Ὁ ἐθνομάρτυρας Χρυσόστομος, ὡς Μητροπολίτης Σμύρνης

Transcript

1 20 Ὁ ἐθνομάρτυρας Χρυσόστομος, ὡς Μητροπολίτης Σμύρνης

2 Χρυσόστομος Σμύρνης ἀφιέρωμα ἡ ἀποσιωπημένη θυσία Ὁ ἱερομάρτυρας Χρυσόστομος Σμύρνης Ὁ στρατός μας εἶχε φύγει κι ὁ Πλαστήρας. Ἡ Σμύρνη ἦταν ἀνυπεράσπιστη στὰ χέρια τῶν Τούρκων. Κι ὅμως δὲν τολμοῦσαν νὰ τὴν πειράξουν. Δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ τολμήσουν ὅσο ζοῦσε ἕνας ἄνθρωπος. Δὲν κρατοῦσε στὰ χέρια του τὴ στραταρχικὴ ράβδο οὔτε ἦταν ζωσμένος μὲ φυσεκλίκια. Τὰ ράσα ἀνέμιζαν στὸ στῆθος του καὶ ἡ ποιμαντορικὴ ράβδος ἦταν τὸ ὅπλο του. Ἦταν ὁ Χρυσόστομος Σμύρνης. Σαράντα χρόνια θρηνεῖ ἡ Φυλή μας τὸ μαρτυρικὸ θάνατο τοῦ ἱεράρχη σαράντα χρόνια κι ἡ ἀνάμνηση τῆς ὑπέροχης αὐτοθυσίας του, ἑνὸς μαρτυρικοῦ τέλους, ποὺ μόνο ὁ Χρυσόστομος μποροῦσε νὰ ὑπομείνει, δὲν ἀφήνει τὴν πληγὴ νὰ κλείσει, τὴ λήθη νὰ σβήσει τὸ παρελθόν. Ὁ Χρυσόστομος ἦταν ὁ Παλαιολόγος τῆς Ἐκκλησίας μας κι ἀκόμη πιὸ μεγάλος. Ὁ τελευταῖος τῆς στρατιᾶς τοῦ μαχόμενου Κλήρου μας κι ἔπεσε στὶς ἐπάλξεις στὴν πύλη τοῦ Ρωμανοῦ. Γιάννης Καψῆς Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Χαμένες Πατρίδες», ἐκδ. Α. Α. Λιβάνη 21

3 Μέγαν μάρτυρα ἡ Ἐκκλησία Τοῦ Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Πατρῶν κυροῦ Νικοδήμου Τὸ παρὸν κείμενο ἀποτελεῖ τὴν εἰσήγηση τοῦ Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου Βαλινδρᾶ πρὸς τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος περὶ ἀναγνωρίσεως τοῦ Ἐθνομάρτυρος Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου (Καλαφάτη) ὡς Ἱερομάρτυρος. 22 Τὸ Πανελλήνιον τιμᾶ, ὡς γνωστόν, τὸν ἀοίδιμον Μητροπολίτην Σμύρνης Χρυσόστομον (Καλαφάτην) ὡς γενναῖον καὶ ἡρωικὸν ἐθνομάρτυρα, ἀνασκολοπισθέντα ὑπὸ τοῦ τουρκικοῦ ὄχλου τὴν 27ην Αὐγούστου τοῦ ἔτους 1922, ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Τὴν θυσίαν του ἐσχολίασε μετὰ θαυμασμοῦ καὶ ὁ διεθνὴς Τύπος. Καὶ τὸ ὄνομά του προφέρεται εὐλαβῶς ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς Ἑλλάδος. Ἐνωρίτατα, ἤδη ἀπὸ τοῦ ἑπομένου ἔτους τοῦ μαρτυρίου του, κατὰ Μάρτιον τοῦ 1923, μὲ πρωτοβουλίαν τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας, ἐπροτάθη καὶ εἰς τὰς ἄλλας Ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας ἡ κατάταξις αὐτοῦ εἰς τὴν χορείαν τῶν μαρτύρων. Ὁ δὲ καθηγητὴς τῆς Θεολογίας Λεωνίδας Φιλιππίδης, γνωρίζων ἐκ τοῦ πλησίον τὸν Ἱεράρχην Χρυσόστομον, ὡς χρηματίσας ἰδιαίτερος γραμματεύς του, ὅτε ἦτο οὗτος καθηγητὴς τοῦ Διδασκαλείου κ.ἄ. Σχολῶν τῆς Σμύρνης ( ) καὶ διετέλει παρὰ τοὺς πόδας τοῦ ἐθνομάρτυρος, διηρμήνευσε «τὸν πατριωτικὸν παλμὸν καὶ τὴν χριστιανικὴν ἔξαρσιν» αὐτοῦ (Θ.Η.Ε. τ. 11, στ. 1093) καὶ δὲν ὤκνησε νὰ συνθέση δι αὐτὸν τὸ τροπάριον τοῦτο εἰς ἐξύμνησίν του (αὐτόθι τ. 12, στ. 417): Μέγαν μάρτυρα ἡ Ἐκκλησία, μέγαν ἥρωα τὸ ἔθνος σύμπαν τὸν τῆς Σμύρνης ὑμνοῦμεν Χρυσόστομον. Καὶ γὰρ γενναίως ἀθλήσας ὑπέμεινεν ὑπὲρ πατρίδος καὶ πίστεως θάνατον. Ἱεράρχου τὲ ὑπόδειγμα ἑαυτὸν ἀνέδειξε τὸν στέφανον λαβὼν τὸν ἀμαράντινον. Ἔκτοτε ἀνδριάντες τοῦ Χρυσοστόμου ἔχουν στηθῆ καὶ κοσμοῦν τὰς πόλεις τῆς Δράμας, τῶν Ἀθηνῶν (ὄπισθεν τοῦ μητροπολιτικοῦ ναοῦ) καὶ τῆς Νέας Σμύρνης καὶ ὅπου Οἱ ἐν Σμύρνῃ ἐθνοϊερομάρτυρες, οἱ ὑπὸ τῶν ὀθωμανῶν τελειωθέντες ἐν ἔτει 1922 Εἰκόνα τοῦ ἁγιογράφου Ζαχαρία Καραφέρια ἀλλαχοῦ προτομαὶ αὐτοῦ. Ἡμεῖς δὲ προσωπικῶς ἐπιμαρτυροῦμεν, ὅτι, προδιατελοῦντες Μητροπολίτης Ζιχνῶν τμήματος ἄλλοτε τῆς εὐρείας Μητροπόλεως Δράμας, Φιλίππων καὶ Ζιχνῶν, τὴν ὁποίαν ἐποίμανεν ὁ ἀοίδιμος πρὸ τῆς εἰς Σμύρνην μεταθέσεώς του, εὕρομεν σχολεῖον ἱδρυθὲν ὑπ αὐτοῦ, λειτουργοῦν εἰσέτι, καὶ ἐπεγράψαμεν ἐπὶ μαρμαρίνης ἐντοιχισθείσης πλακὸς τὰ εὔφημα περὶ αὐτοῦ, κατὰ τὰς ἑορτὰς τῆς 150ετηρίδος τῆς ἐθνικῆς ἡμῶν παλιγγενεσίας (1971), εἰς μνημόσυνον αἰώνιον. Κατὰ καιροὺς ἐπανήρχετο εἰς συζήτησιν, ὑπὸ ἁρμοδίων καὶ μή, τὸ ζήτημα τῆς ἀνακηρύξεως τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ, τὸ ὁποῖον ἐν τούτοις δὲν ἐτελεσφόρησε μέχρι σήμερον, ἀναβαλλόμενον ἑκάστοτε, ἵνα ὡριμάση, καὶ ὅπως ἐπέλθη τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου. Ἤδη ἐνετάθησαν κινήσεις τινές, προωθούμεναι καὶ ὑπὸ τῶν οἰκείων Μητροπολιτῶν, ἐν Ν. Σμύρνῃ, Κορίνθῳ καὶ Βόλῳ, καθ ὅσον γνωρίζομεν, ἵνα εὐοδωθῆ ἡ «ἁγιοποίησις», ὡς κοινῶς λέγεται. Φαίνεται δέ, ὅτι τὴν εὐθύνην τῆς σχετικῆς ἀποφάσεως (θετικῆς ἢ ἀρνητικῆς) θὰ ἀπαιτηθῆ νὰ ἀναλάβη ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, ὡς ἐγένετο καὶ ἄλλοτε διὰ τὴν συναρίθμησιν μετὰ τῶν ἁγίων τοῦ ἄλλου ἐθνομάρτυρος Γρηγορίου τοῦ Ε, Πατριάρχου ΚΠόλεως, διότι τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον δὲν δύναται νὰ πράξη τοῦτο, εὑρισκόμενον ἐντὸς τῆς Τουρκικῆς Ἐπικρατείας, ἵνα μὴ ὑπάρξουν ἐκεῖθεν δυσμενῆ δι αὐτὸ ἐπακόλουθα. Ὁσάκις δ ἐτέθη τὸ ζήτημα τοῦτο ἐνώπιον τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς ἡμῶν Συνόδου καὶ τῆς καθ ἡμᾶς Ἐπιτροπῆς Νομοκανονικῶν ζητημάτων διεφάνησαν τρεῖς ἀπόψεις διαφέρουσαι ἀλλήλων: α) Ἡ δεχόμενη τὸ μαρτύριον τοῦ Ἱεράρχου ὡς ἀποφασιστικὸν τεκμήριον τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ, δεδομένου μάλιστα ὅτι ἑκουσίως παρεδόθη «ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγήν», μὴ

4 «Ζητῶ Σταυρόν, μεγάλον Σταυρόν, ἐπὶ τοῦ ὁποίου θὰ δοκιμάσω τὴν εὐχαρίστησιν καθηλούμενος καὶ μὴ ἔχων τί νὰ δώσω πρὸς σωτηρίαν τῆς ἡμετέρας λατρευτῆς πατρίδος νὰ δώσω τὸ αἷμά μου. Οὕτως ἐννοῶ τὸ ἐπ ἐμοὶ τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀρχιερωσύνην». στέρξας νὰ ἐγκαταλείψη, ὡς θὰ ἠδύνατο, τὴν Σμύρνην ἐν ὄψει τῆς βεβαίας θανατώσεώς του, ἀλλὰ «μᾶλλον ἑλόμενος συγκακουχεῖσθαι τῷ λαῷ τοῦ Θεοῦ», ὡς ὀφείλει νὰ πράττη ὁ καλὸς ποιμήν. «Παράδοσις τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, ἀλλὰ καὶ καθῆκον τοῦ καλοῦ ποιμένος, εἶναι νὰ παραμείνη μὲ τὸ ποίμνιόν του». Αὐτὴ ἦτο ἡ ἀπάντησίς του εἰς τὴν προταθεῖσαν «διευκόλυνσιν» τῆς ἀσφαλοῦς ἀποχωρήσεώς του. Ἀπάντησις ὄντως ἁγίου, κατὰ τὴν α ἄποψιν. β) Ἡ δευτέρα ἄποψις, ἐνῷ συνομολογεῖ, ὅτι τὸ αἷμα τοῦ μαρτυρίου ἐξαγνίζει τὸν ἑκούσιον μάρτυρα καὶ πολλὰ ἰσχύει ἐνώπιον Κυρίου, ἵνα ἐφελκύση τὴν χάριν καὶ τὸ ἔλεός Του εἰς δικαίωσιν τοῦ ἀδίκῳ θανάτῳ τελειωθέντος, διατηρεῖ ἐν τούτοις καὶ ἐπιφυλάξεις. Θεωρεῖ, ὅτι «ἐπιφυλάσσονται» καὶ βαρύνουσι αὐτὸν καὶ περαιτέρω, ἐνδεχόμεναι ὑποχωρήσεις εἰς τὰ τῆς πίστεως «εἰς τὸν μόνον ἀληθινὸν Θεὸν καὶ ὃν ἀπέστειλεν Ἰησοῦν Χριστόν» ὡς τὸν μόνον Σωτῆρα καὶ Λυτρωτὴν τοῦ κόσμου, ὅπερ ἀρνοῦνται παραθρησκειακαὶ τινὲς ὀργανώσεις (ὡς ὁ τεκτονισμός, τὸν ὁποῖον ἐν τούτοις δὲν θὰ ἠδύνατο τὶς νὰ προσάψη μετὰ βεβαίων τεκμηρίων εἰς τὸν ἀοίδιμον, τοσούτῳ μᾶλλον καθ ὅσον μετὰ θάνατον εὐκόλως προσάπτονται τοιαῦται φῆμαι, χωρὶς νὰ ὑπάρχη κὰν δυνατότης διαψεύσεως ὑπὸ τοῦ ἀναιτίως πολλάκις δυσφημουμένου νεκροῦ). γ) Τρίτη ἄποψις ἐκδέχεται, ὅτι ὁ φωτοστέφανος τοῦ ἐθνομάρτυρος, τὸν ὁποῖον ἀδιαμφισβητήτως φέρει ὁ Ἱεράρχης τῆς Σμύρνης, εἶναι περίλαμπρος. Καὶ δὲν εἶναι ἀπαραίτητον νὰ περιβληθῆ καὶ ὄνομα ἁγιότητος, ἐὰν καὶ ἐπ ἐλάχιστον πρόκειται νὰ διαμφισβητηθῆ αὕτη, ὁπότε θὰ ἀποβῆ εἰς μείωσιν τῆς αἴγλης καὶ τοῦ ἐθνομάρτυρος. Διὰ τοῦτο ὑποστηρίζεται, ὅτι εἶναι προτιμότερον νὰ μὴ τεθῆ, ἐπὶ τοῦ παρόντος τουλάχιστον, τὸ θέμα τῆς ἁγιότητος τοῦ ἀοιδίμου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Ἐὰν δέ, προστίθεται, τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ καταξίωσις τοῦ ἐθνικοῦ ἐκείνου ἀνδρὸς καὶ ὡς ἁγίου, εἰς τὸ στερέωμα τῆς Ἐκκλησίας, ἀσφαλῶς θὰ ὑπάρξουν ἐμφανῆ σημεῖα δι αὐτήν. Καὶ δέον νὰ ἀναμένωμεν νὰ ὡριμάση, «τοῦ Κυρίου συνεργοῦντος», ἡ συνείδησις τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας, εἰς ἀποδοχὴν καὶ ἐπίκλησιν καὶ ἀναγνώρισιν τοῦ νέου ἁγίου. Αὐτὴν τὴν πρότασιν τῆς ἀναβολῆς καὶ ἀναμονῆς ὑποβάλλει καὶ ὁ Καθηγητὴς τῆς Πατρολογίας κ. Στυλ. Παπαδόπουλος. Καὶ ταῦτα μὲν διὰ τὴν ἱστορίαν τοῦ ζητήματος. Πῶς ἔχει ὅμως ἡ ἐκκλησιολογικὴ καὶ γενικώτερον ἡ θεολογικὴ ὄψις αὐτοῦ; Ἡ Ἐκκλησία, ὡς σῶμα Χριστοῦ, εἶναι γεγονός, ὅτι ἀκολουθεῖ πορείαν «ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ, ἀλλ ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβὼν, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος» (Φιλιπ. β 6-7). Καὶ ἔφθασε μέχρι τοῦ Σταυροῦ, «γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου» (αὐτόθι 8). Καὶ εἰς τὴν κατὰ σάρκα γέννησιν αὐτοῦ καὶ εἰς τὸν ἐπὶ σταυροῦ θάνατόν Του ἡ ἄμετρος «ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» τοῦ Κυρίου ἔχει ἔντονον τὸ στοιχεῖον τῆς «κενώσεως». Συγκατέβη δηλ. τόσον πολὺ ἀπὸ τοῦ ὕψους τῆς θεότητάς του ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ καὶ ἔγινε προσιτὸς ἄνθρωπος καὶ ἐξιλαστήριον θύμα διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν. Κατὰ μίμησιν Αὐτοῦ καὶ ἡ Ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία, «μᾶλλον ἑλομένη συγκακουχεῖσθαι τῷ λαῷ τοῦ Θεοῦ» (Ἑβρ. ια 25), δὲν ἀπηξίωσε νὰ προσλάβη καὶ ἐθνικὴν μορφὴν κατὰ τόπους, ἵνα «καὶ σχήματι εὑρεθεῖσα» ὡς ἐθνικὴ Ἐκκλησία Μήτηρ καὶ Κιβωτὸς τοῦ Ὁ ἱερομάρτυς Χρυσόστομος καὶ ἄλλοι μαρτυρήσαντες ἐπίσκοποι τῆς Μικρασιατικῆς Καταστροφῆς Ἔθνους θάλψη «τὰ νοσσία ἑαυτῆς ὑπὸ τὰς πτέρυγας», καλύπτουσα ἐθναρχικῶς εἰς τὰς κρίσιμους περιστάσεις καὶ συντρέχουσα παντοιοτρόπως τοὺς ἐθνικοὺς ἀγωνιστὰς καὶ τοὺς ἱεροὺς αὐτῶν ἀγῶνας. Δὲν εἶναι αὐτὸ βεβαίως ἡ κυρία ἀποστολὴ τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ κατ ἐξοχὴν ἔργον της εἶναι ἡ ἐν Χριστῷ σωτηρία τοῦ λαοῦ της. Δὲν ἠγνόησεν ὅμως ποτὲ καὶ τὴν ἐθνικὴν αὐτοῦ περιφρούρησιν καὶ προστασίαν. Καὶ χάριν αὐτῆς «ἐκένωσεν ἑαυτήν». «Συνεκακουχήθη» μετὰ τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ὡς νέος ἀπὸ Θεοῦ ὡρισμένος Μωϋσῆς. Καὶ οἱ θεοπρόβλητοι, ὡς φημίζονται, Ἱεράρχαι καὶ ποιμένες αὐτῆς πλειστάκις «ἐλιθάσθησαν, ἐπρίσθησαν, ἐπειράσθησαν, ἐν φόνῳ μαχαίρας ἀπέθανον... ὑστερούμενοι, θλιβόμενοι, κακουχούμενοι... ἐν ἐρημίαις πλανώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς», εἰς τοὺς ἐθνικοὺς ἀγῶνας καὶ πίπτοντες ἐπὶ τῶν ἐπάλξεων ὡς ὁ πολὺς Χρυσόστομος Σμύρνης (πρβλ. ἡμετέραν μελέτην «Ἐκκλησία κρατικὴ καὶ ἐθνική», Ἀνάτυπον ΙΣΤ Τόμου «Πελοποννησιακῶν»). 23

5 Ἀπό τοιχογραφία τῆς συνοδείας τῶν Παχωμαίων. «Ἡμεῖς εἴμεθα οἱ σπείροντες καὶ εἰς ἡμᾶς ἔλαχεν ὁ κλῆρος νὰ καθαρίσωμεν τὸ ἔδαφος τῶν ἀκανθῶν καὶ νὰ ὑποφέρωμεν τοὺς κόπους τῆς σπορᾶς καὶ διὰ τῶν δακρύων νὰ ποτίσωμεν τὰ σπέρματα...» 24 Εἰς τὴν ἄποψιν αὐτὴν εἶναι ὑποχρεωμένοι νὰ σταθοῦν καὶ νὰ προβληματισθοῦν καὶ οἱ ἔχοντες ἄλλας τινὰς ἐπιφυλάξεις περὶ τοῦ χαρακτηρισμοῦ τοῦ Χρυσοστόμου καὶ ὡς ἱερομάρτυρος παραλλήλως πρὸς τὴν γενικὴν ἀναγνώρισιν αὐτοῦ ὡς ἐθνομάρτυρος. Οὕτως ὁ Καθηγητὴς κ. Στυλ. Παπαδόπουλος γράφει ὅτι: «Ἡ Ἐκκλησία... τὸν τιμᾶ καὶ καυχᾶται γιὰ τὸ μεγάλο της τέκνο... Τὸν θεωρεῖ περγαμηνή της πρώτου μεγέθους, μὲ τὴν ὁποία δείχνει πῶς κενώνεται, πῶς τήκεται ἡ Ἐκκλησία γιὰ τὸ Ἔθνος, τὸν Ἑλληνισμό πὼς φθάνει γι αὐτὸν μέχρι τὸ μαρτύριο» (βλ. τὸ ὑποβληθὲν ὑπόμνημα πρὸς τὴν Δ.Ι.Σ.). Ἡ Ἐκκλησία λοιπὸν τὴν «κένωσιν» τῆς ὁποίας αὐτολεξεὶ ὁμολογεῖ ὁ κ. Καθηγητής ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ ἐθνομάρτυρος λειτουργοῦ της «κενώνεται... τήκεται... φθάνει μέχρι τὸ μαρτύριο» χάριν τοῦ Ἔθνους. Καὶ θὰ εἴπη εἰς τὴν συνέχειαν διὰ τὸν Χρυσόστομον «α) ὅσο καὶ ἂν συγκέντρωσε τὴ δράση του στὰ ἐθνικὰ θέματα, δὲν ἔπαψε νὰ εἶναι βαθιὰ συνειδητοποιημένος ὀρθόδοξος ἀρχιερέας. β) κατὰ παράδοση στοὺς ὀρθοδόξους κληρικούς, καὶ μάλιστα στοὺς Ἕλληνες, ἡ χριστιανικὴ συνείδησή τους εἶναι στενὰ συνδεδεμένη μὲ τὴν ἐθνική τους συνείδηση» (ὑπογραμμίσεις ἡμέτεραι). γ) στὶς ὧρες τοῦ μαρτυρίου τοῦ ἀοιδίμου Χρυσοστόμου δὲν ἔχουμε ὀρθόδοξους αὐτήκοους νὰ διασώσουν κάποιους διαλόγους μὲ τοὺς βασανιστές» [ἐκ τῶν ὁποίων, προσθέτομεν ἡμεῖς, θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ προκύπτη καταφανὴς μαρτυρία Χριστοῦ, πιθανωτάτη διὰ τοιούτου ἠθικοῦ ἀναστήματος ἀρχιερέα]. Ἄλλωστε εἰς τοιαύτας ὥρας ὁ προπηλακιζόμενος καὶ κατακρεουργούμενος ἀρχιερεὺς γνωρίζει, ὅτι πάσχει διὰ τὸ συναμφότερον «γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη τὴν ἁγία καὶ τῆς Πατρίδος τὴν ἐλευθερία». Καὶ πίνει τὸ ποτήριον «πλῆρες κεράσματος» (Ψαλ. οδ 9), κράματος δηλ. συγκειμένου ἐξ ἀναμείκτων ἐκκλησιαστικῶν καὶ ἐθνικῶν εὐθυνῶν καὶ συνεπειῶν. Ἐλάχιστα τινὰ θὰ προσθέσωμεν περὶ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος τοῦ ἀνδρός. Ὁ ἅγιος Πολύκαρπος, πρῶτος Ἐπίσκοπος Σμύρνης Τοιχογραφία τοῦ Σπυρίδωνος Βαλσαμῆ Ὁ ἴδιος βεβαιώνει, ὅτι εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τῆς Χάλκης «ἐποτίσθη τὸ ἄδολον γάλα τῆς θεοσέβειας καὶ τὸν γλυκὺν χυμὸν τῆς γνώσεως». Ἀριστεύσας δ ἐν τῇ Σχολῇ ταύτῃ ἀνεκηρύχθη «διδάσκαλος τῆς ὀρθοδόξου Χριστιανικῆς Θεολογίας». Ἡ ἐναίσιμος διατριβή του εἶχεν ὡς θέμα τὸν «Προτεσταντῶν ἔλεγχον». Εἰς αὐτὴν βεβαίως ὑποστηρίζει σθεναρῶς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν καὶ ὁμολογίαν. Μετὰ τὴν χειροτονίαν του ὡς Μητροπολίτου Δράμας ὡμολόγησε προφητικῶς ἐνώπιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἰωακεὶμ Γ ὅτι «Ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ θὰ ὑπηρετήσω τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ Γένος, καὶ ἡ μίτρα, τὴν ὁποίαν αἱ ἅγιαι χεῖρές σου ἐναπέθεσαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μου, ἐὰν πέπρωται νὰ ἀπολέση ποτὲ τὴν λαμπηδόνα τῶν λίθων της, θὰ μεταβληθῆ εἰς ἀκάνθινον στέφανον μάρτυρος ἱεράρχου». Ὡς καὶ ἐγένετο. Καὶ ὅταν ἄκοντα τὸν ἀπεμάκρυναν ἐκ Δράμας, ἔγραψε πρὸς τὸν Ἕλληνα πρόξενον τῆς ΚΠόλεως «Ἐν περιπτώσει μεταθέσεώς μου ἐκ Δράμας ἐνεργήσατε νὰ μετατεθῶ εἰς Ἀδριανούπολιν, ὅπως δυνηθῶ ν ἀγωνισθῶ ἐκ νέου εἰς τὴν πρώτην γραμμὴν τοῦ πυρός καὶ ἐν ᾗ περιπτώσει ἤθελον πέσει, νὰ πέσω ὡς ἀετός, καὶ οὐχὶ νὰ ἀποθάνω ἀδρανῶν εἴς τινα ὀρνιθῶνα τῆς Ἀνατολῆς. Ζητῶ Σταυρόν, μεγάλον Σταυρόν, ἐπὶ τοῦ ὁποίου θὰ δοκιμάσω τὴν εὐχαρίστησιν καθηλούμενος καὶ μὴ ἔχων τί νὰ δώσω πρὸς σωτηρίαν τῆς ἡμετέρας λατρευτῆς πατρίδος νὰ δώσω τὸ αἷμά μου. Οὕτως ἐννοῶ τὸ ἐπ ἐμοὶ τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀρχιερωσύνην». Τινὲς ὑπογραμμίζουν τὸ «λατρευτῆς πατρίδος» ὡς μονομερὲς δῆθεν κίνητρον τῆς θυσίας του. Ἀλλ ὁ ζητῶν νὰ καθηλωθῆ ἐπὶ «Σταυροῦ, μεγάλου Σταυροῦ» ὁμιλεῖ τὴν γλώσσαν τῆς πίστεως. Διερωτώμεθα τί θὰ ἔλεγον, οἱ οὕτω σταθμίζοντες τὰ πράγματα, ἐν ὄψει τῶν λόγων τοῦ Ἀπ. Παύλου «ηὐχόμην γὰρ αὐτὸς ἀνάθεμα εἶναι ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν μου, τῶν συγγενῶν μου κατὰ σάρκα, οἵτινες εἰσιν Ἰσραηλίται...»; (Ρωμ. θ 3-4). Θὰ διέβλεπον μήπως καὶ ἐδῶ

6 «Ἡ Θεία Πρόνοια δοκιμάζει τὴν πίστιν μας καὶ τὸ θάρρος μας καὶ τὴν ὑπομονήν μας τὴν ὥραν αὐτήν. Εἰς τὰς τρικυμίας ἀναφαίνεται ὁ καλὸς ναυτικὸς καὶ εἰς τὰς δοκιμασίας ὁ καλὸς χριστιανός. Προσεύχεσθε καὶ θὰ παρέλθη τὸ ποτήριον τοῦτο...» Ἀπό τοιχογραφία τῆς συνοδείας τῶν Παχωμαίων. μονομέρειαν; Καὶ θὰ κατελόγιζον εἰς τὸν Παῦλον, ὅτι τὸ ἐνδιαφέρον διὰ τὴν πατρίδα καὶ τοὺς ὁμοεθνεῖς του ἐβάρυνεν εἰς τὴν συνείδησίν του περισσότερον ἀπὸ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ, ὥστε νὰ θυσιάζη τὸν ἑαυτόν του τὴν ἐν Χριστῷ σωτηρίαν του χάριν ἐκείνων καὶ μόνον; Αἱ δύο ἀγάπαι, τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Πατρίδος, οὐδὲν ἀποκλείει εἰς τὰς τοιαύτας περιπτώσεις νὰ ἰσχύωσι παραλλήλως. Καὶ θὰ εἶναι ἐξεζητημένη ἡ ὀξεία μεταξὺ αὐτῶν διάκρισις ἢ ἡ ἀπαίτησις τῆς ρητῆς καὶ δεδηλωμένης συζεύξεως αὐτῶν. Τὸ ἀντίθετον θὰ προέδιδεν ἀσυνέπειαν «ὁ γὰρ μὴ ἀγαπῶν τὸν ἀδελφὸν ὃν ἑώρακε, τὸν Θεὸν ὃν οὐχ ἑώρακε πῶς δύναται ἀγαπᾶν; Καὶ ταύτην τὴν ἐντολὴν ἔχομεν ἀπ αὐτοῦ, ἵνα ὁ ἀγαπῶν τὸν Θεὸν ἀγαπᾷ καὶ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ» (Α Ἰω. δ 20-21). Κατὰ τὸν ἀποχαιρετιστήριον λόγον του ἔλεγε πρὸς τὸν λαὸν τῆς Δράμας εἰς τὸν μητροπολιτικὸν ναὸν τῆς πόλεως τὰ ἑξῆς χαρακτηριστικὰ λόγια: «...Ἡ ψυχή μου θὰ μείνη ἐντειχισμένη εἰς τὸ ἱερὸν τοῦτο τέμενος, ἀπὸ τὸ ὁποῖον, ὡς ἀπὸ ἀείρροον πηγήν, θὰ ἀντλῆται τὸ θάρρος, τὴν καρτερίαν καὶ τὴν πίστιν. Ἀγάλλομαι αἰσθανόμενος τὴν ὥραν αὐτὴν ὅτι ποιμὴν καὶ ποίμνιον ἀποτελοῦμεν μίαν ἀκατάβλητον, ἀδιαίρετον καὶ ἀδιαχώρητον χριστιανικὴν ψυχὴν δεομένην τῷ Ὑψίστῳ». Καὶ εἰς ἐπιστολήν του πρὸς τὸ ποίμνιον γράφει μεταξὺ ἄλλων «Θὰ βαδίσωμεν, ὅπου ἂν ὁ δάκτυλος τῆς Θείας Προνοίας μᾶς ὁδηγήση. Ἡμεῖς εἴμεθα οἱ σπείροντες καὶ εἰς ἡμᾶς ἔλαχεν ὁ κλῆρος νὰ καθαρίσωμεν τὸ ἔδαφος τῶν ἀκανθῶν καὶ νὰ ὑποφέρωμεν τοὺς κόπους τῆς σπορᾶς καὶ διὰ τῶν δακρύων νὰ ποτίσωμεν τὰ σπέρματα...». Πρὸς δὲ τὸν σμυρναϊκὸν λαόν, ἀναγγέλλων τὴν ἐκλογήν του ὡς Μητροπολίτου Σμύρνης, ἐτηλεγράφησε «Περιπτυσσόμενοι πάγκαλον μαρτυρικὴν Σμυρναίων Ἐκκλησίαν, φαεινὸν ἀστέρα Ἀποκαλύψεως, εὐαγγελιζόμεθα πᾶσιν ὑμῖν χαράν, πέμποντες ἀρχιερατικὴν εὐλογίαν... Πληρώσατε μέτρον ἡμετέραν χαρὰν εἰρηνεύοντες μετ ἀλλήλων, τὰ τοῦ Χριστοῦ φρονοῦντες». Ἰδοὺ ὅμως καὶ τὸ κύκνειον ἄσμα του, χριστιανικώτατον. Γονυπετὴς πρὸ τοῦ Ἐσταυρωμένου, εἰς τὸ ἱερὸν Βῆμα Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος Σμύρνης Τοιχογραφία τοῦ Σπυρίδωνος Βαλσαμῆ τοῦ ναοῦ τῆς ἁγίας Φωτεινῆς Σμύρνης, αἰσθάνεται ρίγος ἐνῷ προσεύχεται ὑπὲρ τῶν ἰδίων ἁμαρτημάτων καὶ τῶν τοῦ λαοῦ. Καὶ ἐγειρόμενος λέγει πρὸς τοὺς ἐκκλησιαζομένους εἶναι ἡ τελευταία λειτουργία του τὸ βράδυ θὰ τὸν συλλάβουν : «Ἡ Θεία Πρόνοια δοκιμάζει τὴν πίστιν μας καὶ τὸ θάρρος μας καὶ τὴν ὑπομονήν μας τὴν ὥραν αὐτήν. Εἰς τὰς τρικυμίας ἀναφαίνεται ὁ καλὸς ναυτικὸς καὶ εἰς τὰς δοκιμασίας ὁ καλὸς χριστιανός. Προσεύχεσθε καὶ θὰ παρέλθη τὸ ποτήριον τοῦτο... Θαρρεῖτε ὡς ἐμπρέπει εἰς καλοὺς χριστιανούς» (τὰ ὡς ἄνω ἀποσπάσματα ὁμιλιῶν καὶ ρήσεών του βλ. εἰς Θ. Η. Ἐγκυκλοπαιδείαν, τ. 11, στ ). Τὰ ρήματα ταῦτα δὲν προσιδιάζουν εἰς κοινοὺς φιλοπάτριδας, ἀλλ ἐκπορεύονται ἐκ χειλέων πιστῶν, ἡγνισμένων καὶ ἁγίων. Καὶ μαρτυροῦν φρόνημα, ὕφος καὶ ἦθος ἐκκλησιαστικόν. Ἡ ἀπάντησις εἰς τὰ ἐρωτήματα προκύπτει ἐκ τῆς θέσεως (τῆς κανονικῆς ἐξουσίας, καὶ πρωτίστως τῆς ἀποστολικότητος) τοῦ ἐπισκοπάτου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Δεδομένου δ ὅτι τὸ ζήτημα τοῦτο πολλάκις ἔχει ἀνακινηθῆ καὶ κατὰ καιροὺς ἀναφαίνεται εἰς τὸ προσκήνιον, σήμερον δὲ προβάλλεται πολλαχόθεν ὡς αἴτημα, καὶ δὴ καὶ καλλιεργεῖται ὑπὸ Ἱεραρχῶν κατὰ τόπους, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος, ἀξιολογοῦσα τὴν ἀνακίνησιν ὡς ἔνδειξιν συναινέσεως ἱκανοῦ μέρους τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας καὶ σταθμίζουσα τὰ πράγματα ὑπὸ τὴν προοπτικὴν τῆς ἀνεπιφυλάκτου ἀποδοχῆς τοῦ αἰτήματος ἐκ μέρους τοῦ πιστοῦ λαοῦ (αἱ ἑξαιρέσεις δὲν προβλέπονται ἀξιόλογοι), θὰ ἠδύναντο νὰ τὸ περιβάλη διὰ τῆς ἐγκρίσεως καὶ εὐλογίας Αὐτῆς, ἐκδίδουσα τὴν σχετικὴν Πράξιν καὶ ἀπευθύνουσα πρὸς τὸν λαὸν καὶ πρὸς τὰς λοιπὰς ὁμοδόξους Ἐκκλησίας συναφῆ διακήρυξιν. Ὁ Πατρῶν ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ἀσματικὴ Ἀκολουθία, τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Χρυσοστόμου Μητροπολίτου Σμύρνης ( 1922)», ἐκδ. Ἀποστολικὴ Διακονία. 25

7 Ὁ ἄγγελος τῆς ἐν Σμύρνῃ Ἐκκλησίας Τοῦ Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Νέας Σμύρνης κυροῦ Ἀγαθαγγέλου 26 Τοῦ Ἀρχιποίμενος Χριστοῦ μαθητὴς καὶ μιμητὴς ἀνεδείχθη «ὁ συναριθμούμενος τοῖς ἀπ αἰῶνος ἁγίοις καὶ μάρτυσι τῆς Ἐκκλησίας» 1 Μητροπολίτης Σμύρνης Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ς Καλαφάτης (1922). Ἡ πολυεδρικὴ αὐτοῦ προσωπικότης, ἡ λάμψις τῆς ἁγίας καὶ ἐναρέτου αὐτοῦ πολιτείας καὶ τὸ πολυμερὲς καὶ πρωτότυπον ἐκκλησιαστικόν, φιλανθρωπικόν, κοινωνικόν, ἐπιστημονικὸν καὶ ἐθνικὸν αὐτοῦ ἔργον γεννοῦν εἰς τὰς τάξεις τοῦ πληρώματος τῆς Ἁγιωτάτης ἡμῶν Ἐκκλησίας τὸ θάμβος καὶ τὴν ἔκπληξιν καὶ εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τὴν εὐγνωμοσύνην καὶ τὸν θαυμασμὸν καὶ ἀποβαίνουν ἀντικείμενον διεξοδικῆς μελέτης ἀπὸ εἰδικοὺς ἐρευνητάς. Καὶ ὡς ἐκκλησιαστικὸς ποιμὴν καὶ ὡς ἐθνικὸς ἀνὴρ ὁ νέος οὗτος τῆς Ἐκκλησίας ἱερομάρτυς ἦτο ἀστείρευτος δεξαμενὴ δυνάμεως, ἄσβεστος φλὸξ θερμουργοῦ πίστεως, ὑπερκόσμιος λάμψις ἀγαθωσύνης, πυρὰ ἀγάπης δυνατή, ἀκτὶς ζωογόνου χαρᾶς, ὑετὸς χάριτος, γλυκεία αὔρα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ παρουσία του ἐν μέσῳ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ ἔφερεν εἰς τὸν νοῦν πάντων τὴν εἰκόνα ὁρμητικοῦ ποταμοῦ ἢ ἀγωνιστικοῦ στίβου, διότι ἐντός της ἡ μαρτυρικὴ ἐκείνη μορφὴ ἐνέκλειεν ἀντοχήν, δύναμιν καὶ δημιουργίαν. Εἰς στιγμὰς κρισίμους τοῦ Ἔθνους καὶ εἰς χρόνους τῆς Ἐκκλησίας δυσχερεῖς ὑπῆρξεν ἀπόστολος τῆς χριστιανικῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἐμψυχωτὴς τοῦ χειμαζομένου καὶ ἀγωνιζομένου λαοῦ δι ὅλης δὲ τῆς πολυσχιδοῦς αὐτοῦ δράσεως, κατ ἐξοχὴν δὲ διὰ τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου αὐτοῦ μαρτυρίου ἐπεσφράγισε τὴν ἀξίαν τῆς ἀμωμήτου ἡμῶν Πίστεως καὶ τὸ μεγαλεῖον τῆς Πατρίδος καὶ ὑψώθη δικαίως εἰς τὴν συνείδησιν τοῦ λαοῦ τοῦ Κυρίου εἰς ἅγιον καὶ ἔνδοξον ἱερομάρτυρα τῆς Ἐκκλησίας καὶ εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ Ἑλληνισμοῦ εἰς ἡρωϊκὸν καὶ περίδοξον ἐθνομάρτυρα. Περιεβλήθη τὸν φωτοστέφανον τοῦ ἱερομάρτυρος καὶ ἐθνομάρτυρος «ὁ ἄγγελος τῆς ἐν Σμύρνῃ Ἐκκλησίας» 2, καθ ὅσον «γενναίως ἀθλήσας ὑπέμεινεν ὑπὲρ Πατρίδος Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος ὡς Ἀρχιμανδρίτης καὶ Πίστεως θάνατον» 3, ὅπως ἀκριβῶς οἱ μάρτυρες τῆς πίστεως, οἵτινες προσηνέχθησαν τῷ Κυρίῳ «ἱερεῖα ἔμψυχα, ὁλοκαυτώματα λογικά» 4, προκειμένου νὰ στερεωθῆ τὸ οἰκοδόμημα τῆς Ἐκκλησίας. Ἀλλὰ καὶ οἱ σὺν αὐτῷ ἀναιρεθέντες συναθληταὶ Ἱεράρχαι Γρ η γ ό ρ ι ο ς ἐπίσκοπος Κυδωνιῶν, Ἀ μ β ρ ό σ ι ο ς ἐπίσκοπος Μοσχονησίων, Π ρ ο κ ό π ι ο ς ἐπίσκοπος Ἰκονίου καὶ Ε ὐ θ ύ μ ι ο ς ἐπίσκοπος Ζήλων, ὡς καὶ τὸ πλῆθος τῶν ἱερέων, ἱερομόναχων, μοναχῶν καὶ μοναζουσῶν καὶ πάντων τῶν ἀπὸ τοῦ πιστοῦ καὶ ὀρθοδόξου λαοῦ θυμάτων τοῦ Μικρασιατικοῦ ὁλοκαυτώματος τοῦ ἔτους 1922 καὶ οὗτοι γενναίως «ὑπομείναντες τὸν πειρασμὸν...ἔλαβον τὸν στέφανον τῆς ζωῆς, ὃν ἐπηγγείλατο Κύριος τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν» 5. Διὸ καὶ ἀπὸ τῆς ἑπομένης τῆς ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος προσενεχθείσης ἀμώμου θυσίας τούτων, ἡ καθολικὴ τῆς Ἐκκλησίας συνείδησις ἔσχατον κριτήριον τῆς ἀληθείας καὶ τῆς πίστεως ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ ἡμῶν Ἐκκλησίᾳ φερομένη εἰς τὰς καρδίας καὶ ἐκφραζόμενη διὰ τῶν χειλέων πολλῶν ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ Κλήρου καὶ τοῦ φιλοθέου λαοῦ ἐζήτει τὴν ἀναγνώρισιν καὶ κατάταξιν εἰς τὴν χορείαν τῶν ἁγίων μαρτύρων πάντων τῶν ἐν ἔτει 1922 κατὰ τὴν θλῖψιν τὴν Μεγάλην ἐν Μικρασίᾳ διὰ τὴν ἀμώμητον ἡμῶν ὀρθόδοξον πίστιν μαρτυρησάντων. Οὕτω τὸ Πατριαρχεῖον Ἀλεξανδρείας πρῶτον, ἀποδιδὸν τὴν ὀφειλομένην τιμὴν πρὸς τὸν ἐθνομάρτυρα Σμύρνης Χ ρ υ σ ό - σ τ ο μ ο ν, ὑπέβαλε κατὰ μήνα Μάρτιον τοῦ ἔτους 1923 πρότασιν καὶ εἰς τὰς ἄλλας Ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας διὰ τὴν κατάταξιν αὐτοῦ μεταξὺ τῶν μαρτύρων τῆς πίστεως. Ἐν συνεχείᾳ, δι αἰτήσεων καὶ ἐκθέσεων κατὰ καιροὺς πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν, Μικρασιατικὰ Σωματεῖα καὶ ἐπιζῶντες αὐτόπται μάρτυρες τοῦ μαρτυρίου ἐζήτουν ἐπίσης τὴν ἀνακήρυξιν τῶν μορφῶν ἐκείνων ὡς ἁγίων. Κατ ἐξοχὴν ὅμως εἰς τοὺς ἐσχάτους χρόνους, ὁπότε καὶ τὸ ζήτημα ὡρίμασε, ἐνετάθη κίνησις διὰ τὴν ἀναγνώρισιν τῆς ἁγιότητος τῶν ὡς ἄνω νέων μαρτύρων τροφοδοτηθεῖσα κυρίως ὑπὸ Ἀρχιερέων τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, ὅπως τῶν Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν Φλωρίνης κ. Αὐγου-

8 Καὶ ὡς ἐκκλησιαστικὸς ποιμὴν καὶ ὡς ἐθνικὸς ἀνὴρ ὁ νέος οὗτος τῆς Ἐκκλησίας ἱερομάρτυς ἦτο ἀστείρευτος δεξαμενὴ δυνάμεως, ἄσβεστος φλὸξ θερμουργοῦ πίστεως, ὑπερκόσμιος λάμψις ἀγαθωσύνης, πυρὰ ἀγάπης δυνατή. στίνου (1988), Νέας Σμύρνης κ. Ἀγαθαγγέλου (1988), Κορινθίας κ. Παντελεήμονος, Δημητριάδος κ. Χριστοδούλου, Καλαβρύτων καὶ Αἰγιαλείας κ. Ἀμβροσίου κ.ἄ. Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν ἁγίῳ Πνεύματι συνελθοῦσα εἰς τακτικὴν αὐτῆς συνεδρίαν ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ. Σ ε ρ α φ ε ὶ μ τὴν 4ην τοῦ μηνὸς Νοεμβρίου τοῦ σωτηρίου ἔτους 1992, τῇ ὀρθοδόξῳ παραδόσει κατακολουθοῦσα καὶ ὑπ ὄψει λαβοῦσα ἐμπεριστατωμένην εἰσήγησιν τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πατρῶν κ. Ν ι κ ό δ η μ ο υ, προέδρου τῆς ἐπὶ τῶν Νομοκανονικῶν ζητημάτων Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς τῆς Ἐκκλησίας, υἱοθέτησε τὸ αἴτημα τοῦ ἱεροῦ Κλήρου καὶ τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ, ἀ ν α κ η ρ ύ ξ α σ α ὡς ἁγίους τὸν ἐθνομάρτυρα ἐπίσκοπον Σμύρνης Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ν καὶ πάντας τοὺς σὺν αὐτῷ ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ Κλήρου καὶ τοῦ Ὀρθοδόξου λαοῦ διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος δοξάσαντας τὸν Κύριον καὶ καταρδεύσαντας τὸ ἀειθαλὲς καὶ ἀγλαόκαρπον τῆς Ἁγίας ἡμῶν Ἐκκλησίας δένδρον καὶ καθορίσασα «ὅπως... οἱ ἐν λόγῳ μάρτυρες ἱεροτελεστίαις τιμῶνται καὶ ὕμνοις ἐγκωμίων γεραίρωνται κατ ἔτος τὴν Κυριακὴ πρὸ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ» 6. Συνοδικὴ μετὰ ταῦτα ἐντολὴ ἀνετέθη εἰς τὸν πεπνυμένον Ἱεράρχην Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Πατρῶν κ. Νικόδημον ἡ ἐκπόνησις ἑορτίου Ἀσματικῆς Ἀκολουθίας, εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν νεομαρτύρων τούτων, ἡ ὁποία καὶ ποιηθεῖσα καὶ ἐν τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ ὑποβληθεῖσα ἔτυχε τῆς ἐγκρίσεως Αὐτῆς καὶ εὐλογίας. Ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Νέας Σμύρνης, ἀναλαμβάνουσα, θείᾳ συνάρσει, ἰδίαις δαπάναις, τὴν πρώτην ταύτην ἔκδοσιν τῆς παρούσης Ἀσματικῆς Ἀκολουθίας, εὐγενῶς παραχωρηθείσης ὑπὸ τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πατρῶν κ. Ν ι κ ό δ η μ ο υ, τὸν Ὁποῖον καὶ ἀπὸ τῆς θέσεως αὐτῆς εὐχαριστοῦμεν, ἐκτιμῶσα δὲ τὸ θαυμαστὸν τοῦτο γεγονὸς ὡς ἰδιαιτέραν εὐλογίαν Θεοῦ, αἰσθάνεται χρέος ἱερὸν τὸ μέν, ὅπως ἀναπέμψη αἶνον καὶ δοξολογίαν εἰς Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος ὡς Μητροπολίτης Δράμας τὸν Δομήτορα τῆς Ἁγίας ἡμῶν Ἐκκλησίας Κύριον Ἰησοῦν, τὸν ἀναδείξαντα ἐν τοῖς ἐσχάτοις χρόνοις τὸν μακαριστὸν ἐπίσκοπον Σμύρνης Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ν «ἐκλεκτὸν Θεοῦ, ἅγιον καὶ ἠγαπημένον» 7, ἐκφράση εὐγνωμοσύνην βαθείαν εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Ἱερὰν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τὴν διὰ πράξεως Αὐτῆς ἀκριβῶς καὶ πιστῶς ἐπισφραγίσασαν τὴν ἐπιμαρτυρίαν τοῦ Θεοῦ περὶ τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ, εὐχαριστίας δὲ ὁλοκαρδίους εἰς τὴν σεπτὴν τῶν Ἑλλήνων Ἱεραρχῶν χορείαν, οἵτινες, κατακολουθοῦντες τῇ καθολικῇ πίστει τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ ποιμνίου αὐτῶν, συνηγόρησαν ἐνθέρμως ὑπὲρ τῆς προτάσεως καὶ ἡμῶν διὰ τὴν εἰς ἅ γ ι ο ν ἀναγνώρισιν τοῦ ἀοιδίμου ἱερομάρτυρος Σμύρνης Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ, τὸ δέ, ὅπως ἐκτενῶς δεηθῆ τοῦ Κυρίου, ἵνα ἀναδείξη εἰς τὸν ἀμπελῶνα Αὐτοῦ ἐργάτας, οἵτινες θὰ «περιπατήσουν ἀξίως τῆς κλήσεως, ἧς κληθήσονται» 8, ὅπως καὶ ὁ ἅγιος καὶ ἔνδοξος ἱερομάρτυς Χρυσόστομος ὁ νέος, ἐπίσκοπος Σ μ ύ ρ ν η ς, «ὃν γεραίροντες ὑμνοῦμεν καὶ αἰτούμεθα πρεσβεύειν ὑπὲρ τοῦ Ἔθνους ἡμῶν» Λειτουργικὸν Κείμενον. 5. Ἰακώβου 11, Συνοδικὴ Πρᾶξις. 7. Κολοσ. 3, Ἐφεσ. 4, Ἰδιόμελον Λιτῆς. Ἐν Νέᾳ Σμύρνῃ τῇ Ὁ Νέας Σμύρνης Ἀγαθάγγελος 1. Συνοδικὴ Πρᾶξις. 2. Ἀποκάλυψις Ἰωάννου 2, Ἀπολυτίκιον Ἁγίου (Λ. Φιλιππίδου). Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ἀσματικὴ Ἀκολουθία, τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Χρυσοστόμου Μητροπολίτου Σμύρνης ( 1922)», ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας. 27

9 ἩΗ προσφορὰ τοῦ ἁγίου Μητροπολίτου Χρυσοστόμου στὸν Μακεδονικὸ ἀγώνα Τοῦ Κωνσταντίνου Χολέβα 28 Ὑπάρχουν ὁρισμένοι ἄνθρωποι ποὺ εἶναι ἀποφασισμένοι νὰ ἀγωνίζονται, νὰ θυσιάζονται, νὰ προσφέρουν. Ἄνθρωποι, σὰν τὸν Ἅγιο Ἐθνομάρτυρα Χρυσόστομο Καλαφάτη, ποὺ μαρτύρησε γιὰ τὴ Πίστη καὶ τὴν Πατρίδα στὴν Σμύρνη τὸ ματωμένο καλοκαίρι τοῦ Τὸ πέρασμά του ἀπὸ τὴ Μητρόπολη Δράμας ( ἕως καὶ τύποις μέχρι ) συνδέθηκε μὲ τὸ ἀποκορύφωμα τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος. Ὁ Χρυσόστομος ὡς Μητροπολίτης Δράμας, Ζιχνῶν καὶ Νευροκοπίου ἐπετέλεσε στὸ ἀκέραιο τὸ ἐκκλησιαστικὸ καὶ ἐθνικό του καθῆκον καὶ μαζὶ μὲ ἄλλους κληρικοὺς καὶ Μακεδονομάχους ἔσωσε τὴν ἑλληνικότητα τῆς Μακεδονίας ἀπὸ διπλὸ κίνδυνο. Ἡ Μακεδονία τότε βρισκόταν ὑπὸ τουρκικὸ ζυγὸ ἀλλὰ ὁ βουλγαρικὸς ἐθνικισμὸς καὶ ὁ πανσλαβισμὸς σχεδίαζαν νὰ διαδεχθοῦν τοὺς Ὀθωμανοὺς καὶ νὰ τὴν ἐνσωματώσουν στὴ «Μεγάλη Βουλγαρία». Ὁ ἀγώνας ξεκίνησε ὡς ἐκκλησιαστικὸς μὲ τὸ Σχίσμα τοῦ 1870 καὶ τὴν Βουλγαρικὴ Ἐξαρχία καὶ γρήγορα ἔλαβε ἐθνικές, στρατιωτικὲς καὶ πολιτικὲς προεκτάσεις. Ὁ Ἑλληνισμὸς εἶχε ὡς πνευματικὸ προστάτη τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ὡς πολιτικὸ βραχίονα τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἴωνος Δραγούμη καὶ τοῦ Λάμπρου Κορομηλᾶ καὶ ὡς ἔνοπλη ἔκφραση τὰ μακεδονικὰ ἀντάρτικα σώματα ἀποτελούμενα ἀπὸ ἐντοπίους Ἕλληνες τῆς Μακεδονίας καὶ ἀπὸ στρατιωτικοὺς καὶ ἐθελοντὲς ποὺ ἦλθαν ἀπὸ τὴν Νότιο Ἑλλάδα καὶ τὴν Κρήτη. Στὶς , ὅταν ἐξελέγη ἀπὸ τὴν Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ὡς Μητροπολίτης Δράμας ὁ Χρυσόστομος ἀπεχαιρέτησε τὸν Πατριάρχη Ἰωακεὶμ Γ μὲ τὰ ἑξῆς προφητικὰ λόγια: «Ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ θὰ ὑπηρετήσω τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ Γένος, καὶ ἡ Μίτρα, τὴν ὁποίαν Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος στὴν πόλη τῆς Δράμας αἱ ἅγιαι χεῖρες σου ἐναπέθεσαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μου, ἐὰν πέπρωται νὰ ἀπολέσῃ ποτὲ τὴν λαμπηδόνα τῶν λίθων της, θὰ μεταβληθῇ εἰς ἀκάνθινον στέφανον μάρτυρος ἱεράρχου.» Ἡ ἐθνικὴ δράση του στὴ Δράμα εἶχε συντονιστικὸ καὶ πνευματικὸ περιεχόμενο. Ἵδρυσε Μητροπολιτικὸ ναό, Μητροπολιτικὸ Μέγαρο, Νοσοκομεῖο, Σχολὴ Ἀρρένων, Σχολὴ Θηλέων, Γυμναστήριο, Μουσικὸ Ὅμιλο καὶ 34 σχολεῖα γιὰ νὰ μορφώνονται τὰ ἑλληνόπουλα. Ἡ Ἐκκλησία, τὸ Σχολεῖο καὶ τὰ Μουσικοφιλολογικὰ σωματεῖα ἦσαν τὴν ἐποχὴ ἐκεῖνοι οἱ στυλοβάτες τῆς ἀμύνης τοῦ Ἑλληνισμοῦ κατὰ τῶν τουρκικῶν καὶ βουλγαρικῶν προπαγανδῶν καὶ διεφύλαξαν τὴν ἐθνικὴ συνείδηση. Παραλλήλως ὁ Χρυσόστομος μὲ τὰ κηρύγματά του καλοῦσε τοὺς Ἕλληνες νὰ ἀγωνίζονται μὲ κάθε τρόπο κατὰ τῶν ἐνόπλων Βουλγάρων κομιτατζήδων. Στὴν προσπάθειά του αὐτὴ εἶχε ὡς στενὸ συνεργάτη τὸν Ἱεροδιάκονο τῆς Μητροπόλεως Θεμιστοκλῆ Χατζησταύρου, ὁ ὁποῖος μὲ τὸ ὄνομα Χρυσόστομος ὑπηρέτησε σὲ ἐπισκοπικὲς θέσεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ ἀργότερα ἐξελέγη (τό 1962) Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος. Ὁ Μακαριστὸς Χρυσόστομος Χατζησταύρου ἐκοιμήθη τὸ 1968 καὶ διηγεῖτο μὲ συγκίνηση τὴν ἀγωνιστικὴ δράση του δίπλα στὸν Ἐθνοϊερομάρτυρα Χρυσόστομο Καλαφάτη. Ἐπίσης ὁ Μητροπολίτης Χρυσόστομος συνεργάσθηκε μὲ τὴν Δημογεροντία τῆς Δράμας, ἡ ὁποία ἀπετελεῖτο ἀπὸ τοὺς Κωνσταντίνο Δαβέλλα, Δημοσθένη Χατζηκυριάκο, Πέτρο Κωνσταντινίδη, Ἀθανάσιο Πέτσο, Μερκούριο Κωνσταντινίδη, Βασίλειο Γρηγοριάδη, Δημήτριο Κωνσταντίνου, Ἀθανάσιο Βαγιανᾶ, Δημήτριο Ἀνθόπουλο, Βλάχο Ἀναγνωστόπουλο, Νικόλαο Χαριτάκη, Μιχαήλ Φέσσα καὶ Ἀθανάσιο Παπαλούδα. Στὴν περιφέρεια

10 «Ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ θὰ ὑπηρετήσω τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ Γένος, καὶ ἡ Μίτρα, τὴν ὁποίαν αἱ ἅγιαι χεῖρες σου ἐναπέθεσαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μου, ἐὰν πέπρωται νὰ ἀπολέσῃ ποτὲ τὴν λαμπηδόνα τῶν λίθων της, θὰ μεταβληθῇ εἰς ἀκάνθινον στέφανον μάρτυρος ἱεράρχου». Δράμας ἔντονη ἐθνικὴ ἀγωνιστικὴ δράση ἀνέπτυξε καὶ ἡ οἰκογένεια Κομπόκη, ἡ ὁποία σὲ ὅλη τὴν διάρκεια τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος εἶχε ὀκτὼ θύματα. Ὀγκώδης εἶναι ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρυσοστόμου μὲ τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη, τὶς Προξενικὲς Ἀρχὲς καὶ τὴν ἐπίσημη Ἑλλάδα σχετικὰ μὲ τὰ δεινὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐξ αἰτίας τῆς δράσεως τῶν κομιτατζήδων. Σὲ μία ἐπιστολή του πρὸς τὸ Πατριαρχεῖο τονίζει ὅτι ἡ Μακεδονία ἦταν καὶ εἶναι χώρα καθαρῶς ἑλληνική, ἀλλὰ ἡ βουλγαρικὴ ἐθνικιστικὴ προσπάθεια ἀγωνίζεται νὰ ἀλλοιώσει τὴν ἱστορία καὶ τὴν ἐθνογραφία, πράγμα ποὺ μᾶς θυμίζει τὶς σημερινὲς φαιδρότητες τῶν Σκοπίων. Σὲ ἄλλη δραματικὴ ἀναφορά του πρὸς τὸν Πατριάρχη Ἰωακεὶμ Γ ( Ἑλληνόβλαχο ἀπὸ τὴ Μακεδονία) ὁ Χρυσόστομος θρηνεῖ γιὰ τὶς σφαγές: «Ἐπέπρωτο ἄρα οἱ ποιμένες τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ οὐδὲν ἄλλο νὰ ἔχωμεν ἐνταῦθα καθῆκον εἰ μὴ νὰ θρηνῶμεν καθ ἑκάστην τά... ἀσπαίροντα θύματα καὶ νὰ θάπτωμεν τοὺς κατὰ πᾶσαν ὥραν δολοφονουμένους»! Τὰ ὅρια τῆς Μητροπολιτικῆς του περιφερείας ἦσαν ἐκτεταμένα. Ἀπὸ τὸ Νέστο ὣς τὸν Στρυμώνα, ἀπὸ τὸ Νευροκόπι ὣς τὸ Αἰγαῖο. Ὅταν προκαλοῦσε τὴν ὀργὴ τῶν Τούρκων καὶ τῶν Βουλγάρων ἄλλαζε προσωρινῶς ἕδρα καὶ ἀπὸ τὴν Δράμα μετεφέρετο στὴν Ἁλιστράτη, κωμόπολη σήμερα τοῦ Νομοῦ Σερρῶν. Γιὰ νὰ τονώσει τὸ φρόνημα τοῦ ποιμνίου του πραγματοποιοῦσε συχνὰ περιοδεῖες στὰ χωριά, γεγονὸς τὸ ὁποῖο ἐνοχλοῦσε τὴν τουρκικὴ Διοίκηση. Σὲ μία ἔκθεσή του πρὸς τὸν Ἕλληνα Πρόξενο τῶν Σερρῶν Σαχτούρη ὁ Ὀθωμανὸς Γενικὸς Ἐπιθεωρητὴς τῆς περιοχῆς ἔγραφε: «Ὁ Μητροπολίτης Δράμας ξέφυγε ἀπὸ κάθε χαλινό, ὕψωσε τὴν Ἑλληνικὴ σημαία τῆς Ἐπαναστάσεως καὶ τῆς καταλύσεως τοῦ καθεστῶτος καὶ περιερχόμενος τὴν περιφέρεια ἐξεγείρει τοὺς πληθυσμούς, συνεννοεῖται μὲ τοὺς Ἕλληνες ἀντάρτες καὶ τοὺς ὠθεῖ Ὁ ἅγιος Χρυσόστομος ὁμιλῶν σὲ ἐθνικὴ ἐπέτειο, στὴ Δράμα. ὄχι μόνον ἐναντίον τῶν Βουλγάρων, ἀλλὰ καὶ ἐναντίον τῶν Ὀθωμανῶν». Ὅλα αὐτὰ προκάλεσαν τὴν μῆνιν τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι πίεζαν τὸ Πατριαρχεῖο νὰ τὸν ἀνακαλέσει ἢ νὰ τὸν μεταθέσει. Τελικὰ στὶς ἡ Ὀθωμανικὴ Διοίκηση τὸν διέταξε νὰ φύγει ἀπὸ τὴν Δράμα καὶ νὰ μεταβεῖ στὴν Θεσσαλονίκη. Ὁ Χρυσόστομος ἀρνήθηκε λέγοντας: «Διαταγὰς λαμβάνω μόνον ἀπὸ τὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως». Οἱ Τοῦρκοι τὸν ἐξεδίωξαν βιαίως. Στὶς μὲ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ τουρκικοῦ Συντάγματος τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Χρυσόστομος ἐπέστρεψε στὴν Δράμα, ἀλλὰ τοῦ ἀπηγορεύθη νὰ περιοδεύσει στὰ χωριά. Στὶς ὑποχρεώθηκε πάλι βιαίως νὰ ἐγκαταλείψει τὴν Δράμα καὶ μετέβη στὴ Τρίγλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὅπου τοῦ ἀνεκοινώθη ἡ ἐκλογή του στὴ Μητρόπολη Σμύρνης. Εἶχε ἤδη πρὸ πολλοῦ προετοιμασθεῖ γιὰ τὸ μαρτύριο. Γιὰ τὴν ἐκδίωξή του ἀπὸ τὴν Δράμα τὸ 1907 καὶ γιὰ τὴν ἀγέρωχη πατριωτικὴ στάση τοῦ Μητροπολίτου ὁ ποιητὴς Γεώργιος Σουρῆς ἔγραψε στὴν ἐφημερίδα «Ὁ Ρωμηὸς» τῆς ἕνα μεγάλο ποίημα ποὺ ἄρχιζε ὡς ἑξῆς: «Στέφανος καὶ γιὰ τὸν Δράμας Τὸν παπᾶ τὸν ἥρωά μας Ἄφοβος, ἀνδρειωμένος Γιὰ τὴν Πίστι, γιὰ τὸ Γένος Δείχνει στῆθος μαχητοῦ Μπρὸς στὶς λόγχες τοῦ στρατοῦ...» Ἡ Μακεδονία εὐγνωμονεῖ τὸν Ἅγιο Ἐθνομάρτυρα Χρυσόστομο Καλαφάτη. 29

11 ἩΗ νίκη τῶν Συμμάχων καὶ ἡ ἐπάνοδοs στὴ Σμύρνη Τοῦ Σαράντου Ἰ. Καργάκου 30 Ὁ Χρυσόστομος, ἀνεξάρτητα ἀπὸ συμπάθειες πρὸς ὁρισμένα πολιτικὰ πρόσωπα, δὲν εἶχε κομματικὴ ἀλλ ἐθνικὴ ἰδεολογία. Πίστευε σὲ μία πολιτικὴ ἐθνικῆς συνοχῆς ποὺ θὰ συσπείρωνε ὅλες τὶς δυνάμεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὥστε νὰ καταστεῖ ἐφικτὴ ἡ ἐκμετάλλευση ὅλων τῶν εὐκαιριῶν ποὺ προσέφερε ἡ ἐμπλοκὴ τῆς Τουρκίας στὸν πόλεμο στὸ πλευρὸ τῶν Κεντρικῶν Αὐτοκρατοριῶν. Ὅπως καὶ ὁ Βενιζέλος, πιστεύει κι αὐτὸς στὴ νίκη τῶν δυνάμεων τῆς Ἀντὰντ καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ δεῖ τὴν Ἑλλάδα νὰ μάχεται στὸ πλευρό τους. Τὸ 1915 συντάσσει ὑπόμνημα πρὸς τὸν βασιλέα Κωνσταντίνο, κάνοντας ἔκκληση πρὸς αὐτὸν νὰ ἐξέλθει ἀπὸ τὴν οὐδετερότητα. Στὸ ὑπόμνημα γράφει: «Σὺ εἶ ὁ ἐρχόμενος ἢ ἕτερον προσδοκῶμεν; Ἀπευθύνομεν τὸ τεταραγμένον τοῦτο ἐρώτημα πρὸς Σέ, τὸν προσδοκώμενον ἀπὸ τόσων αἰώνων, ὡς τὸν Μεσσίαν τοῦ στενάζοντος ὑπὸ σκληροτάτην δουλείαν Γένους ἡμῶν...» Δυστυχῶς, ἡ ἔκκληση τοῦ Χρυσοστόμου δὲν εἰσακούσθηκε. Ἐπακολούθησε ὁ Διχασμὸς καὶ ἡ Ἑλλὰς μπῆκε στὸν πόλεμο διαιρεμένη. Ἔτσι τὰ πολιτικὰ καὶ στρατιωτικὰ τρόπαια ποὺ δρέψαμε εἶχαν μέσα τους τὸ σπέρμα τῆς ἀνατροπῆς τους: τὸν διχασμό. Ὅμως ἐκείνη τὴ στιγμὴ τῶν μεγάλων ἐθνικῶν θριάμβων, τῶν πιὸ μεγάλων τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἀλεξάνδρου, ἐλάχιστοι ἔβλεπαν τὰ πυκνούμενα νέφη στὰ βάθη τῆς Ἀνατολῆς. Μετὰ τὴν ἥττα τῶν Κεντρικῶν Αὐτοκρατοριῶν καὶ τὴν Ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης στὸ θωρηκτὸ Λῆμνος, 27/6/1921. ὑπογραφὴ τῆς ἀνακωχῆς τοῦ Μούδρου (17/30 Ὀκτωβρίου) πάνω στὸ ἀγγλικὸ πλοῖο «Ἀγαμέμνων», τὰ ἑλληνικὰ πολεμικὰ μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν θρυλικὸ «Ἀβέρωφ» εἰσπλέουν στὸν Κεράτιο. Ἕλλην ἁρμοστὴς ἐγκαθίσταται στὴν ΚΠολη, ἑλληνικὰ ἀγήματα μαζὶ μὲ συμμαχικὰ ἀποβιβάζονται στὶς κυριώτερες τουρκικὲς πόλεις. Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καταρρέει καὶ ἀπὸ τὴν τέφρα της νέα δύναμη πέπρωται ν ἀναγεννηθεῖ: ὁ χριστιανικὸς Ἑλληνισμὸς τῆς Ἀνατολῆς. Οἱ προφητεῖες στὶς ὁποῖες πίστευε ἀκράδαντα ὁ Χρυσόστομος παίρνουν σάρκα καὶ ὀστά. «Τὰ ὄνειρα παίρνουνε ἐκδίκηση», ὅπως λέει ὁ ποιητής. Ὁ βαλὴς Σμύρνης Ραχμὴ βέης ἐκδιώκεται ὡς ὀργανωτὴς τῶν σφαγῶν τῆς Ἐρυθραίας καὶ στὴν Σμύρνη φθάνει θριαμβευτὴς ὁ Χρυσόστομος. Γεύεται τὴν πιὸ γλυκειὰ ὥρα τῆς ζωῆς του. Κι ὅμως ὁ μεγάθυμος ἀρχιερέας δὲν ζητεῖ ἐκδίκηση, ζητεῖ ὁμόνοια, συναδέλφωση μὲ τοὺς σύνοικους πληθυσμούς. Ἀλλ οἱ Τοῦρκοι ἀπέστεργαν μίαν τέτοια πολιτική. Στὸ κήρυγμα τῆς ἀγάπης ἀπάντησαν μὲ τὸ κήρυγμα τοῦ φυλετικοῦ μίσους. Ὁ νέος βαλὴς Σμύρνης, ὁ ἐθνικιστὴς καὶ ὑπερφίαλος Νουρεντίν, λόγῳ τῆς στρατιωτικῆς ἐπιτυχίας ποὺ εἶχε σημειώσει κατὰ τῶν Ἄγγλων στὸ Κὸντ-ελ-Ἀμάρ, συνεργάζεται μὲ μυστικὲς ἐθνικιστικὲς ὀργανώσεις, διενεργεῖ στρατολογία, μοιράζει ὅπλα καὶ εἰσπράττει πιεστικὰ βαρεῖς πολεμικοὺς φόρους. Ὁ Χρυσόστομος διαμαρτύρεται γιὰ τὶς παρανομίες τοῦ βαλῆ καὶ μὲ ἐκτενὴ ἔκθεση τῶν παρανομιῶν του πρὸς τοὺς ἁρμοστὲς τῶν Δυνάμεων Κατοχῆς πέτυχε τὴν ἀνάκλησή του. Ὁ Νουρεντὶν δὲν λησμόνησε τὴν προσβολὴ αὐτή. Τὴν ἀνταπέδωσε στὸ Χρυσόστομο μὲ τὴ συνήθη τουρκικὴ θηριωδία. Ἡ μεγάλη μέρα Τὴν 1η Μαΐου ὁ κυβερνήτης τοῦ ἐλλιμενισμένου στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης θωρηκτοῦ «Ἀβέρωφ» Ἠλ. Μαυρουδῆς ἔπαιρνε τὸ τηλεγράφημα τοῦ πρωθυπουργοῦ Βενιζέλου, τὸ ὁποῖο ἐπὶ αἰῶνες ὡς εὐαγγελισμό, περίμεναν οἱ Πανέλληνες: ἑλληνικὸς στρατὸς κατοχῆς ἀποβιβάζεται τὴν ἐπαύριο στὴν Σμύρνη. Μὲ ἄλλο τηλεγράφημα ὁ Βενιζέλος εἰδοποιοῦσε τὸν Χρυσόστομο. Ὁ Μητροπολίτης ἐκάλεσε στὶς 4 μ.μ. δημογέροντες, ἐφόρους καὶ προκρίτους γιὰ νὰ τελέσει μεγάλον ἑσπερινὸ καὶ ν ἀναγγελθεῖ τὸ χαρμόσυνο γεγονός. Ἀλλὰ ἀφήνουμε τὴν Ἱστορία τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ νὰ ἐκθέσει μὲ τὴν ψυχρὴ στρατιωτικὴ γλώσσα τὸν κραδασμὸ καὶ τὸν παλμὸ τῆς μεγάλης ἐκείνης ὥρας. «Ἡ εἴδησις τῆς ἐπικειμένης καταλήψεως τῆς Σμύρνης ἐκ μέρους τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀνεκοινώθη μόλις τὴν ὑπὸ τοῦ Ἀρχηγοῦ τῆς ἑλληνικῆς ἀποστολῆς εἰς τὴν αἴθουσαν τῆς Μητροπόλεως. Ὁ Μητροπολίτης Χρυσόστομος καὶ οἱ λοιποὶ ἱεράρχαι τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἐφαίνοντο βαθύτατα συγκεκινημένοι. Ἔξω εἰς τὸν περίβολον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς, ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς ἀγωνιωδῶς ἀνέμενεν ν ἀκούση εἰδήσεις (...) Ἡ συγκίνησις καὶ ὁ ἐνθουσιασμός, ἅτινα ἐπεκράτησαν μετὰ τὸ πέρας τοῦ διαγγέλματος, εἶναι ἀνώτερα πάσης περιγραφῆς» 1.

12 Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καταρρέει καὶ ἀπὸ τὴν τέφρα της νέα δύναμη πέπρωται ν ἀναγεννηθεῖ: ὁ χριστιανικὸς Ἑλληνισμὸς τῆς Ἀνατολῆς. Στὴν Σμύρνη φθάνει θριαμβευτὴς ὁ Χρυσόστομος. Κι ὅμως ὁ μεγάθυμος ἀρχιερέας δὲν ζητεῖ ἐκδίκηση, ζητεῖ ὁμόνοια, συναδέλφωση μὲ τοὺς σύνοικους πληθυσμούς. Παράδοση σημαιῶν, 23/4/1920 Τὸ μήνυμα τοῦ πρωθυπουργοῦ ἄρχιζε μὲ τὴ φράση: «Τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ἦλθεν». Ὁ Χρυσόστομος τὸ ἐξέλαβε ὡς εὐαγγελισμόν. Δακρυσμένος σηκώθηκε καὶ ἀνέπεμψε προσευχὴ κι ὕστερα μίλησε στὸ ἐκκλησίασμα μὲ τὸν τρόπο ποὺ ἐκεῖνος ἤξερε νὰ ὁμιλεῖ, νὰ συγκινεῖ, νὰ ἐνθουσιάζει, χωρὶς ὅμως νὰ φανατίζει καὶ νὰ ὀχλοποιεῖ. Ἀπεναντίας ἔδωσε στὴν ἀποστολὴ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἄλλη ἱστορικὴ διάσταση, λέγοντας ὅτι τὸ ἱστορικὸ ἔργο καὶ χρέος τοῦ Ἑλληνισμοῦ «μᾶς καλεῖ νὰ ἀρθῶμεν ἡμεῖς ἐδῶ οἱ κατ ἀνατολὰς Ἕλληνες ὑπὲρ τὸ πνεῦμα τοῦ αἰῶνος, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀκόμη ἐθνικιστικόν, νὰ ἀρθῶμεν εἰς τὸ πνεῦμα τῶν αἰώνων, τὸ ὁποῖον εἶναι αἰώνιον καὶ ὅπου καταργοῦνται αἱ διαιρέσεις καὶ αἱ διαφοραὶ ἀνθρώπου ἀπὸ ἄνθρωπον καὶ ἔθνους ἀπὸ ἔθνος.» Ἡ ἀποβίβαση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἔγινε στὴν ἀποβάθρα τῆς Πούντας τὴν 7ην πρωινὴ τῆς 2ας Μαΐου Πρῶτα τὸ εὐζωνικὸ τοῦ ταγματάρχη Σταυριανόπουλου καὶ μετὰ τὸ πεζικὸ τοῦ ταγματάρχη Κ.Τζαβέλα. Ἀκολούθησε ὁ Διοικητὴς συνταγματάρχης Ν. Ζαφειρίου μὲ τοὺς ἐπιτελεῖς του. Ὁ Χρυσόστομος ἔπεσε γονυπετὴς καὶ εὐλόγησε μὲ λυγμοὺς τὶς σημαῖες. Τὸ χαρμόσυνο γεγονὸς ἀμαύρωσε τὸ γνωστὸ περιστατικό: ὁ στρατὸς ἐβάδιζε πρὸς στρατωνισμὸ στὴ λεγόμενη Καραντίνα. Ἕνα τάγμα εὐζώνων ἄλλαξε κατεύθυνση καὶ προχώρησε πρὸς τοὺς τουρκικοὺς στρατῶνες. Ἐναντίον του ἔπεσαν ἀρκετοὶ πυροβολισμοί, ἀπὸ πολλὲς κατευθύνσεις. Οἱ εὔζωνοι μὲ ἐφ ὅπλου λόγχη ἐξουδετέρωσαν τοὺς κρυπτομένους. Ποιοί ὅμως κρύπτονταν πίσω ἀπὸ αὐτούς; Ἡ ἐπίσημη ἱστορία τοῦ Γ.Ε.Σ. λέγει ὅτι τὴν παραμονὴ ὁ ἰταλικὸς στρατὸς κατοχῆς ἄνοιξε τὶς φυλακὲς τῶν ποινικῶν, ἄφησε ἐλεύθερους τοὺς ἐγκληματίες καὶ τοὺς μοίρασε ὁπλισμό. Τὴν Σμύρνη γιὰ κακή μας τύχη διεκδικοῦσαν καὶ οἱ Ἰταλοί, ποὺ εἶχαν κάθε λόγο νὰ σκηνοθετήσουν τὰ «ἔκτροπα» καὶ νὰ μᾶς ἐκθέσουν στὶς ἄλλες δυνάμεις ὡς δῆθεν ἀνίκανους νὰ ἐμπεδώσουμε τὴν τάξη. Ὁ Χρυσόστομος, γιὰ νὰ κατευνάσει τὰ πνεύματα καὶ νὰ ἐπιβάλει εἰρήνη, περιέτρεξε ὅλα τὰ κρατητήρια καὶ πέτυχε τὴν ἀπόλυση ἑκατοντάδων Τούρκων ποὺ εἶχαν συλληφθεῖ σὰν ὕποπτοι καὶ ἐνδεχομένως ἦσαν. Πολλοὶ μάλιστα ἔντρομοι Τοῦρκοι, ποὺ κατέφυγαν στὴν Μητρόπολη, βρῆκαν κοντά του προστασία καὶ περίθαλψη. Κι ἄκομη μέσα στὴν ἔξαψη τῶν παθῶν ἐπισκέφθηκε τὴν τουρκικὴ συνοικία, προσφέροντας φάρμακα, τρόφιμα, ἐνδύματα στοὺς ἀναξιοπαθοῦντες. Ἀκόμη, ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, στέλνει ἐπιστολὲς πρὸς τοὺς κορυφαίους πολιτικούς, θρησκευτικοὺς καὶ πνευματικούς, ταγοὺς τῆς ἐποχῆς καὶ ζητεῖ συνδρομή, γιὰ νὰ περιληφθεῖ καὶ ἡ μικρασιατικὴ παραλία στὰ ἐδάφη, ποὺ πρόκειται νὰ ἐπιδικασθοῦν στὴν Ἑλλάδα. Στὸ διάσημο συγγραφέα Ἀνατὸλ Φράνς (Anatole France) ποὺ εἶχε δημοσιεύσει θερμὸ φιλελληνικὸ ἄρθρο, ὁ Χρυσόστομος γράφει: «Μὲ δάκρυα πόνου διὰ προσφάτους συμφορὰς δουλείας καὶ ἀνεκλαλήτου χαρᾶς διὰ τὴν παλινοστήσασαν Ἐλευθερίαν Ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης κατὰ τὴν ὑποδοχὴ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ εὐχαριστοῦσι πάντες οἱ λυτρούμενοι χριστιανοὶ Μικρασιᾶται τὸν μέγαν συγγραφέα, ἀνάστημα καὶ θρέμμα τῆς πάλαι Ἰωνίας». Στὶς 28 Ἰουλίου (π.ἡ.) 1920 ὑπογράφεται ἡ Συνθήκη τῶν Σεβρῶν ποὺ ἐκχωρεῖ τὴν Ἀν. Θράκη, τὰ Δωδεκάνησα καὶ οὐσιαστικὰ τὴν παραλία τῆς Μ. Ἀσίας στὴν Ἑλλάδα. Τὸ ἀπίστευτο γίνεται πραγματικότητα: δημιουργεῖται ἡ Ἑλλὰς τῶν δύο ἠπείρων καὶ τῶν 5 θαλασσῶν. Ὁ Τοῦρκος βαλὴς τῆς Σμύρνης Μπασὴμ βέης ὑπογράφει πρωτόκολλο καὶ παραδίδει τὴν διοίκηση τῆς πόλεως στοὺς Ἕλληνες. Ὁ Ὕπατος Ἁρμοστὴς Ἀριστείδης Στεργιάδης ( ) ἐγκαθιστᾶ πλῆρες σύστημα ἑλληνικῆς διοικήσεως. Οἱ σχέσεις Χρυσοστόμου-Στεργιάδη δὲν ὑπῆρξαν ἁρμονικές. Ἀπὸ πολλοὺς ὁ Στεργιάδης χαρακτηρίζεται «αἰνιγματικὸς» ἄνθρωπος. Δὲν θέλω νὰ ἐκφράσω ἐδῶ τὴν δική μου ἄποψη, ποὺ τὴν ἔχω ἐκφράσει ἀλλοῦ, γιατὶ εἶναι σκληρή. Θὰ ἀρκεσθῶ σ αὐτὸ ποὺ γράφει ὁ γνωστὸς μαρξιστὴς ἱστορικὸς Γιάννης Κορδάτος, ποὺ ἔζησε ἀπὸ κοντὰ τὰ γεγονότα: «Ὁ Στεργιάδης ἦταν Κρητικὸς καὶ προσωπικὸς φίλος τοῦ Βενιζέλου. Εἶχε τὸν τίτλο «Ὕπατος Ἁρμοστὴς» καὶ ἀπὸ τὴν πρώτη μέρα ἔδειξε πὼς εἶχε σκοπὸ νὰ παίξει τὸ ρόλο Τούρκου πασᾶ». Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ὁ ἐθνομάρτυς Χρυσόστομος Μητροπολίτης Σμύρνης ὁ "περίβλεπτος"», ἐκδ. Ἐκκλησιαστικῆς Βιβλιοθήκης Ἱ. Μ. Δημητριάδος. 31

13 Ὧρες καὶ ἡμέρες ταραχῆς καὶ ἀγωνίας Τοῦ Ἁγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ τοῦ Χρυσοστόμου Σμύρνης πρὸς τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη στάλθηκε λίγες μέρες πρὶν ἀπὸ τὸ μαρτυρικό του τέλος. Καταγράφει τὴν ἀγωνία καὶ τὶς ἄοκνες προσπάθειες τοῦ ἱεράρχου γιὰ τὴν προστασία τῶν χριστιανῶν ἀπὸ τὰ ἐπερχόμενα δεινά, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀκατανόητη στάση τῶν ἑλληνικῶν ἀρχῶν μπροστά στὴν βέβαιη καταστροφή. 32 Παναγιώτατε Δέσποτα, Διερχόμεθα ἡμέρας καὶ ὥρας μεγάλης ταραχῆς καὶ ἀγωνίας. Τὰ μέχρι τῆς σήμερον ἀήττητα ἀναδειχθέντα Ἑλληνικὰ ὅπλα φαίνεται ὅτι ἐκάμφθησαν πρὸ τῶν κολοσσιαίων παντοίας φύσεως πολεμικῶν ὑλικῶν, ἰδίως πυροβολικοῦ, ἀεροπλάνων καὶ αὐτοκινήτων, ἀλλὰ καὶ ἀνδρῶν, παρασκευῶν καὶ προμηθειῶν τοῦ ἐχθροῦ. Ἡ μία μετὰ τὴν ἄλλην αἱ πρῶται ὀχυρωματικαί μας γραμμαὶ ἔπεσαν εἰς χεῖρας τοῦ ἐχθροῦ. Μετὰ τὰς θέσεις τοῦ Ἀφιὸν Καραχισάρ, καὶ τὰ ἐπίσης στρατηγικὰ σημεῖα Τοναλοῦ Βουνὰρ ἐγκατελείφθησαν ὑπὸ τῶν ἡμετέρων, οἱ ὁποῖοι νῦν μάχονται ἀπεγνωσμένον ἀγῶνα ἐν Μπανάζ. Σήμερον τὴν μεσημβρίαν ἀκριβῶς ἐπεσκέφθην τὸν Ἐπιτελάρχην τῆς Στρατιᾶς Στρατηγὸν κ. Βαλέτταν καὶ ἠρώτησα ἂν ὑπάρχουν ἐλπίδες βάσιμοι νὰ ἀναχαιτισθῇ ὑπὸ τοῦ στρατοῦ μας ἡ ἐξαπολυθεῖσα ἐχθρικὴ ἐπίθεσις καὶ προέλασις. Ὁμολογῶ δὲ ὅτι ἐκ τῶν ἀπαντήσεών του δὲν ἔμεινα διόλου ἱκανοποιημένος καὶ εὐχαριστημένος- διότι καὶ αἱ παρήγοροι λέξεις, ἃς μοὶ προσέθηκεν, ὅτι ἔχομεν καὶ ἄλλας γραμμὰς ἀμύνης ἐν Οὐσὰκ καὶ ἐν Φιλαδέλφειᾳ, διόλου δὲν μᾶς καθησύχασαν. Ἐν δὲ τῇ συσκέψει τῶν Δύο Ἀνωτάτων Κοινοτικῶν Σωμάτων τῆς πόλεως, ἥτις ἔλαβε χῶραν σήμερον περὶ τὸ ἑσπέρας, παρὰ πάντων ὡμολογήθη τὸ λίαν κρίσιμον καὶ σοβαρὸν τῆς καταστάσεως καὶ μετὰ τὰς δηλώσεις ἔτι καὶ διαβεβαιώσεις τοῦ Ὑπάτου Ἁρμοστοῦ πρὸς μεταβᾶσαν παρ αὐτῷ ἰδιαιτέραν Ἐπιτροπήν, ὅτι τόσον αὐτὸς ὅσον Λαϊκὴ λιθογραφία μὲ τὴν καταστροφὴ τῆς Σμύρνης καὶ ὁ Ἀρχιστράτηγος ἀγρυπνοῦσι καὶ λαμβάνουσιν ὅλα τὰ ὑπὸ τῶν περιστάσεων ἐνδεικνυόμενα μέσα καὶ μέτρα, καὶ πάλιν τὰ πνεύματα ὅλων εἶνε τεταραγμένα καὶ ἐξεγηγερμένα, μετὰ τὴν εἰς Σμύρνην μάλιστα ἄφιξιν τῶν πρώτων καταφόρτων ἐκ δυστυχῶν προσφύγων ἐξ Οὐσακίου καὶ ἄλλων χωρῶν σιδηροδρομικῶν συνολκῶν. Οἱ πάντες προαισθάνονται ὅτι οἱ μέγιστοι τῶν κινδύνων καὶ τῶν συμφορῶν ἐπικρέμανται ἐπὶ τοῦ δυστυχοῦς Χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ, ὅσον τοῦ ἐσωτερικοῦ, ἄλλο τόσον καὶ τῆς Σμύρνης, γνωστοῦ ὄντος μάλιστα ὅτι καὶ αὐτοὶ οἱ ἀστικοὶ καὶ ἀγροτικοὶ Τουρκικοὶ πληθυσμοὶ ὅλοι, οὐδενὸς ἑξαιρουμένου, εἶνε ὡπλισμένοι μέχρις ὀδόντων, χάρις εἰς τὴν ἀκατανόητον ἐπὶ τριετίαν ἀνοχὴν καὶ μακροθυμίαν τῆς Ὑπάτης Ἁρμοστείας καὶ ὅλων τῶν λοιπῶν Στρατιωτικῶν καὶ Ἀστυνομικῶν Ἑλληνικῶν Ἀρχῶν. Νικηφόρος εἴσοδος τοῦ Τουρκικοῦ στρατοῦ εἰς τὰς πόλεις τοῦ ἐσωτερικοῦ καὶ δὴ καὶ εἰς τὴν πρωτεύουσαν πόλιν Σμύρνην καὶ ἡ συνένωσις μετ αὐτοῦ ὅλων τῶν ἐξωπλισμένων Τουρκικῶν πληθυσμῶν, ὅσοι πλήρεις ἀσφαλείας καὶ ἡσυχίας ἔζων μέχρι τοῦδε ὑπὸ τὴν σκέπην τῆς Ἑλληνικῆς Διοικήσεως καὶ τὴν προστασίαν τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, μεθ οἵων ἐξάψεων λύσσης καὶ ἀγρίας σφαγῆς θέλει σημειωθῆ. Εἶνε περιττὸν νὰ σημειώσω ἐνταῦθα, διότι ὅλοι ἔχομεν πικροτάτην αἱματηρὰν πεῖραν τῶν ἀλλεπαλλήλων καὶ συνεχῶν καὶ ἀναπόφευκτων σφαγῶν, δι ὧν σημειοῦται πανταχοῦ ἡ διάβασις τῶν Τούρκων εἴτε ὡς ἡττημένων εἴτε ὡς νικητῶν. Δυστυχῶς, ὅλος καὶ ὁ ὑπαίθριος τῶν χωρίων καὶ ὁ ἀστικὸς τῶν πόλεων Ἑλληνικὸς πληθυσμὸς διατελεῖ πα-

14 Ἐφ ᾧ καὶ προσθέτως ἱκετεύομεν τὴν Ὑμετέραν Παναγιότητα ἵνα μὴ λείψῃ ἐγκαίρως νὰ διαφωτίσῃ τὴν Χριστιανικὴν συνείδησιν τῶν πεπολιτισμένων λαῶν καὶ ἰδίᾳ τοῦ Κληρικοῦ κόσμου τῆς Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς περὶ τῶν ἐπαπειλουμένων κατὰ τῶν Χριστιανῶν τῆς Μικρασίας μεγίστων κακῶν. ντελῶς ἄοπλος χάρις εἰς τὰ αὐστηρὰ καὶ ὄντως δρακόντεια μέτρα, ἅτινα κατ αὐτοῦ ἐλήφθησαν, ἀφ οὗ ὑπὸ τῆς Ὑπάτης Ἁρμοστείας οὐδ εἰς αὐτὴν τὴν ἐπὶ ἄλλαις χρησταῖς ἐλπίσι ἱδρυθεῖσαν ἐν Σμύρνῃ Ἑλληνικὴν Μικρασιατικὴν Ἄμυναν ἐπετράπη νὰ ἀγοράσῃ καὶ φέρῃ ὄπλα καὶ ἐξόπλισῃ πολιτοφυλακὰς πρὸς ἀναπτέρωσιν τοῦ καταπεπτωκότος φρονήματος τῶν ἡμετέρων καὶ προστασίαν τῆς ζωῆς τῶν πολιτῶν τουλάχιστον ἀπὸ τὰς συμμορίας καὶ τὰ ἄτακτα Τουρκικὰ στίφη καὶ θὰ συμβῇ διὰ τὸν λόγον τοῦτον τὸ πρωτάκουστον φαινόμενον νὰ παραδοθῇ εἰς τὴν σφαγὴν καὶ τὸν ὄλεθρον ὁλόκληρος ἑκατοντάδων χιλιάδων Ἑλληνικὸς πληθυσμός, χωρὶς νὰ δυνηθῇ νὰ ἀντιτάξῃ ἀξιόχρεων τινὰ ὑπὲρ τῆς ζωῆς του ἔστω καὶ πρόσκαιρον ὀλίγων ἡμερῶν ἢ ὡρῶν ἄμυναν, μέχρις οὗ τουλάχιστον παρέμβωσιν αἱ Εὐρωπαϊκαὶ Δυνάμεις καὶ σώσωσι τὴν κατάστασιν καὶ τοῦτο κατόπιν τῶν τόσων διατυμπανισθέντων καὶ διαλαληθέντων περὶ Παμμικρασιατικῆς Ἑλληνικῆς Ὀργανώσεως καὶ Ἀμύνης, τὰ ὁποῖα χάρις εἰς τὰς ἀκατανοήτους καὶ ἀκαταλογίστους ἀπαγορεύσεις τῆς Ἑλληνικῆς Διοικήσεως ἔμειναν γεγραμμένα μόνον ἐν τοῖς πρὸς τὴν Μικρασιατικὴν Ἄμυναν ὑπομνήμασί μου καὶ ἐν ταῖς ἀκαδημαϊκαῖς καὶ πλατωνικαῖς συζητήσεσι καὶ τοῖς πρακτικοῖς τῶν μελῶν τῆς λεγομένης Μικρασιατικῆς ἐν Σμύρνῃ Ἀμύνης. Τῶν πραγμάτων ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς καὶ ἐν οὕτω κρισίμῳ σημείῳ εὑρισκομένων, ὅλων τὰ ἀπέλπιδα ὄμματα στρέφονται καὶ πάλιν πρὸς τὴν Μητέρα Ἐκκλησίαν καὶ ἱκετεύομεν πάντες τὴν Ὑμετέραν Θειοτάτην Παναγιότητα, ὅπως ἐν τῇ ἀξιοχρέῳ Αὐτῆς μερίμνῃ προβῇ ἐπειγόντως καὶ ἀποτελεσματικῶς εἰς τὰ κατάλληλα παρὰ τοῖς ἐν Κωνσταντινουπόλει Ὑπάτοις Ἁρμοσταῖς πρὸς σωτηρίαν τῶν εἰς ἔσχατον κίνδυνον σφαγῆς καὶ ὀλέθρου εὑρισκομένων χιλιάδων Χριστιανῶν τέκνων Της σοβαρὰ μέτρα. Ἡμεῖς ἐνταῦθα ἀποστέλλομεν αὔριον Ἐπιτροπὰς ἐκ μελῶν τῶν Δύο Σωμάτων ὑπὸ τὴν προεδρίαν μου τόσον πρὸς τὸν Ὕπατον Ἁρμοστὴν καὶ τὸν Ἀρχιστράτηγον ὅσον καὶ πρὸς τοὺς ἐνταῦθα Γενικοὺς Προξένους Ἀγγλίας, Γαλλίας, Ἰταλίας καὶ Ἀμερικῆς, ἵνα ἐφελκύσωμεν τὴν προσοχήν των ἐπὶ τῶν μελλόντων γενέσθαι μεγίστων κακῶν, τὰ ὁποῖα ἡμεῖς μὲν οἱ Χριστιανοὶ ὁρμεμφύτως διαισθανόμεθα ὅτι θὰ λάβωσι χῶραν καθ ὅλην τὴν Μικρασίαν εἰς μεγίστην καὶ εὐρυτάτην κλίμακα, οἱ δὲ ἡμέτεροι Ἁρμοστὴς καὶ Ἀρχιστράτηγος, καθὼς καὶ οἱ ξένοι Πρόξενοι, δὲν θέλουσι νὰ πιστεύσωσι ὅτι εἶνε δυνατὸν ἐν πλήρει εἰκοστῷ αἰώνι νὰ λάβωσιν χῶραν ἐν αὐτῷ τῷ ὀμφαλῷ τῆς Εὐρώπης ὑπὸ τὰ ὄμματα ὅλου τοῦ πεπολιτισμένου Χριστιανικοῦ κόσμου. Μόνον φοβούμεθα μήπως δὲν μᾶς ἐπιτραπῇ ὑπὸ τῶν Ἑλληνικῶν πολιτικῶν καὶ στρατιωτικῶν τοῦ τόπου Ἀρχῶν νὰ τηλεγραφήσωμεν καὶ καταστήσωμεν ἐγκαίρως ἀκουστὴν τὴν φωνὴν τῆς ὀδύνης μας καὶ εἰς τὰ Χριστιανικὰ Ἀνακτοβούλια καὶ τὰς Κυβερνήσεις τῆς Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς. Ἐφ ᾧ καὶ προσθέτως ἱκετεύομεν τὴν Ὑμετέραν Παναγιότητα ἵνα μὴ λείψῃ ἐγκαίρως νὰ διαφώτισῃ τὴν Χριστιανικὴν συνείδησιν τῶν πεπολιτισμένων λαῶν καὶ ἰδίᾳ τοῦ Κληρικοῦ κόσμου τῆς Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς περὶ τῶν ἐπαπειλουμένων κατὰ τῶν Χριστιανῶν τῆς Μικρασίας μεγίστων κακῶν. Ἐπὶ τούτοις ἐπιφυλασσόμενος νὰ ἀναφέρω τακτικῶς εἰ τί σοβαρὸν ὁσημέραι λαμβάνει χῶραν ἐν τῷ τόπῳ πρὸς πλήρη διαφώτισιν καὶ γνῶσιν τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας, δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νὰ σημειωθῶ μετ ἄκρου σεβασμοῦ. Ἐν Σμύρνῃ τῇ 19η Αὐγούστου 1922 Ὁ Σμύρνης Χρυσόστομος. Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Τὸ ἀρχεῖον τοῦ ἐθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου», ἐκδ. Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἐθνικῆς Τραπέζης. 33

15 ἩH ἐξιλέωση τῆς ντροπῆς Τοῦ Γιάννη Π. Καψῆ 34 Ὁ στρατός μας εἶχε φύγει κι ὁ Πλαστήρας. Ἡ Σμύρνη ἦταν ἀνυπεράσπιστη στὰ χέρια τῶν Τούρκων. Κι ὅμως δὲν τολμοῦσαν νὰ τὴν πειράξουν. Δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ τολμήσουν ὅσο ζοῦσε ἕνας ἄνθρωπος. Δὲν κρατοῦσε στὰ χέρια του τὴ στραταρχικὴ ράβδο οὔτε ἦταν ζωσμένος μὲ φυσεκλίκια. Τὰ ράσα ἀνέμιζαν στὸ στῆθος του καὶ ἡ ποιμαντορικὴ ράβδος ἦταν τὸ ὅπλο του. Ἦταν ὁ Χρυσόστομος Σμύρνης. Σαράντα χρόνια θρηνεῖ ἡ Φυλή μας τὸ μαρτυρικὸ θάνατο τοῦ ἱεράρχη σαράντα χρόνια κι ἡ ἀνάμνηση τῆς ὑπέροχης αὐτοθυσίας του, ἑνὸς μαρτυρικοῦ τέλους, ποὺ μόνο ὁ Χρυσόστομος μποροῦσε νὰ ὑπομείνει, δὲν ἀφήνει τὴν πληγὴ νὰ κλείσει, τὴ λήθη νὰ σβήσει τὸ παρελθόν. Ὁ Χρυσόστομος ἦταν ὁ Παλαιολόγος τῆς Ἐκκλησίας μας κι ἀκόμη πιὸ μεγάλος. Ὁ τελευταῖος τῆς στρατιᾶς τοῦ μαχόμενου Κλήρου μας κι ἔπεσε στὶς ἐπάλξεις στὴν πύλη τοῦ Ρωμανοῦ. Ἡ ἑλληνικὴ σημαία ὑποστέλλεται τὰ τελευταῖα τμήματα τοῦ Στρατοῦ μας φεύγουν ἀπὸ τὴ Σμύρνη. Καὶ μαζί τους φεύγουν ὅσοι μποροῦν νὰ σωθοῦν. Οἱ ἀρχιερεῖς τῆς Ἀνατολῆς, ὅσοι ἔχουν διαφύγει τὸν μαρτυρικὸ θάνατο, σπεύδουν στὴ Μητρόπολη καὶ προτρέπουν τὸν Χρυσόστομο νὰ τοὺς ἀκολουθήσει. Ἀλλ ἐκεῖνος ἀρνεῖται κι ὅταν ἀκόμη τὸν πιέζουν οἱ δημογέροντες. «Ὅλοι φεύγετε», ψιθυρίζει, «κι ὅμως κάποιος πρέπει νὰ μείνει ἐδῶ». Ἀκόμη καὶ αὐτὸς ὁ Ἀρχιεπίσκοπος τῶν Καθολικῶν ἐξασφαλίζει θέση σ ἕνα πλοῖο τῆς γραμμῆς καὶ προσπαθεῖ νὰ μεταπείσει τὸν Χρυσόστομο. Μάταιος ὁ κόπος του. Ὁ Χρυσόστομος προτιμᾶ νὰ σπεύσει στὸν Ἀμερικάνο πρόξενο Τζὼν Χόρτον, τὸν ὑπέροχο αὐτὸ φιλέλληνα, καὶ νὰ τοῦ ζητήσει τὴ βοήθειά του γιὰ τὴ σωτηρία τῶν Χριστιανῶν τῆς Σμύρνης. «Ὁ Μητροπολίτης γράφει ὁ Χόρτον στὸ βιβλίο του «Ἡ μάστιξ τῆς Ἀσίας» ἦταν κάτωχρος, ἡ σκιὰ τοῦ ἐγγίζοντος θανάτου ἡπλοῦτο ἐπὶ τοῦ προσώπου του. Ὀλίγοι, ἐξ ὅσων ἀναγνώσουν τὰς γραμμὰς αὐτάς, θὰ ἐννοήσουν τὴν σημασίαν τοῦ φαινομένου τούτου...». Καὶ προσθέτει: «Δὲν μοῦ ὡμίλησε περὶ τοῦ κινδύνου, τὸν ὁποῖον ὁ ἴδιος διέτρεχεν, ἀλλὰ μὲ παρεκάλεσε νὰ πράξω πᾶν τὸ δυνατὸν πρὸς σωτηρίαν τῶν κατοίκων τῆς Σμύρνης». Κατεστραμένοι τάφοι Ὁ Χρυσόστομος ἀγωνίσθηκε νὰ πετύχει τὴν προστασία τοῦ πληθυσμοῦ ὑπὸ τῶν Συμμάχων, δὲν παρέλειψε τὸ παραμικρό. Ἀντιλαμβάνεται, ὅμως, ὅτι μοναδικὴ ἐλπίδα εἶναι ὁ Θεός. Ἡ 27η Αὐγούστου βρίσκει τὴ Μητρόπολη τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς γεμάτη πρόσφυγες. Ἔσπευσαν νὰ βροῦν προστασία στὴν ἐκκλησία τους. Εἶναι ἀκόμη νωρίς, μόλις 7 τὸ πρωί, ὅταν ἀνοίγει ἡ Ὡραία Πύλη κι ἐμφανίζεται ὁ Μητροπολίτης. Φέρει τὰ μεγάλα ἄμφιά του κι εἶναι ὠχρός, ἀλλὰ τὸ βλέμμα του ἀστραποβολεῖ. Γονατίζει, σὰν ἁμαρτωλός, μπροστὰ στὸ Ἅγιο Βῆμα, κι ἀρχίζει νὰ προσεύχεται κατανυκτικὰ μαζὶ μὲ τοὺς πρόσφυγες. Εἶχε μία τραγικὴ μεγαλοπρέπεια ἡ τελευταία ἐκείνη λειτουργία. Ἦταν ἕνας Μυστικὸς Δεῖπνος. Ὁ Χρυσόστομος εἶχε ἀνακαλύψει τὸ Σταυρό του κι ἑτοιμάζεται. Ὅταν τελειώνει τὴν προσευχή του καὶ σηκώνεται, μιὰ θεϊκὴ γαλήνη ἔχει ἁπλωθεῖ στὸ πρόσωπό του. Εἶναι ἕτοιμος νὰ περάσει ἀπὸ τὴν φθαρτὴ ζωὴ στὴν ἀθανασία ἀπὸ τὴν πραγματικότητα στὸν θρύλο νὰ γίνει ὁ Χρυσόστομος Σμύρνης. Τὶς τελευταῖες του ὧρες, ὁ Χρυσόστομος διαθέτει πρὸς βοήθεια τοῦ ποιμνίου του διανέμει συσσίτιο, κλινοσκεπάσματα, φάρμακα στοὺς πληγωμένους. Κι ὅταν ἐξαντλεῖ ὅλα τὰ μέσα, ποὺ ἔχει στὴ διάθεσή του, ἀνεβαίνει στὸν ἄμβωνα κι ἀρχίζει νὰ τοὺς ἐξηγεῖ περικοπὲς ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιο τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας τῆς ἑβδομάδας τῶν Παθῶν, ποὺ ἔχει σημάνει γιὰ τὴ μαρτυρικὴ Σμύρνη. Οἱ δυστυχισμένοι πρόσφυγες κρέμονται ἀπὸ τὰ χείλη του τὰ λόγια του εἶναι βάλσαμο γιὰ τὶς ψυχές τους. Βρισκόταν ἀκόμη στὸν ἄμβωνα ὅταν Τοῦρκος ὑπαστυνόμος, συνοδευόμενος ἀπὸ ἔνοπλο στρατιώτη, ἀνοίγει μὲ τρομερὸ πάταγο τὴν πύλη τῆς ἐκκλησίας. Στὴ θέα τους οἱ πρόσφυγες τρομάζουν, οἱ γυναῖκες σταυροκοπιοῦνται, τὰ παιδιὰ ξεσποῦν σὲ κλάματα. Ἀλλ οἱ ἄνδρες συσπειρώνονται γύρω ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη θέλουν νὰ τὸν προστατεύσουν μὲ τὰ στήθη τους. Γιὰ μία ἀκόμη φορὰ ὁ Χρυσόστομος κατορθώνει νὰ μεταβάλει τοὺς λαγοὺς τοὺς πανικόβλητους πρόσφυγες σὲ λιοντάρια. Αὐτὴ τὴ φορὰ ὅμως ἡ θυσία τους εἶναι ἄσκοπη καὶ μ

16 Ἡ φυγή μας ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία ἦταν μία ἀπὸ τὶς ντροπιασμένες σελίδες τῆς ἱστορίας μας. Ἦλθε ὅμως τὸ μαρτύριο τοῦ Χρυσόστομου κι ἦταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ ἐξιλεώσει τὴν ντροπὴ ἑνὸς ὁλόκληρου Ἔθνους τὸ αἷμα του, ποὺ πότισε τὰ καλντερίμια τῆς Σμύρνης, γίνηκε ὁ ἄρρηκτος δεσμὸς μὲ τὶς χαμένες καὶ ἀλησμόνητες Πατρίδες. ἕνα βλέμμα τοὺς συγκρατεῖ. Ὁ ὑπαστυνόμος, μὲ περιφρονητικὸ ὕφος, φωνάζει στὸ Χρυσόστομο: Παπά... σὲ φωνάζει ὁ φρούραρχος. Νὰ παρουσιασθεῖς ἀμέσως ἐμπρός του. Οἱ πρόσφυγες θέλουν νὰ τὸν συγκρατήσουν, προτιμοῦν νὰ πεθάνουν ὅλοι μαζί, νὰ τινάξουν τὴν Ἁγία Φωτεινὴ στὸν ἀέρα καὶ νὰ ταφοῦν κάτω ἀπὸ τὰ ἐρείπιά της, παρὰ νὰ ἀφήσουν τὸ Μητροπολίτη στὰ χέρια τῶν Τούρκων. Εἶναι ὁ μόνος προστάτης τους ὁ μόνος ποὺ ἔχει μείνει, τὴ στιγμὴ ποὺ ὅλοι φεύγουν γιὰ νὰ σωθοῦν. Καὶ πάλι, ὅμως, ὁ Χρυσόστομος τοὺς συγκρατεῖ καὶ γαλήνιος ἑτοιμάζεται ν ἀκολουθήσει τὸν ὑπαστυνόμο. Τὴ στιγμὴ ποὺ οἱ κλητῆρες ἀνοίγουν τὴν πύλη γιὰ νὰ περάσει ὁ Χρυσόστομος, τὴ γαλήνη τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς ταράζει ἕνας δαιμονισμένος θόρυβος, κραυγὲς θριάμβου βαρβαρικῶν ὀρδῶν. Εἶναι οἱ ἄνδρες τοῦ 4ου Σώματος ἱππικοῦ τοῦ Μεχμὲτ Τζακῆ Μπέη, ποὺ μπαίνουν στὴ Σμύρνη. Καὶ τοὺς ἀκολουθεῖ ὁ νέος στρατιωτικὸς διοικητὴς τῆς Σμύρνης στρατηγὸς Νουρεντὶν πασὰς τὸ αἱμοβόρικο θηρίο, ποὺ ἱκανοποιοῦσε τὰ καννιβαλικὰ ἔνστικτά του μὲ αἷμα χριστιανικό. Ὁ Χρυσόστομος δὲν μποροῦσε ν ἀμφιβάλλει γιὰ τὴν τύχη του. Μιὰ πολύτιμη μαρτυρία ὑπάρχει γιὰ τὶς τελευταῖες ὧρες τοῦ Χρυσόστομου. Εἶναι ἡ κατάθεση τοῦ κλητήρα Θωμᾶ Βουλτσίου, ποὺ γιὰ 20 χρόνια ὑπηρετοῦσε πιστὰ τὸν Χρυσόστομο: «Ὁ ἀστυνόμος ἀναφέρει ὡδήγησε τὸν Δεσπότη στὸν φρούραρχον, ἕνα μαυρειδερὸν Ἀλβανόν. Ἡ πόρτα εἶχε μείνει μισάνοιχτη κι ἔβλεπε μέσα. Ἐχαιρετίσθηκαν κι ὁ φρούραρχος παρήγγειλε βυσσινάδα γιὰ τὸν Δεσπότη. Ἔπειτα ἄρχισε κάτι νὰ λέγη κι ὁ Δεσπότης ἔγραφε. Σὲ λίγη ὥρα ἐτελείωσαν. Ὅταν ἐβγήκαμε ἔξω, μαζὶ μὲ τὸν ἀστυνόμο, ἔλειπε τ ἁμάξι μας. Γιὰ καλὴ τύχη ἔφθασαν τὴν ὥραν ἐκείνην δυὸ Ἀμερικανοὶ ἀξιωματικοὶ κι εἶχαν τὴν καλωσύνη νὰ μᾶς δώσουν τὸ αὐτοκίνητό τους νὰ γυρίσουμε. Ἐφθάσαμε στὴν Μητρόπολι ἡ ὥρα πέντε. Χαρὰ ὅλων ποὺ μᾶς εἶδαν. Ὁ Μητροπολίτης ἔγραψε τὴν προκήρυξι ποὺ τοῦ ἔδωσεν ὁ φρούραρχος ἔλεγε νὰ μείνουν ὅλοι στὰ σπίτια τους καὶ νὰ παραδώσουν τὰ ὅπλα στὶς Ἀρχές. Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγ. Ἰωάννη, στὴ Σμύρνη, κατεστραμένος»στὶς ὀκτὼ τὸ βράδυ ἔρχεται ἕνα αὐτοκίνητο στὴν Μητρόπολι μὲ τὸν ἴδιο ἀστυνόμο καὶ δυὸ στρατιῶτες, ὡπλισμένους μὲ λόγχες. Ἦλθαν νὰ πάρουν τὸν Δεσπότη, πὼς τὸν ζητοῦσεν ὁ νομάρχης, χωρὶς νὰ ποῦν τὸ ὄνομά του, νὰ πάη στὸ διοικητήριο μὲ τρεῖς δημογέροντες. Ἐπήραμε τὸν Τσουρουκτσόγλου καὶ τὸν Κλιμάνογλου καὶ μπῆκαν οἱ τρεῖς καὶ οἱ ἀστυνομικοὶ στὸ αὐτοκίνητο. Γιὰ μένα δὲν ὑπῆρχε θέσις καὶ ὁ Δεσπότης μοῦπε νὰ περιμένω στὴν Μητρόπολι. Στὶς δέκα τὸ βράδυ ἕνας ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες, ποὺ ἦλθαν τὸ ἀπόγευμα, ἔφερε μιὰ κάρτα τοῦ Δεσπότη γιὰ τὸν ἀδελφό του Εὐγένιο. Τοῦ ἔγραφε: «Ἀγαπητὲ ἀδελφέ. Μᾶς ἐκράτησαν ἀπόψε ἐμὲ ὡς πρόεδρο τῆς Μικρασιατικῆς Ἀμύνης καὶ τοὺς ἄλλους ὡς μέλη. Μὴν ἀνησυχῆτε». Ὁ Εὐγένιος ἄρχισε νὰ κλαίη. Τὸ ἄλλο πρωί, Κυριακή, μὲ στέλνει νὰ μάθω γιὰ τὸν Δεσπότη. Εὑρῆκα τὸν Ζαδὲ τῆς Τραπέζης. Πρὶν μισὴ ὥρα εἶχα συναντήσει τὸν ὑπαστυνόμο, ποὺ εἶχε πάρει τὸν Δεσπότη. Αὐτὸς τοὺς εἶπε πὼς τὸν Δεσπότη τὸν χάλασαν, καθὼς καὶ τοὺς δυὸ δημογέροντες. Ἔτσι ἔγιναν. Ὢς τὴν Τετάρτη, ποὺ ἔφυγα, δὲν μπόρεσα νὰ μάθω τίποτε ἄλλο». Ἡ ἱστορία δὲν ἀναφέρει πῶς πέθανε ὁ Χρυσόστομος. Βαθὺ μυστήριο ἦλθε νὰ καλύψει τὶς τελευταῖες ὧρες τοῦ μαρτυρίου του. Οἱ Τοῦρκοι δὲν μίλησαν ποτέ τρόμαξαν κι οἱ ἴδιοι μπροστὰ στὴν ἀποκάλυψη τῆς θηριωδίας τους. Κι οἱ Εὐρωπαῖοι ἱστορικοί, ποὺ δὲν δυσκολεύτηκαν νὰ ἐξιχνιάσουν καὶ τὴν τελευταία λεπτομέρεια τοῦ θανάτου τοῦ Χίτλερ, ποὺ ἔγραψαν τόμους ὁλόκληρους γιὰ τὴν ἐκτέλεση τοῦ Μουσσολίνι καὶ τῆς ἐρωμένης του, ἀπέστρεψαν τὸ πρόσωπο ἀπὸ τὴ θυσία τοῦ μεγάλου ἱεράρχου. Ἡ στάση τους θὰ ἦταν ἀνεξήγητη ἂν δὲν ἦταν σ ὅλους γνωστό, ὅτι ὁ Χρυσόστομος μαρτύρησε ὑπὸ τὴ σκιὰ τῶν πυροβόλων τοῦ συμμαχικοῦ Στόλου. Τὴν ὥρα, ποὺ ὁ θηριώδης ὄχλος σκύλευε τὸ πτῶμα του, ὁ Νουρεντίν, ὁ δήμιός του, μὲ νωπὸ τὸ αἷμα τοῦ Δεσπότη στὰ χέρια του, συνομιλοῦσε φιλικὰ μὲ τὸν Γάλλο ναύαρχο... πάνω στὸ καταδρομικὸ «Ἐρνέστος Ρενᾶν»!... Θὰ παρέμενε ἄγνωστο τὸ μαρτύριό του, ἂν ἕνας ἀπὸ τοὺς πρωταγωνιστὲς τῶν δραματικῶν γεγονότων τῆς 30ης Αὐγούστου, ὁ διοικητὴς τοῦ ἀποσπάσματος, ποὺ τὸν ὁδήγησε στὸν Γολγοθά του, δὲν ἀποφάσιζε νὰ μι- 35

17 Κάποτε, τὸ δικαστήριο τῶν χαμάληδων ἐξέδωσε τὴν ἀπόφασή του: «Νὰ σταυρωθῆ... νὰ σταυρωθῆ ὅπως ὁ Χριστός τους...», οὔρλιαζαν. Ὁ Νουρεντὶν φώναξε ἀμέσως τὸν Ρουστὲμ μπέη Βάσιτς καὶ τὸν διέταξε νὰ ἐκτελέσει τὴν ἀπόφαση τοῦ λαϊκοῦ δικαστηρίου. 36 λήσει. Δὲν τὸν καταδίωκαν οἱ τύψεις, δὲν σκέφθηκε τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἁπλῶς, εἶχε οἰκονομικὲς δυσχέρειες καὶ σκέφθηκε νὰ πωλήσει τὶς πληροφορίες του κι ἕνα τραγικὸ κειμήλιο: τὸ χέρι τοῦ οἰκτρὰ διαμελισθέντος Μητροπολίτη. Ὁποιοδήποτε ἀνθρώπινο πλάσμα θὰ φρικιοῦσε καὶ μόνο στὴν ἰδέα μιᾶς τόσο ἀνίερης συναλλαγῆς, ἀλλ ὄχι ὁ Τοῦρκος δήμιος τοῦ Χρυσόστομου. Ἄλλωστε, μόλις εἶχαν γίνει οἱ θηριωδίες τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ τῆς Σμύρνης καὶ τὸ ἀνθελληνικὸ μίσος εἶχε φουντώσει καὶ πάλι στὴν Τουρκία. Καὶ ὁ Ρουστὲμ μπέης Βάσιτς ἔστειλε ἀνθρώπους του νὰ βολιδοσκοπήσουν ὁμογενὴ τῆς Σμύρνης, ἂν ἤθελε ν ἀγοράσει τὸ χέρι τοῦ Χρυσόστομου. Ἡ συναλλαγὴ αὐτὴ δὲν πραγματοποιήθηκε ποτέ ἀλλ ὁ Βάσιτς μίλησε μετὰ ἀπὸ ἁδρὴ ἀμοιβή. Ὁ Νουρεντὶν δὲν ἤθελε νὰ ἐκτελέσει τὸ Χρυσόστομο δὲν τοῦ ἀρκοῦσε ἡ ἐκδίκηση αὐτή. Ἤθελε νὰ τὸν ταπεινώσει, νὰ τὸν ἐξετευλίσει καὶ στὴ συνέχεια νὰ τὸν παραδώσει στὸ μαρτύριό του. Τὴ δεύτερη φορά, ποὺ τὸν συνέλαβε, διέταξε νὰ τὸν φέρουν ἐμπρός του καὶ μόλις τὸν εἶδε, ἄφησε νὰ ξεσπάσει ὅλη ἡ λύσσα του, νὰ ξεχειλίσει ὁ βόρβορος τῆς ψυχῆς του: Ἐσὺ εἶσαι ὁ παπάς, ποὺ βρίζεις τοὺς Τούρκους; τοῦ φώναξε. Γουρούνι, θὰ δεῖς τί τιμωρία σοῦ ἑτοιμάζω. Ἐσὺ κι οἱ Ἕλληνές σου εἶστε Λαὸς χαμάληδων καὶ χαμάληδες θὰ σὲ δικάσουν. Ἔτσι κι ἔγινε. Σὲ μία ἀπὸ τὶς αἴθουσες τοῦ Διοικητηρίου εἶχε συγκεντρώσει χαμάληδες τῆς Σμύρνης, τύπους κτηνώδεις, ἀδίστακτους ἦταν οἱ «λαϊκοὶ δικασταί», ποὺ θὰ δίκαζαν τὸν Χρυσόστομο. Μόλις τὸν εἶδαν, ἄρχισαν νὰ καγχάζουν, νὰ τραβοῦν τὰ ράσα του, νὰ τὸν φτύνουν καὶ νὰ τὸν προπηλακίζουν. Μαζὶ μὲ τὸν Χρυσόστομο βρίσκονταν καὶ οἱ δυὸ δημογέροντες, ὁ Κλιμάνογλου καὶ ὁ Τσουρουκτσόγλου. Ἂν καὶ γνώριζαν, ὅτι πλησιάζει τὸ τέλος τους, δὲν μπόρεσαν νὰ συγκρατηθοῦν. Βλέποντας τὸν ἐξετευλισμὸ τοῦ Χρυσοστόμου, θέλησαν νὰ ὁρμήσουν, νὰ τὸν προστατεύσουν μὲ τὰ γεροντικὰ στήθη τους. Δὲν τοὺς ἄφησαν ὅμως τοὺς ἔδεσαν καὶ τοὺς ὑποχρέωσαν νὰ παρακολουθήσουν τὸ μαρτύριο τοῦ ποιμενάρχη τους. Ἔκλαιγαν σπαρακτικὰ οἱ δυὸ δημογέροντες καὶ ἡ ἀπελπισία τους κέντριζε τὴ θηριωδία τῶν Τούρκων, ἔκανε τὶς βρωμερὲς ψυχές τους ν ἀναγαλλιάζουν. Μόνο ὁ Χρυσόστομος διατηροῦσε τὴν ψυχραιμία του. Μιὰ θεϊκὴ γαλήνη εἶχε ἁπλωθεῖ στὸ πρόσωπό του. Τί νὰ σκεπτόταν, ἄραγε, τὴ στιγμὴ ἐκείνη, ὁ σεπτὸς ἱεράρχης; Ὅσοι τὸν γνώριζαν δὲν ἀμφιβάλλουν, ὅτι θ ἀναλογιζόταν τὸ μαρτύριο τοῦ Διδασκάλου του κι ἡ ψυχή του θὰ πλημμυροῦσε χαρὰ στὴ σκέψη, ὅτι εἶχε βρεῖ τὸ Σταυρό, ποὺ ἀναζητοῦσε. Ὁποιοσδήποτε θὰ δείλιαζε. Ὁ Χρυσόστομος δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ψιθύριζε: «Γενηθήτω τὸ θέλημά Σου, Κύριε...». Ἦταν παλληκάρι ὁ παπάς σας, ὁμολόγησε μὲ κάποιο ἐνστικτώδη σεβασμό, ὁ Βάσιτς. Δὲν τὸν ἄκουσα νὰ ἱκετεύει, νὰ παραπονεθεῖ ὣς τὴν τελευταία στιγμὴ δὲν ἄκουσα τὴ φωνή του. Κάποτε, τὸ δικαστήριο τῶν χαμάληδων ἐξέδωσε τὴν ἀπόφασή του: «Νὰ σταυρωθῆ... νὰ σταυρωθῆ ὅπως ὁ Χριστός τους...», οὔρλιαζαν, ὅταν αὐτός, ποὺ ἐκτελοῦσε χρέη... προέδρου, τοὺς ρώτησε ποιά ἔπρεπε νὰ ἦταν ἡ ποινή. Ὁ Νουρεντὶν φώναξε ἀμέσως τὸν Ρουστὲμ μπέη Βάσιτς καὶ τὸν διέταξε νὰ ἐκτελέσει τὴν ἀπόφαση τοῦ λαϊκοῦ δικαστηρίου. Ὁ Ρουστὲμ μπέη Βάσιτς ἦταν ἔφεδρος λοχαγὸς τοῦ τουρκικοῦ Στρατοῦ. Καταγόταν ἀπὸ τὴ Βοσνία κι ὁ πατέρας του ἦταν ἔμπορος στὴ Σμύρνη. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἑλληνικῆς Κατοχῆς δὲν ἔφυγε ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς πολυάριθμους κατάσκοπους τοῦ Κεμάλ. Καὶ μόλις ὁ Στρατός μας ἐγκατέλειψε τὴν πόλη, φόρεσε τὴ στολή του καὶ συγκρότησε τὸ περιβόητο «ἀπόσπασμα ἐκτελέσεων» μιὰ ὀρδὴ ἐγκληματιῶν, ποὺ ἐξόντωσε χιλιάδες Ἑλλήνων. Μετὰ ὁ Βάσιτς ἔγινε δικολάβος στὴ Σμύρνη. Στὸν Βάσιτς ἀναθέτει ὁ Νουρεντὶν νὰ ὁδηγήσει τὸν Χρυσόστομο στὸν Γολγοθά του τὸ Τρικυλίκ κοντὰ στὸ σιδηροδρομικὸ σταθμό. Δὲν ἀντέχει ὄμως τὸν μισεῖ τόσο, ὥστε τὴν ὥρα, ποὺ τὸ ἀπόσπασμα μὲ τοὺς τρεῖς μελλοθάνατους κατέβαινε τὶς σκάλες τοῦ Διοικητήριου, ὁ Νουρεντὶν προβάλλει στὸ κεφαλόσκαλο. Ἦταν ἔξαλλος, σὰν λυσσασμένο θηρίο. Τὰ μάτια του κατακόκκινα, σὰν νὰ ἔσταζαν αἷμα, τὸ στόμα του γεμάτο ἀφροὺς ἦταν ὁ πραγματικὸς Νουρεντίν, χωρὶς καμμιὰ προσποίηση. Καλοκαίρι 1922: Χριστιανοὶ πρόσφυγες στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης

18 Οἱ Εὐρωπαῖοι ἱστορικοί, ποὺ δὲν δυσκολεύτηκαν νὰ ἐξιχνιάσουν καὶ τὴν τελευταία λεπτομέρεια τοῦ θανάτου τοῦ Χίτλερ, ποὺ ἔγραψαν τόμους ὁλόκληρους γιὰ τὴν ἐκτέλεση τοῦ Μουσσολίνι ἀπέστρεψαν τὸ πρόσωπο ἀπὸ τὴ θυσία τοῦ μεγάλου ἱεράρχου. Σκυλί, φωνάζει στὸν Χρυσόστομο, ἀπὸ δικό μου βόλι θὰ πᾶς. Καί, τραβώντας τὸ περίστροφό του, τὸν πυροβολεῖ. Ἀλλ ἔτρεμε ἀπ τὴν ὀργή του κι ἡ σφαίρα ἀστοχεῖ. Ἀντὶ νὰ πλήξει τὸν Χρυσόστομο, τραυματίζει θανάσιμα τὸν Κλιμάνογλου. Ὁ πυροβολισμὸς τοῦ Νουρεντὶν ἦταν τὸ σύνθημα. Στὸ προαύλιο τοῦ Διοικητηρίου ἦταν συγκεντρωμένοι ὅλοι οἱ φονιάδες, οἱ ληστές, τ ἀποβράσματα τῆς Σμύρνης. Πράκτορες τοῦ Κομιτάτου τοὺς εἶχαν συγκεντρώσει ἔναντι ἁδρῆς ἀμοιβῆς. Κι ὅσο διαρκοῦσε ἡ ἀποτροπιαστικὴ ἐκείνη παρωδία τῆς δίκης, τοὺς πότιζαν ρακί. Εἶχαν κι ὅλας μεθύσει, ὅταν φάνηκε ὁ Χρυσόστομος μὲ τοὺς δυὸ συγκαταδίκους του. Περίμεναν ποιός θὰ κάνει τὴν ἀρχή καὶ τὴν ἔκανε ὁ Νουρεντίν. Μόλις ἀκοῦν τὸν πυροβολισμό, ὁρμοῦν στ ἀνυπεράσπιστα θύματά τους. Θὰ χρειαζότανε ἡ τραγικὴ φαντασία ἑνὸς Δάντη γιὰ ν ἀποδώσει τὶς φρικιαστικὲς σκηνές, ποὺ συνέβησαν μπρὸς στὰ μάτια τοῦ Νουρεντίν. Ἡ ὀρδὴ τῶν φονιάδων ὁρμᾶ δὲν ἔχουν ὅπλα θὰ ἦταν πολὺ εὐσπλαγχνικὸς ὁ θάνατος. Μὲ τὰ χέρια τους, μὲ πέτρες καὶ ξύλα, κτυποῦν τὸν Χρυσόστομο. Τοῦ ξεριζώνουν, ἀλαλάζοντας μὲ μανία, τὰ κατάλευκα γένια του. Τὸ αἷμα τρέχει ἄφθονο, μουσκεύει τὰ ράσα του καὶ ἡ μυρωδιά του ἐξαγριώνει ἀκόμη περισσότερο τὸν διψασμένο γιὰ αἷμα ὄχλο. Ἕνας βαστάζος τοῦ λιμανιοῦ θέλει νὰ διακριθεῖ καὶ μὲ τὸ μαχαίρι του βγάζει τὸ ἕνα μάτι τοῦ Χρυσόστομου. Κλονίζεται ὁ Δεσπότης, γονατίζει. Ἀλλ οἱ δήμιοί του δὲν τὸν ἀφήνουν. Οἱ ἄνδρες τοῦ Βάσιτς τὸν σηκώνουν καὶ ὑποβαστάζοντάς τον τὸν ὑποχρεώνουν νὰ συνεχίσει τὴ μαρτυρικὴ πορεία του πρὸς τὸν Γολγοθά. Φυσικά, δὲν κάνουν τὴν παραμικρὴ προσπάθεια νὰ συγκρατήσουν τὸν ὄχλο ποὺ συνεχίζει τὸ αἱματηρὸ ὄργιό του. Μέσα σὲ λίγα λεπτὰ ὁ Χρυσόστομος ἔχει τυφλωθεῖ. Τὰ μαλλιὰ καὶ τὰ γένια του ἔχουν ξεριζωθεῖ, τὸ πρόσωπό του εἶναι μία τεράστια πληγή τὸν ἔχουν γδάρει κυριολεκτικά. Δὲν βαδίζει πλέον, τὸν σέρνουν καὶ τὸν ἀνασκολοπίζουν, ἀργά, μεθοδικά, μὲ μανία. Κι ὅμως δὲν παραπονιέται, δὲν ἱκετεύει, δὲν λυγίζει στὸν Τοῦρκο. Μόνο τὴν τελευταία στιγμή, τὴν ὥρα, ποὺ σωριάζεται, ἀφήνοντας Ἐκτοπισμένοι ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία πάνω σὲ πλοῖο πρὸς τὸν Πειραιὰ τὴν τελευταία πνοή του, ἀναφωνεῖ: «Θεέ μου...». Ὁ Χρυσόστομος εἶναι νεκρός ἀλλὰ τὸ μαρτυρικὸ τέλος του τὸν μεταβάλλει σὲ ἀθάνατο. Ὁ Βάσιτς φορτώνει τὸ σακατεμένο πτῶμα του σὲ μιὰ βοϊδάμαξα καὶ συνεχίζει τὴν πορεία του πρὸς τὸ Τρικυλίκ. Ἀλλ ὁ ὄχλος δὲν ἔχει κορέσει τὴ μανία του παρακολουθεῖ τὴν ἅμαξα καὶ ξεσχίζει τὶς ἄψυχες σάρκες. Δὲν ἔχει ἀπομείνει παρὰ ἕνα ἀνατριχιαστικὸ κουφάρι καὶ τὸ κουφάρι αὐτὸ ὁ Βάσιτς τὸ κρεμὰ στὴν ἀγχόνη, ποὺ περίμενε τὸν Δεσπότη. Ἔπρεπε νὰ τὸν κρεμάσω. Ἦταν διαταγή, λέει, σὰν νὰ ἤθελε νὰ δικαιολογηθεῖ, καὶ κλείνει τὴν ἀφήγησή του. Ὁ Νουρεντὶν δὲν «ἐχάλασε» τὸν Χρυσόστομο ἀπὸ ἐκδίκηση μόνο. Τὸ προσωπικό του μίσος τὸν βοήθησε, ἁπλῶς, νὰ δείξει ὅλη τὴ θηριωδία του, νὰ κάμει φρικιαστικότερο τὸ μαρτύριο τοῦ ἱεράρχη. Ὁ Χρυσόστομος ἔπρεπε νὰ πεθάνει. Μόνο μετὰ τὸ θάνατό του μποροῦσαν νὰ ἐλπίζουν οἱ Τοῦρκοι στὸ ὁριστικὸ ξεκλήρισμα τοῦ μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ στὴν καταστροφὴ τῆς Σμύρνης. Κι ἀπόδειξη εἶναι ὅτι τὸ μακελειὸ ἀρχίζει λίγες ὧρες μετὰ τὸ θάνατό του. Ἂν ζοῦσε, ἀσφαλῶς, θὰ κατόρθωνε νὰ συνεγείρει τὸν χριστιανικὸ κόσμο, νὰ μεταβάλει τοὺς τρομοκρατημένους λαγοὺς σὲ ἀτρόμητα λιοντάρια. Οἱ Τοῦρκοι «χάλασαν» τὸν Δεσπότη. Ἔλπιζαν ἔτσι ν ἀποκόψουν κάθε δεσμὸ τοῦ Ἑλληνισμοῦ μὲ τὴν ἰωνικὴ γῆ. Ἦταν τὸ μεγαλύτερο σφάλμα τους. Ἡ φυγή μας ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία, ἡ ἐγκατάλειψη τῆς Σμύρνης, ἦταν μία ἀπὸ τὶς ντροπιασμένες σελίδες τῆς ἱστορίας μας δὲν θὰ ὑπάρχει Ἕλληνας ποὺ νὰ μὴν ἤθελε νὰ τὴν λησμονήσει, νὰ τὴ διώξει ἀπὸ τὴ σκέψη του σὰν ἀνατριχιαστικὸ ἐφιάλτη. Ἦλθε ὅμως τὸ μαρτύριο τοῦ Χρυσόστομου κι ἦταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ ἐξιλεώσει τὴν ντροπὴ ἑνὸς ὁλόκληρου Ἔθνους τὸ αἷμα του, ποὺ πότισε τὰ καλντερίμια τῆς Σμύρνης, γίνηκε ὁ ἄρρηκτος δεσμὸς τῶν νοσταλγῶν, ὁλόκληρης τῆς Φυλῆς, μὲ τὶς χαμένες μας καὶ ἀλησμόνητες Πατρίδες. Ὅσο θὰ ζεῖ ἡ ἀνάμνηση τοῦ μαρτυρίου τοῦ Χρυσόστομου, ἡ ἰωνικὴ γῆ θὰ εἶναι ἑλληνική. Καὶ τὸ μαρτύριό του δὲν θὰ λησμονηθεῖ ποτέ. Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Χαμένες Πατρίδες», ἐκδ. Α. Α. Λιβάνη. 37

19 ἩΗ Ἁγιότητα τοῦ Χρυσοστόμου Σμύρνης Τοῦ Πρωτοπρεσβύτερου Γεωργίου Δορμπαράκη 38 Δὲν πρόκειται νὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὶς ἐνστάσεις ποὺ ἔχουν διατυπωθεῖ κατὰ τῆς ἁγιότητος τοῦ ἐθνομάρτυρα καὶ ἱερομάρτυρα ἁγ. Χρυσοστόμου Σμύρνης. Ἀσφαλῶς αὐτοὶ ποὺ τὶς διατυπώνουν κάποιους λόγους ἐπικαλοῦνται μέσα στὴν καλοπροαίρετη ἀναμφίβολα διάθεσή τους νὰ διαφυλάξουν τὸν τρόπο ποὺ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας διακηρύσσει τὴν ἁγιότητα τῶν ἐξαιρέτων μελῶν της. Γιὰ ἐμᾶς καὶ γιὰ τοὺς περισσοτέρους χριστιανούς, καὶ μάλιστα τοὺς ἔχοντες σχέση μὲ τὰ ἁγιασμένα χώματα τῆς Μικρασιατικῆς γῆς, δὲν τίθεται τέτοιο θέμα. Γιὰ ἐμᾶς ὁ ἅγιος Χρυσόστομος ἀποτελεῖ σύμβολο ἀγάπης πρὸς τὸν Θεὸ καὶ χρέους πρὸς τὴν πατρίδα, δεδομένου μάλιστα ὅτι ἐκπροσωπεῖ ὅλους τοὺς πεσόντες καὶ ἀναιρεθέντες ποικιλοτρόπως κατὰ τὴ Μικρασιατικὴ καταστροφή, κάτι ποὺ ἀποδεικνύεται περίτρανα ἀπὸ τὴν ἰδιαίτερη ἀγάπη ποὺ τρέφουν πρὸς αὐτὸν ὅλοι οἱ Μικρασιάτες, ἔκφραση τῆς ὁποίας ἀποτελοῦν τὰ διαρκῶς πυκνούμενα γι αὐτὸν βιβλία ποὺ ἐκδίδονται, τὰ ποιήματα ποὺ γράφονται, τὰ ἀφιερώματα ποὺ γίνονται κάθε χρόνο στὴ μνήμη του, οἱ προτομὲς ποὺ φιλοτεχνοῦνται σὲ περιοχὲς ποὺ ὑπάρχουν καὶ ζοῦν Μικρασιάτες, οἱ ναοὶ ποὺ κτίζονται στὴ μνήμη του. Κι εἶναι εὐκαιρία, μὲ τὸ ἀφιέρωμα τοῦτο, νὰ τονίσουμε γιὰ μιὰ ἀκόμη φορὰ τὴν ἁγιότητα τοῦ μαρτυρικοῦ ἱεράρχη, γιατὶ ἀποδεικνυόμενη αὐτὴ ἰδίως ἀπὸ τὶς τελευταῖες στιγμὲς τῆς ζωῆς του γίνεται φάρος καὶ ὁδοδείκτης γιὰ ὅλους μας, κληρικοὺς καὶ λαϊκούς. Εἶναι ὄντως συγκλονιστικὲς οἱ περιγραφὲς τοῦ τέλους του κι εἶναι σὰ νὰ διαβάζουμε καὶ πάλι ἀπὸ τὸ βιβλίο τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων τὶς τελευταῖες στιγμὲς τοῦ πρωτομάρτυρα καὶ ἀρχιδιακόνου Στεφάνου. Τὶς περιγραφὲς αὐτὲς κάνει ὄχι ἕνας ἁπλὸς ἄνθρωπος, τοῦ ὁποίου ἴσως μποροῦμε νὰ ἀμφισβητήσουμε τὴν ἀκρίβεια τῶν λόγων του, οὔτε κι ἕνας ραψωδὸς ποὺ μεγεθύνει τὰ γεγονότα στὴν ἐξιστόρησή τους, ἀλλὰ ἕνας ἐπιστήμονας, αὐτόπτης συγκλονιστικοῦ γεγονότος, ὁ ἀκαδημαϊκὸς καθηγητὴς Γεώργιος Μυλωνᾶς, καὶ μάλιστα σὲ ὁμιλία του ἐπίσημη, στὶς 14 Δεκεμβρίου 1982, στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Παραθέτουμε αὐτούσια τὰ τελευταῖα λόγια τῆς ὁμιλίας αὐτῆς: «Θὰ μοῦ ἐπιτρέψετε νὰ τελειώσω τὴν ὁμιλία μου μὲ μία προσωπικὴ μαρτυρία, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ ἐξομολογοῦμαι.»κατὰ τὶς τελευταῖες ἡμέρες τοῦ Σεπτεμβρίου 1922 μία ὁμάδα φοιτητῶν τοῦ International College τῆς Σμύρνης καὶ ἐγὼ βρεθήκαμε φυλακισμένοι σὲ ἀπαίσιο ὑπόγειο, σ ἕνα ἀπὸ τὰ μπουντρούμια τοῦ Διοικητηρίου τῆς Σμύρνης. Σ αὐτὸ ἦταν ἀσφυκτικὰ στριμωγμένοι Ἕλληνες Χριστιανοὶ αἰχμάλωτοι, μᾶλλον ἄνθρωποι προωρισμένοι γιὰ θάνατο. Τὶς βραδυνὲς ὧρες φύλακες μ ἐπικεφαλῆς Τουρκοκρήτα παρελάμβανον θύματα ποὺ ἐτυφεκίζοντο. Στὶς 5 τὸ ἀπόγευμα τῆς τελευταίας ἡμέρας τοῦ θλιβεροῦ Σεπτεμβρίου, ὁ Τουρκοκρὴς ἐκεῖνος μὲ διέταξε νὰ τὸν ἀκολουθήσω στὴν αὐλή. «Εἶσαι δάσκαλος;» μὲ ρωτᾶ. «Αὐτὴν τὴν τιμὴ εἶχα» τοῦ ἀπαντῶ. «Καὶ οἱ ἄλλοι ποὺ ἦσαν μαζί σου εἶναι φοιτητές;» «Ναί», τοῦ λέγω. «Γρήγορα μάζεψέ τους καὶ φέρε τους ἐδῶ». «Ἐλᾶτε μαζί μου ἔξω», λέγω στοὺς συντρόφους μου. «Φαίνεται ὅτι ἦρθε ἡ ὥρα μας. Ἐμπρὸς μὲ θάρρος». Ποιά ἦταν ἡ ἔκπληξή μας ὅταν ἀκούσαμε Λειψανοθήκη ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία (ἐξωτερικὴ ὄψη) Ἀρχὲς 19ου αἰ. Μουσεῖο Μπενάκη τὸν Τοῦρκο-Κρητικὸ νὰ λέει: «Δὲν θὰ σᾶς σκοτώσω, θὰ σᾶς σώσω. Ἀπόψε θὰ θανατωθοῦν ὅλοι ὅσοι εἶναι στὸ μπουντρούμι, γιατὶ ἔφεραν καὶ ἄλλους ποὺ δὲν ἔχουμε χῶρο νὰ τοὺς στοιβάξουμε. Θὰ σᾶς σώσω σήμερα, γιατὶ ἐλπίζω αὐτὸ νὰ μὲ βοηθήσει νὰ λησμονήσω μία τρομερὴ σκηνὴ ποὺ ἀντίκρυσαν τὰ μάτια μου, σκηνὴ στὴν ὁποία ἔλαβα μέρος». Καὶ συνέχισε «Παρακολούθησα τὸ χάλασμα τοῦ Δεσπότη σας. Ἤμουν μ ἐκείνους ποὺ τὸν τύφλωσαν, ποὺ τοῦ βγάζαν τὰ μάτια καὶ αἱμόφυρτο, τὸν ἔσυραν ἀπὸ τὰ γένεια καὶ τὰ μαλλιὰ στὰ σοκάκια τοῦ Τουρκομαχαλᾶ, τὸν ξυλοκοποῦσαν, τὸν ἔβριζαν καὶ τὸν πετσόκοβαν. Βαθειὰ ἐντύπωση μοῦ ἔκανε καὶ ἀξέχαστος παραμένει ἡ στάση του. Στὰ μαρτύρια ποὺ τὸν ὑπέβαλαν δὲν ἀπήντα μὲ φωνές, μὲ παρακλήσεις, μὲ κατάρες.

20 «Ἀπὸ καιροῦ σὲ καιρό, ὅταν μποροῦσε, ὕψωνε κάπως τὸ δεξί του χέρι καὶ εὐλογοῦσε τοὺς διῶκτες του. Κάποιος πατριώτης μου ἀναγνωρίζει τὴν χειρονομία τῆς εὐλογίας, μανιάζει, καὶ μὲ τὸ τρομερὸ μαχαίρι του κόβει καὶ τὰ δυὸ χέρια τοῦ Δεσπότη». Λειψανοθήκη ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία Ἀρχὲς 19ου αἰ. Μουσεῖο Μπενάκη»Τὸ πρόσωπό του τὸ κατάχλωμο, τὸ σκεπασμένο μὲ τὸ αἷμα τῶν ματιῶν του, τὸ πρόσωπό του εἶχε ἐστραμμένο πρὸς τὸν Οὐρανὸ καὶ διαρκῶς κάτι ψιθύριζε ποὺ δὲν ἠκούετο πέρα ἀπὸ τὴν περιοχή του. Ξέρεις ἐσύ, δάσκαλε, τί ἔλεγε;» «Ναὶ ξέρω» τοῦ ἀπήντησα. «Ἔλεγε: Πάτερ Ἅγιε, ἄφες αὐτοῖς, οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι». «Δὲν σὲ καταλαβαίνω, δάσκαλε, μὰ δὲν πειράζει. Ἀπὸ καιροῦ σὲ καιρό, ὅταν μποροῦσε, ὕψωνε κάπως τὸ δεξί του χέρι καὶ εὐλογοῦσε τοὺς διῶκτες του. Κάποιος πατριώτης μου ἀναγνωρίζει τὴν χειρονομία τῆς εὐλογίας, μανιάζει, μανιάζει καὶ μὲ τὸ τρομερὸ μαχαίρι τοῦ κόβει καὶ τὰ δυὸ χέρια τοῦ Δεσπότη. Ἐκεῖνος σωριάστηκε στὴ ματωμένη γῆ μὲ στεναγμὸ ποὺ φαινόταν ὅτι ἦταν μᾶλλον στεναγμὸς ἀνακουφίσεως παρὰ πόνου. Τόσο τὸν λυπήθηκα τότε ποὺ μὲ δυὸ σφαῖρες στὸ κεφάλι τὸν ἀποτελείωσα. Αὐτὴ εἶναι ἡ ἱστορία μου. Τώρα ποὺ σᾶς τὴν εἶπα ἐλπίζω πὼς θὰ πλούσια ἀπὸ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ ξέρουμε ὅτι ἀνήκει σ Ἐκεῖνον καὶ προεκτείνει τὴν ἁγιότητα Ἐκείνου. «Τὶ ἔτι χρείαν ἔχομεν μαρτύρων;» Δὲν θέλουμε νὰ μακρηγορήσουμε. Τὰ πράγματα μιλοῦν ἀπὸ μόνα τους. Ἂς ἐπιτραπεῖ ὅμως ὡς κατακλείδα στὴ μικρὴ αὐτὴ ἀναφορὰ νὰ μεταφέρουμε ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ ἕνα ποίημα ποὺ ἔχει γραφεῖ ἀκριβῶς γιὰ τὸν ἅγιο: Στὸν ἅγιο Χρυσόστομο Σμύρνης Ὅ,τι θεριά νθρωπόμορφα * δὲ βλέπαν καὶ δὲ νιώθαν, τό δαν τὰ δέντρα, τὰ πουλιὰ * ὁ ἥλιος καὶ τὸ χῶμα: τ ἅγιο κορμὶ ποὺ κείτουνταν * ἀκρωτηριασμένο, μὲ πύριν ὅμως τὴν ψυχὴ * καὶ μὲ ἀγάπης χρῶμα! Τὰ χείλη του ψιθύριζαν * βαμμένα μέσ στὸ αἷμα, - τὴν ὥρα ποὺ τοῦ ρολογιοῦ * οἱ δεῖκτες σταματοῦσαν κεῖνο ποὺ πῆρ ὁ ἄνεμος * μὲ δέος καὶ μὲ φόβο, γιὰ νὰ τὸ φέρει ὅπου γῆς * καὶ δάκρυα ξεσποῦσαν. Λειψανοθήκη ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία (ἐσωτερικὴ ὄψη) Ἀρχὲς 19ου αἰ. Μουσεῖο Μπενάκη ἡσυχάσω. Γι αὐτὸ σᾶς χάρισα τὴ ζωὴ». «Καὶ ποῦ τὸν ἔθαψαν;» ρώτησα μὲ ἀγωνία. «Κανεὶς δὲν ξέρει ποῦ ἔρριξαν τὸ κομματιασμένο του κορμί»». Αὐτὴ εἶναι ἡ μαρτυρία ἑνὸς αὐτόπτη μάρτυρα, ποὺ φανερώνει, ὅπως εἴπαμε, τὸ μέγεθος τῆς ἁγιότητας τοῦ μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου, ἀφοῦ στὴν πίστη μας τὴν ὀρθόδοξη ἐκεῖνο ποὺ ἀποτελεῖ ἀποδεικτικὸ μεγάλης ἁγιότητας εἶναι ἡ ἀγάπη ποὺ ἁπλώνεται καὶ πρὸς τὸν ἐχθρό. Καὶ τίποτε νὰ μὴν ξέραμε γιὰ τὸν ἅγιο Χρυσόστομο, καὶ μύρια ὅσα νὰ τοῦ ἔχουν καταλογιστεῖ, τὸ τέλος του εἶναι ἐκεῖνο ποὺ φανερώνει τὴν ἐσωτερική, τῆς καρδιᾶς του, ποιότητα. Κι ὁ ἅγιος Χρυσόστομος σὰν τὸν Χριστό, σὰν τὸν ἅγιο Στέφανο, σὰν τοὺς ἀποστόλους καὶ ὅλους τοὺς ἅγιους μάρτυρες εὐλογεῖ τοὺς διῶκτες του καὶ προσεύχεται γι αὐτούς. Μόνον ὅποιος διακατέχεται «Πατέρα, τὴ συχώρηση * δῶσ τους, μὴ τοὺς γδικιέσαι, Γιατὶ δὲν ξέρουνε κι αὐτοὶ * σὰν τότε οἱ ἐχθροί Σου», λέγαν τὰ χείλη τ ἅγια * τοῦ Χρυσοστόμου Σμύρνης, λίγο πρὶν φύγει του ἡ ψυχὴ * σῶμα ψυχὴ χωρίσουν! Ἐσείστηκαν οἱ οὐρανοὶ * ἀπ τὴ βαθειὰ ἀγάπη κι εὐθὺς ἐφάνη ὁ Χριστὸς * πού σκυψε κεῖ σιμά του. «Δοῦλε καλὲ καὶ ἀγαθέ, * μὴν τὸν φοβᾶσαι διόλου ὅποιον σοῦ παίρνει τὴ ζωὴ * μικρὸ τ ἀνάστημά του»! Κι ἔφυγε ὁ Χρυσόστομος * ὁ τῆς θυσίας ἅγιος Μὰ ἄφησε τὸ σῶμα του * τὴ γῆ μας νὰ λιπαίνει. Ἀπὸ ψηλὰ τώρα θωρεῖ * κι ἀπὸ τὴν προτομή του θυμίζοντας τὸ χρέος μας * - φωνὴ ποὺ δὲν σωπαίνει! 39