Οικονομία, Αγορές & Δίκτυα: Η ρυθμιστική λειτουργία του Κράτους

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Οικονομία, Αγορές & Δίκτυα: Η ρυθμιστική λειτουργία του Κράτους Πρώτο Μάθημα: Εισαγωγή Βασικές Έννοιες Ν. Αλεξόπουλος, Β. Μανεσιώτης, Δ. Τσαλέμης, Ι. Ψυχάρης Απρίλιος 2015

2 1. Το Οικονομικό Πρόβλημα Οι υλικές ανάγκες μιας κοινωνίας είναι ουσιαστικά απεριόριστες. Οι οικονομικοί πόροι (συντελεστές παραγωγής) με τους οποίους παράγονται τα αγαθά και οι υπηρεσίες για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών είναι σε ανεπάρκεια. Άρα, οι σπάνιοι παραγωγικοί συντελεστές θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο, προκειμένου να καλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερες ανάγκες της κοινωνίας Πλήρης απασχόληση Κατανεμητική αποτελεσματικότητα Παραγωγική αποτελεσματικότητα 2

3 1. Το Οικονομικό Πρόβλημα Επειδή είναι αδύνατον να παραχθούν όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες που επιθυμεί μία κοινωνία, κάθε κοινωνία είναι υποχρεωμένη να επιλέξει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που θα παραχθούν. Στη συντριπτική πλειονότητα των σύγχρονων κρατών οι επιλογές αυτές, καθώς και η επίτευξη αποτελεσματικής χρήσης των συντελεστών παραγωγής, επιτυγχάνεται μέσω του συστήματος των αγορών και του μηχανισμού των τιμών. Κάθε αγορά έχει δύο πλευρές: προσφορά και ζήτηση. Βασική υπόθεση: Τόσο οι παραγωγοί/πωλητές, όσο και οι καταναλωτές/ αγοραστές συμπεριφέρονται ορθολογικά. 3

4 2. Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών Η ουσία της αγοράς: η αναζήτηση αμοιβαία επωφελών ανταλλαγών αγαθών (gains from trade). Τιμή επιφύλαξης: η ανώτατη τιμή που είναι διατεθιμένος να πληρώσει ένας καταναλωτής για μία μονάδα ενός αγαθού. Έστω η τιμή u. Ο κάθε καταναλωτής έχει συνήθως διαφορετική τιμή επιφύλαξης ui. 4

5 2. Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών Οι καταναλωτές αγοράζουν εάν η τιμή στην αγορά είναι p < u. Οι καταναλωτές π.χ. με τιμές u 1, u 2, u 3 > P αγοράζουν. u i < p δεν αγοράζει. Η διαφορά u i p > 0 ονομάζεται πλεόνασμα του καταναλωτή (Π Κ). ΠΚ> 0 πάντοτε. Όσο χαμηλότερη είναι η τιμή, τόσο μεγαλύτερο το πλεόνασμα του καταναλωτή. Παραγωγοί/πωλητές: Ο κάθε πωλητής θα πουλήσει μία επιπλέον μονάδα του προϊόντος του εφόσον λάβει μία ελάχιστη τιμή. Αυτή η τιμή προσδιορίζεται από το οριακό κόστος παραγωγής, έστω c. Όσο το c < p ο παραγωγός πουλάει. 5

6 2. Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών Για τιμή p θα πουληθούν οι μονάδες c 1, c 2, c 3, c 4 < p. P c = πλεόνασμα παραγωγού. Όσο υψηλότερη είναι η τιμή, τόσο μεγαλύτερο το πλεόνασμα παραγωγού. Γενικά θα υπάρχουν συναλλαγές εφόσον u > p > c. 6

7 2.Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών: Ζήτηση Ζήτηση. o Ο νόμος της ζήτησης. Η καμπύλη έχει αρνητική κλίση. o Ατομική και συνολική καμπύλη ζήτησης. Ελαστικότητα ζήτησης ( ως προς την τιμή). Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι: πόσο μειώνεται η ζητουμένη ποσότητα σε μία αύξηση της τιμής του προϊόντος; Εd πάντοτε αρνητική. 7

8 2.Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών: Ζήτηση Η απάντηση δίδεται από την ελαστικότητα ζήτησης o Εισοδηματική ελαστικότητα o Σταυροειδής ελαστικότητα. Υποκατάστατα, συμπληρωματικά αγαθ. Καμπύλες κόστους και Π ρ ο σ φ ο ρ ά o Η συνάρτηση κόστους μας δείχνει το ελάχιστο κόστος ( σε συντελεστές παραγωγής) μιας επιχείρησης για την παραγωγή κάθε ποσότητας ενός αγαθού με δεδομένη τεχνολογία 8

9 2.Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών:προσφορά o Σταθερό κόστος o Μεταβλητό κόστος o Συνολικό κόστος o Μέσο κόστος ανά μονάδα πρ. o Οριακό κόστος F C VC TC AC MC Ισχύουν τα εξής: o TC = VC + FC o AC = TC q AVC = VC/q AFC = FC/ q o MC = dtc dq = dvc/dq o Κόστος ευκαιρίας. 9

10 2.Η αγορά και ο μηχανισμός των τιμών: Προσφορά Καμπύλες κόστους στη βραχυχρόνια περίοδο. Οικονομίες κλίμακας και Οικονομίες φάσματος 10

11 3.Οικονομική αποτελεσματικότητα Πλεόνασμα καταναλωτή: Διαφορά μεταξύ της τιμής επιφύλαξης και της τιμής που πληρώνουν οι καταναλωτές στην αγορά. Όταν P => ΠΚ Όταν P Το πλεόνασμα καταναλωτή είναι δείκτης της καθαρής χρησιμότητας ( ευημερίας). Αντίστοιχα υπάρχει και πλεόνασμα παραγωγού. 11

12 3. Οικονομική αποτελεσματικότητα o Πλεόνασμα παραγωγού o Καθαρό κέρδος = ΠΠ FC Συνολικό πλεόνασμα ή συνολική κοινωνική ευημερία o ΣΠ = ΠΚ + ΠΠ o Το ΣΠ μετράει και την κατανεμητική και την παραγωγική αποτελεσματικότητα. 12

13 3. Οικονομική Αποτελεσματικότητα Αποτελεσματικότητα o Παραγωγική αποτελεσματικότητα: Να παράγουμε με το χαμηλότερο δυνατό κόστος, με δεδομένη τεχνολογία και τιμές συντελεστών παραγωγής. o P = min ATC o Κατανεμητική αποτελεσματικότητα: Οι πόροι της οικονομίας θα πρέπει να διοχετεύονται στην παραγωγή εκείνων των αγαθών που επιθυμούν οι καταναλωτές. o Το Συνολικό Πλεόνασμα μεγιστοποιείται όταν η ποσότητα παραγωγής προσδιορίζεται από την τομή της καμπύλης MC και της καμπύλης ζήτησης (χρησιμότητας) => p = MC o Η μεγιστοποίηση της συνολικής κοινωνικής ευημερίας επιτυγχάνεται όταν μεγιστοποιείται το συνολικό πλεόνασμα. 13

14 3.Οικονομική Αποτελεσματικότητα Η επιχείρηση επιλέγει εκείνη το ύψος παραγωγής που μεγιστοποιεί το κέρδος της. κερδος = Έσοδα Συνολικό Κόστος π = R TC R = p. q αλλά p = φ(q) R = φ q. q MR = Οριακό Έσοδο = dr = φ q. q + φ(q) dq maxπ => dr/dq dtc/dq = 0 => MR = MC 14

15 4. Βασικές μορφές Οργάνωσης της Αγοράς Τέλειος ανταγωνισμός Ολιγοπώλιο Μονοπωλιακός ανταγωνισμός Μονοπώλιο Τέλειος ανταγωνισμός o Πολλές επιχειρήσεις, κάθε μια πολύ μικρή καμία επίπτωση στην τιμή ή στην συνολική ποσότητα o Ομοιογενές προϊόν o Ελεύθερη είσοδος & έξοδος επιχειρήσεων o Τέλεια πληροφόρηση (επιχειρήσεων, καταναλωτών) ως προς την τιμή o Η επιχείρηση θεωρεί την τιμή του προϊόντος ως μια δεδομένη εξωγενή παράμετρο. Δεν μπορεί να επηρεάσει την τιμή. 15

16 4. Βασικές μορφές Οργάνωσης της Αγοράς Αυτό συνεπάγεται : MR = p o Ο γενικός κανόνας MR = MC στον τέλειο ανταγωνισμό γίνεται : o Ι σ ο ρ ρ ο π ί α MR = P = MC o Η καμπύλη προσφοράς της κάθε επιχείρησης είναι η καμπύλη του οριακού της κόστους => συνολική καμπύλη προσφοράς του κλάδου είναι το οριζόντιο άθροισμα των καμπύλων προσφοράς όλων των επιχειρήσεων. 16

17 4. Βασικές μορφές Οργάνωσης της Αγοράς Βραχυχρόνια Ισορροπία Μακροχρόνια ισορροπία 17

18 4. Βασικές μορφές Οργάνωσης της Αγοράς Άρα στον τέλειο ανταγωνισμό στη μακροχρόνια ισορροπία επιτυγχάνεται: o Παραγωγική αποτελεσματικότητα και p = min ATC o κατανεμιτική αποτελεσματικότητα MB = P = MC και έτσι Μεγιστοποίηση κοινωνικής ευημερίας. Μ ο ν ο π ώ λ ι ο Το μονοπώλιο είναι εξ ορισμού όλος ο κλάδος. o Άρα, η συνολική ζήτηση για το προϊόν της μοναδικής επιχείρησης είναι η συνολική ζήτηση για το προϊόν και η καμπύλη έχει αρνητική κλίση. P = φ(q) o Για να πουλήσει μια ακόμα μονάδα του προϊόντος του το μονοπώλιο θα πρέπει να μειώσει την τιμή του. Το οριακό έσοδο MR συνεχώς μεταβάλλεται. 18

19 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς μονοπώλιο 19

20 4.Bασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς o Όταν μειώνεται η τιμή για την τελευταία μονάδα, μειώνεται και για όλες τις προηγούμενες μονάδες. o Δηλαδή: MR = dr = φ q. q + φ(q) dq o Το MR είναι πάντοτε χαμηλότερο από την τιμή p = AR. o Ο Μονοπωλητής επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την τιμή που πουλά το προϊόν του, ρυθμίζοντας την ποσότητα που διαθέτει στην αγορά. o Δεν μπορεί, όμως, να καθορίσει και την τιμή και την ποσότητα! o Είναι δυνατόν ο μονοπωλητής να κάνει ζημιές; o Χρειάζεται να διαφημίζει; 20

21 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς Η μονοπωλιακή επιχείρηση προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της. Π(q) = R(q) TC(q) => max p q, όταν MR(q ) = MC(q ) 21

22 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς Το μονοπώλιο, σε σχέση με τον τέλειο ανταγωνισμό, μειώνει την ποσότητα και αυξάνει την τιμή. Η τιμή είναι πολύ μεγαλύτερη από το οριακό κόστος P > MC. Άρα, δεν επιτυγχάνεται κατανεμιτική αποτελεσματικότητα. Επίσης η τιμή είναι μεγαλύτερη από το min ATC. P > min ATC. Άρα δεν επιτυγχάνεται ούτε παραγωγική αποτελεσματικότητα. Έτσι το μονοπώλιο μειώνει τη συνολική κοινωνική ευημερία (στο διάγραμμα κατά ΑΒΓ, σχήμα 1.10 του βιβλίου). 22

23 4. Βασικέςμορφές οργάνωσης της αγοράς Πώς προκύπτει ένα μονοπώλιο; o Δεν υπάρχουν στενά υποκατάστατα του προϊόντος o Νομικά εμπόδια εισόδου o Διπλώματα ευρεσιτεχνίας, ή άλλα δικαιώματα o Αδειοδοτήσεις o Έλεγχος πρώτων υλών o Τεχνολογία Η περίπτωση της τεχνολογίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. o Υπάρχουν περιπτώσεις όπου λόγω της φύσης του προϊόντος, η παραγωγή περισσοτέρων μονάδων οδηγεί σε μείωση του μέσου κόστους. Όμως η συνολική ζήτηση καλύπτεται πριν η καμπύλη μέσου κόστους αρχίσει να ανέρχεται. 23

24 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς o Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι αποτελεσματικό η παραγωγή να γίνεται από μία επιχείρηση. Εάν γίνει από περισσότερες, η συνολική ευημερία θα μειωθεί. o Πρόκειται για φυσικό μονοπώλιο. o Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι καλύτερα να υπάρχει μονοπώλιο, το οποίο όμως θα ρυθμίζεται. Διάκριση τιμών (price discrimination). o Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο μονοπωλητής έχει τη δυνατότητα να χρεώνει διαφορετική τιμή σε κάθε μονάδα προϊόντος. Προϋποθέσεις: απομόνωση τμημάτων της αγοράς (δεν επικοινωνούν μεταξύ τους), αδυναμία μεταπώλησης. o Αυτό είναι πιο εύκολο να γίνει στις υπηρεσίες, π. χ., o Ιατρικές υπηρεσίες, ή στην περίπτωση του ηλεκτρικού ρεύματος (νυχτερινό τιμολόγιο, οικιακό- βιομηχανικό κλπ.). 24

25 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς Η διάκριση τιμών έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των κερδών του μονοπωλίου και ταυτόχρονα: o Τη μείωση του πλεονάσματος του καταναλωτή, o Αλλά και την αύξηση της παραγωγής. o Έτσι η ποσότητα του παραγομένου προϊόντος πλησιάζει την ποσότητα που θα παράγονταν σε περίπτωση ανταγωνισμού. Αύξηση συνολικής ευημερίας. o Σε περίπτωση τέλειας διάκρισης τιμών παράγεται η σωστή ποσότητα (P = MC, κατανεμιτική αποτελεσματικότητα), αλλά ο μονοπωλητής αφαιρεί όλο το πλεόνασμα του καταναλωτή. Τα κέρδη του είναι τεράστια. Μονοπωλιακή δύναμη (ΜΔ) ή Δύναμη στην αγορά (Market power). 25

26 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς Διάκριση τιμών 26

27 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς o Μία επιχείρηση έχει ΜΔ όταν δύναται να επηρεάσει την τιμή του προϊόντος της ( δηλαδή η καμπύλη ζήτησης έχει αρνητική κλίση). o Όταν μία επιχείρηση μπορεί να πουλάει το προϊόν της σε τιμή P > MC. Ο λ ι γ ο π ώ λ ι ο Συνήθως λίγες αλλά μεγάλες επιχειρήσεις. Κύριο χαρακτηριστικό: Στρατηγική αλληλεξάρτηση. Δηλαδή τα κέρδη μιας επιχείρησης εξαρτώνται όχι μόνο από τις δικές της επιλογές, αλλά και από τις επιλογές των άλλων επιχειρήσεων στον κλάδο. Κάθε επιχείρηση έχει δύναμη στην αγορά. Υπάρχει διαφοροποίηση προϊόντος. Π.χ. αυτοκίνητα. 27

28 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς o Για να πάρει μία επιχείρηση τις αποφάσεις της πρέπει να υποθέσει τι θα κάνουν οι άλλες επιχειρήσεις. Διαφορετικά δεν υπάρχει λύση. o Γενικά η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας μιας ολιγοπωλιακής αγοράς θα κυμαίνονται μεταξύ του ανταγωνισμού και του μονοπωλίου. Ορισμένες γενικεύσεις. o Όσο περισσότερες επιχειρήσεις, τόσο χαμηλότερες οι τιμές και τα κέρδη. o Όταν οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται με βάση την τιμή (και όχι την ποσότητα, Cournot solution), τότε το αποτέλεσμα είναι περισσότερο ανταγωνιστικό. o Όσο μεγαλύτερο το επενδεδυμένο παραγωγικό δυναμικό, τόσο μεγαλύτερος ο ανταγωνισμός o Υψηλό κόστος εισόδου, λιγότερος ανταγωνισμός. 28

29 4. Βασικές μορφές οργάνωσης της αγοράς o Όσο μεγαλύτερη είναι η διαφοροποίηση του προϊόντος ( στα μάτια των καταναλωτών), τόσο μικρότερος είναι ο ανταγωνισμός. o Στο ολιγοπώλιο οι επιχειρήσεις επιδιώκουν διαφοροποίηση του προϊόντος τους ( εμπορικά σήματα κλπ.). 29

30 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά Ο μηχανισμός της αγοράς, ιδιαίτερα σε συνθήκες ανταγωνισμού, είναι εξαιρετικά αποτελεσματικός όσον αφορά την κατανομή των συντελεστών παραγωγής στα προϊόντα εκείνα που επιθυμούν περισσότερο οι καταναλωτές. Επίσης στο να παραχθούν αυτά τα προϊόντα με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Όμως, για την καλή λειτουργία της ελεύθερης αγοράς πρέπει να ικανοποιούνται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες δεν συναντώνται συχνά στην πράξη. Σε τέτοιες περιπτώσεις η αγορά, ή δεν λειτουργεί ικανοποιητικά ή αποτυγχάνει τελείως. Σε αυτές τις περιπτώσεις και μόνο, θα πρέπει να παρεμβαίνουν οι δημόσιοι φορείς. 30

31 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά Κάθε μικρή ατέλεια της ελεύθερης αγοράς δεν δικαιολογεί την παρέμβαση των δημόσιων φορέων, γιατί και οι παρεμβάσεις αυτές δημιουργούν άλλα προβλήματα. Οι κύριες περιπτώσεις αποτυχίας της αγοράς, που δικαιολογούν δημόσιες παρεμβάσεις είναι οι εξής: o Μονοπώλια ( και γενικά ατελής ανταγωνισμός) o Κλάδοι φθίνοντος μέσου κόστους παραγωγής (φυσικά μονοπώλια) o Εξωτερικές οικονομίες o Δημόσια αγαθά Και στις τέσσερις αυτές περιπτώσεις δικαιολογείται μία δημόσια παρέμβαση με σκοπό: o Να διορθωθούν οι ατέλειες της αγοράς και το τελικό αποτέλεσμα να προσεγγίσει το αποτέλεσμα του τέλειου ανταγωνισμού. 31

32 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o Δεν επιδιώκουμε κάτι άλλο. Απλώς να υποβοηθήσουμε την αγορά, ώστε η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας να προσεγγίσουν τα επίπεδα που θα επικρατούσαν εάν η αγορά λειτουργούσε ανταγωνιστικά. o Άρα οι παρεμβάσεις θα πρέπει να γίνονται με ορισμένους κανόνες, όχι τυχαία. Μονοπώλιο Όπως προαναφέρθηκε, ο μονοπωλητής χρεώνει μία τιμή μεγαλύτερη από την τιμή στον τέλειο ανταγωνισμό και παράγει μικρότερη ποσότητα. Παράλληλα, ένα τμήμα του συνολικού πλεονάσματος (ΠΚ+ΠΠ) χάνεται για την κοινωνία. Λόγω της ύπαρξης μονοπωλίου, ο μηχανισμός της αγοράς δεν οδηγεί σε άριστη λύση (μεγιστοποίηση κοινωνικής ευημερίας). 32

33 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o Γι αυτό πρέπει ή να ρυθμιστεί το μονοπώλιο, δηλαδή να υποχρεωθεί να χρεώνει μία τιμή Pm = Pc, ή να παράγει μία ποσότητα Qm = Qc. ( Ρυθμιστική πολιτική). o Ή να διασπαστεί σε επιχειρήσεις μικρότερου μεγέθους οι οποίες θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους ( Πολιτική Ανταγωνισμού). Φυσικά μονοπώλια. o Υπάρχουν περιπτώσεις όπου για τεχνολογικούς λόγους το κόστος παραγωγής ανά μονάδα προϊόντος μειώνεται όσο αυξάνει η παραγωγή (οριακό κόστος πολύ μικρό ή μηδέν). Η ζήτηση για το προϊόν ικανοποιείται πρίν το μέσο κόστος αρχίσει να αυξάνει. o Στις περιπτώσεις αυτές είναι πιο αποτελεσματικό η παραγωγή να γίνεται από μία μόνο επιχείρηση, με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. o Άρα το φυσικό μονοπώλιο διατηρείται, αλλά ρυθμίζεται. 33

34 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o Στην περίπτωση αυτή ανήκουν π.χ. τα δίκτυα διανομής (π.χ. ύδρευσης, ηλεκτρισμού κλπ.). Γενικά επιχειρήσεις που απαιτείται τεράστια αρχική επένδυση κεφαλαίου (φορτία αιχμής κλπ). o Η επιχείρηση είναι είτε ιδιωτική, είτε δημόσια. Αυτό δεν έχει καμία σημασία. Σημασία έχει να παράγεται το προϊόν σε καλή ποιότητα, σωστή ποσότητα και με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. => Μεγιστοποίηση κοινωνικής ευμερίας. o Η ρύθμιση του φυσικού μονοπωλίου γίνεται με δύο τρόπους: o ή P = MC, ή P = AC o Στην πρώτη περίπτωση έχουμε την ίδια ποσότητα ( και τιμή) με αυτήν που θα παράγονταν σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού. Αλλά, επειδή MC < ATC η επιχείρηση θα έχει συνεχώς ζημίες o => Επιδότηση από τον προϋπολογισμό. 34

35 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά Ρύθμιση φυσικού μονοπωλίου 35

36 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o Στη δεύτερη περίπτωση η ποσότητα είναι λίγο μικρότερη από ό,τι στον τέλειο ανταγωνισμό, αλλά η επιχείρηση δεν έχει ζημίες και δεν απαιτείται επιδότηση. o Γενικά, εάν η ρύθμιση ( με τον καθορισμό της τιμής και μόνο) γίνει σωστά, τα αποτελέσματα είναι κοντά στον τέλειο ανταγωνισμό και με τη δεδομένη τεχνολογία μεγιστοποιείται η κοινωνική ευημερία. o Επίσης, ο καθορισμός της τιμής αποτελεί κίνητρο για την επιχείρηση να αναζητήσει τρόπους μείωσης του κόστους και αύξησης των κερδών της βραχυπρόθεσμα. => Αύξηση κοινωνικής ευημερίας. o Μετά από 1 2 χρόνια, όμως, όταν η τιμή θα καθορισθεί εκ νέου, η μείωση του κόστους θα περάσει και στους καταναλωτές. 36

37 Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά. Εξωτερικές Οικονομίες ( externalities). o Υπάρχουν περιπτώσεις που η καμπύλη προσφοράς δεν ενσωματώνει το συνολικό κόστος παραγωγής ενός προϊόντος, ή η καμπύλη ζήτησης δεν ενσωματώνει τη συνολική χρησιμότητα που απολαμβάνουν οι καταναλωτές από την κατανάλωση του προϊόντος. o Στις περιπτώσεις αυτές ο μηχανισμός της αγοράς δεν κατανέμει τη σωστή ποσότητα συντελεστών παραγωγής στην παραγωγή αυτών των αγαθών. Τα αγαθά παράγονται, αλλά σε λάθος ποσότητες. Άρα δεν μεγιστοποιείται η κοινωνική ευημερία. Εξωτερικές οικονομίες στην παραγωγή. o Κλασικό παράδειγμα η μόλυνση της ατμόσφαιρας ή ενός ποταμού από τη λειτουργία μιας επιχείρησης ( αρνητικές εξωτερικές οικονομίες). Η επιχείρηση δεν πληρώνει για την μόλυνση. 37

38 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o Κοινωνικό κόστος > ατομικού κόστους o Στην περίπτωση αυτή παράγεται μεγαλύτερη από την άριστη (Q*), γιατί η επιχείρηση δεν λαμβάνει υπόψη της το κόστος της μόλυνσης. o Πρόβλημα με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. o Απαιτείται ρύθμιση ούτως ώστε το κοινωνικό κόστος = ατομικό. Π.χ. επιβολή ενός φόρου ανά μονάδα προϊόντος. o Υπάρχουν και θετικές εξωτερικές οικονομίες στην παραγωγή. 38

39 5. Πότε και γιατί οι αγορά αποτυγχάνει Εξωτερικές οικονομίες στην κατανάλωση o Πολλές φορές η ικανοποίηση ( η χρησιμότητα) από την κατανάλωση ενός αγαθού δεν περιορίζεται μόνο σε αυτόν που πλήρωσε για να το αποκτήσει, αλλά διαχέεται και σε άλλους που δεν πλήρωσαν ( π.χ. εμβολιασμός). o Σε αυτή την περίπτωση η καμπύλη ζήτησης για το προϊόν δεν ενσωματώνει το σύνολο της χρησιμότητας. o Δηλαδή, ατομική χρησιμότητα < κοινωνικής χρησιμότητας. 39

40 5. Πότε και γιατί η αγορά αποτυγχάνει o Στην περίπτωση αυτή οι παραγωγικοί πόροι που διατίθενται για την παραγωγή αυτού του αγαθού είναι λιγότεροι από το άριστο. Η ελεύθερη αγορά δεν κατανέμει τη σωστή ποσότητα συντελεστών παραγωγής. o Το αγαθό θα έπρεπε να παράγεται σε μεγαλύτερη ποσότητα (Q*), αντί για (Q). o Στην περίπτωση αυτή απαιτείται ρύθμιση. Π.χ. επιδότηση της κατανάλωσης αυτού του προϊόντος. o Υπάρχουν και αρνητικές εξωτερικές οικονομίες στην κατανάλωση ( π.χ. θόρυβος). Δ η μ ό σ ι α Α γ α θ ά o Στην περίπτωση που οι (θετικές) εξωτερικές οικονομίες από την κατανάλωση ενός αγαθού είναι εξαιρετικά μεγάλες, τότε κανένας 40

41 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά. o καταναλωτής δεν θα πληρώσει για να το αγοράσει. Θα περιμένει να το αγοράσει κάποιος άλλος ( ελεύθερος χρήστης). Ο παραγωγός δεν θα μπορεί να ανακτήσει το κόστος παραγωγής από την πώληση του προϊόντος. Άρα το προϊόν δεν θα παραχθεί από την ελεύθερη αγορά. o Απαραίτητα χαρακτηριστικά του δημόσιου αγαθού: o (α) Μη ανταγωνιστική κατανάλωση o (β) Ο αποκλεισμός όσων δεν πληρώνουν είναι είτε αδύνατος, είτε μη επιθυμητός για λόγους οικονομικής αποτελεσματικότητας. o Κανονικά πρέπει να ισχύουν ταυτόχρονα και τα δύο χαρακτηριστικά. Όμως όλα τα αγαθά που η κατανάλωσή τους είναι μη ανταγωνιστική θεωρούνται δημόσια αγαθά. o Ένα αγαθό που είναι δημόσιο αγαθό σήμερα, πιθανόν να μην είναι αύριο, εάν αλλάξει η τεχνολογία. o Παραδείγματα: Εθνική άμυνα, εσωτερική ασφάλεια, καταπολέμηση 41

42 5. Πότε και γιατί αποτυγχάνει η αγορά o της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, φάροι κλπ. o Τα δημόσια αγαθά παρέχονται από δημόσιους φορείς χωρίς χρέωση. Το κόστος τους καλύπτεται από τα γενικά φορολογικά έσοδα. o Η παραγωγή των δημόσιων αγαθών είναι δυνατόν να γίνεται είτε από ιδιωτικές είτε από δημόσιες επιχειρήσεις. Όποιος τα παράγει φθηνότερα και σε καλύτερη ποιότητα. Προβλήματα με τα δημόσια αγαθά. o Οι καταναλωτές- φορολογούμενοι έχουν κάθε συμφέρον να μην αποκαλύπτουν τις προτιμήσεις τους για τα αγαθά αυτά. o Ποια είναι η άριστη ποσότητα που πρέπει να παραχθεί; Συνήθως τα δημόσια αγαθά παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες. o Υπάρχει δίκαιος τρόπος διανομής του κόστους παραγωγής τους στους φορολογούμενους; 42

43 6.Ρυθμιστική Πολιτική και Πολιτική Ανταγωνισμού Όπως αναλύθηκε παραπάνω μία από τις βασικές αιτίες αποτυχίας της αγοράς είναι ότι στην πράξη πολλές επιχειρήσεις έχουν Μονοπωλιακή Δύναμη (Μονοπώλια, Ολιγοπώλια, ατελής ανταγωνισμός). Εκμεταλλευόμενες τη μονοπωλιακή τους δύναμη αυξάνουν την τιμή, αποσπούν μέρος του πλεονάσματος του καταναλωτή, αυξάνουν τα κέρδη τους, μειώνουν τον ανταγωνισμό και τελικά μειώνουν την κοινωνική ευημερία. Οι πιο γνωστές πρακτικές των επιχειρήσεων είναι: o Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης o Συμφωνίες για εναρμονισμένες πρακτικές, o Συγχωνεύσεις και εξαγορές μεταξύ επιχειρήσεων 43

44 6.Ρυθμιστική Πολιτική και Πολιτική Ανταγωνισμού Οι πρακτικές αυτές αντιμετωπίζονται από το κράτος : o Με τη Ρυθμιστική Πολιτική, και o Με την Πολιτική Ανταγωνισμού. Η Ρυθμιστική Πολιτική αντιμετωπίζει αγορές στις οποίες υπάρχει Μονοπώλιο ή Φυσικό Μονοπώλιο, ή στην περίπτωση αποκρατικοποίησης κρατικού μονοπωλίου. o Η ρύθμιση γίνεται εκ των προτέρων. Η Πολιτική Ανταγωνισμού εξετάζει τη λειτουργία και τη συμπεριφορά ενός κλάδου και εάν χρειάζεται, επεμβαίνει εκ των υστέρων. Η ρυθμιστική πολιτική έχει εξειδικευμένο, κλαδικό χαρακτήρα (π.χ. ηλεκτρική ενέργεια, τηλεπικοινωνίες), ενώ η πολιτική ανταγωνισμού οριζόντιο χαρακτήρα. 44

45 6.Ρυθμιστική Πολιτική και Πολιτική Ανταγωνισμού Σημειώνεται ότι υπάρχουν σημαντικές συμπληρωματικότητες μεταξύ των ρυθμιστικών πολιτικών και των πολιτικών ανταγωνισμού. Άλλες παρεμβατικές πολιτικές: o Οριζόντιες δράσεις. Δράσεις που επηρεάζουν έμμεσα τα κίνητρα των επιχειρήσεων όπως π.χ. μείωση κόστους μέσω πολιτικών στην αγορά εργασίας και κεφαλαίου, τυποποίηση και πιστοποίηση προϊόντων κλπ. o Άμεσα οικονομικά κίνητρα και αντικίνητρα που επηρεάζουν το κόστος παραγωγής, όπως: o Επιδοτήσεις, o Φορολογικές απαλλαγές, o Επιβολή φορολογίας, κλπ. 45

46 6.Ρυθμιστική Πολιτική και Πολιτική Ανταγωνισμού Τέλος, δημιουργία δημόσιων επιχειρήσεων για την παραγωγή και προσφορά δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών. o Λόγω του αναποτελεσματικού τρόπου λειτουργίας των δημόσιων επιχειρήσεων, η πολιτική αυτή δεν είναι πλέον δημοφιλής. o ε υ χ α ρ ι σ τ ώ 46

47 Ρυθμιστική Πολιτική:Εισαγωγή Η ουσία του συστήματος της ελεύθερης αγοράς έγκειται στο ότι τα νοικοκυριά και οι επιχειρήσεις κάνουν ελεύθερα τις οικονομικές επιλογές τους. Οι επιχειρήσεις π.χ. αποφασίζουν τι θα παράγουν, πώς θα το παράγουν, πότε και πόσο. Τα νοικοκυριά αποφασίζουν τι θα καταναλώσουν και πότε, εάν θα εργασθούν και πόσο, τι επάγγελμα θα κάνουν, πόση μόρφωση θα αποκτήσουν, κλπ. Το κράτος καθορίζει το πλαίσιο που εξασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία της αγοράς : o Ατομική ιδιοκτησία, o Μέτρα και σταθμά o Τήρηση συμβάσεων 47

48 Ρυθμιστική Πολιτική: Εισαγωγή o Φορολογία, o Απαγόρευση κάποιων συμπεριφορών ή ενεργειών των επιχειρήσεων. Όταν οι απαγορεύσεις λάβουν τη μορφή άμεσης ρύθμισης, τότε έχουμε τη Ρυθμιστική Πολιτική. Ακόμη και σε χώρες που το σύστημα της ελεύθερης αγοράς λειτουργεί σε ικανοποιητικό βαθμό, πολλές επιλογές βρίσκονται υπό ρύθμιση. Στην Ελλάδα π.χ. Ρυθμίζονται: o Η ποιότητα σε ορισμένα προϊόντα, o Οι τιμές ορισμένων αγαθών o Το κατώτερο ημερομίσθιο o Οι απολύσεις o Ωράρια λειτουργίας, κλπ. 48

49 Ρυθμιστική Πολιτική:Εισαγωγή Όπως είδαμε παραπάνω, όταν οι αγορές λειτουργούν ικανοποιητικά τα αποτελέσματα είναι πολύ καλά: άριστη κατανομή συντελεστών παραγωγής και μεγιστοποίηση κοινωνικής ευημερίας. Ο τέλειος ανταγωνισμός, όμως, υπάρχει όταν πληρούνται κάποιες πολύ συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Στην πράξη αυτές οι προϋποθέσεις σπάνια ικανοποιούνται. Όταν ο ανταγωνισμός δεν λειτουργεί ( δεν οδηγεί σε άριστη κατανομή των συντελεστών παραγωγής), τότε χρησιμοποιούμε τη Ρυθμιστική Πολιτική. o Π.χ. στη ρύθμιση ενός φυσικού μονοπωλίου αφήνουμε την αγορά να λειτουργεί μονοπωλιακά για να έχουμε το ελάχιστο κόστος παραγωγής, αλλά ρυθμίζουμε την τιμή για να μεταφέρουμε τα οφέλη στους καταναλωτές. 49

50 Ρυθμιστική Πολιτική: Εισαγωγή Με τη ρύθμιση προσπαθούμε να εξασφαλίσουμε ότι ρυθμιζόμενη επιχείρηση (ή αγορά) λειτουργεί, μέσω της ρύθμισης, με τον κοινωνικά άριστο τρόπο. Σχετικά με τη ρύθμιση σημειώνονται τα εξής: o Το πώς ακριβώς γίνεται η ρύθμιση δεν είναι ένα εύκολο ζήτημα. Τεχνολογία, πληροφορίες κλπ. o Η ρύθμιση εφαρμόζεται σε αγορές (αν και φαινομενικά κάποια μέτρα αφορούν μία επιχείρηση ή κάποιες επιχειρήσεις). Θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όλη η αγορά. o Αλληλεπίδραση των αποφάσεων της ρυθμιστικής αρχής και των υπό ρύθμιση επιχειρήσεων. Αν π.χ. ρυθμίζεται μόνο η τιμή πώλησης του προϊόντος, αυτό πιθανόν να επηρεάζει: (α) τις τιμές άλλων προϊόντων, (β) την ποιότητα των προϊόντων, (γ) τα κίνητρα για επενδύσεις κλπ. 50

51 Ρυθμιστική Πολιτική:Εισαγωγή o Ακόμη και εάν προσδιορισθούν οι παράμετροι της άριστης (θεωρητικά) ρύθμισης, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα εφαρμογής. Κάτω από την επίδραση π.χ. των συμμετεχόντων στην αγορά, η ρυθμιστική αρχή ενδεχομένως να επιδιώκει και ιδιοτελείς σκοπούς ( σύλληψη Ρυθμιστικής Αρχής ). o Κόστος λειτουργίας της ρυθμιστικής αρχής. Αλλά και (κόστος) ατέλειες της ρύθμισης. Η λειτουργία των ρυθμιστικών αρχών είναι επίσης ατελής. Θα πρέπει να γίνεται ανάλυση κόστους-οφέλους. o Εδώ θα ασχοληθούμε μόνο με την οικονομική ρύθμιση. Η λεγόμενη κοινωνική ρύθμιση, όπως π.χ. έλεγχος ενοικίων, ή της τιμής του ψωμιού, που εφαρμόζονται για κοινωνικούς λόγους και όχι για την άριστη κατανομή των συντελεστών παραγωγής δεν θα εξετασθεί εδώ. 51

52 Ρυθμιστική Πολιτική: Το πλαίσιο Η Ρυθμιστική Πολιτική αποβλέπει στο σχεδιασμό και την εφαρμογή μηχανισμών ώστε η συμπεριφορά των επιχειρήσεων να οδηγεί την αγορά στο κατά το δυνατόν άριστο αποτέλεσμα. Πρώτον, πρέπει να προσδιορισθεί ποιο ακριβώς είναι το επιδιωκόμενο άριστο αποτέλεσμα. Αυτό δεν είναι πάντοτε εύκολο. Δεύτερο, να σχεδιασθεί ένας ρυθμιστικός μηχανισμός που να οδηγεί την επιχείρηση να λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτευχθεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. o Η επιχείρηση εξακολουθεί να επιδιώκει μεγιστοποίηση των κερδών της, αλλά εντός του δεδομένου περιβάλλοντος (περιορισμοί, τεχνολογία, τιμές κλπ.). 52

53 Ρυθμιστική Πολιτική: Το πλαίσιο o Το περιβάλλον της επιχείρησης περιλαμβάνει και τους ρυθμιστικούς κανόνες. Άρα, η ρυθμιστική πολιτική επιλέγει τους κανόνες εκείνους που θα ωθήσουν την επιχείρηση, στην επιδίωξη του κέρδους της, να κάνει τέτοιες επιλογές που θα οδηγήσουν στο κοινωνικά άριστο αποτέλεσμα. Συμβατότητα κοινωνικών στόχων και επιλογών επιδιώξεων επιχείρησης. Δύο βασικές μεταβλητές προς ρύθμιση: o Τιμή προϊόντος, o Αριθμός επιχειρήσεων στην αγορά. Η ρύθμιση της τιμής καθορίζει τον όγκο των συναλλαγών καθώς και την διανομή του πλεονάσματος μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών. 53

54 Ρυθμιστική Πολιτική: Το πλαίσιο Ο αριθμός των επιχειρήσεων στην αγορά αποτελεί βασικό παράγοντα για το πώς αυτές οι επιχειρήσεις ανταγωνίζωνται. Υπάρχουν και άλλες μεταβλητές που ενδεχομένως να αποτελέσουν αντικείμενο ρύθμισης. o Ποσότητα o Ποιότητα. Η ρύθμιση της ποιότητας είναι πολύ σημαντική, αλλά δύσκολη στην πράξη. Η ποιότητα είναι δύσκολο να μετρηθεί, ή ακόμη και να προσδιορισθεί. o Θέματα Ασφάλειας. 54

55 Ρυθμιστική Πολιτική: Κεντρικές Ιδέες. Οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων. o Εάν π.χ. ρυθμίζεται το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου, οι επιχειρήσεις αυξάνουν υπερβολικά τη χρήση κεφαλαίου. Αυτό οδηγεί σε μη άριστες λύσεις και τελικά σε επιβάρυνση των καταναλωτών. o Εάν καλύπτεται το κόστος, τότε η επιχείρηση έχει κίνητρα να αυξήσει το κόστος της. Γενικά, η ρύθμιση πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε η επιχείρηση να μην ωθείται σε αναποτελεσματικές επιλογές. o Πρώτον, ποιό είναι το επιδιωκόμενο άριστο αποτέλεσμα; o P = MC ; ή P = AC; Ή κάτι άλλο; 55

56 Ρυθμιστική Πολιτική: Κεντρικές Ιδέες. o Δεύτερον, τι γίνεται εάν η επιχείρηση παράγει περισσότερα του ενός προϊόντα; Τι ρυθμίζουμε; o Τρίτον, ασύμμετρη πληροφόρηση. Η επιχείρηση έχει πολύ καλύτερη πληροφόρηση σε ότι αφορά τη ζήτηση και το κόστος της. o Τέλος, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι δυναμικές επιδράσεις, όπως π.χ. τα κίνητρα για επενδύσεις. o Ποιο είναι το άριστο όταν δεν υπάρχει δυνατότητα επιδότησης; o Εάν η επιχείρηση παράγει ένα μόνο προϊόν, τότε P = AC (Ramsey) o Εάν η επιχείρηση παράγει πολλά προϊόντα, τότε γίνεται πολύ πιο δύσκολο. o Θέματα συνεχούς ροής πληροφοριών και ορθής λογιστικής απεικόνισης του κόστους. Διαφορετικά, είναι δύσκολο να υπάρξει αποτελεσματική ρύθμιση. 56

57 Ρυθμιστική Πολιτική: Κεντρικές Ιδέες. Μη γραμμική τιμολόγηση. o Ο καταναλωτής χρεώνεται μία διαφορετική τιμή, όταν π.χ., η μηνιαία κατανάλωσή του υπερβαίνει ένα όριο, o Ή ανάλογα με την ώρα της ημέρας ( π.χ., νυκτερινό τιμολόγιο), o Ή υψηλό πάγιο και χαμηλή χρέωση ανά μονάδα και αντιστρόφως. Έλεγχος εισόδου στην αγορά o Π.χ. Δημοπράτηση άδειας λειτουργίας : όποια επιχείρηση δεσμευθεί να χρεώνει την χαμηλότερη τιμή για τους καταναλωτές. o Θα δίδεται άδεια σε μία επιχείρηση ή σε μερικές επιχειρήσεις ώστε να υπάρχει ανταγωνισμός; Τιμολόγηση πρόσβασης (access pricing). o Απελευθερώνεται π.χ. η παροχή τηλεφωνικών υπηρεσιών, αλλά το βασικό σταθερό δίκτυο παραμένει μονοπώλιο. Τι τιμή πρέπει να χρεώνει ο μονοπωλητής στους παρόχους για να χρησιμοποιούν το δίκτυο; Κάθετα συνδεδεμένες αγορές. 57

58 Επιρροή της ρύθμισης: Ρυθμιστική Σύλληψη Τι ακριβώς μεγιστοποιούν οι ρυθμιστικές αρχές; Ο γενικότερος σκοπός θα πρέπει να είναι η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας. o Μερικές φορές, όμως, προκρίνεται η μεγιστοποίηση του πλεονάσματος του καταναλωτή ( αντί του συνολικού πλεονάσματος). o Υπάρχουν άλλες περιπτώσεις που προκρίνονται άλλοι στόχοι, όπως π.χ. οι υποχρεώσεις καθολικής υπηρεσίας. o Δηλαδή θα εξυπηρετούνται όλοι οι δυνητικοί καταναλωτές, ακόμη και εάν η εξυπηρέτηση ορισμένων εξ αυτών είναι επιζήμια για την εταιρία. Π.χ. ηλεκτροδότηση απομακρυσμένων περιοχών ή η άγονη γραμμή στις συγκοινωνίες κλπ. 58

59 Επιρροή της ρύθμισης: Ρυθμιστική Σύλληψη Πώς συμβαίνει η ρύθμιση στην πράξη; Φυσικά η ρυθμιστική αρχή κινείται μέσα στο υφιστάμενο νομικό πλαίσιο. Υπάρχουν, όμως, σημαντικά περιθώρια ερμηνείας και επιλογών. o Ποιες επιχειρήσεις, π.χ., επιλέγει η Ρυθμιστική Αρχή για να επιβάλλει ρυθμίσεις; Η Ρυθμιστική Αρχή είναι εντολοδόχος της κοινωνίας, αλλά μπορεί να λειτουργεί με τρόπο που δεν μεγιστοποιεί τα συμφέροντα του εντολέα της. Η Ρυθμιστική Αρχή λειτουργεί o Υπό συνθήκες αβεβαιότητας o Υπό την πίεση ομάδων συμφερόντων: είτε επιχειρήσεων, είτε καταναλωτών. 59

60 Επιρροή της ρύθμισης: Ρυθμιστική Σύλληψη o Με την αβεβαιότητα μιας ενδεχόμενης αλλαγής του νομοθετικού πλαισίου. Η ίδια η Αρχή δεν είναι ένας απρόσωπος λήπτης αποφάσεων, αλλά τα στελέχη της έχουν και προσωπικές επιδιώξεις. Γενικά, η ρυθμιστική πολιτική δεν ασκείται εν κενώ. Πέρα από τις καθαρά οικονομικές υπάρχουν και πολιτικές προτεραιότητες. o Οι πεποιθήσεις της κοινωνίας o Οι επιδιώξεις των κοινωνικών ομάδων o Οι πιέσεις από οργανωμένες ομάδες συμφερόντων, Όλα αυτά παίζουν ρόλο στη χάραξη της ρυθμιστικής πολιτικής. 60

61 Επιρροή της ρύθμισης: Ρυθμιστική Σύλληψη Θεωρία Ρυθμιστικής Σύλληψης: Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η Ρυθμιστική Αρχή (είτε από την αρχή είτε σταδιακά), δρά όχι σύμφωνα με τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου (μεγιστοποίηση κοινωνικού πλεονάσματος), αλλά τελικά υπηρετεί τα συμφέροντα των επιχειρήσεων του υπό ρύθμιση κλάδου. Δηλαδή οι ρυθμιστικές αρχές καταλαμβάνονται από τις υπό ρύθμιση επιχειρήσεις. Ένας από τους κυριότερους τρόπους που γίνεται αυτό είναι η δημιουργία εμποδίων στην είσοδο νέων επιχειρήσεων, ευνοώντας τις επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν στον κλάδο. 61

62 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. Γενικά, η θεωρία αυτή αναγνωρίζει τις ατέλειες του ρυθμιστικού συστήματος στην πράξη και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος πάνω στην ρυθμιστική αρχή. Τα στελέχη της Ρυθμιστικής Αρχής, στο πλαίσιο άσκησης των καθηκόντων τους, έχουν προσωπικές επαφές με τις εταιρείες. o Χρονικοί περιορισμοί στη διάρκεια της θητείας. o Μετακίνηση στελεχών της ρυθμιστικής αρχής στις ρυθμιζόμενες εταιρείες ( με υψηλές αποδοχές). o Πρέπει να διασφαλίζεται ότι η ρυθμιστική αρχή δεν λαμβάνει μη άριστες αποφάσεις που ευνοούν κάποιες επιχειρήσεις, με στόχο την μεταγενέστερη ανταμοιβή από αυτές. 62

63 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. Stigler: Οικονομική θεωρία επιρροής Οι διάφορες ομάδες συμφερόντων ανταγωνίζονται για να ασκήσουν επιρροή στο κράτος, ώστε αυτό να χρησιμοποιήσει την εξουσία του για να προάγει τα συμφέροντά τους. o Η γενική αυτή αρχή εφαρμόζεται και στην ρυθμιστική πολιτική. o Έμφαση στην επιρροή που ασκούν οι επιχειρήσεις. o Ευνοϊκές ρυθμιστικές αποφάσεις έναντι ψήφων ή χρημάτων. Τελικά οι Ρυθμιστικές Αρχές καταλαμβάνονται (συλλαμβάνονται ) από τις ρυθμιζόμενες επιχειρήσεις. Peltzman Οι επιλογές ρυθμιστικών πολιτικών επηρεάζονται από τον ανταγωνισμό των διαφόρων ομάδων συμφερόντων. 63

64 Επιρροή της ρύθμισης:θεωρία της Ρυθμ. Σύλ. Οι παρεμβάσεις ρύθμισης ουσιαστικά αναδιανέμουν πλούτο. o Οι ομάδες συμφερόντων (interest groups) έχουν στόχο να αποσπάσουν από τη ρυθμιστική νομοθεσία όσο το δυνατόν περισσότερο πλούτο. o Η κυβέρνηση / νομοθετική εξουσία έχει στόχο την παραμονή της στην εξουσία. Άρα, θέλει να μεγιστοποιήσει την πολιτική υποστήριξη o Οι ομάδες συμφερόντων ανταγωνίζονται, προσφέροντας πολιτική στήριξη στην κυβέρνηση / νομοθέτες, ως αντάλλαγμα για ευνοική νομοθεσία ρύθμισης. Άρα, η ρυθμιστική πολιτική αναμένεται να ευνοεί τις καλά οργανωμένες και δραστήριες ομάδες συμφερόντων Τα περισσότερα οφέλη τα κερδίζουν συμπαγή συμφέροντα με σαφή προσανατολισμό και όχι μεγάλες ομάδες χωρίς συνοχή (π.χ. καταναλωτές). 64

65 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. o Άρα, η μεροληψία στη ρύθμιση είναι υπέρ των μικρών ομάδων ( κυρίως επιχειρήσεων) και εις βάρος των καταναλωτών. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ρύθμιση στις δύο ακραίες μορφές οργάνωσης της αγοράς: o Μονοπώλιο και ανταγωνισμό (εμπόδια στην είσοδο). Posner Η ρυθμιστική πολιτική ως μηχανισμός αναδιανομής εισοδήματος, από μία ομάδα πολιτών σε μία άλλη. o Φορολόγηση μέσω ρύθμισης (taxation by regulation). Η Ρύθμιση αντανακλά την επιθυμία της κυβέρνησης να ανακατανείμει πόρους. Σταυροειδείς επιδοτήσεις. 65

66 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Σύλ. o Ενιαία τιμή, ακόμη και όταν η παροχή του αγαθού στο ένα τμήμα της αγοράς είναι ζημιογόνος. Μεταφορά πόρων από ένα τμήμα πολιτών (καταναλωτών) σε ένα άλλο. o Π.χ. υποχρεώσεις καθολικής υπηρεσίας. Άρα, σύμφωνα με τον Pozner, πολλές φορές ο λόγος ύπαρξης της ρυθμιστικής πολιτικής είναι η αναδιανομή πόρων από ένα τμήμα του πληθυσμού σε ένα άλλο. Becker Η πολιτική επιρροή στο σύνολό της είναι σταθερή και οι διάφορες ομάδες ανταγωνίζονται για ένα τμήμα της, με στόχο την αύξηση της δικής τους ευημερίας. Όμως η άσκηση πιέσεων καταναλώνει οικονομικούς πόρους. Οι πιέσεις των διαφόρων ομάδων αλληλοεξουδετερώνονται. Έτσι οι πόροι πάνε χαμένοι. Αναποτελεσματική κατανομή συντελεστών παραγωγής. 66

67 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. Μεγαλύτερη ευημερία εάν όλοι συμφωνούσαν στην μη άσκηση πίεσης. Επίσης, η θεωρία του Becker συνεπάγεται ότι η ρύθμιση είναι πιο συχνή εκεί που υπάρχει δυνατότητα αύξησης του συνολικού πλούτου και μείωσης του deadweight loss π.χ. μονοπώλιο. o Ο Becker συνδέει normative και positive οικονομική θεωρία. Αξιολόγηση των παραπάνω θεωριών. Η ρυθμιστική διαδικασία είναι πολύπλοκη. Οι θεωρίες φέρνουν τις διαδικασίες πολιτικής πίεσης και επιρροής στο κέντρο της συζήτησης. Η προώθηση των ρυθμιστικών πολιτικών εξαρτάται από την αλληλεπίδραση του πολιτικού συστήματος και του συστήματος της αγοράς. 67

68 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. Στη Ρυθμιστική Πολιτική εμπλέκονται: o Νομοθετικό σώμα o Κράτος o Ρυθμιστικές αρχές o Σύστημα Δικαιοσύνης Ο κάθε φορέας έχει τις δικές του προτεραιότητες. Γενικά, οι θεωρίες αυτές τονίζουν την αλληλεξάρτηση ανάμεσα στην οικονομία και τον πολιτικό ανταγωνισμό. Χρήσιμο πλαίσιο ανάλυσης. o Παραδείγματα από την Ελλάδα (2004). Οι θετικές οικονομικές θεωρίες (positive) και η ιδεατή θεωρητική κατάσταση (normative) είναι συμπληρωματικές μεταξύ τους και δεν θα πρέπει να θεωρείται ότι συγκρούονται μεταξύ τους. 68

69 Επιρροή της ρύθμισης: Θεωρία της Ρυθμ. Συλ. Αδράνεια-μεροληψία υπέρ της ισχύουσας κατάστασης Όταν υπάρχει κάποια αλλαγή στην τεχνολογία, στα οικονομικά δεδομένα κλπ. ίσως δημιουργείται ανάγκη για παρέμβαση. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι Ρυθμιστικές Αρχές, λόγω της αβεβαιότητας,δρουν προσεκτικά και ενδεχομένως με κάποια αδράνεια. o Αυτό ευνοεί την παρούσα κατάσταση. o Ρυθμιστική αβεβαιότητα: ανασχετικός παράγων για επενδύσεις. 69

70 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Εισαγωγή Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν έως τώρα είναι οικονομικές θεωρίες: (α) οικονομική θεωρία, το ιδεατό (normative) και (β) οικονομική ανάλυση της πραγματικότητας (positive). Και στις δύο θεωρίες (που αλληλοσυμπληρώνονται) υπάρχουν οικονομικά συμφέροντα, συντελεστές παραγωγής κλπ. Ο ρόλος των ρυθμιστικών αρχών είναι παθητικός. Στην πράξη όμως έγινε αντιληπτό ότι τα θεσμικά χαρακτηριστικά και η συμπεριφορά των ρυθμιστικών αρχών είναι επίσης πολύ σημαντική στη διαδικασία ρύθμισης. 70

71 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Εισαγωγή Η συμπερίληψη του ενεργητικού ρόλου και της συμπεριφοράς των ρυθμιστικών αρχών στην τελική διαμόρφωση της ρυθμιστικής πολιτικής ονομάστηκε νεοθεσμισμός Άρα έχουμε: θετική Οικονομική ανάλυση Οικονομική Θεωρία θεωρίες νεοθεσμισμού 71

72 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Πολιτικός Έλεγχος Η θεωρία του νεοθεσμισμού περιλαμβάνει: Το θέμα του πολιτικού ελέγχου (political control) της δημόσιας διοίκησης (γραφειοκρατίας) και Το θέμα της ανάθεσης αρμοδιοτήτων (delegation). Το κύριο ερώτημα: Οι πολιτικοί προϊστάμενοι ελέγχουν πράγματι τη διοίκηση; Είναι δυνατόν οι δημόσιοι υπάλληλοι να σταματήσουν πολιτικές πρωτοβουλίες; Στο πλαίσιο αυτό τη δεκαετία του 1980 αναπτύχθηκε η θεωρία του εντέλλοντος και του εκπροσώπου (principleagent theory). Πολιτικοί προϊστάμενοι και δημόσιοι υπάλληλοι. 72

73 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Πολιτικός Έλεγχος Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία η πληροφόρηση είναι μή συμμετρική. Συνήθως οι εκπρόσωποι (δηλαδή οι υπάλληλοι) έχουν περισσότερες πληροφορίες από τους πολιτικούς τους προϊστάμενους σε ότι αφορά: o o o o Τις λεπτομέρειες της εργασίας Τις ενέργειες που απαιτούνται Τις δυνατότητες (ικανότητες) των υπαλλήλων Τις προτιμήσεις των υπαλλήλων (κλπ.) Οι υπάλληλοι εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι έχει υψηλό κόστος για τον πολιτικό προϊστάμενο να αποκτήσει όλες τις πληροφορίες και τον πλήρη έλεγχο της ιεραρχίας. Βεβαίως οι υπάλληλοι δεσμεύονται αρχικά να υπηρετούν το κοινωνικό σύνολο, υπακούοντας στους πολιτικούς τους προϊσταμένους. Με την πάροδο του χρόνου όμως, τα συμφέροντα των πολιτικών προϊσταμένων αποκλίνουν από αυτά των υπαλλήλων. o Η υπαλληλική ιεραρχία αναπτύσσει διαφορετικά συμφέροντα 73

74 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Πολιτικός Έλεγχος Το ερώτημα είναι εάν οι υπάλληλοι εκμεταλλεύονται το πλεονέκτημα που έχουν όσον αφορά την πληροφόρηση για να χειραγωγούν τους πολιτικούς προϊστάμενους και να επηρεάζουν τις επιλογές και τις αποφάσεις τους. Το πρόβλημα περιπλέκεται όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός πολιτικοί προϊστάμενοι. o Ποιος προϊστάμενος έχει μεγαλύτερη επιρροή; o Ποιες είναι οι καλύτερες στρατηγικές ελέγχου; o Συμφωνίες μεταξύ ενός υποσυνόλου προϊσταμένων με τους υπαλλήλους; Το ποιό σημαντικό μέσο ελέγχου είναι η τοποθέτηση των επικεφαλής των φορέων. o Η αναδιάρθρωση του φορέα είναι επίσης σημαντικό μέτρο, καθώς και o Η χρηματοδότηση του φορέα 74

75 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Ανεξάρτητες αρχές Οι πολιτικοί ενδεχομένως να αποφασίσουν να αναθέσουν ορισμένα θέματα πολιτικής σε ανεξάρτητες αρχές. Η ανάθεση αρμοδιοτήτων σε ανεξάρτητες αρχές έχει διευρυνθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. o Το πιο σημαντικό παράδειγμα στην ΕΕ είναι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). o Έχει πλήρη ανεξαρτησία και από την Επιτροπή αλλά και από τις Εθνικές κυβερνήσεις. o Έχει απόλυτη ανεξαρτησία στην χάραξη και εφαρμογή της Νομισματικής Πολιτικής, με βάση το νομοθετικό πλαίσιο που την διέπει. 75

76 Θεωρία του νεοθεσμισμου: Ανεξάρτητες Αρχές Γιατί όμως υπάρχει στροφή προς τις ανεξάρτητες αρχές; Οι λόγοι είναι πολλοί. Ενδεικτικά: Ανάγκη ειδικών γνώσεων σε εξαιρετικά περίπλοκα τεχνικά θέματα Λήψη αποφάσεων και δραστηριότητες που δεν είναι εύκολο να γίνουν μέσα στη δομή των Υπουργείων, π.χ. ΟΔΔΗΧ. Απελευθέρωση της δημόσιας διοίκησης από πολιτικές παρεμβάσεις Εξασφαλίζεται η συνέχεια της ασκούμενης πολιτικής Ευλυγισία στην διαμόρφωση και εφαρμογή των κατάλληλων πολιτικών Προστασία πολιτών από τη γραφειοκρατία. 76

77 Θεωρία του νεοθεσμισμού: Ανεξάρτητες Αρχές Όμως, ο κυριότερος λόγος είναι η αξιοπιστία της ασκούμενης πολιτικής. Οι ανεξάρτητες αρχές που λειτουργούν με συγκεκριμένη αποστολή και αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο θεωρούνται πολύ πιο αξιόπιστες. Εξάλλου, όταν οι κανόνες είναι γνωστοί εκ των προτέρων (π.χ. η Ε.Κ.Τ. επιδιώκει μεσοπρόθεσμο πληθωρισμό κοντά αλλά κάτω του 2%), αποφεύγεται και το πρόβλημα της χρονικής ασυνέπειας (time-inconsistency problem). Δηλαδή η λήψη και εφαρμογή μέτρων όταν το πρόβλημα έχει ήδη περάσει. 77