Χρίστος Γεωργούσης. Κ υ κ λ ά δ ε ς ΠΕΤΡΕΣ ΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Transcript

1 Χρίστος Γεωργούσης Κ υ κ λ ά δ ε ς ΠΕΤΡΕΣ ΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

2 ΜΕΡΟΣ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο σκοπός του βιβλίου ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΟΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ για τους οποίους ο νέος μετά 12 χρόνια εκπαίδευση στα σχολεία μας στο τέλος μπορεί να παίρνει το χαρτί του σχολείου, να ετοιμάζεται για το πανεπιστήμιο, αλλά να μη ξέρει να ξεχωρίσει το χαλαζία από το μάρμαρο, πετρώματα κοινά, αλλά και βεβαρυμένα με μια μεγάλη ιστορία. Η Γεωλογία στο Λύκειο είναι δευτερεύον μάθημα και υποβαθμισμένο, αφού δεν συναρτάται με τις δέσμες. Από την άλλη αυτός ο χωρισμός των μαθημάτων δεν βοηθά στη αντίληψη της ενότητας της γνώσης, αλλά και της άμεσης σχέσης που έχει το ένα μάθημα με το άλλο. Στην Ιστορία αναφέρεται ο οψιδιανός ξερά. Στη γεωλογία αναφέρεται το ίδιο ξερά και δεν βοηθιέται κανείς να μιλήσει με την πέτρα στις διάφορες γλώσσες. Στην ιστορία, στη γεωλογία, στη τέχνη, στη τεχνική, στην ποίηση. Ένα τέτοιο άνοιγμα προσεγγίσεων όχι μόνο βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των πραγμάτων, αλλά αυξάνει το ενδιαφέρον, που είναι μοχλός σημαντικός της γνώσης. Εδώ θα προσπαθήσουμε να κάνουμε κατανοητά μερικά θέματα γεωλογίας, θα ψάξουμε να βρούμε κοινά σημεία γεωλογίας και ιστορίας και θα δούμε την ιστορία των Κυκλάδων μέσα από την γεωλογία και τις πέτρες. Η παρούσα μελέτη δεν είναι γεωλογία μόνο και δεν είναι ιστορία μόνο. Είναι μια προσπάθεια να δούμε την ιστορία των νησιών μετατοπιζόμενοι σε άλλες θέσεις και κοιτώντας από άλλες οπτικές γωνίες.

3 Η πέτρα θεμέλιο του πολιτισμού "Τούτες τις πέτρες τις εσήκωσα όσο βάσταξα τούτες τις πέτρες τις αγάπησα όσο βάσταξα τούτες τις πέτρες, τη μοίρα μου. " Πάνω στις πέτρες στηρίχτηκε μεγάλο μέρος του πολιτισμού, ως σήμερα και δεν είναι τόσο η μοίρα του Σεφέρη, αλλά η μοίρα του λαού και της χώρας μας. Από την πέτρα αναδυθήκαμε και με την πέτρα ζήσαμε. Φτιάξαμε τα σπίτια μας, τους δρόμους, τη χρησιμοποιήσαμε σαν εργαλείο και όπλο, σαν κόσμημα, σαν φυλαχτό, έγινε το μέσον για να πούμε τον καημό και τα όνειρά μας, έγινε συχνά ο θεός μας. Δεν υπάρχει βιβλίο ιστορίας που να μην αναφέρεται στις πέτρες και να μην παραθέτει θαυμάσιες φωτογραφίες από πολλά είδη λίθων. Ο αρχαιολόγος συχνά αισθάνεται την ανάγκη να γίνει και γεωλόγος και ο γεωλόγος συχνά ανατρέχει στην ιστορία. Και οι δύο, γεωλόγος και αρχαιολόγος, ανατρέχουν συχνά στην ποίηση, όπως θα δούμε. Πολιτισμός είναι το σύνολο των απαντήσεων που δίνει ο άνθρωπος στις προκλήσεις του περιβάλλοντος. Η πέτρα και η θάλασσα είναι τα βασικά στοιχεία του περιβάλλοντος των Κυκλαδιτών. Η πέτρα αυτή, η αφθονία, οι ιδιότητες, η φτώχεια της, αλλά και ο πλούτος της και η ομορφιά της, καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία των κατοίκων των Κυκλάδων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό και την ψυχική του ιδιοσυγκρασία, αλλά και το χαρακτήρα του. Στην εργασία αυτή θα διερευνήσουμε ακριβώς μέρος των απαντήσεων που έδωσαν οι Κυκλαδίτες στα προβλήματα της ζωής τους χρησιμοποιώντας το υλικό που βρήκαν άφθονο: Τις πέτρες. Λυδία λίθος και Θεόφραστος Στο έργο του του " Περί Λίθων" που γράφεται γύρω στο 300 π. Χ. ο Θεόφραστος δίνει πολλές πληροφορίες για τους λίθους. Γράφει εκτός των άλλων για τη λυδία λίθο (Λυδή), για το μαγνητίτη (Ηρακλεία λίθος), για τον γρανάτη (άνθραξ), για τις μυλόπετρες (μυλίαι), για τον πωρόλιθο (πόρος), για τον Πάριο λίθο (μάρμαρο),για τη μίλτο και πολλά άλλα ορυκτά. Σημείωση: Θα χρησιμοποιήσουμε πωρόλιθος την ίδια αυτή ορθογραφία. για τις λέξεις πόρος και

4 Οι άνθρωποι ανέβηκαν ψηλά Οι άνθρωποι φόρεσαν παπούτσια, έστρωσαν τους δρόμους με άσφαλτο, ανέβηκαν ψηλά στους ορόφους, εφευρίσκουν πλαστικά, συνθέτουν νέες ουσίες και ξεχνούν ολοένα την καταγωγή τους και την κοινή μοίρα. Ο Ανταίος στην πάλη του με τον Ηρακλή, έπαιρνε δύναμη πατώντας το χώμα και ο Ηρακλής τον νίκησε σηκώνοντάς τον ψηλά. "Στο χώμα γέρνει το κορμί του ανθρώπου" κατά τον Σεφέρη, αλλά και απ' το χώμα αναβλύζει ο ίδιος και η δύναμή του και η ζωή του. Τα ηφαίστεια εκτίναξαν θειάφι και το πήρε η μητέρα μου και η μητέρα σας σαν προσάναμμα στο τζάκι. Το πήραν οι άνθρωποι της γης για να θειαφίζουν τ' αμπέλια. Το πήραν οι άνθρωποι της καταστροφής για να φτιάξουν βόμβες.το καμίνι της γης έφτιαξε σε κάποιους τόπους σμυρίγλι,το βρήκαν στη Νάξο και έφτιαξαν τους σμυριδοτροχούς και τα σμυριδόχαρτα. Κάπου αλλού ο πηλός της γης έδεσε άλλο ζυμάρι, το βρήκαν στην Τήνο, το ονόμασαν τάλκη κι έφτιαξαν την πούδρα που λέγεται ταλκ. Καθώς το παχύρευστο μάγμα της γης αναδυόταν απ' το υπόγειο καμίνι της η απότομη ψύξη του το μετέτρεπε σε οψιδιανό. Τον βρήκαν οι άνθρωποι κι έφτιαξαν τα όπλα και τα εργαλεία τους και το νοικοκυριό τους, πριν να βρουν το χαλκό και το σίδερο. Απ' τις πέτρες της καταστροφής έφτιαξαν τα σπίτια τους στη Σαντορίνη. Το υλικό που ανέβηκε απ' τα ενδότερα της γης δεκάδες χιλιόμετρα κάτω απ' τη θάλασσα των Κυκλάδων, ο σχιστόλιθος και το μάρμαρο, καθόρισαν την ιστορία των νησιών μας. Μέσα στο χώμα απ' τη σποδό των ηφαιστείων άνοιξαν οι πρώτοι Χριστιανοί τις Κατακόμβες στη Μήλο, ενώ πριν χρόνια η στάχτη του ηφαιστείου της Σαντορίνης σκέπασε την μεγάλη πόλη. Μην ξεχνάτε, "στα ηφαίστεια κλήματα σειρά και τα σπίτια πιο λευκά στου γλαυκού το γειτόνεμα". Απ' αυτή τη στάχτη φτιάξαμε τσιμέντο για να σκεπάσουμε με τη σειρά μας τμήματα του παρελθόντος. Στις παραλίες έφταναν αποστρογγυλευμένα κομμάτια πετρωμάτων και οι άνθρωποι μέχρι τώρα μαζεύουν και φτιάχνουν κοσμήματα. Σαν ανεμόμυλος ο χρόνος αλέθει με πέτρινα δόντια τις πέτρες και τις κομματιάζει σε χώμα και άμμο. Βρήκαν το χώμα οι αρχαίοι πηλοπλάστες κι έπλασαν γεωμετρικά αγγεία και οι παλιοί Παριανοί έφτιαξαν σκούνταυλους κι έψησαν ρεβύθια στο φούρνο. Από τα ερείπια των αρχαίων ναών και άλλων κτισμάτων οι Φράγκοι κατακτητές έκτισαν το Κάστρο της Παροικιάς. Αιώνες πριν οι αρχαίοι Παριανοί είχαν χρησιμοποιήσει τα μάρμαρα των ερειπίων σε πολλά σημεία της Εκατονταπυλιανής. Μάρμαρο Παριανό και σχιστόλιθος είναι τα ντόπια δομικά στοιχεία του ιστορικού ναού. Χρησιμοποιήθηκε και πωρόλιθος για την ευκολία με την οποία

5 πελεκάται και για τη θαυμάσια ποικιλία των χρωμάτων του. Διατηρεί και σήμερα μετά 17 αιώνες τη λάμψη του. (*) Λειτουργούν ακόμα στα νησιά λατομεία σχιστόλιθου και μαρμάρου. Τον πηλό τώρα τον φέρνουμε απέξω, συχνά από το εξωτερικό, για έργα τέχνης, γιατί το μέταλλο και το πλαστικό μας έφεραν σε άλλη εποχή. Όλα τέκνα του χώματος Τι κοινό υπάρχει ανάμεσα σ' ένα χρυσό νόμισμα, σ' ένα αγριολούλουδο, σ' ένα αρχαίο μυκηναικό ξίφος, σε μια στάμνα, σ ενα ωραίο μαρμάρινο άγαλμα από Παριανό μάρμαρο; Είναι όλα τέκνα του χώματος. Απ' αυτό γίνονται και σ' αυτό επιστρέ φουν."χους ην και εις χουν απελεύσει" λέει ο ιερέας αποχαιρε τώντας τον νεκρό. Χώμα ήσουν και στο χώμα πηγαίνεις. Θα μπορούσε λοιπόν να μιλήσουμε για το χώμα: για τον τρόπο που επινόησε να συντηρήσει τη ζωή σε κάποια φάση της γεωλογικής ιστορίας της γης και να την εξελίξει. για τον τρόπο που ενέπνευσε την λογοτεχνία και την ποίηση. για τους τρόπους που τροφοδότησε την τέχνη παγκόσμια. για τους τρόπους που έγινε ιστορία. για τους τρόπους που έθαψε μεγάλους πολιτισμούς. για τον τρόπο που έγινε καθημερινή ζωή των κατοίκων. για τον τρόπο που έγινε οικονομία, πλούτος, καταστροφή και πόλεμος. Στην παρούσα εργασία θα δούμε κυρίως τον Κυκλαδικό πολιτισμό μέσα από τις πέτρες και το χώμα. Να μιλήσουμε για τις πέτρες Για ποιες πέτρες να μιλήσουμε; Για αυτές που σχηματίζονται στη χολή ή στα νεφρά και χρειάζεται εγχείρηση για να βγουν; Κάποιοι μάλιστα που έχουν υποστεί εγχείρηση τις φυλάνε και τις δείχνουν. Για τις πέτρες που σχηματίζονται στους σωλήνες της ύδρευσης από τα άλατα ασβεστίου και μαγνησίου κι επιφέρουν βλάβες στο δίκτυο; Για τα άλατα που επιφέρουν βλάβες στο πλυντήριο; (*) Σημείωση: Φέτος, το 1996, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου γιόρτασε με πολλές εκδηλώσεις τους 17 αιώνες από την ανέγερσή της.

6 Για τον "ομφαλό της γης", τη στρογγυλή πέτρα που φυλαγόταν στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς και συμβόλιζε το κέντρο της γης;για τη μεγάλη πέτρα Κάαμπα (στ' αραβικά σημαίνει κύβος) που έπεσε από τον ουρανό και την προσκυνούν στη Μέκκα οι μωαμεθανοί στο ομώνυμο τέμενος; Για τα μεγαλιθικά μνημεία στο Stonehenge στην Αγγλία; (Στόουν στα αγγλικά είναι η πέτρα).για τα μενίρ του Οβελίξ; Να μιλήσουμε κάνοντας και μιαν ευχή για τα πεφταστέρια, που δεν είναι άλλο παρά μικρούτσικες πέτρες σαν φακή που αναφλέγονται μόλις μπούν στην ατμόσφαιρα της γης; Πέτρα έδωσε στον Κρόνο η Ρέα να φάει κι έτσι σώθηκε ο Δίας. Πάνω σε πέτρα δέθηκε ο Προμηθέας τιμωρημένος από το Δία και ο Μωυσής σε πέτρες έγραψε τις εντολές του Θεού. Μια μεγάλη πέτρα κουβαλούσε ο Σίσυφος μέχρι την κορυφή του βουνού και κατρακύλαγε συνέχεια πίσω. Σκύρον είναι κομμάτι πέτρας, χαλίκι κι από 'δω πηγάζει το ονομα της Σκύρου και της Σκυροπούλας. Η Οξώπετρα είναι νησάκι κοντά στη Μυτιλήνη και ας θυμηθούμε "Τα ελεγεία της Οξώπετρας", ένα απ' τα τελευταία έργα του Ελύτη. Η μάχη της Πέτρας δόθηκε από τον Δ. Υψηλάντη και ήταν η τελευταία του μεγάλου αγώνα του Πέτρα λέγεται και αρχαία πόλη της Πιερίας και Πετριές είναι κοινότητα της Εύβοιας. Αλλά ας αναφέρουμε και τα λιθοβόλα μηχανήματα (πετραρίες), τα παιχνίδια με τις πέτρες των παιδιών, αλλά και τον πετροπόλεμο που παίξαμε στα παιδικά μας χρόνια. Οι πέτρες υπήρξαν το πιο βολικό όπλο από την αρχαιότητα μέχρι τα πρόσφατα χρόνια. Στις επιθέσεις τους πολλοί πειρατές θα αντιμετώπισαν πετροπόλεμο από τα κάστρα και τα σπίτια. Το λάδι κόστιζε και τα πυροβόλα δεν τα είχαν και δεν τα ήξεραν όλοι. Από πέτρες όμως ήταν χτισμένα οι πύργοι και τα κάστρα και τα τείχη των πόλεων. Ο νιτρικός άργυρος λεγόταν πέτρα της κολάσεως και όλοι γνωρίζουμε τον όρο, πέτρα του σκανδάλου. Να λοιπόν που έχουμε πολλά να πούμε για τις πέτρες, γιατί βρίσκονται πολύ μέσα στη ζωή μας και τη θρέφουν και τη στηρίζουν και την ομορφαίνουν και την προφυλάγουν. Να μιλήσουμε για τους λίθους Με πρώτο ή με δεύτερο συνθετικό το λίθο (λιθόσφαιρα, απολιθώματα) έχουμε πολλά να πούμε για τους λίθους που είναι ένα άλλο όνομα της πέτρας. Αν πάμε στις τέχνες έχουμε τη λιθογλυφία που γινόταν σε ημιπολύτιμες πέτρες (τέχνη χιλιάδων ετών) και τη λιθογραφία των δύο πρόσφατων αιώνων. Γνωρίζουμε τους σφραγιδόλιθους και τα αρχαία κοσμήματα από πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους, αλλά και τους δακτυλιόλιθους

7 (πέτρες δαχτυλιδιών). Για τη χάραξη διάλεγαν μαλακούς λίθους και χρησιμοποιούσαν από πολύ παλιά τροχό, όπως και στην κεραμική. Για την στίλβωση των λίθων χρησιμοποιούσαν χώμα από τη Νάξο, που είχε σμύριδα. Σφραγίδες αποτύπωναν σε μάρμαρο, σε χαλκηδόνιο, σε αιματίτη, σε στεατίτη και άλλους λίθους. Με τον μαγνητίτη (σιδηρίτης λίθος), ορυκτό που αφθονεί στη Σέριφο, γινόταν διάγνωση του μέλλοντος (!) Πρίν την λιθομαντεία γινόταν για πολλές μέρες θυσίες και δίνονταν όρκοι. "Λίθους ζώντας" αποκαλεί ο Πέτρος τους Χριστιανούς "εξ ων οικοδομείται το έργον του Θεού". Μιλούμε για τον ακρογωνιαίο λίθο, για τη φιλοσοφική λίθο με την οποία οι αλχημιστές πίστευαν ότι μπορούν να κατασκευάσουν χρυσό, και για τη λυδία λίθο με την οποία ελέγχεται ο βαθμός περιεκτικότητας χρυσού σε μεταλλικό κράμμα. Στ' αρχαία υπάρχουν οι όροι λίθος αναιδείας και λίθος ύβρεως. Στη Γραφή (Αποκάλυψη Ιωάννου) υπάρχει ο όρος τίμιος λίθος (πολύτιμη πέτρα). Ας αναφερθούμε στο λιθοβολισμό του πρωτομάρτυρα Στέφανου και στην περίφημη ρήση του Χριστού: "Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω". Στη Γεωλογία μιλούμε για λιθόσφαιρα και για πλάνητες λίθους που μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις. Ήδη στο παρόν κεφάλαιο θέσαμε τον "θεμέλιο λίθο" για να προχωρήσουμε. Μιλούν οι πέτρες Αν η "Συναυλία των υακίνθων", "τα καλάμια που τραγουδούσαν το φθινόπωρο σ' ένα τρόπο λυδικό", τα λουλούδια "υλακώντας ή βγάζοντας τη γλώσσα" δείχνουν πως τα λουλούδια μιλούν και ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω, το ίδιο ισχύει και για τις πέτρες. Μπορεί να μιλούμε για τη σιωπή της πέτρας, αλλά τα θεωρούμενα άψυχα μιλούν με υπόηχους. Υπάρχει κατά τον ποιητή "το πολύ σιμά κι όμως αόρατο" ένας κόσμος που δεν προσεγγίζεται με τις παρούσες δυνάμεις των περιορισμένων αισθήσεων, αλλά με δυνάμεις μυστικές, μαγικές. "Χαρά στον πούχει αυτί ν' ακούσει τη χλόη να μεγαλώνει", αλλά και σε 'κείνον που θα μετασχηματίσει τη σιωπή της πέτρας σε λόγο ζώντα. Οι πέτρες μιλούν όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος έγραψε και ζωγράφισε και χάραξε πάνω τους τα μυστικά του, όχι μόνο γιατί η ίδια η ιστορία της προέλευσης της ζωής είναι κρυμμένη μέσα τους (απολιθώματα), όχι μόνο γιατί μπορεί να παραχθεί μουσική απ' αυτές, αλλά και γιατί πρέπει ν' απαντήσουν στην πρόκληση άλλων φωνών. Είναι το παιχνίδι της ηχώς και της αντήχησης, αλλά και ο αντίλογος των όσων ακούν. Γιατί οι πέτρες ακούν κιόλας! Αλλιώς δεν

8 θα έγραφε ο Σεφέρης για "τη φωνή της νυχτερινής θάλασσας στα χαλίκια". Αλλά οι πέτρες αισθάνονται κιόλας! Αλλιώς δεν θα έγραφε ο Ρίτσος "αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται κάτω απ' τα ξένα βήματα"! Σημείωση: Οι στίχοι που δεν αναφέρουν τον ποιητή είναι από τον Σεφέρη και τον Ελύτη. Μυρίζουν οι πέτρες Όλοι θυμούνται και νοσταλγούν τη μυρωδιά του χώματος στα πρωτοβρόχια. Οι πέτρες μυρίζουν, αλλά η όσφρησή μας όσο πάει και εξασθενεί. Πολλά ορυκτά μυρίζουν και για παράδειγμα ας αναφέρουμε το θείον, το κίτρινο θειάφι που βγήκε απ' τα ηφαίστεια. Οι πέτρες μυρίζουν, λάμπουν, απευθύνονται στην αφή και τη γεύση, εντυπωσιάζουν με την ομορφιά τους, μαγεύουν με τις κρυμένες μέσα τους δυνάμεις (λ.χ. μαγνητισμός). Θα πούμε όμως περισσότερα γι' αυτά σε άλλα κεφάλαια. Πέτρες και χλωρίδα Οι πέτρες έδωσαν το όνομά τους σε πολλά φυτά, αλλά και σε πουλιά και σε άλλα ζώα κάτι που δείχνει τη συγγένεια της ζωής του ανθρώπου με το χώμα και το έδαφος, αλλά και την ανάγκη του να ρίχνει άγκυρα σε στέρεα πράγματα. Έχουμε λοιπόν τα πετρολούλουδα ή πετρόχορτα, που φυτρώνουν στα καλντερίμια και στα ερείπια των Κυκλάδων (σέδον), τα πετραμύγδαλα, τα πετροκέρασα, την πετραμιθιά (σχινάρι), το πετροσέλινο (μαιντανός), το πετρομάρουλο. Πολλά φυτά αγαπούν τις πέτρες και φυτρώνουν κοντά σε πέτρες. Χαρακτηριστικό είναι το σέδον, ένα μικρό κίτρινο φυτό που λέγεται και αμάραντο και κοχιλόχορτο. Αλλού θα τα δούμε σαν βραχόφυτα. Σαν αμμόφυτα, σαν ασβεστόφιλα κ.λ.π. Ένα αγριολούλουδο της οικογένειας των βοραγινοειδών, το λιθόσπερμο, πήρε απ τα λιθάρια το όνομά του. Θα βρούμε και τα ονόματα πετροκιρκινέζι ή κιρκινέζι του βράχου, την πετροπέρδικα, το πετροχελίδονο, τον πετροκότσυφα, τον πετρίτη (γεράκι), αλλά και το πετρόψαρο. Το πετρέλαιο θεωρήθηκε ότι είναι το λάδι της πέτρας (πετρόλαδο), τα φυτά που χώθηκαν στη γη πριν εκατομμύρια χρόνια έδωσαν κάρβουνο με το όνομα λιθάνθρακας ή πετροκάρ βουνο. Η Γαία ζωντανός πλανήτης Ο Άγγλος Τζέιμς Λόβλοκ συγκλόνισε τον κόσμο της επιστή μης ισχυριζόμενος ότι το γεωλογικό περιβάλλον δεν είναι μόνο το

9 προιόν και το κατάλοιπο της προηγούμενης ζωής, αλλά επίσης μια ενεργός δημιουργία ζωντανών όντων. Πριν τον Λόβλοκ ο Ρώσος Βερνάντσκι αποκαλούσε τη ζωή ως χημική διαδικασία που μετατρέπει το πέτρωμα σε εξαιρετικά δραστήρια ζωντανή ύλη και το αντίστροφο. Το πέτρωμα αναδιαμορ φώνεται, συσκευάζεται σε κύτταρα, επιταχύνει τις χημικές του αλλαγές με τα ένζυμα, μετατρέπει την κοσμική ακτινοβολία στις δικές του μορφές ενέργειες, μετατρέπεται σε διαρκώς εξελισ σόμενα όντα και ξανά σε πέτρωμα. Η ζωή είναι η διαδικασία των σωμάτων, όχι ένα από τα μέρη τους και το ίδιο ισχύει για τη Γαία, δηλ. η ζωή είναι η διαδικασία της, το συγκεκριμένο της είδος λειτουργικής οργάνωσης, όχι απλώς ένα μέρος της. Ας θυμηθούμε το απολιθωμένο δάσος της Μυτιλήνης. Εδώ το ξύλο των δένδρων μετατράπηκε με χημικές διαδικασίες σε πέτρα. Η πέτρα με τη διάβρωση γίνεται χώμα και το χώμα προσλαμ βάνεται από τις ρίζες των φυτών και γίνεται σώμα φυτού. Απολιθώματα δένδρων βρίσκουμε και αλλού στην Ελλάδα αλλά και στις Κυκλάδες. Πολιτισμοί της πέτρας Τα ονόματα των πολιτιστικών περιόδων είναι παρμένα από την πέτρα. Παλαιολιθικός και νεολιθικός πολιτισμός και μετά η εποχή του χαλκού και του σιδήρου. Και τα δύο μέταλλα δεν βρίσκονται ελεύθερα στη φύση, αλλά χρειάζονται επεξεργασία των αντίστοι χων ορυκτών τους. Ο πολιτισμός του μετάλλου (χαλκού και σιδή ρου) δεν είναι παρά ο πολιτισμός της επεξεργασμένης πέτρας. Έρημος στα βιβλία Στο σχολικό βιβλίο της γεωλογίας για τον οψιδιανό δεν υπάρχει λέξη που ν' αναφέρεται στη μεγάλη ιστορία και σημασία αυτής της πέτρας που έδωσε στις Κυκλάδες (Μήλος) και στα Δωδεκάνησα (Νίσυρος) μια παγκοσμιότητα στα χρόνια της προιστορίας. Σαν να ήταν γραμμή των σχολικών βιβλίων και των μαθημάτων να μην έχουν καμιά σύνδεση μεταξύ τους, καμιά γέφυρα επικοινωνίας. Δεν ανάβλυσε τυχαία από τα έγκατα της γης αυτή η πέτρα. Οφείλεται στα ηφαίστεια που έδρασαν πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια στο Αιγαίο και άφησαν τις σπουδαίες μαρτυρίες τους. Την καλδέρα στη Σαντορίνη, τον μεγάλο κρατήρα στη Νίσυρο, τον περλίτη στη Μήλο, αλλά και στο Δεσποτικό και την Αντίπαρο και άλλα πολλά εκτός από τον οψιδιανό.

10 Κολυμπήθρες και Σφίγγα Τί σχέση έχουν οι Κολυμπήθρες της Νάουσας Πάρου με τις Πυραμίδες της Αιγύπτου και τη Σφίγγα; Στο παλιό σχολικό βιβλίο Γεωλογίας υπάρχει φωτογραφία από τη Σφίγγα (αλλά και απ' τους βράχους των Μετεώρων) για να καταδειχτεί η αιολική διάβρωση, το φάγωμα δηλαδή των πετρωμάτων από τη δύναμη του ανέμου. Η φωτογραφία από τις Κολυμπήθρες της Νάουσας, που έγιναν και θέμα γραμματοσήμου, μπήκε στο νεότερο βιβλίο Γεωλογίας της Α Λυκείου. (Είναι πια κι αυτό παλιό σήμερα). Οι Κολυμπήθρες δημιουργήθηκαν με τη διάβρωση που προκάλεσε ο αέρας μεταφέροντας άμμο και χτυπώντας το γρανίτη. Ο αέρας απειλεί όχι μόνο τη μύτη της Σφίγγας, αλλά και το γρανίτινο σώμα της. Τα γυμνά βράχια των Κυκλαδονησιών, οι κορυφές των λόφων, τα Μετέωρα, η Σφίγγα, οι Κολυμπήθρες δέρνονται από τον άνεμο, δημιουργό και καταστροφέα. Πρωτοπορεί τ' Απεράθου Ενώ στη Μύκονο, στα χρόνια που λειτουργούσαν τα ορυχεία βαρύτη, σε μερικά καταστήματα πούλαγαν για τους τουρίστες πράσινες πέτρες που προμήθευαν οι μεταλλωρύχοιτου νησιού (επρόκειτο για διάφορα ορυκτά που εύρισκαν κατά την εξόρυξη) στην Απείρανθο της Νάξου λειτουργεί εδώ και χρόνια το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας που δημιουργήθηκε με το ενδιαφέρον και τη γνώση του Μανώλη Γλέζου. Στη Μήλο η Εταιρία που εκμεταλεύεται το βαρύτη προχώρησε τελευταία στην ίδρυση γεωλογικού Μουσείου.Για πολλά χρόνια αλλοδαποί λαθρέμποροι γεωλόγοι και συλλέκτες μαζεύουν και πωλούν ορυκτά πολύτιμα, τόσο για την ιστορία του τόπου, αλλά καιγια την ομορφιά, για τη γνώση και την επιστήμη. Εδώ γίνεται ό,τι και με τον αρχαιολογικό μας πλούτο. Τα νησιά των Κυκλάδων έχουν μια καταπληκτική γεωλογική ιστορία και μια ενδιαφέρουσα ιστοριογεωλογία κι αυτό θα προσπαθήσουμε στην μελέτη αυτή να καταδείξουμε. Γεωλογικές συλλογές πρέπει σ' όλα τα νησιά να οργανωθούν, γιατί τα ορυκτά και τα πετρώματα συνδέονται με την ιστορία και τον πολιτισμό του καθενός, περισσότερο απ' όσο πιστεύουμε. Οι πέτρες στα γραμματόσημα Όπως είπαμε οι Κολυμπήθρες της Νάουσας αποτέλεσαν θέμα γραμματοσήμου. Γραμματόσημο επίσης έγινε το Γλαρονήσι της Μήλου καμωμένο από την ηφαιστειακή πέτρα που λέγεται βασάλτης. Ορυκτά

11 επίσης έγιναν θέμα γραμματοσήμου, όπως τα χαλκούχα, ο γύψος, ο αμίαντος, ο βωξίτης, ο χρωμίτης. Πετροκοπειά και μεταλλεία Κλείνοντας το εισαγωγικό μέρος, ας ρίξουμε μια ματιά στις λέξεις που θα συναντήσουμε: α) ταυτόσημες με την πέτρα: χαλίκι, λίθος, σκύρον, στουρνάρι, κοτρώνα, τρόχαλο. β)πέτρες της παραλίας: βότσαλα, χοχλίδια γ) είδος πέτρας : αμάδα, κροκάλα, λατύπα. δ) μεγάλη πέτρα : βράχος, κάβος, ύφαλος, σκόπελος, ξέρα, γκρεμός. ε)ταυτόσημες με το χώμα: σποδός, στάχτη (ηφαιστειακή σποδός και στάχτη) άμμος, σκόνη, κουρνιαχτός, γη, έδαφος. Η γη υποδηλώνει και τον πλανήτη και την πατρίδα (πατρώα γη). Πατρώα γη, αλλά και γη-μήτηρ, Δήμητρα. στ) ταυτόσημες με τη λάσπη: ιλύς, λάσπη, πηλός. ζ) χώροι που βγάζουν πέτρες ή ορυκτά: λατομείο, νταμάρι, πετροκοπειό, ορυχείο, μεταλλείο. η) η πέτρα που θα δώσει με την επεξεργασία μέταλλο ή άλλο στοιχείο (άλατα, οξέα κ.λ.π.) λέγεται ορυκτό ή μετάλλευμα. Πετρούλα είναι το υποκοριστικό της πέτρας. Ένα άλλο υποκοριστικό, πετράδι, σημαίνει πολύτιμο ή ημιπολύτιμο λίθο. Είδαμε μερικά ονόματα με πρώτο συνθετικό την πέτρα. Έχουμε και με δεύτερο συνθετικό την πέτρα: ψαρόπετρα, μυλόπετρα, στουρναρόπετρα, ζαχαρόπετρα, ασβεστόπετρα. Με δεύτερο συνθετικό το χώμα: δωματόχωμα, αργιλόχωμα, σαπουνόχωμα, κοκκινόχωμα, πηλόχωμα. Συχνά η λέξη γη σημαίνει χώμα ή και πέτρα. Έχουμε έτσι: Ναξία γη, σμηκτρίς γη, Κιμωλία γη, Θηραική γη. Είδη χώματος είναι επίσης η ασπριά, η ψαρόγα. Οι πέτρες, τα ορυκτά και το χώμα έδωσαν συχνά το όνομά τους σε τοποθεσίες και χωριά κτίσματα κ.λ.π. Ο Αμόλοχος Άνδρου κα τά μία εκδοχή οφείλει το όνομά του στην άμμο. (Άμμος και ελλοχεύω). Η ίδια η Άνδρος οφείλει το όνομά της στα σπήλαιά της (άνδρον=σπήλαιο). Πιθανώς και η Φολέγανδρος. Στην Πάρο υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Σμυρίγλια. Ένα από τα χωριά της Κοινότητας Αρχίλοχου λέγεται Μάρμαρα. Χωριό της κοινότητας αγκαιριάς λέγεται Αλυκή. Στην Αντίπαρο υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Μαγγανιές. Οι αλυκές της άφησαν το όνομά τους στην τοποθεσία που λέγεται Ψαραλυκή. Στη Μήλο ο λόφος στα δυτικά του λιμανιού που έχει βράχους οψιδιανού λέγεται Νύχια εξαιτίας της ιδιότητας του

12 πετρώματος.μικρό νησάκι στα βόρεια που ενώθηκε από τις προσχώσεις με τη Μήλο λέγεται Πηλονήσι. Το νησάκι που σχηματίστηκε από τις τελευταίες λάβες στη Σαντορίνη ονομάστηκε Ηφαίστειο. Οι ντόπιοι τη Θηρασία την ονομάζουν Αλίσυρο (συνδυασμός της θάλασσας (αλς, αλός) και της κίσσηρης). Στην Κίμωλο υπάρχει η τοποθεσία Ασπρόγκρεμνα και στα νερά της ο σκόπελος Θερμόπετρα. Η Παναγία της Ίου είναι η Παναγία η Γκρεμιώτισσα. Στη Νάξο υπάρχει περιοχή με το όνομα Ασμυρίγλες. Όρμος στο Κουφονήσι έχει το όνομα Άμμος κι άλλος Πωρί από τον πόρο των Κυκλάδων (είδος ψαμμίτη). Πολλές παραλίες έχουν δεύτερο συνθετικό την άμμο (Χρυσή Άμμος στην Πάρο, Μεγάλη Άμμος στη Μύκονο, Ψιλή Άμμος στη Νάξο, Παχειά Άμμος στην Τήνο κ. λ. π. ). Αν επιμείνουμε θα βρούμε και πολλά άλλα ονόματα στις τοποθεσίες των Κυκλαδονησιών οφειλόμενα στα ορυκτά και πετρώματα. Έξω από τις Κυκλάδες θα βρούμε επίσης πολλές παρόμοιες ονομασίες. Σκόπελος, Σκύρος, Σκυροπούλα, Γιαλί (νησάκι κοντά στη Νίσυρο με ηφαιστειακά πετρώματα σαν γυαλί) κ.λ.π. Σε επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε ονομασίες για τα ορυκτά και θα βρούμε και παράξενους νονούς.

13 ΜΕΡΟΣ Β ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ Οι λίθοι κεκράξονται "Λέγω υμίν ότι αν ούτοι σιωπήσωσιν, οι λίθοι κεκράξονται", αναγράφεται σε περικοπή του κατά Λουκάν Ευαγγελίου. Ακόμα και σήμερα λέμε ότι θα μιλήσουν κι οι πέτρες και η φωνή της πέτρας αλιεύτηκε από τους ποιητές που έχουν ευαίσθητα αυτιά για να γίνει πολύτιμο υλικό ποιημάτων. Στην ποίηση η γλώσσα χρησιμοποιείται για να μεταδώσει συγκινήσεις. Τα μέσα που χρησιμοποιούμε είναι λέξεις που εξορύσσονται σε κοινά ορυχεία.τη γη, τη θάλασσα, τη φύση, την εργασία. Ο ποιητής πασχίζει αυτά που τον ανεβάζουν στην έξαρση να βρει τρόπους να τα περάσει στην καρδιά του άλλου. Πρέπει να βρει μια γλώσσα κοινή, αλλά και καινή (καινούρια), για να είναι δυνατή και να πετυχαίνει το στόχο της ξαφνιάζοντας και εξεγείροντας. Αναπτύσσεται λοιπόν ένας κοινός τόπος ώστε να διασταλεί η υποκειμενικότητα του ποιητή και να συμπεριλάβει την υποκειμε νικότητα του αναγνώστη και να κηπευθεί έτσι η έσχατη δυνατή αντικειμενικότητα. Το παιχνίδι αυτό μεταξύ αντικειμενικότητας και υποκειμενικότητας είναι ένα απ' τα βασικά στοιχεία της σύγχρονης ποίησης και η ορθή αναλογία των στοιχείων αυτών είναι γνώρισμα των μεγάλων ποιητών. Η γλώσσα που ζητά ο ποιητής βρίσκεται σε τόπους που δίνουν δυνατές λέξεις, αιχμηρές, στιλπνές, σκληρές ή άλλοτε διάφανες, λαμπερές και φωτεινές. Αυτά μπορεί να είναι γνωρίσματα της πέτρας, όσο και άλλων στοιχείων και υλικών της φύσης. Ο κόσμος γύρω μας γεμάτος όστρακα, χοχλίδια, λουλούδια και άστρα προμηθεύει ψηφίδες στον ποιητή για το ψηφιδωτό του ποιήμα τος. Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής τον βοηθούν στις περιγραφές του, στους συμβολισμούς του, στους συνειρμούς και τις αλληγορίες που επιδιώκει για να συγκινήσει ή ακόμα στη μουσική

14 που τη χρησιμοποιεί κι ' αυτή μαζί με τ' άλλα στοιχεία του ποιήματος για τον ίδιο πάντα σκοπό. Να γίνει ο αναγνώστης ευάλωτος στη μεταρσίωση και τη συγκίνηση. "Είναι λέξεις γιομάτες μεταφυσικών εννοιών, είναι τα βάραθρα της πικρίας και τα βουνά της χαράς", γράφει στα "Κλειδοκύμβαλα της σιωπής " ο Νίκος Εγγονόπουλος. Οι λέξεις δεν είναι μόνο από τα πετρώματα, αλλά κι απ' τα φαινόμενα της γεωλογίαςπου έχουν ένα κοινό για όλους παρονο μαστή. Προκαλούν θαυμασμό, δέος και φόβο. Οι στίχοι που διαλέξαμε στο κεφάλαιο αυτό μας πάνε οι περισσότεροι στις Κυκλάδες. Η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν Ας πούμε πρώτα λίγα για τα γεωλογικά φαινόμενα που δύσκολα μπορεί ο ποιητής να τα αποφύγει στην ποίησή του, γιατί πρόκειται για κοινές φοβέρεςκαι τον τροφοδοτούν με λέξεις εύγλωττης σημασίας και συχνά ωραίες, τόσο στην ακουστική τους, όσο και στη δύναμη των συνειρμών που μας υποβάλλουν. Αυτά είναι ο σεισμός, τα ηφαίστεια,το καμίνι, η διάβρωση και αποσάθρωση, αλλά και τα προιόντα τους, τα σπήλαια, το χώμα και η άμμος. α) Ο σεισμός συναντιέται στην Αγία Γραφή, στα Ευαγγέλια, στην Αποκάλυψη του Ιωάννου και αλλού,γιατί είναι κοινό φαινόμενο τρόμου και δέους. "Η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν" μετά το θάνατο του Ιησού, γράφει ο Ματθαίος. "Και εγένοντο βρονταί, φωναί και αστραπαί και σεισμός" λέει στην Αποκάλυψη ο Ιωάννης και το επαναλαμβάνει μερικές φορές ακόμα επιδιώκοντας να εμβάλει σε φόβο τους ανθρώπους. Ο σεισμός σαν γεωλογικό φαινόμενο μπροστά στο οποίο ο άνθρωπος αισθάνεται την μικρότητα και αδυναμία του χρησιμοποιείται από τους περισσότερους ποιητές. Στην εκκλησία ο ιερέας παρακαλεί το Θεό να προστατέψει τους ανθρώπους από λιμούς, σεισμούς και καταποντισμούς. Το χέρι των σεισμών * το χέρι των λιμών Το χέρι των εχτρών * το χέρι των δικών Μου, εφρένιασαν εχάλασαν* ερήμαξαν αφάνισαν παραπονιέται ο Ελύτης στο "Άξιον Εστί". Κάποτε ο σεισμός ανοίγει χάσματα ελπίδας. "Το χάσμα π' άνοιξε ο σεισμός κι ευθύς εγιόμισε άνθη" (Σολωμός). β) Τα ηφαίστεια αναφέρονται από τον Ελύτη, που γνωρίζει τη γεωλογική ιστορία των νησιών, ενώ λίγο πριν ο Ανδρέας Κάλβος ονομάζει μια ωδή του "Τα ηφαίστεια". Βέβαια εκρήξεις ηφαιστει ακές δεν έχουμε παρά μόνο στη Νίσυρο και τη Σαντορίνη πριν κάποιες

15 δεκαετίες. Και παρά το ότι κάποτε τα ηφαίστεια ήταν αλυσίδα στον ελληνικό χώρο, τώρα δεν μας εμβάλλουν σε φόβο, για να τα επικαλεστούμε. Οι πελώριες λιάνες και των ηφαιστείων οι λάβες Θά' ρθει μέρα, μ' ακούς Να μας θάψουν κι οι χιλιάδες ύστερα χρόνοι, μ' ακούς Λαμπερά θα μας κάνουν πετρώματα, μ' ακούς ( Οδ. Ελύτης, Μονόγραμμα) Στων ηφαιστείων το στήθος και στο κλήμα των παρθένων και αλλού: Άξιον Εστί το χώμα που ανεβάζει μιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι (Οδ. Ελύτης, Άξιον Εστί) γ) Το καμίνι έχει εμπνεύσει και τον Ιωάννη,αλλά και τον ποιητή του Ακάθιστου Ύμνου. "Χαίρε, της απάτης την κάμινον σβέσασα". Ας θυμηθούμε και τους "Τρεις παίδας εν καμίνω". Το καμίνι θα χρησιμοποιηθεί μεταφορικά από πολλούς ποιητές μας, καθώς υπήρξε κοινός κλήρος της ελληνικής υπαίθρου. δ) Η αποσάθρωση, το θρυμμάτισμα, η απορρίνηση, η διάβρω ση δίνουν λέξεις εντυπωσιακές. Έργο παρόμοιων φαινομένων με δράστη το νερό είναι και η δημιουργία σπηλαίων, σαν το Σπήλαιο της Αντιπάρου. Έργο της απορρίνησης με δράστη τον άνεμο πάνω στο θαλερό και σκληρό γρανίτη είναι οι Κολυμπήθρες της Νάουσας, αλλά και πολλά άλλα φυσικά γλυπτά στους βράχους των Κυκλάδων, όπου ο άνεμος ενθαρρύνεται. ε)τα σπήλαια εντυπωσιάζουν τους ποιητές και τα χρησιμοποιούν στις περιγραφές και τις αλληγορίες τους. Ο Χριστός "εν τω σπηλαίω τίκτεται", ο Κάλβος βλέπει το μέγα λέοντα να προβαίνει "εις του σπηλαίου το στόμα" και ο Σεφέρης ψάχνει μέσα στις θαλασσινές σπηλιές : Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές υπάρχει μια δίψα υπάρχει μια αγάπη υπάρχει μια έκσταση. Ο Εγγονόπουλος όμως βρίσκει ραπτομηχανές(!) Χάνομαι μέσα σε σκοτεινές σπηλιές που κρύφτουν βαθιά ραφτομηχανές και ψάρια κίτρινα που μιλούν σα λουλούδια (Ν. Εγγονόπουλος, Κλειδοκύμβαλα της σιωπής)

16 ε)το χώμα και η άμμος μπορούν να είναι και τα πιο χειροπια στά σύμβολα μιας φιλοσοφικής θέασης του κόσμου. Ενός κόσμου που ολοένα φθείρεται και μεταβάλλεται. Τα περήφανα βράχια, που τίναξαν κάποτε τα ηφαίστεια προς τα πάνω, κατατρώγονται από τους καιρούς και τον άνεμο και τα νερά και κατρακυλούν ολοένα προς τα κάτω θρυμματιζόμενα σε χώμα και άμμο. Ήμουνα βράχος μια φορά και τώρα κοίταξέ με, Έγινα θάλασσα πλατειά, πέσε προσκύνησέ με! Σκύψε να δεις τη ρίζα σου στης θάλασσας τα βύθη τα θέμελά σου τάφαγα σ' έκαμα κουφολίθι (Βαλαωρίτης, Ο Βράχος και το κύμα) Η άμμος μετακινείται, δεν είναι στέρεα σαν τη γη ("Φύγε, εσέ σου πρέπει στέρεα γη", γράφει ο Καββαδίας) βουλιάζει σαν τη θάλασσα, είναι θρύμματα πετρωμάτων και λείψανα οστράκων, είναι σώμα ερήμου κι ας ανθούν κάποτε στις αμμουδιές οι κόρες (Εμπειρίκος), κι ας λούζονται γυναίκες (Εμπειρίκος). Ο τραγουδι στής βρίσκει κακό να χτίζεις στην άμμο παλάτια και ο Σεφέρης γράφει το όνομά της στην άμμο. Πάνω στην άμμο την ξανθή γράψαμε τ' όνομά της Ωραία που φύσηξεν ο μπάτης και σβήστηκε η γραφή... Η αμμουδιά συμβολίζει και την λησμονιά. "Η λησμοσύνη απλώθηκε στην αμμουδιά " (Εμπειρίκος, Ενδοχώρα). Το χώμα υμνείται απ' όλους, όπως θα δούμε και παρακάτω. Στο "Ελεγείο πάνω στον τάφο ενός μικρού αγωνιστή" ο Νικηφόρος Βρεττάκος γράφει: Πάνω στο χώμα το δικό σου λέμε τ' όνομά μας. Πάνω στο χώμα το δικό σου σχεδιάζουμε τους κήπους και τις πολιτείες μας. Πάνω στο χώμα σου Είμαστε. Έχουμε πατρίδα. Βογγά η πέτρα η αστραφτερή Ο στίχος είναι απ' τον Κώστα Βάρναλη. Είπαμε πιο πάνω ότι οι πέτρες μιλούν και οι ποιητές το ξέρουν. "Εδώ βρυχιούνται τα βουνά και τα χοντρά κοτρόνια" γράφει ο Γιάννης Ρίτσος. " Η κλαγγή δεσπόζει σαν αχάτης", αναφωνεί ο Εμπειρίκος. Αλλά μπορεί και να σωπαίνουν. "Βράχοι σιγής πέφτουν αργά", λέει ο Εμπειρίκος στην Ενδοχώρα. Στον Ακάθιστο Ύμνο η πέτρα γίνεται Παναγία. " Χαίρε πέτρα η ποτίσασα τους διψώντας την ζωήν". Στον Παπατσώνη η πέτρα γίνεται τίτλος ποιήματος και σύμβολο:

17 Δίχως διάκριση εχτός, αχ, μιας, Θεέ μου. Της βαριάς της οξείας εκείνης Πέτρας, που έταξες μερικών ανθρώπων να τους βαραίνει το στήθος τις νύχτες τόσο πολύ και ασφυκτικά, τόσο απελπιστικά και ωραία. Ο Βρεττάκος ευγνωμονεί τον Κύριο που του έδωσε την ποίηση "Να πετάξουνε κλώνους οι πέτρες μου/ να γιομίσουν οι φούχτες μου ήλιο." Τον Εγγονόπουλο τον πετροβόλησαν με πέτρες που ήταν δόντια. Πάνω σ' αυτήν την κίτρινη αμμουδιά είπαμε-με φαίνεταιτα πιο έμορφά μας τραγούδια κι όμως εκεί μας πετροβόλησαν με πέτρες και βότσαλα χουφτιές Και τα βότσαλα ήτανε τα λευκά ερωτικά δόντια των γυναικώνε που αγαπήσαμε (Εγγονόπουλος, Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής) Πριν πάμε σε τρεις μεγάλους ποιητές το Σεφέρη, τον Ρίτσο και τον Ελύτη, θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά σε ορισμένα κείμενα μεγάλης αξίας για μας. Για να επανέλθουμε στην Αποκάλυψη, όταν σαλπίζει ο έκτος άγγελος βλέπουμε να έρχονται άλογα που απ' τα στόματά τους έβγαινε φωτιά, καπνός και θειάφι. Οι θώρακες αλόγων και καβαλάρηδων ήταν κόκκινοι σαν τη φωτιά, γαλάζιοι σαν τον υάκινθο και κίτρινοι σαν το θειάφι. Τα θεμέλια του τείχους της πολιτείας της Ιερουσαλήμ ήταν στολισμένα με ίασπη, ζαφείρι, χαλκηδόνιο, σμαράγδι, όνυχα, σάρδιο, χρυσόλιθο, βήρυλλο, τοπάζι, χρυσόπρασο, υάκινθο και αμέθυστο. Οι πολύτιμοι και ημιπολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιούνται συχνά για να στολίσουν τις λέξεις των ποιημάτων, αλλά και για αυτονόητους συμβολισμούς και περιγραφές. "Κορώνα αχτίδων από σμάραγδα κι ασήμια", γράφει ο Παλαμάς (Ασάλευτη ζωή) και κάπου αναπολεί ο Καβάφης την ομορφιά δυο ματιών, " Α ναι μαβιά, ένα σαπφείρινο μαβί". Να ρίξουμε μια σύντομη ματιά στα δημοτικά τραγούδια, όπου αφθονούν τα διάφορα πετράδια για να περιγράψουν τα όμορφα κορίτσια και τις ομορφιές της ζωής. Σειέται λυγιέται η λυγερή, γεμίζει η γης λουλούδια Και πάλι μετασείστηκε, γεμίζει η γης ζαφείρια Μια άλλη κόρη τρεις μέρες στολιζότανε Την άμμο την αμέτρητη βάνει μαργαριτάρια Τα κοχλαδάκια του γιαλού βάνει δαχτυλιδάκια Αλλά κάποτε η γη που σηκώνει τις τρανόπετρες γίνεται στον Παλαμά "μαύρη γης" και ο Βάρναλης είναι ώρες που γογγύζει. "Σ'

18 αυτή τη μαύρη γης και ζήση" και αλλού "στη γης αυτή που μας μισεί". Περάσαμε κάβους πολλούς Παρ' όλο που ο Γιώργος Σεφέρης πλέει διαρκώς σε θαλάσσια ξύλα, σε θάλασσες που φέρνουν άλλες θάλασσες, αράζει κάποτε σ' ακρογυαλιές όχι μόνο γεμάτες αρώματα νυχτερινά, αλλά με γήινα στοιχεία που τα μαζεύει στοργικά για την ποίησή του.ας διαλέξουμε μερικά ξεφυλλίζοντας το βιβλίο με τα ποιήματα. Οι στίχοι παρατίθενται όπω είναι στα κείμενα. Στο χώμα γέρνει το κορμί του ανθρώπου (Η στέρνα) Εδώ στο χώμα ρίζωσε μια στέρνα (Η στέρνα) Το αίμα του αδερφού μας ζωντανό στο χώμα (Η στέρνα) Τα βράχια με τη γνώση των γονιών μας(μυθιστόρημα) Τώρα βυθίζομαι στην πέτρα (Μυθιστόρημα) Αυτές οι πέτρες που βουλιάζουν μέσα στα χρόνια ως πού θα με παρασύρουν (Μυθιστόρημα) Μετακινώντας τσακισμένες πέτρες(μυθιστόρημα) Ένα τετράγωνο σπιτάκι θαμμένο στον ασβέστη(μυθιστόρημα) Δεμένη πάνω στον βράχο που έγινε με τον πόνο δικός μου(μυθιστόρημα) Πεθαίνουμε μέσα στην πέτρα αδελφωμένοι(μυθιστόρημα) Ένας χορός μέσα στις πικροδάφνες/ κοντά στα καινούρια λατομεία (Μυθιστόρημα) Ο τόπος μας είναι κλειστός/ τον κλείνουν οι δυο μαύρες Συμπληγάδες (Μυθιστόρημα) Στις Μυκήνες σήκωσα τις μεγάλες πέτρες (Με τον τρόπο του Γ.Σ.) Παραπετάσματα βουνών αρχιπέλαγα γυμνοί γρανίτες(με τον τρόπο του Γ. Σ.) Πόδια γυμνά στο κόκκινο χώμα (Ένας λόγος για το καλοκαίρι) Χτίσαμε με τις πέτρες που είχαμε τα σπίτια μας(ένας λόγος για το καλοκαίρι) Λίγο αλάτι που στέγνωσε στη γούβα ενός βράχου(ένας λόγος για το καλοκαίρι) Η μεγάλη πέτρα κοντά στις αραποσυκιές και τ' ασφοδίλια (Επιφάνια, 1937) Σαν τη φωνή της νυχτερινής θάλασσας στα χαλίκια (Επιφάνια, 1937) Καθώς έψαχνα σχήματα στα βότσαλα (Επί σκηνής) Το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα (Επί σκηνής) Όλα τ' αλέθουν οι μυλόπετρες και γίνουνται άστρα (Θερινό ηλιοστάσι) Οι φωνές γίναν χαλίκια και τα πετάνε τα παιδιά (Τρία κρυφά ποιήματα)

19 Κάποτε το καράβι αράζει "για να ματίσουμε τα σπασμένα κουπιά" και τότε είναι που ο Σεφέρης πιάνει χώμα στα χέρια του ν' αρωματίσει την ποίησή του. Τότε είναι που λέει: Το ποίημα μην το καταποντίζεις στα βαθιά πλατάνια θρέψε το με το χώμα και το βράχο που έχεις. Είναι γιατί αυτά μιλούν όταν απλώνεται παντού σιωπή και σου δείχνουν το δρόμο Άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα φυσιογνωμίες που ήρθαν, όταν κανένας δεν μιλούσε και μου μίλησαν... Αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας Ο Γιάννης Ρίτσος παίρνει ασβέστη ν' ασβεστώσει τις πλάκες του δρόμου του και ο επικός του οίστρος δεν τον απομακρύνει απ' το χώμα, που είναι δικό τους και δικό μας.ψάχνει για ένα αστέρι μέσα σε μια γούβα αλάτι. Μάζευα τότε όστρακα στιλπνά και πολύχρωμα βότσαλα για να δω τα μάτια σου να χαμογελούν λέει στο "Τραγούδι της αδελφής μου", όπου ζητά μια πέτρα να γείρει: Αδελφή μου, δε μούμεινε / μήτε μια πέτρα να γείρω Οι καταρράχτες των καλαιδισμών/ δεν ραντίζουν την εγκατάλειψή μου Ας περιπλανηθούμε στον "Επιτάφιο": Θα καρτεράει τα χνώτα σου τ' ασβεστωμένο δώμα Τα όσα μήτε του γιαλού δε φτάνουν τα χαλίκια Τι σ' ήθελαν και τι' θελες, σε ποιόνα έστριβες κάβο Φως ιλαρό, λεβέντη μου, μ' ανέβασε απ' το χώμα Κι ας ξανατραγουδήσουμε τ η "Ρωμιοσύνη": Σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια Μαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κ' οι φωνές / μες στον ασβέστη του ήλιου Η ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο Κ' έχουνε τον καημό βαθιά- βαθιά στα μάτια τους/ σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτι Και να που ροβολάει τα τρόχαλα το κρητικό φεγγάρι Και με το δόντι τους πευκόρριζα στου Αιγαίου το/ βράχο και το αλάτι Μπήκαν στα σίδερα και στη φωτιά, κουβέντιασαν / με τα λιθάρια Μέσα στο χώμα η ρίζα του νεκρού ζητάει νερό/ για να τινάξει ελάτι

20 Κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένο έναν άγιο Το χώμα τούτο που μοσκοβολούσε τα χαράματα,/ το χώμα που ήτανε δικό τους και δικό μας Κουπιά καρφωμένα στον άμμο, αλέτρι μπηγμένο στο χώμα, μέσα στην εγκατάλειψη ο ποιητής αναζητά μια γλώσσα λιγότερη πέτρινη. Αλλά ο ουρανός θα ξεπλύνει με λουλάκι τα λιθάρια και τα μάτια μας και η πέτρα που καθήσαν τα παλληκάρια θα γίνει ασβέστης στο καμίνι, ν' ασβεστώσουμε το πεζούλι της Αγίας Σωτήρας. Για συναίσθημα ένα κρύσταλλο Ο Ελύτης τρέφει τα όνειρά του με πέτρες, χώμα, ήλιο, θάλασσα και άστρα. Θα περιπλανηθούμε για λίγο στους αγρούς του να μυρίσουμε αυτό το εύοσμο χώμα. Τα "βρεμένα χαλίκια", την " πέτρα ταμένη στο υγρό στοιχείο", τα "Αθωότητες και βότσαλα στο βυθό μιας διαύγειας. Αίσθηση κρυστάλλου". Μπορεί όμως να ψάξουμε και "μέσα στα μεταλλεία της καρδιάς". Ξεφυλλίζουμε τ ους Προσανατολισμούς: Και για συναίσθημα ένα κρύσταλλο Πού είναι ο σφυγμός του εδάφους Αφήσαμε το γήινο δέρμα Πάντα κοντά στη θάλασσα / Νιάτα στα βράχια επάνω Και ρίξε μια πέτρα στον ομφαλό της θάλασσας / ένα διαμάντι μέσα στη δικαιοσύνη του ήλιου Όρθωσες ένα στήθος βράχου κατάστιχτου απ' την έμπνευση Πέτρα πικρή, δοκιμασμένη, αγέρωχη Γεύτηκες τα πικρά χαλίκια Μέσα στων βράχων το ερημητικό διαβατήριο Στα βότσαλα τώρα του "Άξιον Εστί": Πιστά μ' ακολούθησε το χώμα / έγινε σε μεριές κρυφές πιο κόκκινο/ κι αλλού με πολλές μικρές πευκοβελόνες στεριές μεγάλες που ένιωσα / να μυρίζουνε χώμα όπως η νόηση κι 'αξαφνα πάλι βράχοι άγριοι και γυμνοί / δυνατές πολύ παρορμήσεις και στις πέτρες μέσα τράβηξε κλωστές / κι απ' τα σπλάχνα της γης ανέβασε σχιστόλιθο Κάτι λίγο ψυχής μέσα στην άργιλο Φτενό στα πόδια σου το χώμα / για να μην έχεις πού ν' απλώσεις ρίζα Κόρες όμορφες και γυμνές και λείες ωσάν το βότσαλο Με το μάτι λοξό και το λίγο κορμί σκληρό σα χαλαζίας. Από μέρος άγνωστο φώσφορο έχυσε/για να βλέπεις, είπε, από μέσα/ στο κορμί σου/φλέβες κάλιο, μαγγάνιο Στο χώμα το στρωμένο με τ' αμπελομάντιλα

21 Η πετροκόλλητη σαγή Μα τραχύ το μάγουλο έθεσα στο τραχύτερο της πέτρας Μόνος εδάγκωσα μες τον Καιρό με δόντια πέτρινα Εσύ μόνη απ' την κόψη της πέτρας μιλάς Το παμπάλαιο χώμα πατώντας Και τα σε μας αόρατα/ με τ' αυτί στην πέτρα,/σοβαρός και μόνος προσέχει Των ήλιων και του κονιορτού Και πέτρινο το χέρι του μεσημεριού Και στον ήλιο πάλι να με αφήνει/ σαν αρχαίο χαλίκι των Κυκλάδων Τα φριχτά σηκώνει η γης κι η ψυχή τα φριχτότερα! Τόσο χώμα στις ρίζες μου έριξες, που κι η σκέψη μου χλόισε Ο Αύγουστος ο πέτρινος Την οργή των νεκρών να φοβάστε και των βράχων τ' αγάλματα Μες τις πέτρες άνθισα και μεγάλωσα Την ερημιά την άντεξα σαν το χαλίκι Σφεντονάω την πέτρα και βρίσκει επάνω μου Κι αλογάκια πέτρινα Στον ασβέστη τώρα τους αληθινούς μου Νόμους/ κλείνω κι εμπιστεύομαι Κι αργά στις πέτρες τις πυρρές χαράζονται τα γράμματα Άξιον Εστί το φως και η πρώτη χαραγμένη στην πέτρα ευχή του ανθρώπου Ένα λίθινο άλογο που ιππεύει, ο πόντος Ένα βότσαλο άπεφθο μέσα στο βάθος Οι λιθιές και τα κύματα χέρι με χέρι Άξιον Εστί στο πέτρινο πεζούλι Και φωτίζει το βότσαλο σαν αθωότης Θα τελειώσουμε τη συλλογή χοχλιδιών μέσ' από το "Άξιον Εστί" με χαρακτηριστικούς στίχους: Τη χαρά μου χάμου πατήσανε και στην πέτρα μέσα την κλείσανε και στερνά την πέτρα μου αφήσανε, τρομερή ζωγραφιά μου. Με πελέκι βαρύ τη χτυπούν, με σκαρπέλο σκληρό την τρυπούν, με καλέμι πικρό τη χαράζουν, την πέτρα μου Κι όσο τρώει την ύλη ο καιρός, τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απ' την όψη μου: ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ Τ' ΑΓΑΛΜΑΤΑ Δεν είναι όνειρο, αλλά χώμα

22 Κάτω απ' το φως σου το αμμόλουστο δεν υπάρχουν νεκροί, αλλά μακριοί κύκλοι από αλάτι, γαλάζια κλαριά από μυστηριώδες πεθαμένο μέταλλο γράφει ο μεγάλος Χιλιανός ποιητής Πάμπλο Νερούντα. Μια περιήγηση στα ποιήματά του είναι μια περιήγηση στις στοές των ορυχείων που βγάζουν νίτρο και χαλκό. Γράφει ο ποιητής για το σίδερο το μαύρο που κοιμάται, περνά απ' τις φλογισμένες στάχτες πάνω στη θλιμμένη γη, απ' τις απέραντες μορφές της λάσπης κι απ' το φως του πηλού, βαφτίζει τη Χιλή μάνα του τυφλού αχάτη και του χρυσαφένιου πυρίτη και βλέπει τις πέτρες χτυπημένες απ' τις βελόνες του χαλκού. Το δέντρο Γη που οι ρίζες του είναι ζωντανές έβγαλε νίτρο απ' τον παιδεμό και δάκρυα απ' το χώμα. Ας ψάξουμε ανάμεσα στους εργάτες των ορυχείων: Σίδερο μαύρο που κοιμάται, σίδερο μαύρο που στενάζει Φλογισμένες στάχτες πάνω στη θλιμμένη γη Πορφυρό πουκάμισο ηφαιστείου Σιδηρούχος νιόβγαλτος ατμός της αβύσσου Απέραντες μορφές της λάσπης, φως του πηλού Χώμα πεσμένο απ' το βάρος του χαλκού Μάνα του του τυφλού αχάτη/ και του χρυσαφένιου πυρίτη Αδάμαστες πέτρες Πέτρες χτυπημένες απ' τις βελόνες του χαλκού Μάζευαν σκληρά μέταλλα, σκορπισμένα / σαν αλεύρι πικρών δημητριακών Βυθισμένα κλαριά / μέσα στο αλάτι των λιθαριών Ούτε από νύχτα, ούτε από φως είναι φτιαγμένες οι συλλαβές που τραγουδώ. Από χώμα είναι η ύλη που είναι κυριευμένη απ' τη λάμψη κι απ' το ψωμί της νίκης μου και δεν είναι όνειρο το όνειρό μου, αλλά χώμα. Κοιμάμαι περιτριγυρισμένος από άπλετη άργιλο μέσ' απ' τα χέρια μου τρέχει όταν ζω μια πηγή από άφθονο χώμα, χώμα κρυμένο, χώμα των χειλιών μου, δροσόλουστο χώμα της γεωργίας, ανεμοστρόβιλος από ολόφωτες οπώρες Σήκωσε αυτό το χώμα στα χέρια σου γίνε ένα με τούτη τη λάμψη πάρε το ψωμί και το μήλο σου πάρε το άλογο και την καρδιά σου.

23 ΜΕΡΟΣ Γ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ Ολοένα ταξιδεύουμε Η ΓΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ σβούρα, γυρίζει γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον εαυτό της, αλλά και μετακινείται στο σύμπαν, αφού οι γαλαξίες απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο. Παρά τα πολύπλοκα αυτά κουνήματα δεν ζαλιζόμαστε, αφού ούτε καν τα αισθανόμα στε. Και σαν να μην έφταναν αυτά κάνουμε κι άλλο ταξίδι πάνω στη γη εκτός απ' αυτά που γίνονται για τουρισμό ή για τις δουλειές μας. Ένα τέτοιο ταξίδι έκανε η νότια Αμερική που ενώ ήταν κολλημένη στην Αφρική, άλλαξε γνώμη κι άρχισε να πλέει δυτικότερα και πήγε και κόλλησε κάτω από την Βόρεια Αμερική. Ταξιδεύουμε λοιπόν καθώς βρισκόμαστε πάνω σε μια μεγάλη " βάρκα" που αποτελούν τα πετρώματα κάτω μας. Πρόκειται για τεράστια "πλοία" που τα λένε λιθοσφαιρικές πλάκες κι έχουν πάχος από 70 ως 100 χιλιόμετρα. Είναι 6 μεγάλες πλάκες που καλύπτουν ολόκληρη τη γη κι αυτές χωρίζονται σε πολλές άλλες μικρότερες. Οι σεισμοί στην Ελλάδα οφείλονται στη μετακίνηση της λεγόμενης ευρασιατικής πλάκας σε σχέση με την αφρικανική πλάκα. Η αφρικανική βυθίζεται κάτω από την ευρασιατική (η ευρασιατική είναι το πλοίο μας, αλλά και το πλοίο πολλών άλλων χωρών Ευρώπης και Ασίας) και στα όρια των δύο πλακών παρα τηρούμε, λόγω της μεγάλης τριβής, ψηλές θερμοκρασίες, λυώσιμο των πετρωμάτων, άνοδο του λυωμένου υλικού προς τα πάνω και σχηματισμό ηφαιστείων. Στα όρια των δύο πλακών βρίσκεται η χώρα μας κι αυτό εξηγεί τη μεγάλη της σεισμικότητα, αλλά και τον πλούτο της γεωλογίας της. Σεισμοί και ηφαίστεια λοιπόν έχουν μια κοινή γενική αιτία, τη μετακίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών. Η θεωρία της μετατόπισης των ηπείρων πρωτοπροτάθηκε από το Γερμανό μετεωρολόγο Wegener το 1915.

24 Πλέουμε πάνω σε " μέλι" Οι λιθοσφαιρικές πλάκες πλέουν γιατί κάθονται πάνω σ ένα παχύρευστο λυωμένο πέτρωμα, σαν μέλι. (Έτσι το περιέγραψε στην τάξη κάποτε ένας μαθητής). Το πάχος αυτού του "μελιού" είναι γύρω στα χιλιόμετρα. Κάτω λοιπόν από τα 75 χιλιόμετρα στερεού πετρώματος βρίσκεται λυωμένο πέτρωμα πάχους γύρω στα χιλιόμετρα. Το πέτρωμα είναι λυωμένο εξαιτίας της μεγάλης θερμοκρασίας που επικρατεί εκεί. Εμείς "πλέουμε" πάνω σ' αυτή τη "θάλασσα" του λυωμένου πετρώματος κι αλλάζουμε σιγά σιγά θέση.δεν είναι βέβαια ταξίδι χωρίς περιπέτεια, αφού η μετακίνηση των πλακών (μπορεί να είναι απομάκρυνση, αλλά και σύγκρουση) δημιουργεί ηφαίστεια και σεισμούς, χωρίζει ηπείρους, κλείνει θάλασσες κι ανοίγει άλλες, ανανεώνει τα πετρώματα, βουλιάζει στεριές και δημιουργεί καινούριες, φέρνει μαζί την καταστροφή και τη δημιουργία. Ας δούμε τη γη σαν ένα φρούτο. Με το δέρμα του (στερεός φλοιός), τη σάρκα του (μανδύας) και το κουκούτσι (πυρήνας). Ο στερεός φλοιός έχει μέσο πάχος γύρω στα 40 χιλιόμετρα. Ο μανδύας έχει πάχος γύρω στα χιλιόμετρα. Ο πυρήνας έχει πάχος γύρω στα χιλιόμετρα. Ο στερεός φλοιός αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα, πάχους ως 15 χιλμ. Κάτω απ' αυτά είναι μαγματογενή (πυριγενή) πετρώματα με επικρατέστερο το γρανίτη, πάχους χιλιομ. και κάτω απ' αυτά μαγματογενή επίσης, αλλά με επικρατέστερο το βασάλτη, πάχους μέχρι 30 χιλιομ. Λίγο πιο κάτω θα πούμε περισσότερα γι' αυτά τα πετρώματα. Γεωλογική ιστορία των Κυκλάδων Ο "ερεσίχθων" Ποσειδώνας απέσπασε σύμφωνα με την παράδοση "εκ της Λυκαονίας γαίας" μερικά κομμάτια με την τρίαινά του και δημιούργησε τα νησιά. Πριν 225 εκατομ. χρόνια, στο τέλος του Παλαιοζωικού και στις αρχές του Μεσοζωικού αιώνα, ο χώρος της Ελλάδας καλυπτόταν από θάλασσα ρηχή, τη λεγόμενη Τηθύ θάλασσα. Υπήρχε μια μεγάλη ενιαία στεριά η Παγγαία και μια μεγάλη θάλασσα, η Πανθάλασσα. Η Τηθύς θάλασσα ήταν μεγάλη θαλάσσια ζώνη στο ύψος της σημερινής Μεσογείου. Υπήρχε τότε εκτεταταμένη ηφαιστειακή δραστηριότητα. Πριν 180 εκατομ. χρόνια, στο Μεσοζωικό αιώνα, η Τηθύς θάλασσα χώρισε την ενιαία στεριά στα δύο. Στην Λαυρασία και στην Γκοντβάνα. Μετά μερικές δεκάδες εκατομ. χρόνια από την

25 Λαυρασία δημιουργήθηκαν η Ευρώπη, η Ασία και η Β. Αμερική και από την Γκοντβάνα η Αφρική, η Νότια Αμερική και η Αυστραλία. Πριν 65 εκατομ. χρόνια, με το τέλος του Μεσοζωικού αιώνα αρχίζει μεγάλη περίοδος τεκτονικών κινήσεων του στερεού φλοιού της γης σ' όλο το χώρο της Τηθύος. Κατά την περίοδο αυτή και μέχρι πριν 15 εκατομμύρια χρόνια αναδύεται σχεδόν ολόκληρος ο Ελλαδικός χώρος από τη θάλασσα. Στο βάθος γίνεται μεταμό ρφωση των πετρωμάτων των Κυκλάδων, που πολλά απ' αυτά θα ανέβουν αργότερα στην επιφάνεια. Η μεταμόρφωση αυτή οφείλεται στο μάγμα που ανεβαίνει προς τα πάνω και συναντά τα ιζηματογενή πετρώματα που σχηματίστηκαν επί αιώνες στη θάλασσα.αυτή την εποχή αρχίζει ο σχηματισμός των σπηλαίων της Αντιπάρου και των Δαιμόνων της Πάρου και των άλλων Κυκλάδων, που διαρκεί δεκάδες εκατομ. χρόνια. Πριν 20 εκατομ. χρόνια στο χώρο του Αιγαίου υπήρχε μια ενιαία ξηρά η Αιγηίδα. Την περίοδο αυτή λειτουργούν ηφαίστεια στη Λέσβο, Χίο, Σάμο, Πάτμο και Κω. Στις αρχές της Τεταρτογενούς περιόδου του Καινοζωικού αιώνα, πριν 2 εκατομ. χρόνια, ο Ελλαδικός χώρος πήρε τη σημερινή του μορφή. Είναι η περίοδος της μεγάλης εξάπλωσης των παγετώνων που επηρέασαν και την Ελλάδα. Οι ψηλότερες περιοχές της καλύφθηκαν από πάγους που έφταναν σε υψόμετρο μέχρι μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στο διάστημα αυτό καταβυθίζεται η Αιγηίδα και δημιουργείται το Αιγαίο Πέλαγος. Οι κορυφές της στεριάς που έμειναν έξω από τη θάλασσα είναι τα νησιά των Κυκλάδων. Τα πράγματα βέβαια εξελίχτηκαν πολύ πιο πολύπλοκα και είναι αδύνατο να περιγραφούν τα φαινόμενα που οδήγησαν στον κατακερματισμό της Αιγηίδας και στη γέννηση των νησιών. Χρειάζεται επιστράτευση της φαντασίας για κάποια ψήγματα κατανόησης και κάποτε η ποίηση. Σε κάποια φάση αυτής της ιστορίας που ανάγεται στην πλειστόκαινη εποχή ( Καινοζωικός, τεταρτογενής περίοδος), πριν δύο εκατομμύρια χρόνια, η Ίος, η Νάξος, η Πάρος, η Μύκονος, η Σύρος, η Άνδρος αποτελούν ένα κομμάτι. Η Σίκινος και η Φολέγανδρος άλλο. Κατά την τελευταία περίοδο των παγετώνων η επιφάνεια της θάλασσας κατέβηκε μέτρα και ενώθηκαν η Σίκινος με τη Φολέγανδρο, όχι όμως η Σίκινος με την Ίο. Ανάμεσά τους υπάρχει τάφρος βάθους πάνω από 500 μέτρα. Την ίδια εποχή, από τα δύο εκατομ. χρόνια πριν και πέρα λειτουργούν τα ηφαίστεια του λεγόμενου ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου (Λιχάδων, Σουσακίου, Αίγινας, Πόρου, Μεθάνων, Αντιμήλου, Μήλου, Κιμώλου, Θήρας, Δεσποτικού, Στρογγυλού, Αντιπάρου, Χριστιανών, Κω, Νισύρου και άλλα μικρότερα). Με τη δράση των ηφαιστείων αυτών η Σαντορίνη γίνεται ένα στρογγυλό νησί (Στρογγύλη) για να χωριστεί γύρω στο 1600 π. Χ. στη Θήρα και τη Θηρασιά. Στη Μήλο αρχίζει έντονη ηφαιστειακή δράση με μεγάλες

26 εκρήξεις. Ηφαίστεια δρουν επίσης στην Αντίπαρο, το Δεσποτικό και το Στρογγυλό. Σ' όλο τον ελληνικό χώρο παρατηρούνται αλλού ανυψώσεις της στεριάς κι αλλού καταβυθίσεις. Σχηματίζονται ύφαλοι και σκόπελοι και δίνουν στο Αιγαίο αυτή τη μοναδική ομορφιά. Οι "πέτρινοι ίπποι, οι γαλήνιοι αμφορείς και οι λοξές δελφινιών ράχες", παρομοιώσεις του Ελύτη για τα νησιά των Κυκλάδων, αλλά και του Αιγαίου γενικότερα, οφείλουν συχνά τη γέννησή τους στις δυνάμεις από τα έγκατα της γης. Στα τελευταία 1 εκατομ. χρόνια ενώ παρατηρείται ανύψωση της Πελοποννήσου και της Κρήτης, το Αιγαίο βυθίζεται και ιδιαίτερα οι Κυκλάδες. Έχουμε όμως και τοπικές μετακινήσεις. Π.χ. η νότια Πάρος έχει διαπιστωθεί ότι βουλιάζει, ενώ η βόρεια ανασηκώνεται, υπερυψώνεται. Αναστατώσεις λοιπόν, αλλαγές, μεγάλη ποικιλία φαινομένων κι ας μιλούμε για τη γαλήνη των τοπίων τουαιγαίου. Όλα σχετίζονται με το βούλιαγμα της αφρικανικής πλάκας κάτω απ' την ευρασιατική πάνω στην οποία βρίσκεται η χώρα μας. Γι' αυτό η σεισμική δράση στη χώρα μας είναι η μεγαλύτερη στον μεσογειακό χώρο κι' απ' τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Γεωλογία και φαντασία Αλλά για να τα κατανοήσουμε όλ' αυτά πρέπει να επιστρατεύσουμε όπως είπαμε, τη φαντασία μας σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών είναι ένα γενικό φαινόμενο που οφείλεται σε πανίσχυρες δυνάμεις από το εσωτερικό της γης. Γιγαντιαίες θερμοκρασίες, γιγαντιαίες πιέσεις ταλαιπωρούν αφάνταστα τα πετρώματα, τα λυώνουν και τα σχηματιζόμενα ρευστά υγρά και αέρια ζητούν να ξεσπάσουν. Έτσι έχουμε μετατοπίσεις, καταβυθίσεις, αναδύσεις κι άλλου είδους αναστατώ σεις. Στο χώρο σύγκλισης λιθοσφαιρικών πλακών αναδύονται νέες οροσειρές και μια τέτοια διαδικασία άρχισε πριν 60 εκατομ. χρόνια και δημιούργησε δύο τεράστιες ορεινές αλυσίδες, α) τις Άνδεις και τα Βραχώδη όρη στην Αμερική και β) τις Άλπεις και Ιμαλάια στην Ευρασία. Πολλές φορές οι γεωλόγοι διαφωνούν για τον τρόπο σχηματισμού ενός πετρώματος, αλλά και για την ηλικία του. Συμβαίνει εδώ ό, τι και σ' άλλες επιστήμες. Γι' αυτό εμείς θα δώσουμε μόνο σε γενικές γραμμές μερικά βασικά της γεωλογικής εξέλιξης για τις Κυκλάδες. Ο αναγνώστης πρέπει να βάλει τη φαντασία του να δουλέψει. Στην περίπτωση που θα προκληθεί περισσότερο ενδιαφέρον, θα ανατρέξει στα βιβλία της βιβλιογραφίας ή σε άλλα που θα προσφέρουν πληρέστερη εικόνα και κατανόηση.

27 Οι αιώνες που δεν είναι αιώνες Στη γεωλογία για μεγάλες χρονικές περιόδους χρησιμοποιούμε τον όρο αιώνες. Ανάλογα με την περίπτωση ο καθένας τους αριθμεί εκατομμύρια χρόνια. Η ηλικία της γης είναι 4,5 δισεκατομ. χρόνια.δηλαδή τόσα χρόνια πέρασαν από τότε που η γη αποσπάστηκε από τον ήλιο σαν αέρια μάζα μέχρι να παγώσει και να λάβει τη σημερινή της μορφή. Ας δούμε όμως τους αιώνες με τη σειρά: Προκάμβριο (κρατά γύρω στα 4 δισεκατομ. χρόνια). Εδώ εμφανίζονται τα πρώτα ίχνη ζωής. Παλαιοζωικός αιώνας (διαρκεί γύρω στα 350 εκατομ. χρόνια). Η ζωή μεταναστεύειαπό τη θάλασσα και στη στεριά. Στο τέλος του αώνα αυτού αρχίζουν οι ανοδικές κινήσεις που θ' ανεβάσουν πάνω απ' την επιφάνεια της θάλασσας τη στεριά της Ελλάδας. Μεσοζωικός αιώνας (διαρκεί γύρω στα 160 εκατομ. χρόνια). Γίνεται η διάνοιξη του Ατλαντικού ωκεανού. Καινοζωικός αιώνας (διαρκεί 65 εκατομ. χρόνια και συνεχίζεται). Σχηματίζονται οι Αλπικές οροσειρές και στο τέλος του, πριν 1 εκατομ. χρόνια, εμφανίζεται ο άνθρωπος. Τα σπήλαια ανοίγονται κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού με το νερό που κατατρώει τον ασβεστόλιθο. Τον καιρό λοιπόν που έχουμε εκρήξεις της αλυσίδας των ηφαιστείων στο Αιγαίο (πριν 2 εκατομ. χρόνια) ο άνθρωπος ακόμα δεν έχει κάνει την εμφάνισή του. Προετοιμάζεται. Αιώνες, περίοδοι και εποχές Κάθε αιώνας χωρίζεται σε περιόδους που η κάθε μια τους διαρκεί μερικά εκατομ. χρόνια. Ο Παλαιοζωικός υποδιαιρείται στις περιόδους α)κάμβριο β)σιλούριο γ)δεβόνιο δ) Λιθανθρακοφόρο και ε)πέρμιο. Ο Μεσοζωικός διακρίνεται στις περιόδους α)τριαδικό και β)ιουρασικό. Ο Καινοζωικός στις περιόδους α)τριτογενές (χωρίζεται στις εποχές Παλαιόκαινο, Ηώκαινο, Ολιγόκαινο, Μειόκαινο Πλειόκαινο) και β)τεταρτογενές ( χωρίζεται στις εποχές Πλειστόκαινο, Ολόκαινο). Επειδή είναι δύσκολο να θυμάται κανείς τόσο πολλούς όρους, δίνουμε, όπου χρειάζεται, εκτός από το όνομα και τα εκατομ. χρόνια που αντιπροσωπεύει κάθε εποχή. Οι γεωλόγοι βέβαια και άλλοι ειδικοί γνωρίζουν πόσο διαρκούν κάθε αιώνας, κάθε περίοδος και οι υποδιαιρέσεις τους.