι δεδομένο τnς ανθρωπολογικnς. λαογραφ1κnς και 1στορ1κnς έρευνας. Βιβλιογραφία Αυδfκος. Ευάγγελος ( 2002). Χάλασε το χωριό μας χάλασε. Ιστορίες περί ακμnς και Πτώσnς. Αλεξανδρούπολn: Πολύκεντρο Δnμου Τυχερού Auge Marl< ( ). Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. Londo11 & New York: Verso Bool<s ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ /

9 Benjamin. Walter ( 19 73). 'The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction". in Illustratίons. Glasgow: Fontana/ Collin Bourdieu Pierre ( ). Outlίne of a theoιy of practίce. Cambridge: Uniνersity Pι-ess Cowan. Jane ( 1990). Η πολιτικrί του σώματος: Χορός και κοινωνικότnτα στn Βόρεια Ελλάδα. Αθnνα: Αλεξάνδρε1α Derrida Jacques and Mc Donald C.V. U 99 5). "Choreogι-aphies ". in. Goellneι- E.W. and Shea Μ. ( eds.). Bodies of the Text: Dance as Theoιy and Literature. New Brunswick, NJ: Rutgers Uniνersity Press Foucault. Michel ( 1994). "Des espaces autres". Dίts et Ecrίts Vol IV: Paris: Gallimard Franko. Mark ( 1993). Dance as Text: Ideologίes of the Baroque Body. Cambridge: Cambridge Uniνersity Pι-ess Blasco. Υ Gay ( 1999). Gypsίes ίn Madrid. Sex gender and the performance of identίty. Oxf ord. New Yorl<: Berg Gupta Akhil 8. Ferguson J. ( 1992). "Beyond 'Culture': Space. Identity, and the Politics of Difference". Cultural Anthropology 7.1: Herzf eld, Michael ( ). Anthropology through the Looking Glass: Critical Ethnography in the Margins of Europe. Cambridge: Cambridge Uniνersity Pι-ess Καυταντζόγλου. Ρωξάνn ( 2001 ). Στn Σκιά του ιερού Βρόχου. Τόπος και μνrίμn στα Αναφιώτικα. Αθnνα : Ελλnν1κά Γράμματα Lemon. Α. ( 2 ο ο ο ). Between τ WO Fires: Gypsy Perf ormance and Romanί Memory from Pushkin to Post-Socialism. Durham: Duke Uniνersity Press Λουτζάκn. Ρένα ( 2 Ο 03). "Από τnν τοπ1κn κο1 νωνfα στα αρχεfα του μουσεfου. Άυλα πολπ1σμ1κά προϊόντα κα1 πνευμαηκά δ1κ01ώματα ". Εθνογραφικό 12~ 13: Μπενβενfστε. Ρfκα ( 1994). ' Άφnγnσn και Ιστορfα : μια Εισαγωγn στn Συζnτnσn περf Αφnγnμαηκότnτας στnν Ιστορfα". Στο: Αφnγnματικότnτα. Ιστορία, και Ανθρωπολογία [Επψ. Μπενβενfστε. Ρ. & Παραδέλλnς. θ. ] Μυηλrlνn. Πανεπιστnμ10 Aiyαfoυ:l Παπακώστας. Χρnστος ( 2 Ο Ο 7 ). Χορευτικrί ταυτότnτα και ετερότnτα: n περίπτωσn των Ραμό τnς Ηράκλειας Σερρών. Ανέκδοτn Διδακτορ1κn δ1ατριβn. Βόλος: Τμnμα Ιστορfας. Αρχα~ολογfας κ01 Κο1νων1κnς Ανθρωπολογfας Papakostas. Christos ( 2 Ο Ο 7 ). "Dance and Place: the case of a Roma community in Nothern Greece". in Anthony Shay ( ed) Balkaπ Dance. Essays απ Chaι-acterίstics. Perfoι-mance and Teaching. Jefferson, N.C.: Mc Farland Publishers Saνigliano. Marta ( 19 95). Taπgo and the Politίcal ecoπomy of passioπ. Boulder: Westνiew Scott. James C. ( 199 Ο ). Domination and the Aι-ts of Resistance: Hidden Transcripts. New Haνen κα1 London: Yale Uniνersity Press Siegel, Μ.Β. ( 1968). At the Vanishing Point. Α Critic Lool<s at Dance. New York: Saturday Reνiew Press Smith. Anthony ( 1986). The Ethnic Origins of Natίons. Oxford Stewart. Μ. ( ). The Time of The Gypsies. Oxford: Westνiew Press Σκουτέρn -Διδασκάλου Νόρα ( 1996). 'Όρ1α κα1 αντ1στάσε ι ς τnς λαϊκnς μνnμnς : από ης πολιησηκές αναβ1ώσε1ς στnν πολπισμικn επ ι βfωσn ". στο Λαiί<ό Δρώμενα. Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφράσεις { Πρακηκά συνεδρfου). Υπουργεfο Πολπισμού -Δ1εύθυνσn Λα ϊκού Πολπ1σμού κα1 Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων Κομοτnνnς. Αθnνα σ r77 ΠΡΟΦ Ο Ρ Ι ΚΟΤΗ Τ Ε Σ (