Προσοχή. Ηπροσοχήείναιµία κεντρική λειτουργία του γνωστικού συστήµατος.

Transcript

1 Προσοχή Ηπροσοχήείναιµία κεντρική λειτουργία του γνωστικού συστήµατος. Ηπροσοχήεµπλέκεται στην επιλογή των στοιχείων του περιβάλλοντος που επιθυµούµε να επεξεργαστούµε, και παράλληλα στην αγνόηση στοιχείων που δεν επιθυµούµε ναεπεξεργαστούµε. Ηύπαρξηαυτούτουµηχανισµού υποδηλώνει ότι το γνωστικό µας σύστηµα έχει περιορισµένη δυνατότητα επεξεργασίας δεδοµένων του περιβάλλοντος.

2 Κρισιµότητα προσοχής Είναι διαπιστωµένο γεγονός ότι η έλλειψη προσοχής σε κάποια έργα, µπορεί να αποβεί καταστροφική. Ειδικά στην αεροπλοία πολλά δυστυχήµατα έχουν αποδοθεί στην έλλειψη προσοχής (1987, NorthWestern, 2005, Ήλιος). Ιδιαίτερη σηµασία έχει το γεγονός ότι οι πιλότοι στις συγκεκριµένες πτήσεις ήταν έµπειροι και φαίνεται να αγνόησαν οπτικές και ακουστικές προειδοποιήσεις για τα χειριστικά σφάλµατα που πραγµατοποίησαν. Μία εξήγηση που έχει δοθεί αναφέρεται στην µειωµένη προσοχή των πιλότων λόγω του «µηχανιστικού» τρόπου ελέγχου που πραγµατοποιούσαν, δίχως να επικεντρώνουν την προσοχή τους στο έργο που εκτελούσαν.

3 Οι πρώτες έρευνες Οι πρώτοι ψυχολόγοι που διερωτήθηκαν για τη λειτουργία της προσοχής ήταν ο W. James και ο H.v.Helmholtz. Καιοιδύοπαρατήρησαντον«επιλεκτικό» χαρακτήρα της προσοχής. Ο Helmholtz πραγµατοποίησε και την πρώτη εµπειρική έρευνα στην προσοχή. Χρησιµοποίησε ένα πίνακα µε γράµµατα, τµήµατα του οποίου φωτιζόταν στιγµιαία. Ο παρατηρητής παρότι κοιτούσε στο κέντρο του πίνακα, µπορούσε να «στρέψει» την προσοχή του στα φωτισµένα σηµεία και να συγκρατεί τα γράµµατα στη µνήµη του, ενώ δεν µπορούσε να κάνει το ίδιο, γιατατµήµατα του πίνακα όπου δεν εστιαζόταν η προσοχή.

4 Φαινόµενο «κοκτέηλ πάρτυ» Ο πρώτος ψυχολόγος που ασχολήθηκε µε την προσοχή στη σύγχρονη εποχή ήταν ο E. C. Cherry (1953). Το ενδιαφέρον του κέντρισε η παρατήρηση ενός φαινοµένου που είναι γνωστό ως «φαινόµενο του κοκτέηλ πάρτυ» (coctail party phenomenenon). Ο Cherry παρατήρησε ότι όταν βρισκόµαστε σε ένα χώρο µε θόρυβο, µπορούµε µε επιτυχίανα«φιλτράρουµε» το θόρυβο και να εστιάσουµε τηνπροσοχήµας στο συνοµιλητή µας. Συνήθως δεν είµαστε σε θέση να αντιληφθούµε τις συζητήσεις που γίνονται δίπλα µας. Αυτό δείχνει ότι η προσοχή µας είναι «επιλεκτική» (selective attention).

5 Φαινόµενο «κοκτέηλ πάρτυ» Ένα δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο της κατάστασης που περιγράψαµε είναι ότι αν ξαφνικά ακούσουµε τοόνοµά µας από κάπου, θα το αντιληφθούµε και θα στρέψουµε την προσοχή µας εκεί. ηµιουργούνται δύο ερωτήµατα: Α. Πώς µπορούµε να αγνοούµε κάποια ηχητικά ερεθίσµατα και να προσέχουµε κάποιαάλλα; Β. Πώς µπορούµε να«ξεχωρίσουµε» στο αγνοηµένο ηχητικό σήµα κάποια πληροφορία που µας ενδιαφέρει, π.χ. το όνοµά µας;

6 Η «µοιρασµένη προσοχή» Το κυριότερο πειραµατικό παράδειγµα που χρησιµοποιήθηκε στη µελέτη της προσοχής περιλαµβάνει έργα «µοιρασµένης προσοχής» (divided attention). Σε ένα πείραµα τέτοιου τύπου το υποκείµενοπρέπεινα προσέξει ένα είδος ερεθισµάτων έναντι άλλων ερεθισµάτων που παρεµβάλλονται. Παράδειγµα να η κρατάτε ψυχολογία όσο είναι το µια δυνατόν επιστήµη καλύτερες που και ασχολείται λεπτοµερέστερες µε σηµειώσεις την στην ανθρώπινη παράδοση συµπεριφορά

7 Η διχωτική ακοή Στα πλαίσια της µελέτης της προσοχής για ακουστικά ερεθίσµατα χρησιµοποιείται το παράδειγµα της διχωτικής ακοής (dichotic listening). Το υποκείµενο ακούει δύο διαφορετικά ηχητικά σήµατα από δύο ακουστικά. Σκοπός των πειραµάτων είναι να προσέχει το σήµα που ακούγεται από το δεξί ή το αριστερό ακουστικό. Το κύριο εύρηµα αυτώντωνπειραµάτων είναι ότι το υποκείµενο δεν είναι σε θέση να µας πληροφορήσει για το περιεχόµενο του ηχητικού σήµατος που ακούγεται από το «αγνοηµένο» ακουστικό. Αυτό δείχνει ότι πληροφορίες στις οποίες δεν εστιάζουµε την προσοχή µας, δεν επεξεργάζονται σε µεγάλο βαθµό, αν και καταγράφονται αισθητηριακά.

8 Η διχωτική ακοή Συµπληρωµατικά αποτελέσµατα: 1. Όταν τα δύο σήµατα έχουν παρόµοια αντιληπτικά χαρακτηριστικά, το υποκείµενο δυσκολεύεται να παρακολουθήσει το ένα από αυτά. 2. Τα υποκείµενα είναι σε θέση να παρατηρήσουν αλλαγές στο «αγνοηµένο» σήµα που σχετίζονται µε αντιληπτικά χαρακτηριστικά (π.χ. αλλαγή φωνής οµιλητή). 3. Τα υποκείµενα δεν αντιλαµβάνονται σηµασιολογικού τύπου αλλαγές στο «αγνοηµένο» σήµα (π.χ. αλλαγή γλώσσας).

9 Η διχωτική ακοή Συµπληρωµατικά αποτελέσµατα: 1. Όταν τα δύο σήµατα έχουν παρόµοια αντιληπτικά χαρακτηριστικά, το υποκείµενο δυσκολεύεται να παρακολουθήσει το ένα από αυτά. 2. Τα υποκείµενα είναι σε θέση να παρατηρήσουν αλλαγές στο «αγνοηµένο» σήµα που σχετίζονται µε αντιληπτικά χαρακτηριστικά (π.χ. αλλαγή φωνής οµιλητή). 3. Τα υποκείµενα δεν αντιλαµβάνονται σηµασιολογικού τύπου αλλαγές στο «αγνοηµένο» σήµα (π.χ. αλλαγή γλώσσας). 4. Πληροφορίες σηµαντικές για τα υποκείµενα (π.χ. το όνοµά τους) στο αγνοηµένο σήµα, µπορούσαν να παρακολουθηθούν.

10 Μοντέλα προσοχής Υπάρχουν τρεις βασικές κατηγορίες µοντέλων προσοχής: Α. Μοντέλα περιορισµένης εισόδου Β. Μοντέλα παράλληλης επεξεργασίας Γ. Νευροψυχολογικά µοντέλα Εδώ θα ασχοληθούµε µε τις δύο πρώτες κατηγορίες.

11 Κοινά σηµεία και διαφορές Ηβασικήοµοιότητα των µοντέλων της προσοχής έγκειται στην αναγνώριση της περιορισµένης δυνατότητας επεξεργασίας του γνωστικού µας συστήµατος. Η βασική διαφορά ανάµεσα στα µοντέλα περιορισµένης εισόδου και σε αυτά της παράλληλης επεξεργασίας αφορά στον τρόπο επεξεργασίας. Στα µοντέλα περιορισµένης εισόδου ο µηχανισµός λειτουργεί γραµµικά. Για να προσέξουµε ένα νέο ερέθισµα πρέπεινααγνοήσουµε αυτόπου επεξεργαζόµαστε. Στα µοντέλα παράλληλης επεξεργασίας ο µηχανισµός της προσοχής λειτουργεί παράλληλα. Έτσι µπορούµε να προσέξουµε δύο ερεθίσµατα ταυτόχρονα.

12 Μοντέλα περιορισµένης εισόδου Τα µοντέλα περιορισµένης εισόδου (bottleneck theories) υποθέτουν ότι η επεξεργασία δύο διαφορετικών σηµάτων (ερεθισµάτων) ακολουθεί µία γραµµική πορεία που περιλαµβάνει: αισθητηριακή καταγραφή/επεξεργασία, σηµασιολογική επεξεργασία, και αντίδραση του οργανισµού. Σε κάποιο σηµείο της διεργασίας µόνοτοένααπόταδύο σήµατα «περνάει» για περαιτέρω επεξεργασία. Ανάλογα µε τοσηµείο που γίνεται αυτό το «φιλτράρισµα» των πληροφοριών, τα µοντέλα περιορισµένης εισόδου διακρίνονται σε: Μοντέλα πρώιµης επιλεκτικότητας και Μοντέλα όψιµης επιλεκτικότητας.

13 Μοντέλα πρώιµης επιλεκτικότητας Τα δύο κυριότερα µοντέλα πρώιµης επιλεκτικότητας (early selection models) είναι: Α. Η θεωρία «φίλτρου» του Broadbent B. Το µοντέλο προσοχής της Treisman

14 Θεωρία «φίλτρου» Ο Broadbent (1958) πρότεινε το πρώτο µοντέλο προσοχής βασισµένος στα δεδοµένα από τα πειράµατα διχωτικής ακοής του Cherry. Σύµφωνα µε τη θεωρία, η προσοχή επιλέγει το σήµα το οποίο θα επεξεργαστεί, βάσει αντιληπτικών χαρακτηριστικών. Από τη στιγµή της επιλογής, το επιλεγµένο σήµα θα επεξεργαστεί σηµασιολογικά, ενώ το αγνοηµένο σήµα δε θα υποστεί σηµασιολογική επεξεργασία.

15 Θεωρία «φίλτρου» Το µοντέλο «φίλτρου» σχηµατικά. Αισθητηριακή καταγραφή Επιλεκτικό Φίλτρο Σηµασιολογική επεξεργασία Ερεθίσµατα

16 Κριτική Το µοντέλο του φίλτρου φαίνεται να ερµηνεύει επιτυχώς τα βασικά πειραµατικά ευρήµατα του Cherry: Α. δυσκολία προσοχής για αντιληπτικά παρόµοια σήµατα Γιατί; Β. µη γνώση του σηµασιολογικού περιεχοµένου του αγνοηµένου σήµατος Γιατί; Ωστόσο Φαίνεται ότι µπορούµε να αναγνωρίζουµε «κάποιο» σηµασιολογικό περιεχόµενο του αγνοηµένου σήµατος.

17 Κριτική Gray & Wedderburn, Πείραµα διχωτικής ακοής. Αριστερό αυτί: 3, θεία, 7 εξί αυτί: η, 5, Μαρία Οδηγίες: προσέξτε τι ακούγεται από το αριστερό/δεξί αυτί και αναφέρατε τι ακούτε από το αριστερό/δεξί αυτί. Αποτέλεσµα: 3, 5, 7 και «η θείαμαρία». Συµπέρασµα: σηµασιολογική επεξεργασία ΠΡΙΝ το φίλτρο.

18 Treisman Η Treisman πρότεινε ένα µοντέλο προσοχής, που µοιάζει µε αυτότουbroadbent, αλλά διαφέρει στο βαθµό επεξεργασίας του αγνοηµένου σήµατος. Ερεθίσµατα Αποδυνάµωση Κύρια επεξεργασία Αντίδραση Το µοντέλο αυτό εξηγεί φαινόµενα µερικής σηµασιολογικής επεξεργασίας πριν το φίλτρο, καθώς το αγνοηµένο σήµα δε χάνεται εντελώς.

19 Κριτική Von Wright et al, η φάση: Σοκ συνοδεύει µία λέξη «στόχο» από λίστα 2 η φάση: διχωτική ακοή, παρουσία λέξης-στόχου στο αγνοηµένο σήµα Αποτέλεσµα: ηλεκτρικό δυναµικό υποκειµένων αυξάνει όταν ακούγεται η λέξη-στόχος. Επιπλέον τα υποκείµενα αναφέρουν ότι δε θυµούνται τη λέξη-στόχο στο αγνοηµένο σήµα. Συµπέρασµα: επεξεργασία σε µεγάλο βαθµό του αγνοηµένου σήµατος (ίσως στη ΒΜ), και η επεξεργασία αυτή δεν είναι συνειδητή.

20 Μοντέλα όψιµης επιλεκτικότητας Deutch & Deutch, 1963, Norman, 1968 Οι θεωρίες αυτές προτείνουν ότι το φίλτρο είναι τοποθετηµένο µετά τη ΒΜ. Συνεπώς, υπάρχει αρκετή επεξεργασία των αγνοηµένων σηµάτων. Το επίπεδο ανάλυσης του αγνοηµένου σήµατος εξαρτάται από τη σηµασία του σε ατοµικό επίπεδο. Συµβατό µε ταπειράµατα που δείχνουν σηµαντική επεξεργασία του αγνοηµένου σήµατος. Ασύµβατο µε την ταυτόχρονη εκτέλεση διαφορετικών έργων.

21 Μοντέλα παράλληλης επεξεργασίας Προσοµοίωση του γνωστικού συστήµατος µε τονη/υ. Η προσοχή µας µπορεί να µοιραστεί ανάµεσα σε περισσότερα από ένα έργα. Η διαίρεση της προσοχής σε δύο ή περισσότερα έργα µειώνει την ταχύτητα επεξεργασίας.

22 Μοντέλα παράλληλης επεξεργασίας Η ικανότητα ταυτόχρονης επεξεργασίας διαφορετικών σηµάτων εξαρτάται από: Α. Οµοιότητα σηµάτων/διεργασιών Β. Εξάσκηση

23 Οµοιότητα διεργασιών Allport, 1972 Υποκείµενα µαθαίνουν µία λίστα λέξεων, καθώς διαβάζουν ένα κείµενο. Οι λέξεις της λίστας µπορεί: Α. να παρουσιάζονται οπτικά ή ηχητικά Β. να έχουν σηµασιολογική συνάφεια ή όχι µε τοκείµενο που διαβάζουν τα υποκείµενα. Αποτέλεσµα: 1. Στη συνθήκη οπτικής παρουσίασης, τα υποκείµενα µαθαίνουν εξίσου καλά συναφείς και µη συναφείς σηµασιολογικά λίστες λέξεων. 2. Στη συνθήκη ηχητικής παρουσίασης µαθαίνουν µόνο µη συναφείςσηµασιολογικά λίστες λέξεων.

24 Εξάσκηση Spelke, 1972 Οβαθµόςεξάσκησηςσεταυτόχρονηεκτέλεσηδύοέργων σχετίζεται θετικά µε την ευκολία εκτέλεσης των έργων, ακόµη καιανάµεσα σε έργα «όµοιου» περιεχοµένου.

25 Περιορισµένο δυναµικό Οι θεωρίες αυτές αναγνωρίζουν την πεπερασµένη ικανότητα της προσοχής για ταυτόχρονη επεξεργασία πολλών έργων. Ωστόσο, ο βαθµός βελτίωσης των υποκειµένων σε ταυτόχρονα έργα µε τηνεξάσκηση, ίσως δείχνει ότι δεν υπάρχει κάποιο «όριο» στα έργα που µπορούµε να εκτελέσουµε ταυτόχρονα.