ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. 5 Ο Πανόραµα Οµοφυλοφιλικών Ταινιών Μαϊου 2003.

Transcript

1 ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. 5 Ο Πανόραµα Οµοφυλοφιλικών Ταινιών Μαϊου Συζήτηση: Αναπαράσταση της οµοφυλοφιλίας Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα οι οµοφυλοφιλικές σχέσεις ιδιαίτερα των ανδρών γίνονται περισσότερο ορατές στην κοινωνία, στον τοµέα των τεχνών, στα ΜΜΕ, έρχονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κοινωνικών επιστηµών, γεγονός ιδιαίτερα σηµαντικό τόσο για την οµοφυλόφιλη κοινότητα όσο και την κοινωνία. Η εξοικείωση της κοινής γνώµης µε τη θεµατολογία αυτή γίνεται συχνά και µέσα από τη «µεγάλη οθόνη». Ποιες, όµως, είναι οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις για τους άνδρες οµοφυλόφιλους και τις γυναίκες οµοφυλόφιλες στις ταινίες και για τη φύση των σχέσεων που δηµιουργούν; Κατ αρχήν λίγες είναι οι ταινίες µε οµοφυλοφιλικό περιεχόµενο που προβλήθηκαν στην Ελλάδα. Κάνοντας µια σύντοµη αναδροµή στην ιστορία του Ευρωπαϊκού κινηµατογράφου θα διαπιστώσουµε ότι τα πρώτα 30 χρόνια (χονδρικά από το ) σπάνια εικονογραφεί οµοφυλόφιλους χαρακτήρες ή εντάσσει στα θέµατά του την οµοφυλοφιλία. Στη δεκαετία του πολλοί, οµοφυλόφιλοι και µη, σκηνοθέτες/τριες παρήγαγαν σηµαντικές ταινίες - τόσο µε όρους καλλιτεχνικούς, όσο και κοινωνικούς µε οµοφυλοφιλικό περιεχόµενο. Βέβαια και εδώ όσο και στον αµερικανικό κινηµατογράφο και σε όλους τους τοµείς της κοινωνικής ζωής κυριαρχούν οι ταινίες µε περιεχόµενο την ανδρική οµοφυλοφιλία (βλ. ταινίες των Visconti, Pasolini, Fassbinder, Ripplon, Jarman, Almodovar). Εξαιρέσεις αποτελούν οι ταινίες µε θέµα τη γυναικεία οµοφυλοφιλία που είναι το επίκεντρο της συζήτησής µας. Στον Ευρωπαϊκό κινηµατογράφο µια από τις πρώτες ταινίες σταθµούς στην εξέλιξη των οµοφυλοφιλικών ταινιών είναι µια γερµανική παραγωγή του 1931: «Madchen in Uniform» του Leontine Sagan, που εξελίσσεται σε ένα αποκλειστικά γυναικείο σχολικό περιβάλλον. Στην πρώτη αυτή περίοδο ο Jean Cocteau και ο Jean Genet δηµιούργησαν σηµαντικές ταινίες µε πολλές αυτοβιογραφικές αναφορές και 1

2 περιεχόµενο την ανδρική οµοφυλοφιλία. Από τη δεκαετία του 60 και µετά υπάρχουν πολλές σηµαντικές ταινίες, όπως των Ιταλών των Visconti και Pasolini, του Γερµανού Fassbinder, του Βρετανού Jarman, του Ισπανού Almodovar, που έθεσαν σηµαντικά θέµατα µε επίκεντρο την ανδρική οµοφυλοφιλία. Εξαίρεση αποτελεί η γνωστή ταινία του Fassbinder Τα πικρά δάκρυα της Πέτρα φον Καντ (1972), όπου υπάρχει γυναικεία οµοφυλόφιλη σχέση και ο Χρόνος µε τα δεκατρία φεγγάρια (1978), όπου υπάρχει µια τραγική ιστορία µιας/ενός transexual µε το όνοµα Ελβίρα που αυτοκτονεί, αν και ο ίδιος ο Fassbinter υποσηµείωνε ότι επικεντρωνόταν λιγότερο στη σεξουαλική συµπεριφορά και περισσότερο στις σχέσεις εξουσίας των συντρόφων και στις αλληλολοδιαπλοκές σεξουαλικής συµπεριφοράς, κοινωνικής τάξης, ηλικίας, εθνότητας, οµορφιάς. Στη συνέχεια, στον Γερµανικό κινηµατογράφο, εκτός από τον Frank Ripplon (βλ. ταινία Ταξί για αποχωρητήρια που προβάλλεται στο 5 ο Πανόραµα Οµοφυλοφιλικών Ταινιών), η Ulrike Ottinger (1978) έκανε ένα φιλµ σατιρικό µε µια οµάδα γυναικών που ακολουθούσαν µια πειρατίνα βασίλισσα στα ταξίδια της (Madame X: An Absolute Ruler, 1978) και η Monika Treut ένα κωµικό φιλµ µε µια γυναίκα, Γερµανίδα δηµοσιογράφο, που εισχωρεί σε µια περιθωριοποιηµένη οµάδα λεσβιών στο San Francisco. Ο Βρετανός Derek Jarman θέτει διάφορα ζητήµατα, όπως τη µάχη του µε το AIDS, αλλά διερευνά την ανδρική οµοφυλοφιλία. Ο Ισπανός, και πολύ δηµοφιλής στο ευρύ κοινό, Pedro Almodovar προσεγγίζει ζητήµατα οµοφυλοφιλίας συνδυάζοντάς στις ταινίες του το µελόδραµα, την κωµωδία και χρησιµοποιώντας ένα ανατρεπτικό κιτς. Στην πιο προσωπική του ταινία κατά δήλωσή του το «Law of Desire» (1987) υπάρχει ένας άνδρας που µετά από εγχείριση αλλαγής φύλου γίνεται γυναίκα και µεγαλώνει ένα παιδί. Στο ανέζικο και στο Βρετανικό κινηµατογράφο υπάρχουν σηµαντικές ταινίες µε ανδρικό οµοφυλοφιλικό περιεχόµενο, όπως ο «Orlando», βασισµένο σε νουβέλα της Virginia Woolf. Στο Γαλλικό κινηµατογράφο η δηµοφιλής φαρσοκωµωδία, µε αρκετά κλισέ, το «Κλουβί µε τις τρελές» (1978), όπου παρουσιάζονται οι σχέσεις ενός οµοφυλόφιλου ζευγαριού, ένα αινιγµατικό φιλµ του Βέλγου Akerman: Je, tu, il, elle (1974), όπου µια λεσβία προσπαθεί να χειριστεί ένα χωρισµό, και το Entre nous (1983) µε δυο γυναίκες που συναντιούνται, αναπτύσσουν µια σχέση και εγκαταλείπουν συζύγους και παιδιά. Μια ταινία του Techine που διερευνά περιθωριακές ταυτότητες εφήβων µεταξύ αυτών και ενός αγοριού που θέλει να ζήσει ως κορίτσι. 2

3 Το Hollywood αναπαριστά µε πολλούς τρόπους την οµοφυλοφιλία, κυρίως την ανδρική, λιγότερο τη γυναικεία ή τα αµφισεξουαλικά άτοµα (εξαίρεση το «Βασικό Ένστικτο» 1991, µε ένα ζευγάρι γυναικών οµοφυλόφιλων, του οποίου το ένα µέλος είναι αµφισεξουαλικό). Σηµαντικός σταθµός των ταινιών µε γυναικείο οµοφυλόφιλο περιεχόµενο είναι η ταινία Desert Hearts (1986), όπου δυο γυναίκες εικονογραφούνται επιτέλους ως ευτυχισµένο ζευγάρι. Στη ταινία Go Fish (1994) βλέπουµε µια νεαρή όµορφη λεσβία να ερωτεύεται µια µεγαλύτερη γυναίκα. Επίσης, στο χώρο των underground ανεξάρτητων παραγωγών ανήκουν οι ταινίες της Hammer που σκιαγραφούν µια νέα συλλογική τοιχογραφία της γυναικείας οµοφυλοφιλίας. Η πορνογραφία, από και για οµοφυλόφιλες γυναίκες, αναπτύχθηκε πολύ αργότερα από την πορνογραφία για τους άνδρες straight και gay, προκαλεί αρκετές διαµάχες και απορρίπτεται από τις φεµινίστριες λεσβίες, αν και στο νέο αιώνα έχει αναπτυχθεί πολύ. Μια ιδιαιτερότητα αποτελούν οι ταινίες video για ασφαλές σεξ λόγω του AIDS για λεσβίες στη δεκαετία του 90, που θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ταινίες αυτοβοήθειας/ εκπαιδευτικές και ως πορνογραφικές. Αυτές οι ταινίες έγιναν αποδεκτές λόγω του περιεχοµένου τους. Γενικότερα, υπάρχουν σκηνές γυναικείας οµοφυλοφιλικής πράξης σε πολλές ταινίες ετεροσεξουαλικής πορνογραφίας που απευθύνονται κυρίως σε αντρικό και γενικά ετεροσεξουαλικό κοινό. Συνοπτική παρουσίαση των ανδρών και γυναικών οµοφυλόφιλων στον κινηµατογράφο. - Οι άνδρες και οι γυναίκες οµοφυλόφιλοι/ες έχουν µικρότερο εύρος επαγγελµάτων (εκπαιδευτικοί, κατάσκοποι, κοµµωτές/τριες, φωτογράφοι µόδας, δηµοσιογράφοι κουτσοµπολίστικων περιοδικών, πολιτικοί). Παρουσιάζονται συχνά ως καλοί/ές φίλοι/ες, ύπουλοι buttler, κρατούµενοι, πόρνοι/ες, κάνουν στριπτίζ, σκοτώνουν κατά συρροή, είναι οριακές προσωπικότητες ή σχιζοφρενείς, σπάνια παρουσιάζονται µε θετικό τρόπο. -Οι ερωτικές οµοφυλόφιλες ιστορίες τελειώνουν, τις περισσότερες φορές, δραµατικά, από τύψεις ή ως τιµωρία. Οι άνδρες και οι γυναίκες οµοφυλόφιλοι/ες δεν επιθυµούν, 3

4 συνήθως, σχέσεις διαρκείας, εναλλάσσουν τους/τις συντρόφους µέσα σ ένα κλίµα δραµατικών εντάσεων ή ανασφάλειας ή υπαρξιακής αµφισβήτησης και στο τέλος, συχνά, πεθαίνουν µόνοι/ες. - Οι άνδρες και οι γυναίκες οµοφυλόφιλοι/ες παρουσιάζονται συχνά ως δυστυχείς υπάρξεις από δυσλειτουργικές οικογένειες, οι σχέσεις τους είναι και αυτές δυσλειτουργικές, µη υγιείς, πηγή δυστυχίας, κατώτερες των ετεροσεξουαλικών. Η τραγική αυτή εικονογράφηση υπάρχει σε έργα του εµπορικού κυρίως κινηµατογράφου, σε ταινίες τρόµου, µελοδράµατα, αστυνοµικά. Υπάρχουν παρακµιακές καταστάσεις, ανάµιξη µε τον υπόκοσµο, άλλοτε ένα πλαίσιο αυτού που θα χαρακτηρίζαµε µποέµικης ζωής και άφθονος ερωτισµός. Η µοναξιά των οµοφυλόφιλων ατόµων, που κάποτε γίνεται αφόρητη, συχνά προκαλεί τη συµπάθεια. ίνεται υπερβολικά, πηγάζει όµως από τις συνθήκες της πραγµατικής ζωής, την οµοφοβία που κυριαρχεί στην κοινωνία, τον κοινωνικό στιγµατισµό και το περιοριστικό νοµοθετικό πλαίσιο. Πολλές σκηνές διαδραµατίζονται σε συγκεκριµένα µπαρ. Υπάρχουν πολλαπλές αναγνώσεις για τα µπαρ από τους straight και τους/τις οµοφυλόφιλους/ες. Π.χ. λένε: «οι οµοφυλόφιλοι έχουν έναν κρυφό κώδικα και τόπο συνάντησης στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής», ενώ για τους ίδιους µπορεί να λειτουργεί «ως ένας χώρος ουτοπίας, ένα πλαίσιο αντισταθµιστικό για τις ώρες της αποµόνωσης και µοναξιάς, ως ένας τόπος αναγνώρισης και διασύνδεσης». -Το πιο διαδεδοµένο στερεότυπο για τους άνδρες οµοφυλόφιλους είναι του τύπου sissy, δηλαδή άνδρες που συµπεριφέρονται ως γυναίκες σε πολλές εκδοχές. Εδώ υπάρχουν πολλά στοιχεία φάρσας, κωµωδίας, υπερβολικού συναισθηµατισµού, ευαισθησίας. Το αντίστροφο δεν λειτούργησε τόσο καλά και εκεί υπήρχαν περισσότερα στοιχεία δράµατος και όχι κωµωδίας. Τα transexual άτοµα αναπαριστώνται µε πολλούς τρόπους: από ιδιόρρυθµα άτοµατέρατα έως σε δραµατικές και στυλ ντοκυµαντέρ εικονογραφήσεις. Επίσης, χρησιµοποιούνται ως ένα µέσο για περιγραφή καταστάσεων όπου µε κάποιο τρόπο επιχειρείται διάβαση συνόρων. 4

5 Ανδρική και γυναικεία οµοφυλοφιλία: Μύθοι και πραγµατικότητα Στις ταινίες έχουµε λίγα παραδείγµατα λειτουργικών, θετικών, µακροχρόνιων, ισότιµων σχέσεων οµοφυλόφιλων ζευγαριών (παρόλο που υπάρχουν και, κατά τη γνώµη µου, πρέπει να προβάλλονται περισσότερο από τα ΜΜΕ). Υπάρχουν πολλά θέµατα από τις ταινίες που χρειάζεται να διευκρινιστούν. Π.χ. Πόσο µοιάζουν οι µακροχρόνιες οµοφυλόφιλες σχέσεις µε την εµπειρία των ετερόφυλων; Ποια είναι η ένταση της αγάπης, του πάθους και της αφοσίωσης στις οµοφυλόφιλες σχέσεις; Ο πόνος και το πένθος για το τέλος της σχέσης και το θάνατο; Το ζήτηµα της ανάθεσης γονικής µέριµνας σε µια λεσβία µητέρα θέτει βασικά ερωτήµατα για την ικανότητά της να παρέχει µια υγιή ψυχολογικά οικογενειακή ζωή και την επίδραση που θα έχει στα παιδιά η ζωή σε µια οικογένεια λεσβιών. υστυχώς, η επιστηµονική κοινότητα για πολλά χρόνια ασχολήθηκε κυρίως µε την παθολογία και την αιτιολογία της οµοφυλοφιλίας, καθώς και µε ζητήµατα ατοµικής ψυχολογικής προσαρµογής των οµοφυλοφίλων. Η στροφή του ενδιαφέροντος των κοινωνικών επιστηµόνων και στις σχέσεις των οµοφυλόφιλων ζευγαριών, που ανέφερα στην αρχή, µας επιτρέπει να έχουµε πλέον ερευνητικά δεδοµένα για να αντικρούσουµε τις στερεότυπες αντιλήψεις και τους µύθους για τη φύση και τη δυναµική των οµοφυλόφιλων σχέσεων που είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένα στις ταινίες. Επιπλέον, µας επιτρέπει να τροφοδοτούµε τη συζήτηση για νοµικά θέµατα, θέµατα κοινωνικής πολιτικής που προκύπτουν καθώς τα οµοφυλόφιλα ζευγάρια γίνονται πιο ορατά και διεκδικούν τα δικαιώµατά τους. Μύθος 1 ος Οι οµοφυλόφιλοι δεν επιθυµούν σχέσεις διαρκείας και δεν µπορούν να το κατορθώσουν έτσι κι αλλιώς. Συχνά οι οµοφυλόφιλοι/ες παρουσιάζονται ως δυστυχείς υπάρξεις, από δυσλειτουργικές οικογένειες, που οι ερωτικές τους σχέσεις είναι καταδικασµένες να µη διαρκέσουν πολύ, που εναλλάσσουν τους συντρόφους ή τις συντρόφους. Τα υπάρχοντα δεδοµένα, όµως, αντιστρατεύονται αυτό το στερεότυπο. Οι περισσότεροι γκέι και λεσβίες δηλώνουν στις έρευνες ότι επιθυµούν να έχουν µακροχρόνιες και στενές σχέσεις, παρόλο που τη στιγµή της έρευνας λιγότεροι από όσους/ες το επιθυµούν έχουν σταθερή και στενή σχέση (οι γυναίκες οµοφυλόφιλες έχουν πιο σταθερές σχέσεις από τους άνδρες). Χωρίς αντιπροσωπευτικά δείγµατα 5

6 οµοφυλόφιλων ζευγαριών και χωρίς τυπικούς συµβολισµούς, όπως ο γάµος, δεν µπορούµε να προσδιορίσουµε εύκολα τη διάρκεια των οµοφυλόφιλων σχέσεων. Έρευνες όπου στο δείγµα ήταν µεγαλύτεροι οµοφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες, βρήκαν ότι σχέσεις άνω των 20 χρόνων ήταν κάτι συχνό, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Μύθος 2 ος Οι οµοφυλοφιλικές σχέσεις έχουν δυστυχία, είναι αποκλίνουσες, δυσλειτουργικές και µη υγιείς. Πολύ συχνά οι οµοφυλόφιλες σχέσεις θεωρούνται δυσλειτουργικές και κατώτερες των ετεροσεξουαλικών. Συγκριτικές µετρήσεις, όµως, σε σταθµισµένα δείγµατα γκέι, λεσβιακών και ετεροσεξουαλικών ζευγαριών δε βρήκαν σηµαντικές διαφορές σε καµιά από τις µετρήσεις σχετικά µε το πόσο ικανοποιηµένοι ήταν από τη σχέση τους και όλα τα ζευγάρια ανέφεραν µία παρόµοια γκάµα ικανοποιήσεων και προβληµάτων. Αυτό δε σηµαίνει ότι όλα τα γκέι ζευγάρια ή τα ζευγάρια λεσβιών ήταν ευτυχισµένα ή χωρίς προβλήµατα, όπως και τα ετεροσεξουαλικά. Αν και η πιθανότητα να υπάρχουν προβλήµατα στη σχέση είναι ίδια, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισµού, υπάρχουν διαφορές στο είδος των προβληµάτων. Για παράδειγµα, το ζήτηµα της εξάρτησης-εξατοµίκευσης είναι ιδιαίτερα συχνό στις σχέσεις λεσβιών. Είναι φανερό ότι δεν µπορούµε πλέον να αναφερόµαστε στις οµοφυλόφιλες σχέσεις ως «αποκλίνουσες και µη υγιείς». Υπάρχει µια διαρκώς αυξανόµενη αναγνώριση αυτών των σχέσεων, αποτελούν µια από τις µη-συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης που ο αριθµός τους αυξάνεται. Όπως υπάρχουν υγιείς και δυσλειτουργικές ετεροσεξουαλικές σχέσεις και οικογένειες, το ίδιο ισχύει και για τις οµοφυλοφιλικές σχέσεις και οικογένειες. Εξάλλου ιστορικοί και κοινωνικοί ανθρωπολόγοι µας βεβαιώνουν ότι σε άλλο χρόνο και τόπο οι οµοφυλόφιλες σχέσεις είχαν αναγνώριση και αποδοχή. Μύθος 3 ος Οι ρόλοι «άνδρα γυναίκας» είναι οικουµενικοί στις στενές προσωπικές σχέσεις. Συνήθως γίνεται προσπάθεια να περιγραφεί το οµοφυλόφιλο ζευγάρι χρησιµοποιώντας το πλαίσιο των ετεροσεξουαλικών σχέσεων, αναζητώντας τον άνδρα και τη γυναίκα, αν και έχει µειωθεί πλέον λόγω των αλλαγών στους ρόλους 6

7 των φύλων και την επίδραση των κοινωνικών κινηµάτων για τα δικαιώµατα των οµοφυλόφιλων και των γυναικών. Τα ερευνητικά δεδοµένα µας δείχνουν ότι οι περισσότερες λεσβίες και γκέι δεν αποδέχονται τους παραδοσιακούς ρόλους άνδρα / γυναίκας - συζύγων ως µοντέλο που περιγράφει τη σχέση τους. Εξάλλου πλέον όλο και πιο συχνά εργάζονται και τα δύο µέλη. Η λήψη των αποφάσεων, η κατανοµή των οικιακών ευθυνών, η ερωτική συµπεριφορά δεν καθορίζεται από την τυπική κατανοµή ρόλων µεταξύ άνδρα γυναίκας στην οικογένεια. Το ότι κάποιο µέλος µαγειρεύει δε σηµαίνει δηλαδή ότι θα κάνει και όλες τις άλλες δραστηριότητες που χαρακτηρίζονται γυναικείες µε βάση τα στερεότυπα. Ένα µικρό ποσοστό ενσωµατώνει στοιχεία των παραδοσιακών ρόλων των συζύγων στη σχέση τους. Αυτό µπορεί να επηρεάσει την κατανοµή της εργασίας, τη δοµή της εξουσίας στη σχέση, τις σεξουαλικές σχέσεις, τον τρόπο ένδυσης και άλλα στοιχεία της σχέσης. Σε ορισµένες περιπτώσεις αυτή η κατανοµή µπορεί να είναι πρόσκαιρη. Άλλα µοντέλα οργάνωσης της οµοφυλόφιλης σχέσης βασίζονται στην ηλικία, περίπτωση στην οποία το µεγαλύτερο µέλος είναι ο µέντορας ή ο/η αρχηγός, στη φιλία ή στις σχέσεις µεταξύ συνοµιλήκων, όπου οι σύντροφοι, περίπου στην ίδια ηλικία, δίνουν έµφαση στην ισότητα, στη φιλία, την φροντίδα, τείνουν να έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα, δεξιότητες, εισοδήµατα. Τα διαθέσιµα στοιχεία υποστηρίζουν ότι τα περισσότερα οµοφυλόφιλα ζευγάρια έχουν έναν τύπο σχέσεων που µοιάζει µε αυτές της καλής φιλίας. Συµπερασµατικά, οι σύγχρονες οµοφυλοφιλικές σχέσεις αναπτύσσονται µε πολλούς τρόπους. Λίγα ζευγάρια υιοθετούν παραδοσιακούς ανδρικούς και γυναικείους ρόλους στη σχέση τους. Πολλά οµοφυλόφιλα ζευγάρια αναπτύσσουν ικανοποιητικές σχέσεις αγάπης που δε στηρίζονται σε συµπληρωµατικούς µε ρόλους των φύλων. Μύθος 4 ος Επικρατεί η άποψη ότι οι οµοφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες έχουν φτωχά κοινωνικά δίκτυα, είναι κοινωνικά αποµονωµένοι, περιθωριοποιηµένοι. Είναι αλήθεια ότι σε µια κοινωνία οµοφοβική, δεν πρέπει να υποτιµάµε το ψυχολογικό στρες που βιώνουν ως αποτέλεσµα της απόρριψης και του κοινωνικού στίγµατος. Αυτό που είναι αξιοσηµείωτο είναι ο βαθµός στον οποίο µπορούν να υπερνικούν αυτά τα εµπόδια και να δηµιουργούν ικανοποιητικά κοινωνικά δίκτυα. Το γεγονός αυτό είναι σηµαντικό γιατί γνωρίζουµε ότι η συναισθηµατική στήριξη, η 7

8 βοήθεια, οι συµβουλές και άλλες µορφές κοινωνικής υποστήριξης συµβάλλουν στη σωµατική και ψυχική υγεία. Από έρευνες γνωρίζουµε ότι ετερόφιλες και οµοφυλόφιλες γυναίκες συµµερίζονται τις ίδιες αξίες για τη σηµασία του κοινωνικού δικτύου, δέχονται στον ίδιο βαθµό στήριξη από τις προσωπικές τους σχέσεις, µόνο που τη δέχονται από διαφορετικές πηγές. ΟΙ λεσβίες στηρίζονται λιγότερο στους συγγενείς και περισσότερο στις συντρόφους τους ή τους/τις φίλους/ες από ό,τι οι ετεροσεξουαλικές γυναίκες. Η παρουσία ενός παιδιού µπορεί να αυξήσει τη βοήθεια που δέχονται οι λεσβίες µητέρες από το συγγενικό τους περιβάλλον και έτσι να πλησιάσουν περισσότερο τις ετεροσεξουαλικές µητέρες. 8