Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Πληροφόρηση και ρατσισμός Μπάμπης Ανθόπουλος

Transcript

1 ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ [1] του Μπάμπη Ανθόπουλου 1. Εισαγωγή Ο ρατσιστικός λόγος στα διάφορα επίπεδά του, το θεσμικό επίπεδο (ο «επίσημος λόγος» του κράτους που αποτυπώνεται στα νομοθετικά κείμενα και στις διοικητικές πράξεις και μπορεί να περιέχει γλωσσικές εκφράσεις ή παραστάσεις της ρατσιστικής προκατάληψης), το πολιτικό επίπεδο (ο «πολιτικός λόγος» των εκπροσώπων του πολιτικού κόσμου και των πολιτικών κομμάτων), το εκπαιδευτικό επίπεδο (ο λόγος των σχολικών βιβλίων και των εκπαιδευτικών), το ακαδημαϊκό επίπεδο (ο λόγος των μελών της επιστημονικής κοινότητας και των διανοουμένων), το πληροφοριακό επίπεδο (ο λόγος των μέσων πληροφόρησης), το διαπροσωπικό επίπεδο (ο λόγος της καθημερινότητας), αποτελεί μια από τις μορφές «ρατσιστικής διάκρισης», εδώ υπό την ευρεία έννοια του όρου, που περιλαμβάνει και τις ρατσιστικές προκαταλήψεις, γνώμες ή στάσεις. Σε μια κλίμακα των ρατσιστικών εκδηλώσεων με κριτήριο το βαθμό επικινδυνότητάς τους για την κοινωνική συμβίωση, ο ρατσιστικός λόγος, θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί, σε σχέση με τις άλλες εμπειρικές εκδηλώσεις του ρατσιστικού φαινομένου, (που περιλαμβάνουν την αποφυγή συγχρωτισμού --de facto διαχωρισμό--, τη ρατσιστική διάκριση υπό τη στενή έννοια του όρου --διάκριση ως προς την απόλαυση ή άσκηση υπό όρους ισότητας των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου--, τη φυσική βία και τέλος την εξόντωση), ως η σχετικά λιγότερο επικίνδυνη συμπεριφορά, τουλάχιστον από την άποψη των άμεσων πρακτικών της συνεπειών. Ωστόσο, η ανάπτυξη ρατσιστικών προκαταλήψεων στο κοινωνικό σώμα δια μέσου των διαφόρων μορφών λόγου και επικοινωνίας, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανοχή ή και την κοινωνική αποδοχή των άλλων μορφών ρατσιστικής συμπεριφοράς ή τουλάχιστον για τη συλλογική αδιαφορία ή σιωπή απέναντί τους (π.χ. στη σημερινή συγκυρία, απέναντι σε μια θεσμική πολιτική διακρίσεων σε βάρος των ξένων μεταναστών) και στη χειρότερη περίπτωση, μπορεί να αποτελέσει μια από τις κύριες αιτίες επιθετικών και διακριτικών συμπεριφορών απέναντι στις διάφορες μειονότητες (ή τους γείτονες) εναντίον των οποίων στρέφονται οι προκαταλήψεις αυτές (έναν τέτοιο ρόλο έπαιξαν τα μέσα πληροφόρησης στη Βοσνία και τη Σερβία πριν από τον πόλεμο και καθ' όλη τη διάρκειά του). Εξ άλλου, σε αρκετές περιπτώσεις, ιδίως στο επίπεδο του λόγου των μέσων πληροφόρησης ή των καθημερινών συζητήσεων, ο ρατσιστικός λόγος προσβάλλει άμεσα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την τιμή συγκεκριμένων προσώπων (ή και των ομάδων στις οποίες αυτά ανήκουν), δημιουργώντας τους οδυνηρές συναισθηματικές καταστάσεις. Μια δημοκρατική κοινωνία δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη μπροστά στο φαινόμενο του ρατσιστικού λόγου, αλλά πρέπει να είναι πάντοτε σε επιφυλακή, είτε με άτυπα (μη-νομικά) μέσα, π.χ. με την ηθική, κοινωνική και πολιτική αποδοκιμασία, είτε στις πιο σοβαρές περιπτώσεις και με νομικά μέσα -- εφ' όσον όμως δεν δημιουργούνται άλλες δυσάρεστες παρενέργειες -- να το αντιμετωπίσει. Αντικείμενο του άρθρου αυτού είναι: (α) η ανάλυση του φαινομένου της νομιμοποίησης και αναπαραγωγής του ρατσισμού --ιδίως έναντι των ξένων μεταναστών-- στο επίπεδο του λόγου των μέσων πληροφόρησης και (β) η διερεύνηση των νομικών μέσων αντιμετώπισής του. Το ενδιαφέρον της έρευνας επικεντρώνεται στο «ενημερωτικό» περιεχόμενο των μέσων πληροφόρησης, δηλαδή κυρίως στην ειδησεογραφία και το σχολιασμό των γεγονότων. Ένα από τα σχετικώς ασφαλή πορίσματα των ερευνών για το ρατσισμό στα μέσα πληροφόρησης εντοπίζεται ακριβώς στο σημείο αυτό, ότι δηλαδή κεντρικό ρόλο στη διαδικασία νομιμοποίησης και αναπαραγωγής του ρατσισμού από τα μέσα πληροφόρησης παίζουν τα «ενημερωτικά» προϊόντα των μέσων πληροφόρησης, στα οποία πάντως πρέπει να συμπεριλάβουμε και ορισμένα «μικτά» δημοσιογραφικά είδη που συνδυάζουν την πληροφόρηση (ενημέρωση) με την ψυχαγωγία. Τούτο δεν σημαίνει ότι στην ανάπτυξη ρατσιστικών προκαταλήψεων στην κοινή γνώμη δεν συνεισφέρει και το Σελίδα 1 / 15

2 δραματοποιημένο ψυχαγωγικό περιεχόμενο των μέσων πληροφόρησης, μάλλον όμως σε μικρότερο βαθμό, αν κρίνει κανείς τουλάχιστον από τα συμπεράσματα των σχετικών ερευνών. Η βασική θέση που υποστηρίζεται είναι ότι, στη σημερινή συγκυρία, η νομιμοποίηση και η αναπαραγωγή του ρατσισμού από τα μέσα πληροφόρησης, πραγματοποιείται περισσότερο με τη χρήση ενός συγκεκαλυμμένου ή λανθάνοντος παρά ενός ανοικτού ή κραυγαλέου ρατσιστικού λόγου, που δεν είναι εύκολο να αντιμετωπισθεί σε νομικό επίπεδο, τουλάχιστον με τα μέσα του ποινικού δικαίου. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται με την εμφάνιση νέων μορφών ρατσισμού σε πολιτισμικές ή εθνικο-κοινωνικο-οικονομικές βάσεις, που έχουν σε μεγάλο βαθμό υποκαταστήσει το σύστημα των βιολογικο-φυλετικών δικαιολογήσεων του ρατσισμού. Για να καταδειχθεί ο παραπάνω συσχετισμός, είναι συνεπώς απαραίτητο, με τη βοήθεια της πλούσιας βιβλιογραφίας που έχει προκαλέσει το θέμα αυτό, να προσδιορίσουμε πριν από όλα τις νέες αυτές μορφές ρατσισμού, επισημαίνοντας ταυτόχρονα τις συγκεκριμένες διαστάσεις τους στην ελληνική πραγματικότητα. 2. Οι ιδεολογικές μεταμορφώσεις του ρατσισμού Ο σύγχρονος ευρωπαϊκός ρατσισμός είναι ένα φαινόμενο ορατό ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '80, γεγονός που πιστοποιείται με ένα πλήθος συγκριτικών στοιχείων στην περίφημη έκθεση Ευρυγένη προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (1985). Το φαινόμενο αυτό γνώρισε μεγάλη έξαρση τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '90, με μια σειρά βίαιων ρατσιστικών επεισοδίων στις περισσότερες χώρες της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης και εξακολουθεί έως σήμερα να αποτελεί μια σημαντική συνιστώσα της ευρωπαϊκής κοινωνικής (ή και πολιτικής) πραγματικότητας. Στο ιδεολογικό επίπεδο, ο σύγχρονος ευρωπαϊκός ρατσισμός δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αναβίωση του «κλασικού» βιολογικού ρατσισμού του 19ου αιώνα, που γεννήθηκε ταυτόχρονα με την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό σε μια στενή λειτουργική σύνδεση με τις επεκτατικές πολιτικές των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και βρήκε την πιο αποκρουστική του έκφραση στον εθνικοσοσιαλιστικό ρατσισμό. Ο «κλασικός» βιολογικός (ή ψευδο-επιστημονικός) ρατσισμός βασιζόταν σε τρεις αρχές: πρώτον, ότι το ανθρώπινο είδος αποτελείται από σαφώς διαχωρισμένες ομάδες με διαφορετικά βιολογικά χαρακτηριστικά, τις φυλές, δεύτερον, ότι οι φυλές αυτές μπορούν να ιεραρχηθούν σύμφωνα με μια αξιολογική κλίμακα σε ανώτερες και κατώτερες και τρίτον, ότι η λευκή φυλή, ιδίως στην πιο «καθαρή» μορφή της, που εκφράζεται από τους βόρειους λαούς, είναι ex origine ανώτερη από όλες τις άλλες και έχει το δικαίωμα εξουσίασης (που μπορεί να φθάσει έως και την εξόντωση) των κατώτερων φυλών. Στη σημερινή συγκυρία, το σύστημα των βιολογικών δικαιολογήσεων του ρατσισμού, για μια σειρά από λόγους, δεν μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά ως μηχανισμός ιδεολογικής υποστήριξης των ρατσιστικών στάσεων και συμπεριφορών. Για επιστημονικούς λόγους: αφού στη σύγχρονη βιολογία δεν απορρίπτεται κατηγορηματικά μόνο η υπόθεση της ιεράρχησης των φυλών αλλά αμφισβητείται έντονα και η θεωρία της πολλαπλότητας των φυλών. Για πολιτικο-συνταγματικούς λόγους: γιατί υπάρχει σήμερα σε ευρύτατα κοινωνικά στρώματα μια γενική υποστήριξη, έστω σε αφηρημένο επίπεδο, των θεμελιωδών συνταγματικών αρχών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ισότητας. Αλλά κυρίως για ιστορικούς λόγους: γιατί αυτή η μορφή ρατσισμού συνδέθηκε άπαξ δια παντός με το ρατσισμό του εθνικοσοσιαλιστικού κράτους. Ο σύγχρονος ευρωπαϊκός ρατσισμός βασίζεται όλο και περισσότερο σε άλλα επιχειρήματα, που δεν έχουν ως κύριο σημείο αναφοράς τη φυλετική κατωτερότητα. Ο ρατσισμός αυτός στρέφεται κυρίως --αν και όχι μόνο-- εναντίον των ξένων μεταναστών, οι μετακινήσεις των οποίων στον ευρωπαϊκό χώρο παρουσιάζουν μια διαφορετική φυσιογνωμία από εκείνη των πρώτων δεκαετιών μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Σελίδα 2 / 15

3 Δεν πρόκειται πια για «μετανάστευση της ζήτησης», όπως εκείνη από τις ευρωπαϊκές μεσογειακές χώρες προς τη Γερμανία και τη Γαλλία ή από τις χώρες της Κοινοπολιτείας προς τη Μεγάλη Βρετανία, που είχε την κύρια αιτία της στις ανάγκες της αγοράς εργασίας των χωρών υποδοχής κατά τη μακρά περίοδο της μεταπολεμικής οικονομικής τους ανάπτυξης και ενθαρρύνθηκε άλλωστε όχι μόνο από τις επιχειρήσεις αλλά και από τις κυβερνήσεις των χωρών αυτών. Αλλά για μια «μετανάστευση της προσφοράς», ανεξάρτητη σε μεγάλο βαθμό από το ρυθμό των οικονομικών κύκλων, τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και τη μεταναστευτική πολιτική των χωρών υποδοχής, που θα παραμείνει ένα σταθερό φαινόμενο και προορισμένο να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια, δομικό στοιχείο ενός κόσμου ολοένα πιο διαιρεμένου σε δραματική μορφή μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών. Με τη διαφορά, σε σχέση με τη μεταπολεμική περίοδο, ότι χώρες όπως η Ιταλία, η Φιλανδία, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, που υπήρξαν στο παρελθόν χώρες αποδημίας, έχουν πλέον μεταβληθεί σε χώρες προορισμού μετανάστευσης. Σύμφωνα με μια ευρέως διαδεδομένη άποψη στην επιστημονική κοινότητα, η κυριαρχούσα μορφή του νέου ευρωπαϊκού ρατσισμού είναι ο «πολιτισμικός» ρατσισμός, που βασίζεται στη διεκδίκηση της ανωτερότητας-διαφορετικότητας του συστήματος των αξιών, του πολιτισμού, του τρόπου ζωής μιας εθνικής ομάδας απέναντι στις αξίες, τον πολιτισμό, τον τρόπο ζωής άλλων ομάδων. Ένας κρίσιμος παράγων για την εμφάνιση του «πολιτισμικού» ρατσισμού υπήρξε η παρουσία σε ορισμένες χώρες, ιδίως στη Γαλλία, τη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία, ξένων μεταναστών προερχομένων από περιοχές γεωγραφικά και κυρίως πολιτισμικά μακρινές: π.χ. στην περίπτωση της Γαλλίας από τις χώρες του Μαγκρέμπ, στην περίπτωση της Γερμανίας από την Τουρκία, στην περίπτωση της Μεγάλης Βρετανίας από τις χώρες της Νέας Κοινοπολιτείας. Ο «πολιτισμικός» ρατσισμός θεμελιώνεται βασικά σε δύο θέσεις: πρώτον, στην υπόθεση του ασυμβίβαστου των πολιτισμικών διαφορών, που καθιστά αντικειμενικώς αδύνατη τόσο την πολιτιστική ενσωμάτωση (ή αφομοίωση) των ξένων μεταναστών όσο και την προοπτική μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, και δεύτερον, στην επίκληση ενός υποτιθέμενου «φυσικού» (ή και συνταγματικού) δικαιώματος κάθε εθνικής ομάδας στη διατήρηση της ταυτότητάς της, στο όνομα του οποίου δικαιολογείται κάθε είδους μεροληπτική μεταχείριση σε βάρος των ξένων μεταναστών, που αποτρέπει την ανάμειξή τους, ως πολιτών pleno jure, με τους αυτόχθονες. Υπάρχει μεγάλη συνάρτηση μεταξύ εθνικισμού και «πολιτισμικού» ρατσισμού. Η υποτίμηση των αξιών, του πολιτισμού και του τρόπου ζωής των άλλων εθνικών ομάδων είναι παράγωγο της έμφασης που δίνει μια εθνική πλειονότητα στη δική της πολιτισμική ταυτότητα, την οποία θεωρεί a priori ως ανώτερη. Από την άποψη αυτή δεν είναι εύκολη η διάκριση μεταξύ εθνοκεντρισμού και «πολιτισμικού» ρατσισμού και είναι χαρακτηριστικό ότι αρκετοί συγγραφείς χρησιμοποιούν τις δύο αυτές έννοιες αδιακρίτως. Ωστόσο, ο «πολιτισμικός» ρατσισμός είναι κάτι περισσότερο από τον εθνοκεντρισμό, γιατί περιέχει ως συστατικό του στοιχείο μια επιταγή αποκλεισμού και περιθωριοποίησης εκείνων που δεν ανήκουν στην κυρίαρχη εθνο-πολιτισμική ομάδα. Η θεωρία του «πολιτισμικού» ρατσισμού αναφέρεται σε μία δυνατή (αλλά και πραγματική) μορφή του σύγχρονου ευρωπαϊκού ρατσισμού, εκείνη που εκδηλώνεται κατά κύριο λόγο σε «κοινωνίες χωρίς ομοιογένεια» (ανθρωπολογική, εθνική, θρησκευτική, πολιτισμική), που χαρακτηρίζονται από την παρουσία στο εσωτερικό τους «μεταναστευτικών κοινοτήτων» που αποτελούν ταυτόχρονα και «πολιτισμικές μειονότητες». Αυτές οι «πολιτισμικές μειονότητες» (π.χ. οι Βόρειο-Αφρικανοί Μουσουλμάνοι στη Γαλλία, οι Τούρκοι στη Γερμανία, οι Νοτιο-Ασιάτες Μουσουλμάνοι ή οι Αφρο-Καραϊβικανοί στη Μεγάλη Βρετανία) διεκδικώντας -- μεταξύ άλλων -- και το δικαίωμα στη διατήρηση των πολιτισμικών τους ταυτοτήτων, έρχονται σε αντιπαράθεση ή και σε σύγκρουση με τις αξίες και τον τρόπο ζωής της κυρίαρχης εθνο-πολιτισμικά ομάδας στη χώρα που έχουν εγκατασταθεί. Αξίζει να αναφερθούν δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων πολιτισμικών αντιπαραθέσεων, που διεύρυναν και όξυναν την πόλωση μεταξύ κυρίαρχων και μειονοτικών πολιτισμικών ομάδων, με επίκεντρο το αίτημα αυτών των τελευταίων να τους αναγνωρισθεί η πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα όχι μόνο στην Σελίδα 3 / 15

4 προσωπική και κοινωνική τους ζωή αλλά και στη δημόσια σφαίρα. Η υπόθεση Rushdie στη Μεγάλη Βρετανία, που βρήκε αντιμέτωπες τις Μουσουλμανικές κοινότητες στη Βρετανία με το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, λόγω της μαζικής κινητοποίησής τους για την απόσυρση του βιβλίου του Rushdie «Σατανικοί Στίχοι», το οποίο θεωρήθηκε από αυτές ως βλάσφημο για το Ισλάμ, αλλά και της άρνησής τους να διαφοροποιηθούν σε πολιτικό επίπεδο από τη στάση του θεοκρατικού καθεστώτος του Ιράν που «καταδίκασε» σε θάνατο το συγγραφέα των «Σατανικών Στίχων». Και η υπόθεση του chador των μουσουλμάνων μαθητριών στη Γαλλία, που αναζωπύρωσε το φόβο του Ισλάμ στη γαλλική κοινωνία, με αφορμή την επιμονή ορισμένων μουσουλμάνων (Γαλλίδων πάντως) μαθητριών Λυκείου να τους επιτραπεί να φορούν στο σχολείο την παραδοσιακή ισλαμική μαντήλα. Η υπόθεση προς στιγμήν φαινόταν ικανή να εξελιχθεί σε μια ανοικτή πολιτισμική σύγκρουση, την οποία εκτόνωσε ως ένα βαθμό η μετριοπαθής στάση του (τότε) Υπουργού Παιδείας Lionel Jospin, ο οποίος άφησε την ελευθερία επιλογής σε κάθε σχολείο να κρίνει κατά περίπτωση, αν συντρέχει λόγος απαγόρευσης μιας τέτοιας έκφρασης των θρησκευτικών πεποιθήσεων εντός των σχολικών αιθουσών. Ο «πολιτισμικός» ρατσισμός είναι μία μόνο από τις σύγχρονες μορφές του ευρωπαϊκού ρατσισμού, αυτή που έχει συγκεντρώσει πάντως το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των μελετητών, ίσως γιατί συναρτάται άμεσα με το πρόβλημα της πολυπολιτισμικότητας, που έχει αναδειχθεί σε αντικείμενο μιας ευρείας διεθνούς και ευρωπαϊκής συζήτησης. Δεν αποτελεί όμως ακόμη ή τουλάχιστον όχι ακόμη, μέχρις ότου --και στο μέτρο που-- επαληθευθεί η απαισιόδοξη πρόγνωση του Samuel Huntington για την επερχόμενη και αναπόφευκτη «σύγκρουση μεταξύ πολιτισμών» (που προφανώς δεν δίνει καμιά ευκαιρία στην υπόθεση της πολυπολιτισμικότητας...), την κυρίαρχη μορφή του ευρωπαϊκού ρατσισμού. Μια άλλη εξ ίσου ή και περισσότερο εδραιωμένη μορφή ρατσισμού στον ευρωπαϊκό χώρο είναι ο «ανταγωνιστικός» ρατσισμός, που στρέφεται και αυτός κυρίως εναντίον των ξένων μεταναστών. Ο ρατσισμός αυτός γεννιέται από την προάσπιση του θεωρούμενου ως αποκλειστικού ή προνομιακού δικαιώματος των αυτοχθόνων πολιτών στην πρόσβαση σε κοινωνικούς πόρους. Στην προοπτική αυτή, οι ξένοι μετανάστες αντιμετωπίζονται ως ανεπιθύμητοι ανταγωνιστέςστην αγορά εργασίας που ευθύνονται για την αύξηση της ανεργίας μεταξύ των αυτοχθόνων ή για την επιδείνωση των όρων εργασίας του εγχώριου δυναμικού λόγω της «διαθεσιμότητάς» τους σε μεγαλύτερη εκμετάλλευση, ή ως άβολοι ή ενδεείς χρήστες κοινωνικών υπηρεσιώνπου πολλαπλασιάζουν τα προβλήματα των υπηρεσιών αυτών και την αποτελεσματικότητά τους (π.χ. των δημόσιων σχολείων, του εθνικού συστήματος υγείας), ή ως παρείσακτοι σε ήδη υποβαθμισμένες αστικές περιοχές τις οποίες απαξιώνουν με την παρουσία τους ακόμη περισσότερο. Πρόκειται για μια μορφή ρατσισμού που μπορεί να ερμηνευθεί με βάση την έννοια του «αποδιοπομπαίου τράγου», που προσδιορίζει εκείνο το υποκείμενο στο οποίο επιρρίπτεται από άλλους η ευθύνη για μια κατάσταση κρίσης που έχει πολλές αιτίες, ενδεχομένως ανεξάρτητες από την παρουσία ή τη συμπεριφορά του. Ο τύπος αυτός ρατσισμού είχε ήδη σκιαγραφηθεί από τον Tocquevil και τον Weber που ερμήνευσαν την αντιπάθεια των «φτωχών λευκών» Αμερικανών απέναντι στους μαύρους την περίοδο πριν από την κατάργηση της δουλείας, όταν ήταν πλέον ορατή μια τέτοια εξέλιξη, ως αντίδραση των πρώτων για το ενδεχόμενο της κατάργησης της απόστασης που τους χώριζε από τους δεύτερους και απώλειας του κοινωνικού τους status, και αναλύθηκε σε βάθος από τον Gunnar Myrdal στο μνημειώδες έργο του, An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy (1944), με αναφορά στο ίδιο φαινόμενο μετά την κατάργηση της δουλείας. Ένα ανάλογο φαινόμενο αντιπάθειας και εχθρότητας απέναντι στους ξένους μετανάστες αναπτύσσεται σήμερα με αυξανόμενους ρυθμούς στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών κοινωνιών, ιδίως μεταξύ εκείνων (ο αριθμός των οποίων διαρκώς αυξάνει...) που δεν έχουν πρόσβαση με κανονικό και σταθερό τρόπο σε ένα προστατευόμενο εργασιακό status ή δυσκολεύονται όλο και περισσότερο --τούτο αφορά κατ' εξοχήν τους νέους-- ακόμη και να βρουν μια θέση εργασίας με αξιοπρεπή αμοιβή. Σελίδα 4 / 15

5 Ίσως όμως, η πιο διαδεδομένη μορφή του σύγχρονου ευρωπαϊκού ρατσισμού να είναι ο «φοβικός» ρατσισμός, ένας ρατσισμός που τροφοδοτείται από συναισθήματα συλλογικής αγωνίας συνδεδεμένα με κοινωνικές απειλές, όπως η αύξηση της εγκληματικότητας, η διακίνηση και το εμπόριο ναρκωτικών, ο φόβος σεξουαλικών επιθέσεων, η διάδοση μολυσματικών νόσων, που στον «κοινό νου» συνδέονται με την παρουσία των ξένων μεταναστών. Όπως στην περίπτωση του «ανταγωνιστικού» ρατσισμού αναπτύσσεται και εδώ η διαδικασία του «αποδιοπομπαίου τράγου», με αποτέλεσμα φαινόμενα που έχουν την αιτία τους σε πολλούς παράγοντες που δρουν συνδυαστικά, να εξηγούνται απλουστευτικά με την επίκληση και τον υπερτονισμό ενός μόνο εξ αυτών. Έτσι, για να αναφερθούμε στην πιο χαρακτηριστική περίπτωση παραγωγής «φοβικού» ρατσισμού, δημιουργείται στην κοινή γνώμη η πεποίθηση ότι οι ξένοι μετανάστες είναι συλλογικά υπεύθυνοι για την αύξηση της εγκληματικότητας, διαδικασία στην οποία καθοριστικό ρόλο παίζουν τα μέσα πληροφόρησης με την έμφαση και δραματοποίηση της εγκληματικότητας των ξένων μεταναστών και τη μαζική χρήση αρνητικών εθνικών στερεοτύπων εναντίον τους, και πάνω στο έδαφος αυτό αναπτύσσονται ρατσιστικές στάσεις, συμπεριφορές ή πρακτικές εναντίον των ξένων μεταναστών. Άλλα στοιχεία που θα μπορούσαν να αποδραματοποιήσουν το κλίμα αυτό ή να φωτίσουν το πρόβλημα από άλλες πλευρές, π.χ. το γεγονός ότι οι πραγματικοί δείκτες της εγκληματικότητας των ξένων μεταναστών εν μέρει μόνο επιβεβαιώνουν το συσχετισμό της παρουσίας τους με την αύξηση της εγκληματικότητας ή ότι το καθεστώς παρανομίας κάτω από το οποίο υποχρεώνονται να ζουν οι περισσότεροι εξ αυτών διαμορφώνει ένα ιδανικό περιβάλλον για την ανάδυση εγκληματικών συμπεριφορών εκ μέρους τους, σπανίως προβάλλονται από τα μέσα πληροφόρησης, που αναδεικνύονται έτσι στον κεντρικό πρωταγωνιστή της νομιμοποίησης και αναπαραγωγής της μορφής αυτής ρατσισμού. Αυτοί οι τρεις τύποι ρατσισμού συνθέτουν το φαινόμενο του «νέου» ρατσισμού ή νεορατσισμού, που ορθά χαρακτηρίζεται ως ένας «ρατσισμός χωρίς φυλές», για να επισημανθεί η διαφορά του από τον «κλασικό» βιολογικό ρατσισμό. Βέβαια, στην καθημερινή ζωή δεν εκδηλώνονται κατ' ανάγκην με καθαρό τρόπο, ο καθένας σε αυτόνομη και ολοκληρωμένη μορφή, αλλά συχνά παρουσιάζουν μια μικτή φυσιογνωμία. Στην Ελλάδα, όπου ο κύριος όγκος του μεταναστευτικού ρεύματος προέρχεται από περιοχές γεωγραφικά και πολιτισμικά όχι μακρινές (κυρίως τις βαλκανικές χώρες), δεν έχουν ακόμη εμφανισθεί καταστάσεις σοβαρών πολιτισμικών εντάσεων ή συγκρούσεων που μπορούν να τροφοδοτήσουν το φαινόμενο του «πολιτισμικού» ρατσισμού εναντίον των ξένων μεταναστών. Τούτο δεν σημαίνει ότι το φαινόμενο αυτό είναι ανύπαρκτο στον ελληνικό χώρο, εμφανίζεται όμως κυρίως εναντίον των Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης και ως ένα βαθμό εναντίον των Τσιγγάνων, δηλαδή απέναντι σε αυτόχθονες θρησκευτικές ή κοινωνικές μειονότητες. Αντίθετα, οι ρατσιστικές προκαταλήψεις σε βάρος των ξένων μεταναστών θεμελιώνονται πρωτίστως σε εθνικο-κοινωνικο-οικονομικές βάσεις, πιο συγκεκριμένα στην πρόσληψη του «ξένου» (μετανάστη) ως δυνάμει εγκληματία ή ως οικονομικού ανταγωνιστή και παράγοντα ανεργίας. Η διάκριση ανάμεσα σε «κλασικό» ρατσισμό και νεορατσισμό δεν αναφέρεται κατ' ανάγκην σε δύο διαφορετικές πρακτικές ρατσισμού, μία «κλασική» μορφή που έχει ως σκληρό πυρήνα τη βία και μια άλλη «σύγχρονη» που εκφράζεται με ηπιότερες συμπεριφορές (μολονότι στα σημερινά δημοκρατικά κράτη συχνότερες είναι αυτές οι τελευταίες). Είναι λάθος να θεωρούμε το νεορατσισμό ως ένα soft ρατσισμό: η βία είναι εγγενές στοιχείο κάθε μορφής ρατσισμού, ανεξάρτητα από τα θέματα και τα αντικείμενά του, και τούτο ισχύει και για το νεορατσισμό, ο οποίος από τη στιγμή που γίνεται πρακτική, μπορεί να εκδηλωθεί, όπως αποδεικνύει η πρόσφατη ευρωπαϊκή εμπειρία, με ακραίες μορφές βίας. Η διάκριση ανάμεσα σε «κλασικό» ρατσισμό και νεορατσισμό έχει νόημα κυρίως στο επίπεδο των ρατσιστικών προκαταλήψεων και χρησιμεύει στο να καταδείξει το μετασχηματισμό του περιεχομένου και της λεκτικής έκφρασης αυτών των προκαταλήψεων, που από ανορθολογικές και χονδροειδείς έχουν γίνει στη σημερινή συγκυρία περισσότερο λογικοφανείς και εκλεπτυσμένες. Σελίδα 5 / 15

6 Από την άποψη αυτή, η διάκριση ανάμεσα σε «κλασικό» ρατσισμό και νεορατσισμό θέτει το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κατανοηθεί στη σημερινή πραγματικότητα ο ρόλος των μέσων πληροφόρησης στη νομιμοποίηση και αναπαραγωγή του ρατσισμού. Οι ιδεολογικές μεταμορφώσεις του ρατσισμού εκφράζονται στο επίπεδο των μέσων πληροφόρησης με την υιοθέτηση ενός συγκεκαλυμμένου και λανθάνοντος ρατσιστικού λόγου, αλλά αρκετά πειστικού, καθώς στηρίζεται σε «γεγονότα» που δεν μπορούν εύκολα να αμφισβητηθούν (η εγκληματικότητα π.χ. των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα όσο και αν δραματοποιείται και γιγαντώνεται είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα) και όχι σε φανταστικές κοινωνικές κατασκευές που στερούνται παντελώς αποδείξεων (μόνο περιθωριακά ρατσιστικά έντυπα επενδύουν ακόμη στο μύθο της φυλής, αλλά δεν οφείλεται βέβαια σε αυτά η ανάπτυξη ρατσιστικών προκαταλήψεων στην κοινή γνώμη). 3. Ο ρόλος των μέσων πληροφόρησης Ο θεμελιωμένος σε βιολογικές βάσεις ρατσισμός έχει σήμερα πολύ λίγους υποστηρικτές. Χρειάστηκε όμως η τραγική εμπειρία του Ολοκαυτώματος για να εμπεδωθεί στη συλλογική συνείδηση, ότι η έσχατη συνέπεια του βιολογικού ρατσισμού, που δεν ανήκε μόνο στην ιστορία του αλλά και στην ίδια τη θεωρία του, ήταν η γενοκτονία των «φυλετικά διαφορετικών», θεωρούμενων ανάξιων όχι μόνο να είναι «κατώτεροι» αλλά απλώς και να υπάρχουν. Αντίθετα, απέναντι στη νεορατσιστική ιδεολογία, που στρέφεται εναντίον των ξένων μεταναστών (ανεξαρτήτως φυλής και χρώματος) και εμφανίζεται να προασπίζει τα πολιτισμικά, οικονομικο-κοινωνικά ή προσωπικά δικαιώματα ή αιτήματα των αυτοχθόνων (π.χ. το δικαίωμά τους να ζουν με το δικό τους τρόπο ακόμη και όταν τούτο χρησιμεύει απλώς ως πρόφαση για την εισαγωγή διακρίσεων, την επιθυμία τους να μη μοιράζονται την προνομιούχο κοινωνική τους θέση ή απλώς την προσδοκία για κοινωνική άνοδο, το --όντως ιερό και απαραβίαστο-- δικαίωμα στην προσωπική ασφάλεια, το οποίο όμως στη λογική της αντίληψης αυτής δεν τίθεται με όρους δημόσιας τάξης αλλά με «εθνικούς» όρους, σαν η απειλή γι' αυτό να προέρχεται κατ' εξοχήν από την εγκληματικότητα των ξένων μεταναστών), φαίνεται να υπάρχει ευρεία κοινωνική αποδοχή ή τουλάχιστον ανοχή. Σε αυτό συντελεί και το γεγονός ότι οι νεορατσιστικές θέσεις δεν είναι αναγκαίο να διατυπωθούν σε μια γλώσσα ανοικτά επιθετική, προσβλητική ή μισαλλόδοξη: το ίδιο μήνυμα, π.χ. το «έξω οι ξένοι» μπορεί να εκφρασθεί με μια «τεχνοκρατική» ανάλυση για τις συνέπειες της παρουσίας των ξένων μεταναστών στην αύξηση της ανεργίας, χωρίς κινδύνους νομικών κυρώσεων ή ηθικής αποδοκιμασίας. Πρέπει να προστεθεί ακόμη, ότι ενώ τα βιολογικά επιχειρήματα του «κλασικού» ρατσισμού έχουν καθαρά ιδεολογικό και «μυθικό» χαρακτήρα, αντλούν δηλαδή την όποια πειστική τους δύναμη από στοιχεία μη ορθολογικά και αναπόδεικτα, που έχουν καταστεί διάτρητα σε επιστημονικό και ηθικό επίπεδο (η συμβολή της UNESCO στο πεδίο αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντική), τα πολιτισμικά ή οικονομικά-κοινωνικά επιχειρήματα του νεορατσισμού εμφανίζονται να έχουν μια «ορθολογική» βάση, υπό την έννοια (και μόνο) ότι αναπτύσσονται στο έδαφος αντικειμενικών προβλημάτων (π.χ. τις υπαρκτές πολιτισμικές διαφορές μεταξύ χριστιανών αυτοχθόνων και μουσουλμάνων «αλλοχθόνων» ή την εμπλοκή ξένων μεταναστών σε εγκληματικές πράξεις). Στη σημερινή συγκυρία, τα μέσα πληροφόρησης, με την επιλογή των θεμάτων που αφορούν τους ξένους μετανάστες (ή άλλες μειονότητες) και τον τρόπο που τα παρουσιάζουν, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία νομιμοποίησης και αναπαραγωγής των νεορατσιστικών προκαταλήψεων (π.χ. για να αναφερθούμε στην πιο χαρακτηριστική από αυτές, στην ταύτιση μετανάστευσης και εγκληματικότητας). Και τούτο, χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιούν μια γλώσσα ανοικτά και άμεση ρατσιστική και συχνά χωρίς συνειδητή πρόθεση διάδοσης εκ μέρους τους ρατσιστικών αντιλήψεων στην κοινή γνώμη, αλλά με την πεποίθηση ότι ασκούν μια ουδέτερη πληροφοριακή λειτουργία, ενημερώνοντας το κοινό για θέματα που σχετίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τις διάφορες μειονότητες αλλά έχουν και ένα ευρύτερο δημόσιο ενδιαφέρον (π.χ. μετανάστευση, Σελίδα 6 / 15

7 εγκληματικότητα, πολιτισμός, θρησκεία, εργασία και απασχόληση, δημόσια υγεία, κ.λ.π.). Πρέπει ακόμη να σημειωθεί, ότι σημαντικά τμήματα της κοινής γνώμης δεν έχουν άμεσες δικές τους εμπειρίες γύρω από τις διάφορες μειονότητες και την πραγματική κατάστασή τους, ούτε πρόσβαση σε διαφορετικές παραστάσεις γι' αυτές (π.χ. στα επιχειρήματα και τις θέσεις των οργανώσεων των μεταναστών ή των διαφόρων μη-κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της προάσπισης των δικαιωμάτων των ξένων μεταναστών ή άλλων μειονοτήτων, αλλά κατά κανόνα δεν βρίσκουν εύκολα βήμα στα μέσα πληροφόρησης, τουλάχιστον στα τηλεοπτικά μέσα, που ασκούν και την πιο ισχυρή επιρροή), γεγονός που καθιστά ακόμη πιο καθοριστικό το ρόλο των μέσων πληροφόρησης στην ενίσχυση των προκαταλήψεων σε βάρος τους. Υπάρχουν ήδη ορισμένες αξιόλογες μελέτες και εμπειρικές έρευνες (αναλύσεις περιεχομένου) που ασχολούνται με το θέμα της παρουσίασης των ξένων μεταναστών από τα μέσα πληροφόρησης στην Ελλάδα και προσφέρουν σημαντικό υλικό για την ανάλυση του ρόλου των μέσων πληροφόρησης στη νομιμοποίηση και αναπαραγωγή του ρατσισμού σε βάρος των ξένων μεταναστών στη χώρα μας. Οι εμπειρικές πιστοποιήσεις των ερευνών αυτών δεν διαφοροποιούνται ουσιωδώς από εκείνες αντίστοιχων ερευνών που έχουν διεξαχθεί σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες -- στοιχείο που επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι, με κάποιες παραλλαγές και διαφοροποιήσεις, υπάρχει ένα κοινό ιδεολογικό πλαίσιο των μέσων πληροφόρησης στις χώρες αυτές σχετικά με την παρουσίαση των ξένων μεταναστών. Συγκεκριμένα, από τις μελέτες και έρευνες που έχουν διεξαχθεί στον ελληνικό χώρο για την παρουσίαση των ξένων μεταναστών από τα μέσα πληροφόρησης, αναδύεται μια αρνητική ή τουλάχιστον προβληματική εικόνα τους, που προβάλλεται με τα εξής κυρίως στοιχεία ή τρόπους: 1. Απειλή. Οι ξένοι μετανάστες --ιδίως δε οι Αλβανοί-- είναι οι κύριοι πρωταγωνιστές της έξαρσης της εγκληματικότητας στη χώρα μας. Είναι αυτοί που «μας» απειλούν με τη βία, με κλοπές, με ληστείες, με βιασμούς, με ανθρωποκτονίες, με τη διακίνηση ναρκωτικών. Θεωρείται περίπου φυσικό, κάθε ανεξιχνίαστο έγκλημα να έχει διαπραχθεί από Αλβανούς, σαν η εγκληματικότητα να αποτελεί μια εθνική ιδιαιτερότητα των πολιτών που προέρχονται από τη χώρα αυτή. Οι πιθανολογήσεις και οι ισχυρισμοί των αστυνομικών διωκτικών αρχών για τη συγκεκριμένη εθνική καταγωγή των δραστών των εγκλημάτων αυτών αναπαράγονται αβασάνιστα, χωρίς διασταύρωση από άλλες πηγές και χωρίς αυτόνομη δημοσιογραφική έρευνα. Είναι χαρακτηριστικό, ότι στην περίπτωση του επεισοδίου που συνέβη στο φυλάκιο της Επισκοπής τον Απρίλιο του 1994, όπου ομάδα αγνώστων σκότωσε δύο Αλβανούς στρατιώτες και τραυμάτισε άλλους τέσσερεις, πολύ εύκολα ένα μέρος του ελληνικού τύπου επέρριψε τις ευθύνες για το επεισόδιο στην Αλβανική πλευρά, ενώ το σύνολο σχεδόν του ελληνικού τύπου περιορίσθηκε στην άντληση πληροφοριών μόνο από τις επίσημες κρατικές πηγές, χωρίς άλλη διερεύνηση των γεγονότων. Τέτοιου είδους «συμβιωτικές» σχέσεις των δημοσιογράφων με τις κρατικές πηγές πληροφόρησης, σε θέματα όπως η εγκληματικότητα των ξένων μεταναστών ή άλλα θέματα γενικού ενδιαφέροντος --όπως το προαναφερθέν επεισόδιο--, δεν συμβάλουν κατά κανόνα στην αντικειμενική πληροφόρηση του κοινού. Στα μέσα πληροφόρησης, η αναπαραγωγή του στερεότυπου Αλβανός - εγκληματίας, κατασκευάζεται με δύο τρόπους: είτε με άμεσο και ανοικτό τρόπο, με τη συλλήβδην παρουσίαση όλων των Αλβανών μεταναστών ως δυνητικών εγκληματιών, είτε με πλάγιο και συγκεκαλυμμένο τρόπο, με τη δημοσίευση ή μετάδοση πολλών ειδήσεων για εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί από Αλβανούς ή «πιθανότατα» από Αλβανούς. Δεν χωρεί αμφιβολία (ούτε έχει νόημα να αποσιωπάται στο πλαίσιο ενός εύκολου αντιρατσισμού), ότι σε ορισμένα τουλάχιστον εγκλήματα η συμμετοχή των ξένων μεταναστών και κατά κύριο λόγο των Αλβανών --που αποτελούν άλλωστε και τη μεγαλύτερη σε αριθμό ομάδα-- είναι αυξημένη, τούτο δεν σημαίνει όμως ότι οι συγκεκριμένοι Αλβανοί (ή άλλοι ξένοι μετανάστες) που διαπράττουν τα εγκλήματα αυτά, ενεργούν ως μέλη μιας «παθολογικής» εθνικής ομάδας, της οποίας το κύριο «ανθρωπολογικό» χαρακτηριστικό είναι η ροπή προς την εγκληματικότητα. Σελίδα 7 / 15

8 Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που εξηγούν το σχετικά υψηλό δείκτη της εγκληματικότητας των Αλβανών ή άλλων ξένων μεταναστών, συνήθως όμως στα μέσα πληροφόρησης επικρατεί η «ρατσιστική» εξήγηση του φαινομένου αυτού, δηλαδή ο ρητός ή συγκεκαλυμμένος συσχετισμός της εγκληματικής συμπεριφοράς με την εθνική καταγωγή. Αξίζει να αναφερθούμε πάλι σε ένα παράδειγμα, στην εξέγερση των Αλβανών πολιτών εναντίον του διεφθαρμένου και αυταρχικού καθεστώτος Μπερίσα την άνοιξη του 1997, η οποία αντιμετωπίσθηκε από μερίδα του τύπου και από όλα σχεδόν τα ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια, όχι κατ' ανάγκην ή μόνο ως έκφραση προκατάληψης αλλά και για λόγους εντυπωσιασμού και μεγιστοποίησης του κοινού, λιγότερο ως πολιτικό και κοινωνικό γεγονός και περισσότερο ως σύγκρουση ενόπλων συμμοριών. Σίγουρα, υπήρχε και το στοιχείο της έξαρσης της εγκληματικότητας, αναπόφευκτο κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες που έλαβε χώρα η εξέγερση, δεν ήταν όμως το κύριο ούτε το καθοριστικό. Η παρουσίαση των ξένων μεταναστών ως «επικίνδυνης» κοινωνικής ομάδας ενισχύεται περαιτέρω από την επικράτηση της χρήσης του όρου «λαθρομετανάστες», που απαντάται ακόμη και σε νομοθετικά κείμενα. Το πληροφοριακό περιεχόμενο του όρου αυτού μπορεί να αποδοθεί με άλλες εκφράσεις, λιγότερο μειωτικές, π.χ. «παράνομοι μετανάστες», που είναι ένας ουδέτερος όρος ή ακόμη πιο σωστά, με τον όρο «χωρίς έγγραφα», που οριοθετεί την παράνομη κατάσταση του αλλοδαπού με αναφορά στη μη πλήρωση των προϋποθέσεων εισόδου, παραμονής και απασχόλησης στο ελληνικό έδαφος και δεν προκαταλαμβάνει για την εφεξής συμπεριφορά του. Αντίθετα ο όρος «λαθρομετανάστες», εκτός του ότι είναι περιφρονητικός, προδιαθέτει αρνητικά, ανακυκλώνοντας μια εικόνα των ξένων μεταναστών ως «εισβολέων», επιρρεπών σε κάθε εγκληματική ενέργεια. Τελευταία, αντικείμενο υπεργενικεύσεων αναφορικά με τη συμπεριφορά των μελών της, έχει καταστεί μια άλλη κοινωνική ομάδα, οι Έλληνες Τσιγγάνοι, που όλο και πιο συχνά συνδέονται στην καθημερινή ειδησεογραφία του τύπου και της τηλεόρασης με τη διακίνηση και το εμπόριο ναρκωτικών. Φαίνεται ότι υπάρχει πράγματι μια κλιμάκωση του φαινομένου αυτού, που εντοπίζεται κυρίως στους τσιγγάνικους καταυλισμούς της Αττικής. Αλλά και εδώ το γεγονός εμφανίζεται απομονωμένο από το «πρόβλημά» του, χωρίς δηλαδή να γίνεται αναφορά στη βαθύτερη αιτία του, που είναι άμεσα ορατή και έχει να κάνει με την ολοένα αυξανόμενη κοινωνική και οικονομική εξαθλίωση αυτής της κοινωνικής ομάδας, που έχει φθάσει σε ένα τέτοιο βαθμό, ώστε για πολλούς Τσιγγάνους των καταυλισμών η μοναδική βιοποριστική δραστηριότητα να είναι η διακίνηση και το μικρεμπόριο ναρκωτικών (κυρίως ινδικής κάνναβης). 2. Ανταγωνισμός. Οι ξένοι μετανάστες έρχονται στη χώρα μας για να ζήσουν και εργασθούν «σε βάρος μας». Καταλαμβάνουν θέσεις εργασίας τις οποίες στερούν από τους Έλληνες ανέργους, ευθύνονται για την πτώση των μισθών των Ελλήνων εργαζομένων γιατί δέχονται να εργασθούν με πολύ λιγότερα χρήματα, σε ορισμένους τομείς όπως η εκπαίδευση και η υγεία απολαμβάνουν κοινωνικών παροχών με αποτέλεσμα τη συνολική υποβάθμιση των παροχών αυτών για τους Έλληνες πολίτες, γενικά διεκδικούν πρόσβαση σε κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα τη στιγμή που η απόλαυση των δικαιωμάτων αυτών από τους Έλληνες πολίτες γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Η προοπτική της νομιμοποίησης των ξένων εργαζόμενων δεν αποκλείεται να ενισχύσει ακόμη περισσότερο τη φιλολογία αυτή, αφού συνεπάγεται αναγκαία ένα βαθμό «θεσμοποίησης» ορισμένων κοινωνικών δικαιωμάτων τους, άρα και μεγαλύτερης «ορατότητάς» τους, που μπορεί να αυξήσει το ήδη πολύ υψηλό ποσοστό ανησυχίας μεταξύ των Ελλήνων πολιτών για την επίδραση των ξένων εργαζομένων στη διόγκωση της ανεργίας στη χώρα μας και στην κρίση του συστήματος των κοινωνικών υπηρεσιών --ήδη υπάρχουν ορισμένα τέτοια δείγματα στον Τύπο και στην τηλεόραση. Πρέπει όμως να σημειωθεί εδώ, ότι συχνά ο ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας μεταξύ Ελλήνων πολιτών και ξένων μεταναστών είναι περισσότερο θεωρητικός παρά πραγματικός, αφού αφορά θέσεις ή συνθήκες εργασίας για τις οποίες δεν υπάρχει διαθεσιμότητα από την πλευρά των Ελλήνων εργαζομένων (τούτο δεν ισχύει όμως σε κάθε περίπτωση, π.χ. στις οικοδομικές εργασίες, όπου ο ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων και ξένων, κατά κύριο λόγο Πολωνών και πιο πρόσφατα και Αλβανών, είναι πραγματικός). Σελίδα 8 / 15

9 Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορεί γενικά να αμφισβητηθεί, ότι οι ξένοι εργαζόμενοι έχουν ένα λειτουργικό ρόλο στην κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη της χώρας μας, εισερχόμενοι σε εγκαταλειπόμενες ή δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην αύξηση ή τουλάχιστον στη διάσωση ενός μέρους του ΑΕΠ και στην επιβίωση οριακών επιχειρήσεων και κλάδων και ότι ο ρόλος αυτός θα διευρυνθεί με τη νομιμοποίησή τους, αφού θα προστεθούν με τη φορολόγηση και τις ασφαλιστικές τους εισφορές πολύτιμοι οικονομικοί πόροι στον κρατικό προϋπολογισμό και στα ασφαλιστικά ταμεία. Στα ζητήματα αυτά είναι φανερή η έλλειψη μιας επαρκούς εξειδικευμένης δημοσιογραφικής πληροφόρησης, που θα ξέρει να εντοπίζει και να εκλαϊκεύει για το μη ειδικευμένο κοινό τα πλεονεκτήματα της απασχόλησης αλλοδαπού εργατικού δυναμικού για την ελληνική οικονομία, χωρίς να αποσιωπά βέβαια και τα τυχόν μειονεκτήματα, στις πραγματικές τους όμως διαστάσεις. 3. Προβλήματα. Σπανίως γίνεται αναφορά στις «κανονικές» όψεις της καθημερινής ζωής των ξένων μεταναστών, τουλάχιστον εκείνων που έχουν ενταχθεί ως ένα βαθμό (ή και πλήρως) στην ελληνική κοινωνία, έχουν μόνιμο επάγγελμα, αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις, ζουν μια συνηθισμένη οικογενειακή ζωή. Οι μετανάστες αποτελούν αντικείμενο δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος κατά κανόνα μόνο σε θέματα σχετικά με τη μετανάστευση και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί. Θα μπορούσε εδώ κανείς να μιλήσει για ένα «συμβολικό εκμηδενισμό»(symbolic annihilation), των κανονικών όψεων της καθημερινής ζωής των μεταναστών, που ευνοεί τον υπερτονισμό της εγκληματικής ή αποκλίνουσας συμπεριφοράς τους, για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Δεν απουσιάζουν πάντως αναφορές όχι μόνο στα προβλήματα που δημιουργούν οι μετανάστες αλλά και σε αυτά που οι ίδιοι έχουν, στη φτώχεια και στην εξαθλίωσή τους, στις απάνθρωπες συνθήκες κάτω από τις οποίες διαβιώνουν. Συνήθως τούτο γίνεται έμμεσα, με την παρουσίαση κάποιων μεμονωμένων «ανθρώπινων περιπτώσεων» (π.χ. της τραγικής ιστορίας της νεαρής Σιλάν, προσφυγοπούλας από το Κουρδιστάν που καρκινοπαθής η ίδια υπέφερε αβοήθητη, ζώντας με το μικρό της παιδί σε μια σκηνή στον καταυλισμό των Κούρδων προσφύγων) που συγκινούν το κοινό --αλλά ενίοτε βοηθούν και στο να δοθεί μια έστω προσωρινή λύση στα συγκεκριμένα αυτά προβλήματα. Θα ήταν καλύτερο βέβαια τα ζητήματα αυτά να τεθούν στο συνολικό τους πλαίσιο, να διερευνηθούν πιο συστηματικά και όχι με αφορμή μόνο προσωποποιημένα επεισόδια. Πρέπει όμως παράλληλα να τονισθεί, ότι μια εικόνα των ξένων μεταναστών ως των σύγχρονων «αθλίων», δεν ανταποκρίνεται πάντοτε στην πραγματικότητα και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι συμβάλλει αποτελεσματικά στην αποπεριθωριοποίησή τους, αφού στην καλύτερη περίπτωση κινητοποιεί συναισθήματα συμπόνιας και φιλανθρωπικές δράσεις, προσδιορίζοντας όμως τους μετανάστες με μια «ετικέτα» (φτωχοί, απόκληροι, ξεριζωμένοι κλπ), που μειώνει τόσο την αυτοεκτίμησή τους όσο και την κοινωνική εκτίμηση των αυτοχθόνων απέναντί τους. 4. Διαφορές. Στα ελληνικά μέσα πληροφόρησης η πολιτισμική «διαφορετικότητα» των ξένων μεταναστών παρουσιάζεται με αναφορά κυρίως σε κάποια ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά τους, θεωρούμενα ως διακριτικό τους γνώρισμα, π.χ. στο χαμηλό τους μορφωτικό επίπεδο, στη βιαιότητα και επιθετικότητά τους, στην ανεντιμότητά τους, που αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό μια προκατασκευασμένη και υποτιμητική εικόνα για τη χώρα προέλευσής τους. Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιου είδους «πολιτισμικής προκατάληψης απέναντι στους ξένους μετανάστες, που έχει μια ευρύτερη διάδοση είναι ότι οι ξένοι μετανάστες είναι ικανοί να κάνουν μόνο αυτό που συνήθως κάνουν, να εργάζονται δηλαδή σε θέσεις που δεν απαιτούν ιδιαίτερα προσόντα και δεξιότητες. Παραγνωρίζεται έτσι το γεγονός, ότι τουλάχιστον ένα μέρος των ξένων μεταναστών διαθέτει υψηλό μορφωτικό επίπεδο, που τους καθιστά ικανούς να απασχοληθούν και σε άλλες εργασίες, εκτός από εκείνες που αποφεύγουν οι Έλληνες. Σελίδα 9 / 15

10 Η παρουσία πολιτισμικών προκαταλήψεων με τη στενή έννοια του όρου, δηλαδή τέτοιων που να αφορούν τη θρησκεία, την οικογενειακή δομή, τις αντιλήψεις για το ρόλο της γυναίκας και τις σχέσεις των δύο φύλων, γενικότερα τον τρόπο ζωής, δεν είναι συχνή, αφού άλλωστε δεν έχουν δημιουργηθεί ή πάντως δεν έχουν γίνει ακόμη ορατές καταστάσεις πολιτισμικής αντιπαράθεσης μεταξύ ξένων μεταναστών και Ελλήνων. Ωστόσο στην περίπτωση της μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης, έχουμε ορισμένα δείγματα ενός τέτοιου «πολιτισμικού» ρατσισμού, που εκφράζεται με την υποτίμηση της μειονοτικής αυτής ομάδας ως πολιτισμικά υποδεέστερης και καθυστερημένης. Είναι χαρακτηριστικό το πώς αντιμετωπίσθηκε από τα μέσα πληροφόρησης ο τρόπος υποδοχής από τη μουσουλμανική μειονότητα του Τούρκου Κυβερνητικού Εκπροσώπου Ακτουνά, το Προς τιμήν του Τούρκου Υπουργού σφάχτηκε ένα πρόβατο και με το αίμα σημαδεύτηκε το μέτωπό του. Η πρακτική αυτή είναι στοιχείο του τελετουργικού μιας θρησκευτικής γιορτής των Μουσουλμάνων που συνέπεσε χρονικά με την επίσκεψη του Τούρκου Υπουργού. Το περιστατικό αυτό θεωρήθηκε ως ατράνταχτη απόδειξη της πολιτισμικής κατωτερότητας της μουσουλμανικής κοινότητας και του επισκέπτη της, ακόμη ως σύμβολο της τουρκικής επιθετικότητας και το χειρότερο ίσως απ' όλα, ως επιβεβαίωση του άρρηκτου ψυχικού δεσμού των Ελλήνων Μουσουλμάνων με το τουρκικό κράτος και έθνος. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η περιοδεία του Ακτουνά στη Δυτική Θράκη αυτό το τελευταίο στοιχείο ήθελε κυρίως να τονίσει και η παρουσίαση του προαναφερθέντος περιστατικού με έντονα υποτιμητικό τρόπο για τη μουσουλμανική μειονότητα μάλλον διευκόλυνε το σχεδιασμό αυτό. 5. Χιούμορ. Το ρατσιστικό χιούμορ, εκείνο δηλαδή το είδος χιούμορ που ειρωνεύεται ή γελοιοποιεί μια κοινωνική ομάδα ή τα μέλη της εξαιτίας κάποιων πραγματικών ή υποτιθέμενων χαρακτηριστικών τους, ακόμη και εάν δεν περιέχει υβριστικά στοιχεία, είναι σχεδόν πάντοτε προσβλητικό και ανυπόφορο για τα πρόσωπα που αναφέρεται, διότι τα ειρωνεύεται ή τα γελοιοποιεί όχι γι' αυτό που κάνουν ή έκαναν αλλά γι' αυτό που είναι ή υποτίθεται ότι είναι. Και εκτός αυτού, εκφράζει και διαχέει μηνύματα ανωτερότητας, ιεραρχίας, αποκλεισμού ή ακόμη και εθνικού ή φυλετικού μίσους (η καρικατούρα του «Εβραίου με τη γαμψή μύτη» ήταν ένα τυπικό όπλο της αντισημιτικής προπαγάνδας των εφημερίδων του ναζιστικού καθεστώτος, λίγο πριν αρχίσουν τα πογκρόμ...). Πρόκειται για ένα είδος χιούμορ ξένο προς την αυθεντική έννοια της ελευθερίας της σάτιρας. Αυτή η τελευταία αποτελεί μια εκδήλωση της ελευθερίας της έκφρασης της γνώμης (και ενδεχομένως της ελευθερίας της τέχνης) που ανταποκρίνεται σε μια πανάρχαιη και δημοκρατική κατά βάθος απαίτηση ελέγχου, κριτικής και επαναφοράς στις πραγματικές τους διαστάσεις των ισχυρών και διασήμων προσώπων, στοιχείο που δεν χαρακτηρίζει το ρατσιστικό χιούμορ, στόχος του οποίου είναι οι μειονότητες ή άλλες στερούμενες εξουσίας κοινωνικές ομάδες. Σχόλια του τύπου «ο μαύρος είναι ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου», για να αναφερθούμε μόνο στο πιο πρόσφατο περιστατικό (Θ. Αναστασιάδης στη στήλη «Η Μαύρη Τρύπα» της Ελευθεροτυπίας), αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τέτοιου προσβλητικού χιούμορ, που καμία «φιλοπαίγμων» πρόθεση του συντάκτη του δεν αρκεί για να το καταστήσει αθώο, αβλαβές ή διασκεδαστικό. Ορθώς στην περίπτωση αυτή το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΣΗΕΑ επελήφθη του θέματος και αποδοκίμασε με δριμύτητα το προαναφερθέν σχόλιο, καλώντας το συντάκτη του να αντιληφθεί ότι επιμένει --αφού δεν ήταν η πρώτη φορά, που δημοσίευσε σχόλια αυτού του είδους-- «σε μια συμπεριφορά που δεν συμβιβάζεται με το ήθος ενός επαγγελματία δημοσιογράφου, μέλους ενός συνδικαλιστικού και ταυτόχρονα πνευματικού Σωματείου», χωρίς πάντως να του επιβάλει πειθαρχική ποινή, με το σκεπτικό ότι μια αυστηρότερη κύρωση θα έπληττε το «μείζον αγαθόν της ελευθεροτυπίας» (βλ. την ανακοίνωση του Δ.Σ. της ΕΣΗΕΑ στη Ελευθεροτυπία ). 6. Πλουραλισμός. Η παρουσίαση διαφορετικών απόψεων σε θέματα που ενδιαφέρουν το κοινό, αποτελεί θεμελιώδη αρχή της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και ειδικότερα στην περίπτωση της ραδιοτηλεοπτικής Σελίδα 10 / 15

11 πληροφόρησης θεσπίζεται και ως νομική επιταγή (βλ. άρθρο 4 του Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας του Ε.Σ.Ρ.), η παράβαση της οποίας μπορεί να επισύρει διοικητικές κυρώσεις. Η αρχή αυτή επιτρέπει ή δικαιολογεί την παρουσίαση στα μέσα πληροφόρησης ρατσιστικών απόψεων τρίτων; Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (υπόθεση Jersild, ), εφ' όσον από το σχετικό ρεπορτάζ δεν προκύπτει σαφώς πρόθεση ρατσιστικής προπαγάνδας, στοιχείο που κρίνεται με βάση τη συγκεκριμένη στάση του δημοσιογράφου απέναντι στις ρατσιστικές απόψεις τρίτων που παρουσιάζει (π.χ. από το εάν αποδοκιμάζει τις απόψεις αυτές ή επισημαίνει στο κοινό τους κινδύνους για την κοινωνική συμβίωση που αυτές εγκυμονούν), ο δημοσιογράφος κινείται στο εσωτερικό του προστατευομένου πεδίου της ελευθερίας της δημοσιογραφικής πληροφόρησης, ακόμη και στην περίπτωση που οι απόψεις αυτές (π.χ. όταν περιέχουν απειλές ή ύβρεις) εμπίπτουν σε ποινικές απαγορεύσεις. Ανεξάρτητα ωστόσο από τη νομική πλευρά του ζητήματος, ο δημοσιογράφος δεν πρέπει να παρέχει αβασάνιστα βήμα σε υποστηρικτές ρατσιστικών απόψεων, ιδίως όταν δεν μπορεί να ελέγξει τη λεκτική συμπεριφορά των συνομιλητών του (π.χ. σε ζωντανές τηλεοπτικές εκπομπές). Υπάρχουν ορισμένα παραδείγματα τηλεοπτικών εκπομπών, που έδωσαν την ευκαιρία σε υποστηρικτές του ρατσισμού να εκφράσουν με άνεση τις θέσεις τους, σαν αυτές να ήταν το ίδιο αξιοσέβαστες με εκείνες που στρέφονται εναντίον του ρατσισμού (βλ. «Ίός της Κυριακής», Κ.Ε., , με αναφορά στο τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων του SKY αλλά και την απάντηση του Ν. Ευαγγελάτου σε Κ.Ε ). 4. Οι δυνατότητες και τα όρια του νομικού αντιρατσισμού Η Ελλάδα με το ν. 494/1970 επικύρωσε και έθεσε σε ισχύ στο εσωτερικό της δίκαιο τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών της για την κατάργηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων. Το άρθρο 4 της Σύμβασης αυτής προβλέπει ότι τα συμβαλλόμενα κράτη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να καταστήσουν ποινικά κολάσιμη κάθε διάδοση ιδεών που βασίζονται σε φυλετική ανωτερότητα και μίσος και κάθε παρότρυνση προς φυλετική διάκριση ή πράξεις βίας εναντίον οποιασδήποτε φυλής ή ομάδας προσώπων άλλου χρώματος ή άλλης εθνολογικής προέλευσης. Επίσης, η Ελλάδα πρόσφατα προσχώρησε στο Διεθνές Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών της για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (κυρωτικός νόμος 2462/1997), το οποίο στο άρθρο 20 ορίζει ότι τα συμβαλλόμενα κράτη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να απαγορεύουν δια νόμου την πολεμική προπαγάνδα και τη συνηγορία σε εθνικό, φυλετικό ή θρησκευτικό μίσος που αποτελεί προτροπή σε πράξεις διάκρισης, εχθρότητας ή βίας. Σχετική κατά περιεχόμενο είναι και η Κοινή Δράση της 15ης Ιουλίου 1996 που ενέκρινε το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με την οποία, για την εξασφάλιση αποτελεσματικής διεθνούς δικαστικής συνεργασίας, κάθε κράτος μέλος πρέπει να καταστήσει ποινικά κολάσιμες, τη δημόσια υποκίνηση διακρίσεων, βίας ή φυλετικού μίσους έναντι ατόμων ή μέλους ομάδας προσδιοριζόμενης με βάση το χρώμα, τη φυλή, τη θρησκεία, ή την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, τη δημόσια υπεράσπιση με ρατσιστικούς ή ξενόφοβους σκοπούς, των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη δημόσια άρνηση των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (το Ολοκαύτωμα και τα άλλα εθνικοσοσιαλιστικά εγκλήματα), στο βαθμό που η άρνηση αυτή συνιστά περιφρονητική ή μειωτική συμπεριφορά και τη δημόσια διάδοση και διανομή γραπτού υλικού εικόνων και άλλων μέσων που εκφράζουν ρατσισμό ή ξενοφοβία. Εναλλακτικά, μέχρις ότου θεσπιστούν οι αναγκαίες διατάξεις, κάθε κράτος μέλος οφείλει, για τους σκοπούς της διεθνούς δικαστικής συνεργασίας, να παρεκκλίνει από την αρχή του διττού αξιόποινου των πράξεων αυτών. Η ελληνική ποινική αντι-ρατσιστική νομοθεσία (ν. 972/1979 όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 24 του ν. 1419/1984) καθιστά κολάσιμη πράξη την εκ προθέσεως δημόσια προτροπή σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπων ή ομάδας προσώπων λόγω της φυλετικής ή εθνικής καταγωγής τους ή του θρησκεύματός τους καθώς και τη δημόσια έκφραση προσβλητικών ιδεών κατά Σελίδα 11 / 15

12 προσώπων ή ομάδας προσώπων για τους ίδιους λόγους. Ο όρος «φυλετική καταγωγή» που χρησιμοποιείται στο ν. 927/1979 πρέπει να ερμηνευθεί σύμφωνα με το νόημα του άρθρου 1 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών όπου ο όρος φυλή υπονοεί και το χρώμα (καθώς επίσης και την εθνική καταγωγή). Χωρίς τροποποίηση του ν. 927/1497 δεν είναι πάντως δυνατή, η επέκταση του αξιόποινου σε ανάλογες συμπεριφορές κατά προσώπων ή ομάδας προσώπων για άλλους λόγους, όπως το φύλο, η γλώσσα ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Ο ν. 927/1979 απαγορεύει και τιμωρεί τόσο τα εξατομικευμένα ρατσιστικά μηνύματα, που έχουν στόχο συγκεκριμένα πρόσωπα όσο και τα γενικά ρατσιστικά μηνύματα, που έχουν στόχο συγκεκριμένες ομάδες προσώπων. Αυτή η επιλογή είναι σωστή και συνταγματικώς αναγκαία, ιδίως εν όψει του άρθρου 25 παρ. 1 Συντ., που εγγυάται τα δικαιώματα του ανθρώπου όχι μόνο ως ατόμου αλλά και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου --στην προκειμένη περίπτωση ως μέλους μιας φυλετικής, εθνικής ή θρησκευτικής ομάδας. Ο ρατσιστικός λόγος που στρέφεται εναντίον μιας ομάδας προσώπων δεν είναι λιγότερο κοινωνικά επικίνδυνος από την άποψη του εξερεθισμού των παθών και της δημιουργίας ή ενίσχυσης ρατσιστικών στάσεων ή συμπεριφορών από το εξατομικευμένο ρατσιστικό μήνυμα. Και είναι ακόμη εξ ίσου προσβλητικός, αφού για τα περισσότερα άτομα που ανήκουν σε μια ομάδα με ξεχωριστή συλλογική ταυτότητα, που προσδιορίζεται από τη φυλή, την εθνικότητα ή το θρήσκευμα (σε «κοινότητες μνήμης»), η ένταξή τους σε αυτήν αποτελεί κεντρικό στοιχείο της προσωπικής τους ταυτότητας. Η δίωξη των προαναφερθέντων εγκλημάτων προϋποθέτει υποβολή έγκλησης --στοιχείο το οποίο διαφοροποιεί την ελληνική ρύθμιση από τις αντίστοιχες άλλων ευρωπαϊκών κρατών όπου κατά κανόνα η δίωξη χωρεί αυτεπαγγέλτως. Το γεγονός αυτό έχει αποδυναμώσει σημαντικά την ποινική καταπολέμηση του ρατσιστικού λόγου στη χώρα μας. Απ' όσο γνωρίζω μόνο το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, σε περιπτώσεις που αφορούσαν ακραία ρατσιστικά δημοσιεύματα της εφημερίδας Στόχος εναντίον των Εβραίων, έχει ζητήσει δικαστική προστασία επί τη βάσει του ν. 972/1979. Οι ρυθμίσεις του ν. 972/1979, ορθά ερμηνευόμενες, μπορούν να ενεργοποιηθούν μόνο σε περιπτώσεις ανοικτού ή κραυγαλέου ρατσιστικού λόγου των μέσων πληροφόρησης και όχι στις συχνότερες --σχεδόν καθημερινές-- περιπτώσεις συγκαλυμμένου ρατσιστικού λόγου. Και τούτο γιατί οι ρυθμίσεις αυτές, οι οποίες εισάγουν «εγκλήματα γνώμης», πρέπει να ερμηνεύονται στενά, εν όψει της «προνομιούχου» συνταγματικής θέσης της ελευθερίας της έκφρασης και πληροφόρησης σε μια πλουραλιστική δημοκρατία, που μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, εν προκειμένω όταν είναι σαφής και άμεσος ο κίνδυνος προσβολής των εννόμων αγαθών εναντίον των οποίων στρέφεται ο ρατσιστικός λόγος, είναι συμβατή με την απαγόρευση, ιδίως την ποινική, ιδεών και πληροφοριών που «προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν το κράτος ή κάποιο τμήμα του πληθυσμού», αλλιώς τέτοιες ιδέες ή πληροφορίες πρέπει να γίνονται ανεκτές, γιατί «αυτές είναι οι απαιτήσεις του πλουραλισμού, της ανοχής και της ευρύτητας του πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει δημοκρατική κοινωνία» (πρβλ. την απόφαση του ΕυρΔΔΑ στην απόφαση Handyside, από την οποία έχουν ληφθεί τα ανωτέρω αποσπάσματα). Υπό το πρίσμα μιας τέτοιας θεώρησης, η απαγορευμένη προτροπή σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπων ή ομάδας προσώπων, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής ή του θρησκεύματός τους (άρθρο 1 του ν. 920/1979), για να κριθεί και τιμωρηθεί ως τέτοια, πρέπει να εξωθεί άμεσα σε πράξεις διάκρισης, βίας ή μίσους ή πάντως να διεγείρει στους αποδέκτες της έντονα ρατσιστικά αισθήματα που μπορεί να οδηγήσουν σε τέτοιες πράξεις (χωρίς να απαιτείται όμως η πραγματική επέλευση κινδύνων για τα μέλη της ομάδας προσώπων εναντίον της οποίας στρέφεται η ρατσιστική προτροπή). Τούτο σημαίνει ότι μια υπονοούμενη ή σιωπηρή προτροπή σε διακρίσεις, βία ή μίσος, όπως π.χ. θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα δημοσίευμα σε μια εφημερίδα που προσπαθεί να πείσει τους αναγνώστες ότι επειδή στην Ελλάδα η ανεργία είναι υψηλή, όλοι ή οι περισσότεροι ξένοι εργαζόμενοι πρέπει να φύγουν από τη χώρα μας ή ότι αυτοί δεν πρέπει να έχουν σε ορισμένους ή και σε όλους τους τομείς ίδια δικαιώματα με τους Έλληνες πολίτες, ή Σελίδα 12 / 15

13 τέλος ότι οι ξένοι μετανάστες ευθύνονται κατά κύριο λόγο για την αύξηση της εγκληματικότητας στη χώρα μας, δεν αρκεί για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος του άρθρου 1 του ν. 920/1979. Στο ίδιο πνεύμα, για να μην υπάρξει πρόβλημα συνταγματικότητας του άρθρου 2 του ν. 920/1979, που με υπερβολικά ευρεία διατύπωση απαγορεύει και τιμωρεί την έκφραση προσβλητικών ιδεών κατά προσώπων ή ομάδας προσώπων λόγω φυλετικής ή εθνικής καταγωγής τους ή του θρησκεύματός τους, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος αυτού προϋποθέτει μια λεκτική συμπεριφορά απειλητική, προσβλητική ή ταπεινωτική και όχι γενικά την με οποιονδήποτε τρόπο διάδοση ιδεών που θεμελιώνονται στη φυλετική, εθνική ή πολιτική ανωτερότητα. Άλλωστε, μόνο μπροστά σε μια τέτοια, απειλητική, προσβλητική ή ταπεινωτική λεκτική συμπεριφορά, είναι δυνατή από τον δικαστή η σχετικά ασφαλής διάγνωση της θέλησης του δράστη να πραγματώσει το έγκλημα του άρθρου 2 του ν. 920/1979. Νομίζω πως στο άρθρο 2 του ν. 920/1979 μπορεί να υπαχθεί και η δημόσια άρνηση των εθνικο-σοσιαλιστικών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, όταν αυτή διατυπώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να συνιστά περιφρονητική ή μειωτική συμπεριφορά. Για συμβολικούς λόγους όμως θα ήταν σκόπιμο αυτή η συμπεριφορά να καταστεί αυτοτελώς ποινικά κολάσιμη, σύμφωνα με την υπόδειξη της Κοινής Δράσης του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την προηγούμενη ανάλυση προκύπτει πως ακόμη και εάν τροποποιηθεί ο ν. 927/1979 στο δικονομικό του μέρος, ώστε η δίωξη των προαναφερθέντων εγκλημάτων να μην απαιτεί έγκληση, δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια ποινικής καταπολέμησης του ρατσιστικού λόγου των μέσων πληροφόρησης, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις κραυγαλέου ρατσιστικού λόγου. Γι' αυτό αποκτά βαρύνουσα σημασία το ζήτημα των «δεοντολογικών» ορίων στο λόγο των μέσων πληροφόρησης, νοούμενων ως τέτοιων (σύμφωνα με την ισχύουσα ελληνική νομοθεσία) τόσο εκείνων που έχουν την πηγή τους στο διοικητικό δίκαιο, δηλαδή στους Κώδικες Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας και Ραδιοτηλεοπτικών Προγραμμάτων του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, όσο και εκείνων που έχουν την πηγή τους στην εκούσια αυτορρύθμιση του δημοσιογραφικού σώματος και γενικότερα των επιχειρηματιών και των επαγγελματιών των μέσων πληροφόρησης. Στην προοπτική της σχεδιαζόμενης επανεπεξεργασίας των Κωδίκων Ραδιοτηλεοπτικής Δεοντολογίας του Ε.Σ.Ρ. και της θέσπισης για πρώτη φορά στην Ελλάδα ενός συστηματικού Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας από την Ε.Σ.Η.Ε.Α., το ζήτημα των δεοντολογικών ορίων στο λόγο των μέσων πληροφόρησης, που θα αποβλέπουν στο να διασφαλίσουν, όσο αυτό είναι δυνατό, μια μη ρατσιστική πληροφόρηση του κοινού, πρέπει να αναδειχθεί σε θέμα πρώτης προτεραιότητας. Τούτο προϋποθέτει ότι τα όρια αυτά θα διατυπωθούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να καλύπτουν ένα χώρο συμπεριφορών ευρύτερο από εκείνο που αποτελεί πεδίο της ποινικής παρέμβασης και βεβαίως ότι η τήρησή τους θα διασφαλίζεται με αποτελεσματικούς μηχανισμούς, ακόμη και επιβολής διοικητικών ή πειθαρχικών κυρώσεων. Το άρθρο 5 του ισχύοντος Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας του Ε.Σ.Ρ., σύμφωνα με το οποίο δεν επιτρέπεται η παρουσίαση προσώπων, όταν αυτή μπορεί να ενθαρρύνει τον εξευτελισμό, την κοινωνική απομόνωση ή τις δυσμενείς διακρίσεις σε βάρος μέρους του κοινού λόγω φύλου, φυλής, εθνικότητας, θρησκείας (και άλλων ακόμη χαρακτηριστικών), μπορεί να αποτελέσει ένα σημείο εκκίνησης για το σχετικό προβληματισμό. Το άρθρο αυτό θεσπίζει όμως μόνο μια «γενική αρχή» που χρειάζεται να εξειδικευθεί σε περιπτωσιολογικούς κανόνες που να τυποποιούν συγκεκριμένες δεοντολογικές υποχρεώσεις (π.χ. για το πότε είναι απαραιτήτως αναγκαία η αναφορά σε φυλή, χρώμα, εθνικότητα, θρησκεία ή άλλα χαρακτηριστικά του προσώπου, για τον τρόπο παρουσίασης των πολιτιστικών διαφορών, για την πληροφόρηση για ρατσιστικές γνώμες ή διακηρύξεις Σελίδα 13 / 15