Βασίλειος Β. Δηµητριάδης. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἡ ἀναζήτηση τῆς ἑνότητας τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν στὸ ἔργο τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ

Transcript

1

2 Βασίλειος Β. Δηµητριάδης Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἡ ἀναζήτηση τῆς ἑνότητας τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν στὸ ἔργο τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

3 Στοὺς γονεῖς µου, Βίκτωρ καὶ Μαρία µὲ περίσσια εὐγνωµοσύνη, ποὺ ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια µὲ στηρίζουν ἀδιαλείπτως.

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ α) Ἀναγκαιότητα καὶ Σκοπὸς τῆς Ἔρευνας Ἡ χαρισµατικὴ προσωπικότητα τοῦ πατρὸς Γεωργίου Φλωρόφσκυ, καὶ τὸ σπουδαῖο ἔργο, ποὺ κληροδότησε στὶς ἑπόµενες γενεές, µᾶς ἐνέπνευσε νὰ παρακολουθήσουµε καὶ νὰ µελετήσουµε διεξοδικότερα τὴν θεολογικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ διδασκαλία του, µεγάλο µέρος τῆς ὁποίας εἶναι στενὰ συνδεδεµένο µὲ τὴν οἰκουµενικὴ κίνηση καὶ τὴν βαθειά του ἐπιθυµία νὰ ὑπάρξει µιὰ ἀληθινὴ προσέγγιση µεταξὺ τῶν ἐκκλησιῶν. Ὁ ξεκάθαρος καὶ καίριος συνδυασµὸς λόγου καὶ πράξης, ἀνιδιοτελοῦς προσφορᾶς στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο καὶ ὑψηλῆς θεολογικῆς θεώρησης τῶν συγχρόνων ἐκκλησιαστικῶν καὶ ἐκκλησιολογικῶν προβληµάτων, ἐπιβεβαιώνει τὴν ἄποψη τοῦ γράφοντος, ὅτι ὁ π. Γεώργιος ὑπῆρξε ἕνας ποιµένας µὲ ὑψηλοῦ θεολογικοῦ περιεχοµένου στοχασµό, ἀγωνιζόµενος µὲ πάθος, χωρὶς βέβαια νὰ παρεκκλίνει ἀπὸ τὴν Ὀρθοδοξία, γιὰ τὴν ἐπίτευξη µιᾶς ἀνιδιοτελοῦς προσέγγισης καὶ ἐπαφῆς τῶν ἐκκλησιῶν. Καρπὸς ἀδιάκοπης καὶ συνεχοῦς µελέτης τοῦ ἔργου καὶ τῆς προσφορᾶς τοῦ µεγάλου αὐτοῦ οἰκουµενικοῦ διδασκάλου ἀποτελεῖ ἡ παροῦσα διπλωµατικὴ ἐργασία, τῆς ὁποίας τὸ θέµα ὑπῆρξε συγκεκριµένο, πολλὲς φορὲς ὅµως µᾶς ὁδήγησε σὲ δύσκολες καὶ ἐπίπονες διαδροµὲς µὲ πολλὰ ἐµπόδια, τὰ ὁποῖα, ἂν καὶ δυσυπέρβλητα, κατορθώσαµε µὲ τὴν ἀµέριστη συµπαράσταση καὶ τὴν ἁπλόχερη βοήθεια σπουδαίων Δασκάλων νὰ ξεπεράσουµε, ὥστε τὸ ἀποτέλεσµα τούτης τῆς ἐργασίας νὰ ἀποτελέσει ἕνα σηµαντικὸ λιθαράκι, ἀφενὸς στὴν µελέτη τῶν Οἰκουµενικῶν πραγµάτων, ὑπὸ τὸ πρίσµα τῆς µὴ φανατικῆς καὶ µὴ µισαλλόδοξης Ὀρθοδοξίας, ποὺ τόσο σφόδρα καὶ ἄδικα κατηγοροῦνται ἐντὸς τῆς Ἑλλάδος, καὶ ἀφετέρου στὴ µελέτη τοῦ χαρισµατικοῦ ἔργου τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, ἑνὸς ἀνθρώπου, ποὺ ἂν καὶ «φανατικὰ» προσηλωµένος στὴν ἑλληνοκεντρικὸ τρόπο σκέψης καὶ δράσης, δὲν ἔχει διαβαστεῖ καὶ µελετηθεῖ ἐπαρκῶς στὴν χώρα µας. 1 1 Ὁ Μητροπολίτης Περγάµου Ἰωάννης Ζηζιούλας σὲ ἄρθρο του στὸ περιοδικὸ Σύναξη σηµειώνει σχετικά: [ ] «Ὁ π. Φλωρόφσκυ κατενόησε τοὺς ἕλληνες πατέρες ὡς Ἕλληνες περισσότερο ἀπ ὅ,τι τοὺς κατενόησαν οἱ ἄλλοι σύγχρονοι ρῶσοι θεολόγοι. Ἡ παρατήρηση αὐτὴ δὲν ὑποκρύπτει καµµία τάση σωβινισµού. Δὲν πρόκειται γιὰ ζήτηµα ἐθνικῆς σηµασίας, ἀλλὰ γιὰ µιὰ στάση ἀπέναντι τῆς ζωῆς, 4

5 β) Ἐπιστηµονικὴ Μεθοδολογία καὶ Περιεχόµενα Στὴν παροῦσα διπλωµατικὴ ἐργασία ὁ γράφων, ἐπεδίωξε νὰ παραµείνει πιστὸς στὰ διεθνῆ προαπαιτούµενα καὶ τὶς παραδεκτὲς προδιαγραφὲς γιὰ τὴν συγγραφὴ µιᾶς διπλωµατικῆς ἐργασίας µεταπτυχιακοῦ ἐπιπέδου. Ἡ ἀνάλυση τοῦ θέµατος, ἐπιδιώξαµε νὰ εἶναι ὅσο τὸ δυνατὸν ἐµπεριστατωµένη καὶ ἱκανοποιητική, χωρὶς κενὰ καὶ παραλείψεις, νὰ µεταδίδει ἰδέες, σκέψεις καὶ γνώσεις µὰ συνάµα νὰ ἐκθέτει θέσεις καὶ τοποθετήσεις διακεκριµένων ἐπιστηµόνων καὶ συγγράφεων τεκµηριωµένα, ἔτσι ὥστε τὰ ἀποτελέσµατα τῆς ἔρευνάς τους νὰ ἀξιολογοῦνται µὲ τὸν πλέον ἁρµόζοντα τρόπο, ποὺ συνάδει στὴν προαγωγὴ καὶ τὴν πρόοδο τῆς ἐπιστήµης. Θεωροῦµε ὡστόσο σηµαντικὸ νὰ ἀναφέρουµε πὼς ἡ τεκµηρίωση τῶν θέσεων καὶ τῶν ἀπόψεων γίνεται πάντοτε µὲ βιβλιογραφικὲς ἀναφορὲς (δὲν θὰ µποροῦσε ἐξάλλου νὰ γίνει διαφορετικὰ ἐφόσον ἡ παροῦσα ἐργασία ὁδηγεῖ στὴν ἀπόκτηση Ἀκαδηµαικοὺ τίτλου). Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀναπτύχθηκε µὲ βάση τὴν βιβλιογραφικὴ µελέτη, δηλαδὴ τὴν συγκέντρωση τῆς ὑπαρχούσης βιβλιογραφίας, ποὺ σχετίζεται µὲ τὸ θέµα καὶ ἡ ὁποία ταξινοµήθηκε καὶ προσεγγίσθηκε ἀπὸ διάφορες ὀπτικὲς γωνίες, ὑφιστάµενη τόσο ἑρµηνειῶν, ὅσο καὶ σχολίων ἀπὸ τὸν γράφοντα. Ἐξάλλου ἐφόσον πρόκειται γιὰ καθαρὰ θεωρητικὴ ἐργασία δὲν θὰ µποροῦσε νὰ ἀναπτυχθεῖ διαφορετικὰ ἐκ τῶν πραγµάτων. Στὸ σηµεῖο αὐτὸ θὰ θέλαµε νὰ ξεκαθαρίσουµε ἕνα ζήτηµα τὸ ὁποῖο θὰ µποροῦσε νὰ ὁδηγήσει σὲ παρερµήνειες, καὶ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τὴν χρήση πρωτογενοῦς καὶ δευτερογενοῦς βιβλιογραφίας. Εὔλογο θὰ ἦταν, ἐφόσον ἡ ἐργασία µας εἶναι καθαρὰ θεωρητική, νὰ στηριχθοῦµε καὶ στὰ δύο εἴδη βιβλιογραφίας, ποὺ προαναφέραµε. Ὡστόσο εἶναι ἐξίσου ἀντιληπτό, ὅτι ἡ φύση τοῦ συγκεκριµένου θέµατος, ποὺ ἅπτεται µιᾶς ἐπιστήµης καὶ ἑνὸς ἐξειδικευµένου τοµέα αὐτῆς, δὲν ἐπιτρέπει τὴν πρόσβαση σὲ πρωτογενεῖς ποὺ προσιδιάζει ἰδιαίτερα στοὺς Ἕλληνες, καὶ ποὺ κάνει τὴν Ὀρθοδοξία σάρκα ἀπὸ τὴ σάρκα µας. Αὐτὸν τὸν οἰκεῖο σὲ µᾶς τοὺς Ἕλληνες τρόπο βιώσεως τῆς Ὀρθοδοξίας ὁ π. Φλωρόφσκυ τὸν εἶχε συλλάβει µελετώντας τοὺς ἕλληνες πατέρες κατὰ τρόπο ποὺ δὲν παρατηρεῖται στοὺς ἄλλους ρώσσους θεολόγους». Βλ. σχετικὰ Μητροπολίτου Περγάµου Ἰωάννου Ζηζιούλα, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: ὁ οἰκουµενικὸς διδάσκαλος, Σύναξη 64, 1997, σέλ. 13 κ.ε. 5

6 πηγὲς, καὶ συνεπῶς ὀφείλαµε νὰ περιοριστοῦµε στὴν χρήση δευτερογενοῦς βιβλιογραφικοῦ ὑλικοῦ. Τέλος, πρέπει, ἀναφερόµενοι στὰ περιεχόµενα τῆς παρούσας διπλωµατικῆς ἐργασίας, νὰ ὑπογραµµίσουµε, ὅτι αὐτὴ ἀποτελεῖται ἀπὸ τρεῖς ἄξονες, ὅσα ἄλλωστε εἶναι καὶ τὰ κεφάλαιά της, στὸν καθένα ἐκ τῶν ὁποίων µὲ κατανοητὸ καὶ µεστὸ τρόπο, ξετυλίγεται κάθε ἐπὶ µέρους ζήτηµα, ποὺ πραγµατευόµαστε σ αὐτά. Στὸ πρῶτο κεφάλαιο κάνουµε µιὰ ἱστορικὴ ἐπισκόπηση τῆς πορείας τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, ἡ ὁποία ἂν καὶ σύντοµη εἶναι περιεκτικὴ καὶ χρονολογικὰ δοµηµένη, µὲ ἀποτέλεσµα νὰ καθίσταται στὸν µελετητὴ ξεκάθαρη ἡ ζωὴ καὶ ἡ δράση του. Ὁ λόγος ποὺ ἐπιλέξαµε τὴν συγκεκριµένη µορφὴ εἶναι ἡ ἐλλειπῆς (ὑπάρχει µόνο στὰ µεταφρασµένα ἔργα του ὡς ὑποτυπώδης βιογραφία) καὶ στὸ µεγαλύτερο µέρος της ἀσαφὴ πληροφόρηση, ποὺ ἀφορᾶ τὸν Φλωρόφσκυ. Στὸ δεύτερο κεφάλαιο ἐπιδιώξαµε νὰ ἀναδείξουµε τὴν διδασκαλία τοῦ π. Γεωργίου, ποὺ ἀναφέρεται στὴν Ἐκκλησία, ποὺ ἀγάπησε, τίµησε καὶ ὑπηρέτησε µὲ τὸν πλέον ἐµπεριστατωµένο καὶ τεκµηριωµένο λόγο. Σ αὐτὸ λοιπὸν τὸ κεφάλαιο ἀναπτύσονται οἱ θέσεις γιὰ τὴν Χριστολογία, τὴν Πνευµατολογία καὶ τὴν Ἐκκλησιολογία αὐτοῦ, τοῦ τεραστίου βεληνεκοῦς ὀρθοδόξου ἱερέως καὶ καθηγητοὺ θεολογίας. Κλείνοντας, στὸ τρίτο κεφάλαιο ἐπιλέξαµε νὰ ἀναφερθοῦµε στὸ πλέον σηµαντικὸ πρόβληµα τῶν Χριστιανῶν, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τὴν ὕπαρξη τοῦ τραύµατος τῆς διαίρεσης, ποὺ ὑφίσταται ἐδῶ καὶ σχεδὸν δεκατρεῖς αἰῶνες. Φυσικὰ τὸ ζήτηµα αὐτὸ τὸ προσεγγίζουµε ἀπὸ τὴν ὀπτικὴ τῆς ἐπιδιωκοµένης, στὰ πλαίσια τοῦ Π.Σ.Ε. ἑνότητας, ἀφοῦ µέσα σὲ αὐτὸ ἔδρασε ἐπὶ σχεδὸν τρεῖς δεκαετίες ὁ π. Γεώργιος. Ἔτσι στὸ τρίτο καὶ τελευταῖο κεφάλαιο θὰ δοῦµε κατὰ σειρὰ τὴν συµµετοχὴ τῶν ὀρθοδόξων στὸ Π.Σ.Ε. καὶ τὸ ρόλο ποὺ ἔπαιξε ὁ Φλωρόφσκυ σὲ αὐτό, σὲ συνδυασµὸ πάντοτε µὲ τὴν Δήλωση τοῦ Τορόντο, ἀλλὰ καὶ τὴν στάση ἔναντι τοῦ κοινωνικοῦ προβλήµατος, ποὺ ἀφορᾶ ἄµεσα ὁλάκερη τὴν χριστιανοσύνη. Τὸ τελευταῖο αὐτὸ θέµα, ἂν καὶ φαντάζει ἀνοµοιογενὲς σὲ σχέση µὲ τὸ λοιπὸ µέρος τῆς ἐργασίας, ὀφείλουµε νὰ 6

7 τονίσουµε, ὅτι εἶναι ἄµεσα συνδεδεµένο µὲ τὴν προώθηση τῆς ἑνότητας ἐντός του Π.Σ.Ε., τοῦ ὁποίου ἡ «πολιτικὴ» ἄλλαξε µετὰ τὴν Γενικὴ Συνέλευση τοῦ Νέου Δελχὶ τὸ 1961, ὅπως πίστευε ὁ ἴδιος ὁ Φλωρόφσκυ. γ) Εὐχαριστίες Ἀπὸ αὐτὴ τὴ θέση, καὶ γιὰ ἀκόµη µία φορά, θὰ ἤθελα νὰ εὐχαριστήσω ὅλους τους Καθηγητές µου, ποὺ τὰ δύο αὐτὰ χρόνια τῆς προσπάθειας στὸ Πρόγραµµα Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, µὲ βοήθησαν συµβουλεύοντας καὶ δίνοντάς µου διεξόδους σὲ πολλὰ καὶ δύσκολα ἐµπόδια. Οἱ εὐχαριστίες σὲ ὅσους µὲ παρότρυναν, µὲ στήριξαν καὶ µὲ συµβούλευσαν στὴν συγγραφὴ τούτου τοῦ πονήµατος, εἶναι πολλὲς καὶ δὲν µποροῦν νὰ περιοριστοῦν σὲ λίγες µόνο σειρὲς µιᾶς ἐργασίας. Δύο ὅµως ἀνθρώπους θὰ ἤθελα ὀνοµαστικὰ νὰ εὐχαριστήσω. Ἀρχικὰ τὸν σύµβουλό µου καθηγητῆ Στυλιανό Τσοµπανίδη, πρὸς τὸ πρόσωπο τοῦ ὁποίου θὰ ἐπιθυµοῦσα νὰ ἐκφράσω τὶς θερµοτέρες εὐχαριστίες, ἀφοῦ ἀνέλαβε τὴν ἐπιµέλεια τῆς Μεταπτυχιακῆς µου κατάρτισης, τὴν ἐπίβλεψη, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐπιστηµονικὴ καθοδήγηση τούτης τῆς µεταπτυχιακῆς ἔρευνας, µὲ µεγάλη ὑποµονή, καθὼς ἀνέχτηκε πολλὲς δυσκολίες, ποὺ προέκυψαν µὲ δική µου εὐθύνη, καὶ βοηθώντας µε νὰ κατανοήσω καὶ νὰ ἀξιολογήσω τὸ ὑλικό, ποὺ χρησιµοποίησα. Οἱ καίριες συµβουλές του, οἱ στοχευµένες παρατηρήσεις καὶ ἡ καθοδήγησή του ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια ἀποτελοῦν πραγµατικὰ γιὰ µένα σπουδὴ ὄχι µόνο στὴν οἰκουµενικότητα τῆς θεολογίας τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τῆς ἴδιας της παιδαγωγικῆς, καθὼς πρόκειται γιὰ ἕναν ἐκπαιδευτικὸ ποὺ πραγµατικὰ τοῦ ἀξίζει ὁ τίτλος τοῦ Δασκάλου. Τέλος οἱ θερµοτέρες εὐχαριστίες ἀπευθύνονται σὲ ἕναν ἄνθρωπο ποὺ πρῶτος ἀπ ὅλους πίστεψε σ ἐµένα, µὲ παρότρυνε νὰ ἐµβαθύνω στὰ Θεολογικὰ ζητήµατα καὶ νὰ ἀσχοληθῶ ἐνεργότερα µὲ τὴν διδασκαλία. Οἱ ἐποικοδοµητικὲς συζητήσεις µαζί του, οἱ συµβουλὲς καὶ οἱ γεµάτες πατρικὴ ἀγάπη ἐπικρίσεις του στὰ λάθη, ποὺ ἄθελά µου ὑπέπιπτα, µὲ βοήθησαν νὰ 7

8 κατανοήσω πολλὰ δεδοµένα, ὄχι µόνο θεολογικὰ ἀλλὰ καὶ τῆς ζωῆς. Οἱ ὑϊκὲς εὐχαριστίες πρὸς τὸ πρόσωπό τοῦ Πνευµατικοῦ µου Πατέρα, πατρὸς Ἰωσὴφ Ζαγκλιβέρη δὲν ἐξαντλοῦνται στὴν παροῦσα, ἀλλὰ θὰ ὀφείλονται διὰ βίου µαζὶ µὲ τὴν εὐγνωµοσύνη ποὺ ἁρµόζει σὲ ἕναν πραγµατικὰ σπουδαῖο ἄνθρωπο, ποὺ ὑπηρέτησε ἀπὸ τὸ µετερίζι τοῦ καθηγητοῦ Θεολογίας στὴν Δευτεροβάθµια ἐκπαίδευση καὶ τοῦ Ἱερέως τῆς Ὀρθοδόξου ἠµῶν Ἐκκλησίας, οἱ προσευχὲς καὶ ἡ εὐλογία τοῦ ὁποίου ὑπῆρξαν καταλυτικὲς στὴν τελικὴ εὐόδωση τῆς παρούσας ἐργασίας. Βέροια, 11 Ἰουλίου 2011 Βασίλειος Β. Δηµητριάδης 8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 α) Ἀναγκαιότητα καὶ Σκοπὸς τῆς Ἔρευνας 4 β) Ἐπιστηµονικὴ Μεθοδολογία καὶ Περιεχόµενα 5 γ) Εὐχαριστίες 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΖΩΗ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ. ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΟ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΣΤΟ Π.Σ.Ε. 1. Ρωσία Εὐρώπη α) Σόφια 17 β) Πράγα 17 γ) Παρίσι ( ) 20 δ) Γενεύη Βελιγράδι Πράγα 29 ε) Παρίσι ( ) ἈµερικῊ α) Ἅγιος Βλαδίµηρος 31 β) Τίµιος Σταυρὸς 32 γ) Χάρβαρντ 33 δ) Πρίνστον 33 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Χριστολογία. Ἡ θέση τοῦ Φλωρόφσκυ Πνευµατολογία. Ἡ θέση τοῦ Φλωρόφσκυ Ἡ Διδασκαλία τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ γιὰ τὴν Ἐκκλησία 47 α) Τί εἶναι Ἐκκλησία; 47 β) Ἡ Καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας 55 γ) Τὰ Ὅρια τῆς Ἐκκλησίας 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ Π.Σ.Ε. ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ συµµετοχὴ τῶν Ὀρθοδοξων στὸ Π.Σ.Ε. Ὁ ρόλος τοῦ Φλωρόφσκυ Ἡ Δῆλωση τοῦ Τορόντο Ἡ Ἑνότητα τῶν Ἐκκλησιῶν κατὰ τὸν π. Γεῶργιο Φλωρόφσκυ 91 α. Θεωρία Κοινοῦ Παρονοµαστὴ 102 β. Ἡ Ἀληθινὴ Ἐκκλησία καὶ οἱ Χωρισµένοι Ἡ προτεραιότητα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας ἔναντι τῆς κοινωνικῆς προβληµατικῆς στὸν π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ. 107 ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 117 ΠΗΓΕΣ 120 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 121 α. Ἑλληνόγλωσση 121 β. Ξενόγλωσση

11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Β Π.Π. B Γ.Σ. Γ Γ.Σ. Δ Γ.Σ. Γ.Γ. Γ.Γρ. Γ.Σ. Ε.Ε. Ε.Ε. Ε.Σ.Κ. Η.Π.Α. Κ.Ε. Κ.Δ. Μ. ΟΕΔΒ Π.Δ. Π.Σ.Ε Ρκαθολικὴ Π.Χ.Σ. ΧΑΝ PG Δεύτερος Παγκόσµιος Πόλεµος Δεύτερη Γενικὴ Συνέλευση Τρίτη Γενικὴ Συνέλευση Τέταρτη Γενικὴ Συνέλευση Γενικὸς Γραµµατέας Γενικὴ Γραµµατεία Γενικὴ Συνέλευση Εἰδικὴ Ἐπιτροπὴ Ἐκτελεστικὴ Ἐπιτροπὴ Ἐπιτροπὴ Συνέχισης τῆς Κίνησης Ἡνωµένες Πολιτεῖες Ἀµερικῆς Κεντρικὴ Ἐπιτροπὴ Καινὴ Διαθήκη Μητροπολίτης Ὀργανισµὸς Ἐκδόσεως Διδακτικῶν Βιβλίων Παλαιὰ Διαθήκη Παγκόσµιο Συµβούλιο Ἐκκλησιῶν Ρωµαιοκαθολικὴ Παγκόσµιο Χριστιανικὸ Συµβούλιο Χριστιανικὴ Ἀδελφότητα Νέων Patrologia Graeca 11

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Ὅποιος µένει ἀπαθὴς ἐνώπιον τῆς ἱστορίας, αὐτὸς ποτὲ δὲν µπορεῖ νὰ εἶναι καλὸς χριστιανός». 2 Τὰ λόγια αὐτὰ τοῦ π. Γ. Φλωρόφσκυ ἀπηχοῦν τὴν εὐθύνη, ποὺ ἔχουµε γενικὰ ὡς χριστιανοὶ καὶ εἰδικὰ ὡς ἐπιστήµονες τῆς θεολογίας. Εἶναι γεγονὸς, ὅτι ἡ ἱστορία µὲ εὐθύνη πάντοτε τῶν πρωταγωνιστῶν της, ἀποδείχτηκε σκληρὴ µὲ τοὺς χριστιανούς, ἀφοῦ ἐπὶ δεκατρεῖς αἰῶνες δὲν στάθηκαν στὸ ὕψος τῶν περιστάσεων νὰ κάνουν πράξη τὴν ρήση τοῦ Κυρίου «ἴνα πάντες ἐν ὦσιν». Μέσα σ ἕνα τέτοιο κλίµα, µιὰ ἀχτίδα ἐλπίδας ξεπρόβαλε στὶς ἀρχὲς τοῦ 20 οῦ αἰώνα µὲ τὶς πρωτοβουλίες τοῦ Οἰκουµενικοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως (ἀναφερόµαστε στὶς ἐγκυκλίους τοῦ 1902, 1904 καὶ 1920). Ἐπὶ τῇ βάσει αὐτῶν τῶν πρωτοβουλιῶν ἀκολούθησαν συγκεκριµένες ἐνέργειες, οἱ ὁποῖες εἶχαν ὡς τελικὴ κατάληξη τὴν ἀνάπτυξη τοῦ οἰκουµενικοῦ ὁραµάτος καὶ τῆς µετεξέλιξής του στὸ Παγκόσµιο Συµβούλιο Ἐκκλησιῶν. Ἕνα ἀπὸ τὰ σηµαντικότερα λοιπὸν γεγονότα, ποὺ χαρακτηρίζουν τὸν 20 ο αἰώνα, εἶναι ἡ οἰκουµενικὴ κίνηση, στὴν ὁποία σήµερα συµµετέχουν ἐνεργὰ (ὄχι πλήρως) ὅλες οἱ χριστιανικὲς Ἐκκλησίες, προκειµένου νὰ ξεπεράσουν τὶς διαφορὲς τοῦ παρελθόντος καὶ νὰ ἀποκαταστήσουν τὴν ἑνότητα τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας. Μὲ σκοπὸ ἀκριβῶς τὴν ἐπίτευξη τῆς ἑνότητας, προσῆλθαν οἱ ὑπέρµαχοι τοῦ διαλόγου σὲ κοινὸ τόπο, γιὰ νὰ προωθήσουν τὶς προσπάθειες ἐπίλυσης τῶν αἰτιῶν, ποὺ προκάλεσαν τὸ χάσµα µεταξὺ τῶν ἐκκλησιῶν. Ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς ἦταν καὶ ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ. Ἐπρόκειτο γιὰ ἕναν ἐκ τῶν σηµαντικοτέρων ὀρθοδόξων, ποὺ ἔκαναν πράξη τὴν 2 Βλ. π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Ἡ πορεία τῆς Ρωσικῆς Θεολογίας, Θεολογία, ἀλήθεια καὶ ζωή. Πνευµατικόν Συµποσίον, ἐκδόσεις Ἀδελφότης Θεολόγων Ἡ «Ζωή», Ἀθῆναι 1962, σελ. 29. Πρβλ. π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Θέµατα Ἐκκλησιατικὴς Ἱστορίας, µτφρ. Παναγιώτη Κ. Πάλλη, ἐκδόσεις Παναγιώτη Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1979, σελ Στὸ βιβλίο του αὐτὸ ὁ π. Γεώργιος χρησιµοποιεῖ µιὰ ἠπιότερη ἐννοιολογικὰ φορτισµένη ἔκφραση. 12

13 προσευχὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας «ὑπὲρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως». Μέσα σ αὐτὸ τὸ οἰκουµενικὸ ἄνοιγµα ὁ π. Γεώργιος παρέµεινε πιστὸς στὴν δογµατικὴ καὶ ἐκκλησιολογικὴ αὐτοσυνειδησία τῆς ἀρχαίας ἀδιαίρετης Ἐκκλησίας, ἐπιδεικνύοντας ἀπαράµιλλο ζῆλο γιὰ τὴν προώθηση τῶν διαχριστιανικῶν ζητηµάτων στὰ πλαίσια τοῦ Π.Σ.Ε. Καὶ πάντοτε, κάθε προσπάθεια, κάθε ἐνέργεια στηριζόταν στὴν Πατερικὴ Διδασκαλία. Ὄχι ὅµως µέσα ἀπὸ τὴν στείρα ἀναδιατύπωση καὶ ἀνακύκλωση τοῦ καθόλου ἔργου, ἀλλὰ µέσα ἀπὸ µιὰ δηµιουργικὴ «νέο πατερικὴ» σύνθεση ἰδωµένα ὑπὸ τὸ πρίσµα τῶν συνθηκῶν τῆς σύγχρονης ἐποχῆς. Στὴν λογικὴ αὐτὴ παρακολούθησαµε ἐπὶ σχεδὸν τρεῖς δεκαετίες τὸν π. Γεώργιο νὰ µεγαλουργεῖ, καὶ νὰ θέτει νέους ὅρους στὴν προσπάθεια προώθησης τῶν ἐκκλησιῶν. Πολλοὶ θὰ ἀναρωτηθοῦν: «πῶς γίνεται ἕνας µόνο ἄνθρωπος νὰ χαράσει ἀνεξίτηλα µὲ τὴν σφραγίδα του τὰ οἰκουµενικὰ πράγµατα»; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἁπλή, ἂν ἀναλογιστοῦµε τὴν διορατικότητα ποὺ χαρακτήριζε τὸν µεγάλο ρῶσο Πατέρα τὴς Ἐκκλησίας. Ὅσο κι ἂν κάτι τέτοιο φαντάζει πλεονασµός, ὁ Φλωρόφσκυ ἀγωνίστηκε µὲ πάθος νὰ λυθοῦν τὰ ἐκκλησιολογικὰ ζητήµατα ἐντὸς τοῦ Π.Σ.Ε. πολὺ πρὶν ἡ ἐπίσηµη ἡγεσία αὐτοῦ τὰ προωθήσει. Γι αὐτὸ καὶ παρὰ τὶς κατηγορίες ποὺ δέχθηκε, ὅπως ἄλλωστε καὶ πολλοὶ ἄλλοι ὁραµατιστὲς καὶ πρωτοπόροι τῆς οἰκουµενικῆς κινήσεως, ὅτι δῆθεν τάσσεται ὑπὲρ τῆς «αἵρεσης τοῦ οἰκουµενισµοῦ», ὅπως χαρακτηριστικὰ τὴν ὀνοµάζουν, δὲν µετακινήθηκε οὔτε κατ ἐλάχιστο ἀπὸ τὶς ἐπίσηµες δογµατικές, ἐκκλησιολογικὲς καὶ θεολογικὲς διδασκαλίες τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Γι αὐτὸ εἶναι ὑποχρέωσή µας νὰ ἀναδείξουµε αὐτὴν τὴν πλευρὰ τοῦ ἔργου του, καταγράφοντας τὶς καίριες θέσεις πάνω στὰ δογµατικὰ θέµατα τῆς ἐκκλησιολογίας, ἀλλὰ καὶ τῆς προσπάθειάς του νὰ ὑπάρξει µιὰ ἀληθινὴ προσέγγιση τῶν ἐκκλησιῶν, πάντοτε ὅµως ἐπὶ τῇ βάσει τῆς 13

14 Ἀλήθειας, ποὺ χαρακτήριζε τὴν κοινὴ πορεία τῶν ἐκκλησιῶν, ὡς Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία. 14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΖΩΗ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΟ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΣΤΟ Π.Σ.Ε.

16 1. Ρωσία Ὁ Γεώργιος Βασίλιεβιτς Φλωρόφσκυ γεννήθηκε τὸ 1893, Αὐγούστου 28, 3 στὴν Ἐλισάβετ γκράντ, µιὰ πόλη κοντὰ στὴν Ὀδησσὸ τῆς αὐτοκρατορικῆς Νότιας Ρωσίας (σηµερινὴ Οὐκρανία). Γόνος φιλοµαθοῦς καὶ θρησκευοµένης (ἐπουδενὶ θρησκόληπτης) οἰκογενείας ὁ Γεώργιος µυήθηκε στὸν κόσµο τῶν γραµµάτων καὶ τῆς ἐπιστήµης ἀπὸ τοὺς γονεῖς του πολὺ νωρίς, οἱ ὁποῖοι καὶ σαφῶς τοῦ κληροδότησαν τὴν ἐπιθυµία γιὰ τὴν ἀναζήτηση καὶ τὴν κατανόηση τῆς «ἀλήθειας». 4 Ἔχοντας πάρει τὸ ὄνοµα τοῦ παπποῦ του Γεωργίου Ποπρονζένκο, ὁ µικρὸς Γεώργιος φοίτησε στὸ κλασικὸ Γυµνάσιο Ὀδησσοὺ σὲ µιὰ ἐποχὴ ἰδιαίτερης εὐηµερίας γιὰ τὴν οἰκογένειά του εἰδικότερα, καὶ τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς Νοτίου Ρωσίας γενικότερα. Ἐπρόκειτο γιὰ µία ἐκ τῶν σηµαντικοτέρων πόλεων τῆς Ρωσικῆς Αὐτοκρατορίας µὲ πλούσιο βιοµηχανικὸ ὑπόβαθρο καὶ πολυπολιτισµικὴ σύνθεση στὸ πληθυσµό της. 5 Ὅµως δὲν ὑπῆρχε µονάχα οἰκονοµική, ἀλλὰ καὶ ἀξιόλογη πνευµατικὴ ἄνθηση, ἡ ὁποία ἐπηρέασε σαφέστατα τὸν Φλωρόφσκυ, ἀφοῦ µέσα σ αὐτὸν τὸν «ὀργασµὸ» τῆς ἄνθισης τῶν γραµµάτων, κατόρθωσε νὰ εἶναι ἰδιαίτερα δραστήριος λαµβάνοντας πολλὲς καὶ σηµαντικὲς διακρίσεις. 6 Χαρακτηριστικὸ τῆς ἀξιόλογης δραστηριότητάς του ἀποτελεῖ τὸ γεγονός, ὅτι ἂν καὶ µόλις δεκαέξι χρόνων δηµοσίευσε τὴν πρώτη ἀκαδηµαϊκὴ ἐργασία του. 7 Τὸ 1911 θὰ ἀποφοιτήσει ἀπὸ τὸ Γυµνάσιο καὶ θὰ ἐγγραφεῖ στὸ Πανεπιστήµιο τῆς Ὀδησσοῦ γιὰ νὰ λάβει τὸ πτυχίο τῆς κλασικῆς φιλολογίας καὶ φιλοσοφίας. Ὁ π. Γεώργιος ἡ ἀλήθεια 3 Σύµφωνα µὲ τὸ Γεωργιανὸ Ἡµερολόγιο εἶναι γεννηµένος στὶς 9 ἢ 10 Σεπτεµβρίου. Βλ. σχετικὰ George H. Williams, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ στὴ σκέψη του, µτφρ. Θανάση Παπαθανασίου, ἐκδόσεις Παρουσία, Ἀθήνα 1989, σελ Ὁ πατέρας τοῦ Φλωρόφσκυ, π. Βασίλειος ἦταν ἀπόφοιτος τοῦ Σεµιναρίου τοῦ Νόβγκοροντ καὶ τῆς Θεολογικῆς Ἀκαδηµίας Μόσχας. Ὑπηρέτησε στὴν ἐκπαίδευση ὡς καθηγητὴς καὶ διευθυντής. Ἐν συνεχεία ἔγινε Πρύτανης τοῦ Θεολογικοῦ Σεµιναρίου Ὀδησσοῦ. Τὸ 1883 χειροτονήθηκε ἱερέας. Ἡ µητέρα του Κλαυδία Ποπρονζένκο (Popronzhenko), προέρχονταν ἀπὸ µορφωµένη οἰκογένεια ἱερέων καὶ καθηγητῶν. Τὰ ἀδέρφια του ἦταν ἐπίσης µορφωµένα µὲ ἀξιόλογες σπουδές. Ἀναλυτικότερα βλ. George H. Williams, ὅπ. παρ. σελ. 33 κ.ε. Βλ. ἐπίσης Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο ἑνὸς µεγάλου θεολόγου, µτφρ. Ἑλένη Ταµαρέση Παπαθανασίου, Ἐκδόσεις Ἐν Πλῶ, Ἀθήνα 2010, σελ. 22 κ.ε.. 5 Βλ. σχετικὰ καὶ γιὰ τὰ παρακάτω, Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ Βλ. σχετικὰ καὶ γιὰ τὰ παρακάτω, George H. Williams, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ, ὅπ. παρ., σελ Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ

17 εἶναι πὼς ἐπεδίωξε µετὰ καὶ ἀπὸ παρότρυνση τῶν καθηγητῶν του νὰ ἐµβαθύνει στοὺς τοµεῖς τῆς Ἱστορίας καὶ τῆς Φιλοσοφίας καὶ νὰ ἀσχοληθεῖ ἐνεργὰ µὲ τὴν διδασκαλία τῆς δεύτερης. Ἡ παρουσία του στὸ πανεπιστήµιο ἔγινε αἰσθητὴ, καὶ τὰ χρόνια ἐκεῖ ἦταν ἐξόχως ἐποικοδοµητικά, ἀφοῦ συνέγραψε ἀρκετὰ ἐπιστηµονικὰ συγγράµµατα καὶ δοκίµια. Χαρακτηριστικὸ τῆς φιλοµαθείας τοῦ Γεωργίου ἀποτελεῖ τὸ γεγονὸς, ὅτι παράλληλα µὲ τὶς σπουδές του ἄρχισε νὰ µελετᾶ τὴν θεολογικὴ ἐπιστήµη µόνος του, προσεγγίζοντάς την ἀρχικὰ ἱστορικά. Ἡ πορεία ὡστόσο τῆς οἰκογένειας τῶν Φλωρόφσκυ στὴν Ρωσία θὰ τερµατιστεῖ, λόγω τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης. 2. Εὐρώπη α) Σόφια Μέχρι τὸ 1920 παρέµεινε ἡ οἰκογένεια Φλωρόφσκυ στὴν Ρωσία, ἀφοῦ ἐξαιτίας τοῦ ἐµφυλίου πολέµου, ποὺ σηµειωτέον ἔφτανε στὸ τέλος του, κατέφυγαν στὴν Βουλγαρία καὶ δὴ στὴ Σόφια. 8 Ἡ παρουσία τοῦ Γεωργίου στὴν Βουλγαρία σηµαδεύτηκε ἀπὸ τὴν συµµετοχή του στὴν «Εὐρασιατικὴ» 9 ὁµάδα ποὺ συγκροτήθηκε ἐκεῖ, ἂν καὶ σὲ ἀντίθεση µὲ τὰ ὑπόλοιπα µέλη τῆς ὁµάδας ὁ ἴδιος προέβαλε τὴν Βυζαντινοχριστιανικὴ πλεύση της. Ἡ παραµονὴ τοῦ πατρὸς Γεωργίου στὴν Σόφια ἦταν βραχύβια καὶ διήρκησε κάτι περισσότερο ἀπὸ ἕνα ἔτος. β) Πράγα Τὸν Δεκέµβριο τοῦ 1921 ἀναχωρεῖ γιὰ τὴν Πράγα, γιὰ νὰ ἐνταχθεῖ σὲ µιὰ µεγάλη παροικία ξένων διανοουµένων, ποὺ φιλοξενοῦνταν ἐκεῖ ὑπὸ τὴν αἰγίδα 8 Νὰ σηµειώσουµε ὅτι ἡ οἰκογένεια Φλωρόφσκυ ἀνῆκε σὲ µιὰ εὐρύτερη ὁµάδα ἐπιστηµόνων καὶ διανοουµένων ποὺ ἐγκατέλειψαν τὴν Ρωσία εἴτε οἰκειοθελῶς, εἴτε ἑξαναγκαστικῶς. Φυσικὰ δὲν πρέπει νὰ παραλείψουµε τὸ γεγονὸς ὅτι ὑπῆρξαν πολλοὶ ρῶσοι, ποὺ παρέµειναν καὶ ἀγωνίστηκαν τόσο θεολογικὰ ὅσο καὶ ἐπιστηµονικά. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουµε τὸν Ἅγιο Λουκᾶ Συµφερουπόλεως Κριµαία καὶ τὸν Ivan Petrovich Pavlov. Βλ. σχετικὰ Ἀρχιµανδρίτη Νεκταρίου Ἀντωνοπούλου, L' Archeveque Lucas Voino Yasenteski, saint prelat et chirugien , ἑλληνικὸς τίτλος Ἀρχιεπίσκοπος Λουκᾶς: Ἀρχιεπίσκοπος Λουκᾶς Βόινο - Γιασενέτσκι, ἕνας ἅγιος ποιµένας καὶ γιατρὸς χειρουργὸς , µτφρ. Ξανθάκη Μαρία, ἐκδόσεις Δοµὴ Ἀρχονταρίκι, Ἀθήνα Ἀναλυτικότερα γιὰ τὸν Pavlov βλ. στὸ 9 Βλ. σχετικὰ George H. Williams, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ, ὅπ. παρ., σελ. 36 κ.ε. 17

18 τοῦ Προέδρου τῆς ἑνωµένης τότε Τσεχοσλοβακίας Tomas Garrigue Masaryk, 10 ὁ ὁποῖος ὄντας καὶ ὁ ἴδιος ἔνθερµος ὑποστηρικτὴς τῆς διανόησης, ἐπεδίωξε νὰ ἐκµεταλλευτεῖ τὸ κύµα τῶν ἐπιστηµόνων, ποὺ ἐγκατέλειπε τὴν Ρωσία στηρίζοντας τὴν ὁµαλὴ ἐγκατάστασή τους στὴ χώρα του. Στὴν Πράγα ὁ Φλωρόφσκυ θὰ ξαναδουλέψει τὴν διατριβή του µὲ θέµα «Ἡ Ἱστορικὴ Φιλοσοφία τοῦ Χέρτσεν», τὴν ὁποία ὑποστήριξε στὶς 9 Ἰουνίου 1923 µέσα σὲ µεγαλοπρεπὲς κλίµα, θὰ ἀποκτήσει δὲ τὸν τίτλο Philosophiae Magister (Master of Philosophy 11 ) καὶ θὰ διδάξει Φιλοσοφία τοῦ Δικαίου τῆς Ρωσικῆς Νοµικῆς Σχολῆς, στὸ Ρωσικὸ Πανεπιστηµιακὸ Κέντρο τῆς Πράγας ἀπὸ τὸ 1922 ἕως τὸ Παράλληλα ἑτοίµασε καὶ δηµοσίευσε µιὰ σειρὰ ἀπὸ ἄρθρα, σηµαντικότερα ἐκ τῶν ὁποίων θεωροῦµε δύο, ποὺ ἁπλῶς παραθέτουµε µὲ τὸν τίτλο τοὺς, διότι ἡ φύση τῆς παρούσας ἐργασίας δὲν µᾶς ἐπιτρέπει νὰ ἐµβαθύνουµε σὲ αὐτὰ ἐν προκειµένω. Τὰ δύο ἄρθρα τοῦ Φλωρόφσκυ ἦταν: 1. «Οἱ βάσεις τοῦ Λογικοῦ Ρελατιβισµοῦ» 12 καὶ 2. «Μεταφυσικὲς προϋποθέσεις τοῦ Οὐτοπισµοῦ», 13 δηµοσιευµένες τὸ 1924 (Πράγα) καὶ 1929 (Παρίσι) ἀντίστοιχα. Στὴν Πράγα θὰ νυµφευθεῖ τὴν Ξένια Ἰβάνοβνα Σιµόνοβα, τὴν ὁποία εἶχε γνωρίσει κατὰ τὴν παραµονή του στὴν Σόφια, καὶ ἡ ὁποία φυσικὰ θὰ γινόταν ἡ διὰ βίου σύντροφός του, χωρὶς ὡστόσο νὰ ἀποκτήσουν ἀπογόνους. Ἡ σύζυγός του προερχόµενη καὶ αὐτὴ ἀπὸ φιλοµαθῆ οἰκογένεια (ὁ πατέρας της Ι. Ι. Σιµόνοφ ἦταν καθηγητὴς στὸ Βίµποργκ τῆς Φινλανδίας), πέραν τοῦ ὅτι καθόρισε σὲ σηµαντικὸ βαθµὸ τὴν µετέπειτα προσωπικὴ καὶ ἐπαγγελµατικὴ πορεία τοῦ Φλωρόφσκυ, ὑπῆρξε καὶ ἡ αὐστηρότερη µὰ συνάµα καὶ σηµαντικότερη κριτικὸς τοῦ ἔργου του. Ἃς µὴν ξεχνᾶµε ὅτι διέθετε ὅλα τα ἐχέγγυα νὰ προβεῖ σὲ κριτικὴ πρὸς τὸν σύντροφό της, ἀφοῦ εἶχε ἀποκτήσει ὑψηλοῦ ἐπιπέδου πανεπιστηµιακὴ µόρφωση στὸ Bestuzhevskie Kursy τῆς Ἁγίας Πετρούπολης. 10 Γιὰ τὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ βλ. στὸ 11 Βλ. τὴν ἐπεξήγηση ποὺ δίνεται στὸ πλέον ἐπιστηµονικὰ ἀποδεκτὸ WikiPedia, The free encyclopedia, στὸ Γιὰ τὴν διαδικασία καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς διατριβῆς δίνονται πολλὰ καὶ σηµαντικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν Andrew Blane στὸ βιογραφικοῦ περιεχοµένου βιβλίο γιὰ τὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ π. Γεωργίου, βλ. σχετικὰ Andrew Blane, ὅπ. παρ., σελ. 65 κ.ε. 12 Βλ. σχετικὰ George H. Williams, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ, ὅπ. παρ., σελ Βλ. σχετικὰ George H. Williams, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ, ὅπ. παρ., σελ

19 Ἡ περίοδος µεταξὺ τῆς ἐξόδου ἀπὸ τὴν Ὀδησσὸ µέχρι τὴν ἐγκατάσταση στὸ Παρίσι, ἂν καὶ µικρὴ σὲ διάρκεια, ἦταν ἰδιαιτέρως σηµαντικὴ καθὼς ἔδωσε στὸν Φλωρόφσκυ τὴν δυνατότητα νὰ ἔρθει σὲ ἐπαφὴ µὲ πολλοὺς καὶ σπουδαίους διανοουµένους, ἐπιστήµονες καὶ θεολόγους, οἱ ὁποῖοι εἶχαν καὶ ἔντονο τὸ θρησκευτικὸ στοιχεῖο στὴν ζωή τους, ὅπως τὸν π. Σ. Μπουλγκάκοφ, τὸν Ν. Λόσκυ, τὸν Β. Λόσκυ κ.α Καὶ παρὰ τὸ γεγονός, ὅτι ἀρχικὰ θεωροῦσαν τὴν παραµονή τους ὅπως καὶ κάθε πρόσφυγας ἄλλωστε στὴν διασπορὰ προσωρινή, ἄρχισαν νὰ συνειδητοποιοῦν, πὼς ὅλη αὐτὴ ἡ Παράδοση (ἐκκλησιαστικὴ καὶ µὴ) θὰ ἔπρεπε νὰ διασφαλιστεῖ, καὶ νὰ ἐξασφαλιστεῖ ἡ παράδοσή της στὶς ἑπόµενες γενεές. Γι αὐτὸ καὶ ἔγιναν προσπάθειες νὰ δηµιουργηθεῖ ἕνα ἐκπαιδευτικὸ πνευµατικὸ κέντρο, ποὺ θὰ παρεῖχε ὅλα τα ἀπαιτούµενα ἐχέγγυα γιὰ τὴν ἀποστολὴ αὐτή. Ἔτσι λοιπὸν µὲ πρωτοβουλία τοῦ Μητροπολίτη Εὐλογίου καὶ µὲ τὴν στήριξη τόσο οἰκονοµικά, ὅσο καὶ ἠθικὰ τοῦ ἡγετικοῦ στελέχους τῆς Χ.Α.Ν., τοῦ John Raleigh Mott, 15 ἔπειτα καὶ ἀπὸ συναντήσεις µὲ Ρώσους θεολόγους, ὅπως οἱ Φλωρόφσκυ, Μπουλγκάκοφ κ.α., ἀποφασίστηκε νὰ ἱδρυθεῖ µία θεολογικὴ σχολὴ πανεπιστηµιακοῦ ἐπιπέδου, ὅπως ὁµολογεῖ ὁ ἴδιος ὁ Μητροπολίτης Εὐλόγιος, ἀφοῦ ἡ ἐπαφή του µὲ τὴν ἐλὶτ τῆς ρωσικῆς διασπορᾶς τὸν ἔπεισε νὰ «ἀποφασίσει ὑπὲρ µιᾶς θεολογικῆς σχολῆς πανεπιστηµιακοῦ ἐπιπέδου». 16 Ἕδρα αὐτοῦ τοῦ νέου ἐγχειρήµατος ὑπῆρξε ἡ πόλη τῶν Παρισίων, ὅπου διέµενε ὁ Μητροπολίτης Εὐλόγιος καὶ στὶς 30 Ἀπριλίου τοῦ 1925 ἱδρύθηκε τὸ Ἰνστιτοῦτο Ὀρθοδόξου Θεολογίας τοῦ Παρισιοῦ, 17 γνωστότερο στὸν πολὺ κόσµο ὡς Ἰνστιτοῦτο Ἁγίου Σεργίου, ἀφοῦ ἦταν ἀφιερωµένο στὸν Ἅγιο Σέργιο τοῦ Ραντονέζ. 18 Ὁ Φλωρόφσκυ δίδαξε στὸν Ἅγιο Σέργιο ὡς καθηγητὴς Πατρολογίας ἀπὸ τὸν δεύτερο χρόνο τῆς 14 Βλ. σχετικὰ Matthew Baker Νικολάου Ἀσπρούλη, «π. Γεώργιος Φλωρόφσκι ( ). Ἕνα σύντοµο βίο ἐργογραφικὸ σηµείωµα», Θεολογία, Τόµος 81, 4 (2010), Γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ βλ. στὸ 16 Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ Γιὰ τὸ Ἰνστιτοῦτο Ὀρθοδόξου Θεολογίας τοῦ Παρισιοῦ βλ. σχετικὰ στὸ καθὼς ἐπίσης καὶ στὸ 18 Ὁ Ἅγιος Σέργιος τοῦ Radonezh (Ρωσικά: Сергий Радонежский, Sergii Radonezhsky), ἐπίσης καλεῖται ὡς Σεργκέι Radonezhsky ἢ Serge τῆς Radonezh, ἦταν πνευµατικὸς ἡγέτης καὶ ἀναµορφωτὴς τῆς µοναστικῆς ζωῆς στὴ µεσαιωνικὴ Ρωσία. Μαζὶ µὲ τὸν Ἅγιο Σεραφεὶµ τοῦ Σάρωφ, εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ σεβαστοὺς καὶ τιµηµένους ἁγίους τῆς Ρωσικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἀναλυτικότερα βλ. στὸ

20 λειτουργίας τοῦ Ὀρθοδόξου αὐτοῦ Θεολογικοῦ Κέντρου. Ἡ ἐνασχόλησή του πάντως µὲ τὴν Πατερικὴ Γραµµατεία ὑπῆρξε ἀποτέλεσµα τῆς παρότρυνσης πρὸς αὐτόν, σε µεγάλο ἢ µικρότερο βαθµό, ἀπὸ ἕναν ἄλλο σπουδαῖο Ρῶσο ἱερέα καὶ Θεολόγο, τὸν πατέρα Σεργκέϊ Ν. Μπουλγκάκοφ, ὁ ὁποῖος ἀνῆκε στὸ µόνιµο προσωπικὸ τοῦ Ἁγίου Σεργίου, µὲ ἀποτέλεσµα λίγα χρόνια ἀργότερα ὁ ἴδιος ὁ π. Γεώργιος νὰ ὁµολογήσει ὅτι «ἀνακάλυψα πὼς (ἡ πατερικὴ γραµµατεία ἐννοεῖται) ἦταν ἡ ἀληθινή µου κλήση». 19 Ἡ ἐνασχόληση τοῦ Φλωρόφσκυ µὲ τὴν Πατερικὴ διδαχὴ καὶ ἡ ἐµβάθυνση ὑψηλοῦ ἐπιπέδου, ποὺ πέτυχε σὲ αὐτὸν τὸν τοµέα ἀποτέλεσε σηµεῖο ἀναφορᾶς γιὰ τὴν διδασκαλία του, ἀφοῦ θὰ καθορίσει καὶ τὸν χῶρο, ὅπου θὰ µεγαλουργήσει, τόσο οἰκουµενικά, ὅσο καὶ ἀποκλειστικὰ Ὀρθόδοξα. Ὁ Andrew Blane θὰ σηµειώσει ἐπ αὐτοῦ: «ἡ πατερικὴ σκέψη ἔγινε ἀπὸ τότε τὸ πνευµατικό του σπίτι ἡ βάση τῆς κοσµοθεωρίας του, ὁ γνώµονας µὲ τὸν ὁποῖο ἔκρινε καὶ ἔβρισκε τὴν πορεία τῆς ρωσικῆς θρησκευτικῆς σκέψης νὰ ὑστερεῖ, ἡ πύλη εἰσόδου στὴν ἐκ νέου κατανόηση τῶν θρησκευτικῶν πολιτισµῶν τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς Ἀγγλίας, καὶ πηγὴ τῆς συµβολῆς του καὶ τῆς κριτικῆς ποὺ ἄσκησε στὴν Οἰκουµενικὴ Κίνηση». 20 γ) Παρίσι ( ) Οἱ Φλωρόφσκυ στὸ Παρίσι ἐγκαταστάθηκαν τὸν Σεπτέµβριο τοῦ 1926, ὁπότε καὶ ἄνοιγε µιὰ νέα δηµιουργικὴ σελίδα στὴν ζωή τους. Ἡ εἰρωνεία στὴν ἱστορικὴ πορεία τοῦ πατρὸς Γεωργίου, ἀρχικὰ µαζὶ µὲ τὴν οἰκογένειά του καὶ ἐν συνεχεία µὲ τὴν σύζυγό του, ἀποτελεῖ ὅτι ἕνας πόλεµος θὰ τὸν ἀνάγκαζε νὰ ἀλλάξει καὶ πάλι τόπο διαµονῆς. Ἔτσι λοιπὸν ἡ παραµονή του στὴν πόλη τοῦ Φωτὸς θὰ διακοπεῖ ἐξαιτίας τοῦ πολέµου, ποὺ θὰ ἰσοπέδωνε γιὰ ἄλλη µιὰ φορὰ τὴν Γηραιὰ Ἤπειρο (1939). 19 Ὅπως χαρακτηριστικὰ ἐπισηµαίνει καὶ ἐπεξηγεῖ ὁ Blane, ὁ π. Γεώργιος ἀναγνώριζε στὸν π. Μπουλγκάκοφ τὴν προσπάθειά του νὰ τὸν κατευθύνει πρὸς τὴν Πατερικὴ ἔρευνα, παρὰ νὰ τὸν µυήσει, ἀφοῦ ὅπως ὁµολογεῖ ὁ ἴδιος ὁ π. Γεώργιος εἶχε ἀρχίσει πολὺ νωρίτερα νὰ µελετᾶ τὶς διδασκαλίες τῶν Πατέρων. Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 340, ὑποσηµείωση Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 77. Μὲ τὴν Πατερικὴ Θεολογία καὶ διδασκαλία τοῦ Φλωρόφσκυ θὰ ἀσχοληθοῦµε ἀναλυτικότερα στὴν συνέχεια τῆς παρούσας ἐργασίας, γι αὐτὸ ἐδῶ περιοριζόµαστε σὲ κάποιες ἁπλὲς ἐπισηµάνσεις ποὺ σηµάδεψαν τὴν πορεία τοῦ µεγάλου θεολόγου τοῦ 20 οῦ αἰώνα. 20

21 Ὁ Φλωρόφσκυ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς παραµονῆς του στὸ Παρίσι θὰ γίνει ἀποδεκτὸς ἀπὸ τοὺς ἐπιστηµονικοὺς κύκλους καὶ θὰ καθιερωθεῖ ὡς ἕνας ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων στοχαστῶν τῆς Θεολογικῆς Ἐπιστήµης καὶ τῆς Ὀρθοδοξίας. Σὲ αὐτὴ τὴν ἐξέλιξη σηµαντικὸ ρόλο ἔπαιξε, πέραν τῆς σπουδαίας, κατὰ γενικὴ ὁµολογία, προσφορᾶς του στὸν Ἅγιο Σέργιο, ἡ συγγραφικὴ δραστηριότητά του, ποὺ πραγµατικὰ ὑπῆρξε ἰδιαιτέρως πρωτοποριακὴ καὶ καινοτόµος, καθὼς περιελάµβανε πλῆθος θρησκευτικῶν, θεολογικῶν καὶ κηρυγµατικῶν κειµένων. 21 Καὶ ὅλα αὐτὰ πάντοτε ἰδωµένα ὑπὸ τὸ ἱστορικὸ πρίσµα, ποὺ τόσο πολὺ ἐπιθυµοῦσε νὰ χαρακτηρίζει τὶς µελέτες του. Φυσικὰ δὲν µποροῦµε νὰ παραβλέψουµε τὸ γεγονός, ὅτι εἶχε πρόσβαση σὲ πλῆθος πηγῶν ἐξαιρετικῶν βιβλιοθηκῶν, πράγµα ποὺ τὸν βοήθησε νὰ παράγει ὅλον αὐτὸν τὸν συγγραφικὸ πλοῦτο. 22 Ἡ παρουσία τοῦ π. Γεωργίου στὸν Ἅγιο Σέργιο χαρακτηρίστηκε ἀπὸ µιὰ ἀµφίδροµη σχέση προσφορᾶς, 23 δηµιουργικῆς ἀναζήτησης, προσέγγισης καὶ κατανόησης τῶν πολυεπιπέδων δράσεων, ποὺ διέπουν τὴν ὀρθόδοξη σκέψη καὶ ζωή, καθὼς καὶ τὴν πατερικὴ γραµµατεία, ποὺ τόσο πολὺ ἐκτίµησε καὶ ἀνέδειξε. Ἂν καὶ ἡ παρουσία του στὸν Ἅγιο Σέργιο εἰδικότερα καὶ τὸ Παρίσι γενικότερα σηµαδεύτηκε ἀπὸ ἐντάσεις καὶ συγκρούσεις, ὡστόσο ἀποτέλεσε τὴν πιὸ ἐξαιρετικὴ καὶ παραγωγικὴ περίοδο τῆς δουλειᾶς του, τόσο ὡς διακονιτὴς τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας (ὡς ἱερέας δηλαδή), ὅσο 21 Μερικὰ ἀπὸ τὰ ἔργα του αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι: Ἀποκάλυψη, φιλοσοφία καὶ θεολογία, τὸ ὁποῖο στηρίζεται σὲ µιὰ ἐπιστηµονικὴ ἀνακοίνωση ποὺ ἔκανε τὸ 1931 στὸ σεµινάριο τοῦ Karl Barth στὸ Πανεπιστήµιο τῆς Μπὸν καὶ εἶναι φιλοσοφικοῦ περιεχοµένου. Ἐπίσης τὰ πολὺ σηµαντικὰ ἄρθρα τοῦ Θεολογικὰ Ἀποσπάσµατα καὶ Τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος στὴν Ἀποκάλυψη, καθὼς καὶ τὰ δύο βιβλία του Ἀνατολικοὶ Πατέρες τοῦ 4 ου αἰώνα καὶ Βυζαντινοὶ Πατέρες ἀπὸ τὸν 5 ο ἕως τὸν 8 ο αἰώνα. Πολλὰ ἦταν φυσικὰ καὶ τὰ κηρύγµατά του, ποὺ ἐξεδόθησαν κατὰ τὴν δεκαετία τοῦ 1930 καὶ ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουµε τὸ Πασχαλινὸ Κήρυγµα, τὸ Ἡ Ἔσχατη Κρίση, κ.α. Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 80 κ.ε., ὅπως ἐπίσης καὶ σελίδα 341 ὑποσηµείωση Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουµε τὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Γαλλίας, τὶς Βιβλιοθῆκες τοῦ Καθολικοῦ Ἰνστιτούτου, τῆς Σορβόννης κ.α. Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ:Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ Θὰ ὑποπίπταµε σὲ µέγιστο σφάλµα, ἂν δὲν ἀναφέραµε τὸ θεάρεστο ἔργο ποὺ πρόσφερε (ὅπως καὶ πολλοὶ ἄλλοι, ἂν καὶ ὄχι ἀνάλογο µὲ αὐτὸ τοῦ Φλωρόφσκυ) γιὰ τὸν ἐµπλουτισµὸ τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Ἁγίου Σεργίου. Ἐργάστηκε µὲ ζῆλο καὶ αὐταπάρνηση ξοδεύοντας ἑκατοντάδες ὡρῶν ἀνιδιοτελῶς, γιὰ νὰ δηµιουργηθεῖ µιὰ βιβλιοθήκη ἐφάµιλλη ἄλλων σπουδαίων πανεπιστηµίων. Καὶ δώδεκα χρόνια µετὰ τὴν ἔναρξη τῆς λειτουργίας τοῦ Ἁγίου Σεργίου, εἶχε πετύχει τὴν παραγωγὴ ἐξαιρετικοῦ σὲ ποιότητα καὶ ποσότητα ἔργου τὸ ὁποῖο ἱκανοποιοῦσε ἀκόµη καὶ τὰ ὑψηλὰ «στάνταρς» ποὺ ἔθετε ὁ Φλωρόφσκυ καὶ ποὺ ξεπερνοῦσαν πολλὲς φορὲς τὴν τελειότητα. Ὁ ἴδιος το 1939 θὰ σηµειώσει «ἡ βιβλιοθήκη εἶχε γίνει ἀπόλυτα ἱκανοποιητική». Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ

22 καὶ ὡς ἐπιστήµονα ἀφοσιωµένου, ἀλλ οὐχὶ ἀπορροφηµένου καὶ παγιδευµένου στὸ κοπιῶδες λειτούργηµά του. Ὁ Φλωρόφσκυ κατὰ τὴν παραµονή του στὸ Παρίσι ἀνάµεσα στοὺς πολλοὺς διανοουµένους µὲ τοὺς ὁποίους ἦρθε σὲ ἐπαφή, ἀπέκτησε στενὲς ἐπαφὲς καὶ µὲ τὸν Μπερντιάεφ αὐτὲς ἦταν τόσο προσωπικές, ὅσο καὶ καθαρὰ ἐπαγγελµατικές. Πολλὲς προσπάθειες ἐξάλλου τοῦ Μπερντιάεφ γιὰ τὴν ἄνθιση τῆς ρωσικῆς ὀρθοδοξίας στὸ Παρίσι ἔβρισκαν σύµφωνο καὶ τὸν ἴδιο. Χαρακτηριστικὴ ἦταν ἡ σύσταση τῆς Θρησκευτικὸ Φιλοσοφικῆς Ἀκαδηµίας, ποὺ ἐγκαινίασε καὶ διηύθυνε ὁ ἴδιος ὁ Μπερντιάεφ στὴ Μόσχα τὸ 1920, ἡ ὁποία µετὰ τὴν ἐξορία τοῦ 1922 µεταφέρθηκε ἀρχικὰ στὸ Βερολίνο καὶ ἐν συνεχεία (ὁριστικὰ) στὸ Παρίσι. Κύρια ἀποστολὴ τῆς Ἀκαδηµίας ἦταν ἡ διεξαγωγὴ δηµοσίων συζητήσεων καὶ διαλέξεων πάνω σε θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικὰ θέµατα. Σὲ αὐτὴν ἐνίοτε συµµετεῖχε καὶ ὁ ἴδιος ὁ Φλωρόφσκυ, ὅπως ἐπίσης καὶ στὸ περιοδικὸ «Δρόµος», τὸ ὁποῖο ἱδρύθηκε τὸ 1925 ἀπὸ τὸν Μπερντιάεφ γιὰ νὰ προωθήσει θρησκευτικὰ καὶ φιλοσοφικὰ δρώµενα. Ὡστόσο ἡ σηµαντικότερη πρωτοβουλία τοῦ Μπερντιάεφ κατὰ τὸν Φλωρόφσκυ ἦταν τὸ «κολλόκβιουµ τοῦ Μπερντιάεφ», τὸ ὁποῖο ξεκίνησε τὸ 1926, ὡς χῶρος συνάντησης ἀντιπροσώπων διαφόρων ἐκκλησιῶν, ὅπως τῆς Ὀρθόδοξης, τῆς Ρκαθολικὴς καὶ τῆς Προτεσταντικῆς, 24 γιὰ νὰ συζητήσουν καὶ νὰ ἀναλύσουν µιὰ ἐργασία, ποὺ ἑτοίµαζε κάθε φορᾶ κάποιος ἀπὸ τοὺς προσκεκληµένους, ἀφοῦ ἡ συµµετοχὴ σὲ αὐτὴ τὴν µικρὴ ἐλὶτ προϋπέθετε τὴν ἐπίσηµη πρόσκληση ἀπὸ τὸ «κολλόκβιουµ». Φυσικὰ ἐπρόκειτο γιὰ ἀνεπίσηµες συναντήσεις δίχως οὐσιαστικὴ βαρύτητα ὅσον ἀφορᾶ τὰ ἐκκλησιολογικὰ καὶ ἐκκλησιαστικὰ δρώµενα, πάρα µονάχα µὲ ἀκαδηµαϊκὸ καὶ ἐπιστηµονικὸ ἐνδιαφέρον. Ὅµως δύο χρόνια ἀργότερα τὸ Βατικανὸ ἀκολουθώντας τὴν πάγια θέση του (µέχρι τὴ Β Βατικανὴ Σύνοδο) γιὰ µὴ συµµετοχὴ σὲ ἐπίσηµες ἢ ἀνεπίσηµες οἰκουµενικὲς συζητήσεις ἀπαγόρευσε τὴν περαιτέρω συµµετοχὴ τῶν Ρκαθολικῶν ποὺ ἔπαιρναν µέρος σὲ αὐτὸ τὸ «κολλόκβιουµ». Ἕνα χρόνο ὅµως ἀργότερα ξεκίνησαν καὶ πάλι οἱ ἐπαφὲς στὸ σπίτι τοῦ Μπερντιάεφ, αὐτὴ 24 Γιὰ τὰ µέλη τῆς κάθε ἐπιµέρους ἐκκλησίας ποὺ συµµετεῖχε σὲ αὐτὴ τὴν ἐκλεκτικὴ προσπάθεια βλ. Andrew Blane, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ

23 τὴ φορὰ ὅµως ὄχι µὲ τὴν συµµετοχὴ τῶν Προτεσταντῶν, ἀλλὰ µόνο τῶν Ὀρθοδόξων καὶ τῶν Ρκαθολικῶν, κάτι ποὺ αὐτοµάτως συνιστοῦσε ἔκπτωση τῶν συναντήσεων αὐτῶν ἀπὸ τὸ οἰκουµενικὸ πλαίσιο στὸ ἀποκλειστικὰ διµερὲς καὶ κλειστό τῶν βασικῶν ὁµολογιῶν τῆς Χριστιανοσύνης. Γιὰ τὸ «κολλόκβιουµ» ὁ Φλωρόφσκυ λίγα χρόνια ἀργότερα θὰ ὁµολογήσει, ὅτι εἶχε τεράστια προσωπικὴ καὶ πνευµατικὴ σηµασία γι αὐτόν, ἀφοῦ ὑπῆρξε ἡ πρώτη του οὐσιαστικὰ οἰκουµενικὴ ἐµπειρία, ἀποτελώντας συνάµα τὴν βάση καὶ τὴν πυξίδα γιὰ τὴν ἐνεργὸ συµµετοχὴ καὶ προσφορά του, τόσο στὴν οἰκουµενικὴ κίνηση ὅσο καὶ στὸ Παγκόσµιο Συµβούλιο Ἐκκλησιῶν. Θεωροῦµε ἰδιαιτέρως σηµαντικὸ νὰ ἀναφερθοῦµε ἐν συντοµία στὴν σχέση τοῦ Φλωρόφσκυ µὲ τὸν Μπερντιάεφ, ἡ ὁποία εἶναι παρεξηγηµένη ἀπὸ πολλούς. Εἶναι γεγονὸς ὅτι πράγµατι, παρὰ τὴν στενὴ ἐπαφὴ ποὺ εἶχαν οἱ δυό τους, καθ ὅλη τὴν παραµονὴ στὸ Παρίσι, οἱ σχέσεις τους γνώρισαν ἐντάσεις καὶ ἀρκετὲς φορὲς ἦρθαν σὲ εὐθεία σύγκρουση. Πάντοτε ὅµως στὰ αὐστηρὰ πλαίσια τοῦ προσωπικοῦ ἔργου, ποὺ ὁ καθένας ἀπὸ τοὺς σπουδαίους ρώσους θεολόγους παρουσίαζε. Σὲ αὐτὸ φυσικὰ σηµαντικὸ ρόλο ἔπαιξε καὶ ἡ διαφορετικὴ πορεία ποὺ ἀκολούθησε ὁ Φλωρόφσκυ ἀπὸ τὸ Μπερντιάεφ, ἀφοῦ ἄρχισε νὰ περνᾶ πολὺ ἀπὸ τὸν χρόνο του στὴν Ἀγγλία, ἀνοίγοντας νέους ὁρίζοντες καὶ χτίζοντας νέες στέρεες βάσεις µεταξὺ Ὀρθοδοξίας καὶ Ἀγγλικανισµοῦ. Ὁ Μπερντιάεφ ὅµως ἐπέµεινε στὶς προοπτικές τῶν Παρισίων γιὰ τὴν προώθηση τῆς θρησκευτικὸ φιλοσοφικῆς ἀναγέννησης τῆς ὀρθοδοξίας, παραβλέποντας ὅµως ὅτι κάτι τέτοιο περιόριζε τὶς δυναµικές τοῦ ἀνοίγµατος πρὸς τὶς ἄλλες ὁµολογίες. Ὁ Μπερντιάεφ µάλιστα δὲν δίστασε νὰ χαρακτηρίσει τὸν Φλωρόφσκυ ἀδιάλλακτο καὶ ἀµείλικτο ὡστόσο εκείνος, ποὺ ἦταν κατὰ περίπου εἴκοσι χρόνια νεότερός του, ἐπεσήµανε ὅτι οἱ σχέσεις τοὺς ποτὲ δὲν διερράγησαν καὶ παρὰ τὸ γεγονὸς, ὅτι ἐξακολουθοῦσε νὰ θεωρεῖ τὶς θεωρίες του ἀβάσιµες τὸν χαρακτήριζε ὡς «καλὸν ἄνθρωπο». 25 Γόνος θρησκευοµένης οἰκογενείας, ὅπως προαναφέραµε, ὁ Φλωρόφσκυ θὰ ἦταν ἀδύνατον νὰ µὴν ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὸ λειτούργηµα τῆς ἱεροσύνης, ποὺ ἀσκοῦσε ὁ πατέρας του. Ἔτσι λοιπόν, ἀκολουθώντας τὰ χνάρια του, ἐνῶ 25 Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 88 κ.ε. 23

24 διένυε τὸ τεσσαρακοστὸ ἔτος τῆς ἡλικίας του, χειροτονήθηκε τὸ 1932 ἱερέας ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Εὐλόγιο, σὲ µιὰ περίοδο ὄξυνσης µέσα στοὺς κόλπους τῆς Ρωσικῆς Ὀρθοδοξίας στὴν Εὐρώπη. 26 Ὁ ἴδιος θὰ ὁµολογήσει ὅτι «κατὰ κάποιο τρόπο πάντα γνώριζα ὅτι µιὰ µέρα θὰ γινόµουν ἱερέας. Πίστευα πάντα, ὅτι ἦταν φυσικὸ ἕνας θεολόγος νὰ εἶναι ἱερέας. Ὁ θεολόγος θέλει νὰ διδάξει νὰ µεταδώσει ἰδέες. Γιὰ νὰ τὸ κάνει αὐτὸ ἀποτελεσµατικὰ πρέπει νὰ κατέχει µία θέση στὴν ἐκκλησία, νὰ µὴν εἶναι µόνο ἕνα ἁπλὸ µέλος. Στὴν ἐκκλησία τὸ ἀκαδηµαϊκὸ κύρος φέρνει σίγουρα καταξίωση. Στὰ νιάτα µου δὲν προβληµατίστηκα γιὰ τὸ ἂν θὰ γίνω ἢ ὄχι ἱερέας, ἀλλὰ τὸ βλέπω καὶ τὸ ἑρµηνεύω ἔτσι τώρα, κάνοντας ἀναδροµὴ στὸ παρελθόν». 27 Νὰ ἐπισηµάνουµε δέ, ὅτι ὁ Φλωρόφσκυ ἀπὸ ἀρχῆς τῆς χειροτονίας του ἕως τὸ τέλος τῆς ζωῆς του βρισκόταν ὑπὸ τὴν δικαιοδοσία τοῦ Οἰκουµενικοῦ Πατριαρχείου. Ὄντας χειροτονηµένος ξόδευε τὸν χρόνο του µεταξὺ Παρισιοῦ καὶ Ἀγγλίας, ὅπου πραγµατοποιοῦσε διαρκῶς ταξίδια γιὰ νὰ δηµιουργήσει, ὅπως προαναφέραµε, γέφυρες µεταξὺ ὀρθοδοξίας καὶ ἀγγλικανισµοῦ. Ἡ διαρκὴς ἀπουσία τοῦ π. Γεωργίου ἀπὸ τὸ Παρίσι ὀφείλονταν, σύµφωνα µὲ τὸν Andrew Blane, σὲ µεγάλο βαθµὸ στὴν «ἀντιπαράθεση» ποὺ ἀναπτύχθηκε µεταξύ του ἰδίου καὶ τοῦ π. Σεργίου Μπουλγκάκοφ, κοσµήτορος τοῦ Ἁγίου Σεργίου καὶ ἑνὸς ἐκ τῶν ἐπιφανεστέρων, ἂν ὄχι τὸν ἐπιφανέστερο ἐκπρόσωπο τῶν ρώσων ἐµιγκρέδων. Ὁ Φλωρόφσκυ γνώρισε τὸν Μπουλγκάκοφ κατὰ τὴν παραµονή τους στὴν Πράγα καὶ ἀπὸ τὴν πρώτη στιγµὴ ἀναπτύχθηκε µιὰ φιλικὴ σχέση ἀλληλοσεβασµοῦ καὶ ἀµοιβαίας ἐκτίµησης. Ἂν καὶ ἐντελῶς διαφορετικῆς φιλοσοφίας καὶ ἰδιοσυγκρασίας ἀπὸ τὴν µιὰ ἔχουµε τὸν «βαρὺ» µὲ τὸ ἐπιβλητικὸ παρουσιαστικὸ Μπουλγκάκοφ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη τὸν ταπεινὸ καὶ χαµηλῶν τόνων Φλωρόφσκυ ἡ φιλική τους σχέση δὲν διαταράχθηκε ποτέ ἀκόµη καὶ ὅταν ὁ π. Γεώργιος ἐπέκρινε τὶς θέσεις (καὶ ὄχι τὴν διδασκαλία, γι αὐτὸ ἄλλωστε κατὰ τὴν γνώµη µας δὲν µποροῦσε νὰ καταδικαστεῖ ὡς 26 Βλ. σχετικὰ George H. Williams, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ, Εἰσαγωγὴ, ὅπ. παρ., σελ Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεωργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. πάρ., σελ

25 αἱρετικὸς) τοῦ ἕτερου καὶ πολὺ ἰσχυροτέρου πόλου, ἐντός του Ἁγίου Σεργίου, ἡ σχέση τους δὲν χαρακτηρίστηκε ἀπὸ ἐχθρικὲς ἀντιπαραθέσεις. 28 Θὰ ἦταν λάθος µας νὰ µὴν ἀναφερθοῦµε στὰ δύο γεγονότα ποὺ προκάλεσαν ἔνταση µεταξὺ τῶν δύο σπουδαίων ρώσων καθηγητῶν θεολογίας, ἀφοῦ αὐτὰ ἀποτελοῦν τὸ πρῶτο δεῖγµα γραφῆς ἀπὸ µέρος τοῦ π. Γεωργίου τῆς διαφωνίας του µὲ πολλοὺς Ρώσους τῆς διασπορᾶς, ποὺ θὰ κορυφωθεῖ µὲ τὴν ἔκδοση, τὸ 1937, τοῦ ἔργου «Σταθµοὶ τῆς Ρωσικῆς Θεολογίας», τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ µιὰ δριµεία κριτικὴ (ἕως ἐπικριτικὴ θὰ µπορούσαµε νὰ ἰσχυριστοῦµε) πρὸς τὴν ρωσικὴ Ὀρθοδοξία. Ἡ πρώτη λοιπὸν διαφωνία µεταξὺ Φλωρόφσκυ καὶ Μπουλγκάκοφ ἀφορᾶ τὴν τολµηρὴ πρωτοβουλία τοῦ π. Σεργίου νὰ προτείνει τὸ 1933 ἕνα εἶδος διακοινωνίας (intercommunion) µεταξὺ τῶν µελῶν τῆς ἀδελφότητας τῶν Ἁγίων Σεργίου καὶ Ἀλβανοῦ, 29 χωρὶς νὰ περιµένουν τὰ µέλη τῆς Ἀδελφότητας τὶς ἐκκλησίες τους νὰ λάβουν ἐπίσηµες ἀποφάσεις. Ἂν καὶ τολµηρὴ στὴν διατύπωσή της καὶ κινούµενη σὲ ἕνα οἰκουµενικὸ πλαίσιο πρώιµων κατὰ τὸν 20 ο αἰώνα ἐπαφῶν µεταξύ τῶν ἐκκλησιῶν, ἡ πρόταση αὐτὴ ὀφείλουµε νὰ ὁµολογήσουµε ὅτι ἄγγιζε ἂν ὄχι ξεπερνοῦσε τὰ ὅρια τῆς ἀντικανονικότητας. Ὁ Φλωρόφσκυ µὴ µπορώντας νὰ ἀπαρνηθεῖ τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἀντέτεινε πρὸς τὸν Μπουλγκάκοφ ὅτι «οἱ σχισµατικοὶ ὄφειλαν καὶ εἶχαν ὑποχρέωση καὶ καθῆκον νὰ ὑποβληθοῦν στὸ µυστήριο τῆς µετανοίας πρὶν τὴν εἴσοδό τους στὴν Ἐκκλησία, γιατί αὐτὴ ἦταν τὸ οὐσιῶδες τελετουργικὸ γιὰ τὴν ὑποδοχὴ σχισµατικῶν µαζὶ µὲ τὴν ἱεροσύνη» Μάλιστα ὁ Ἀλέξανδρος Σµέµαν θὰ ἐπισηµάνει γιὰ τὸν Φλωρόφσκυ ὅτι «εἶχε ἐπιλέξει ὡς ἀκρογωνιαῖο λίθο τῆς Ὀρθόδοξης ἀναγέννησης ὄχι καµιὰ ἀπὸ τὶς σύγχρονες παραδόσεις τῆς σχολῆς, ἀλλὰ τὴν Ἱερὴ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Καλοῦσε σὲ «ἐπιστροφὴ στοὺς Πατέρες», στοὺς Πατέρες τῆς Παγκόσµιας Ἐκκλησίας σὲ ἐκεῖνο τὸν «ἱερὸ Ἑλληνισµό», ὁ ὁποῖος στὴν ἔκφρασή του εἶναι µιὰ αἰώνια καὶ σταθερὴ κατηγορία τῆς ἱστορικῆς Ὀρθοδοξίας. Μὲ ἄλλα λόγια, στὴν προσπάθεια νὰ ἐπαναξιολογηθεῖ ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ παράδοση στὸ φῶς τῆς σύγχρονης ρωσικῆς ἐµπειρίας, ὁ π. Γεώργιος ἀντέτεινε σθεναρὰ τὴν ἔκκληση νὰ ἐλέγξουν καὶ νὰ ἐπαναξιολογήσουν τὰ «ρωσικὰ» ἐπιτεύγµατα στὸ φῶς τῆς «ἑλληνικῆς» κληρονοµιᾶς, ἀπὸ τὴν ὁποία, κατὰ τὴ γνώµη τοῦ Δρ. Φλωρόφσκυ, «ἡ ρωσικὴ σκέψη ἔχει ἀποκοπεῖ γιὰ πολὺ καιρὸ κάτω ἀπὸ δυτικὲς ἐπιρροές». Βλ. Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ Γιὰ τὶς Ἀδελφότητες τοῦ Ἁγίου Σεργίου καὶ τοῦ Ἁγίου Ἀλβανοῦ βλ. ἀναλυτικότερα Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 105 κ.ε. 30 Βλ. Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ

26 Ὁ π. Σέργιος γνώριζε πολὺ καλὰ, ὅτι ἡ πρότασή του θὰ προκαλοῦσε ποικίλες ἀντιδράσεις στοὺς κόλπους τῆς Ὀρθοδοξίας, οἱ ὁποῖες ἔφτασαν µέχρι τοῦ σηµείου νὰ κατηγορηθεῖ γιὰ δογµατικὴ αἵρεση ὄχι βέβαια ἐξαιτίας τῆς πρότασης του αὐτῆς, ἀλλὰ λόγω µιᾶς µελέτης ἐπάνω στὸ δόγµα τῆς Ὀρθόδοξης σοφιολογίας. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ θὰ ἀποτελέσει τὴν αἰτία νὰ ἀρθοῦν οἱ προϋποθέσεις, ποὺ ἐπέτρεπαν τὴν συνύπαρξη τῶν θεολογικῶν θέσεων καὶ ἀπόψεων δύο πολὺ ἰσχυρῶν προσωπικοτήτων τῆς Ὀρθοδοξίας, τοῦ Μπουλγκάκοφ δηλαδὴ καὶ τοῦ Φλωρόφσκυ, µέσα σὲ ἕνα περιβάλλον, ποὺ σέβονταν τὶς διαφορές τους ὡς σηµάδια τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἔκφρασης τοῦ τεραστίου πνευµατικοῦ πλούτου καθεµιᾶς ἀνθρώπινης προσωπικότητας. Ἀρχικὰ βέβαια, ὁ Φλωρόφσκυ προσπάθησε νὰ ἀποφύγει τὴν ἐνασχόληση µὲ αὐτὸ τὸ ζήτηµα λόγω τοῦ σεβασµοῦ καὶ τῆς ἐκτίµησης ποὺ ἔτρεφε, παρὰ τὶς ὅποιες διαφωνίες, πρὸς τὸ πρόσωπο τοῦ Μπουλγκάκοφ, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ γνώριζε πολὺ καλὰ ὅτι οἱ Ρῶσοι τοῦ Παρισιοῦ θὰ παρερµήνευαν τὴν ὅποια στάση του 31 ἔναντι τῆς διδασκαλίας µιᾶς προσωπικότητας ἐπιβλητικῆς καὶ ἀγαπητῆς στὴ ρωσικὴ διασπορὰ, ὅπως ἦταν αὐτὴ τοῦ π. Σεργίου. Ὁ Φλωρόφσκυ µάλιστα ἐµµένοντας στὴν ἄρνησή του, ἀντέτεινε στὸν Μητροπολίτη Εὐλόγιο, ποὺ τοῦ πρότεινε νὰ συµµετάσχει στὴν ἐξεταστικὴ ἐπιτροπὴ γιὰ τὴν κρίση τῶν θέσεων τοῦ Μπουλγκάκοφ: «ἐπιτρέψτε µου νὰ µείνω µακριὰ ἀπ αὐτό. Τὸ ξέρετε ὅτι διαφωνῶ µὲ τὴν διδασκαλία τοῦ Μπουλγκάκοφ, καὶ µάλιστα πιστεύω, ὅτι ἴσως ἐνέχει καὶ κάποια δισηµία. Δὲν θὰ τὸ ἔλεγα αἵρεση, ἀλλὰ κάτι τὸ παραπλανητικό [ ]». Ὡστόσο ὁ Μητροπολίτης γνωρίζοντας τὸν ἤπιο χαρακτήρα τοῦ Φλωρόφσκυ ἐπέµεινε στὴν πρόταση καὶ τελικὰ τὸν συµπεριέλαβε στὰ µέλη τῆς ἐξεταστικῆς ἐπιτροπῆς. Ὁ π. Γεώργιος βρέθηκε σὲ δύσκολη θέση, ὅπως ἄλλωστε καὶ ὁ «ἀντίπαλος» Μπουλγκάκοφ, ἀφοῦ ὅλα αὐτὰ προκάλεσαν θλιβερὰ καὶ ἐπώδυνα αἰσθήµατα σὲ δύο προσωπικότητες, οἱ ὁποῖες ἐπὶ µία δεκαετία εἶχαν 31 Εἶναι ξεκάθαρο, ὅτι ἡ συµµετοχὴ τοῦ Φλωρόφσκυ στὴν ἐπιτροπὴ σήµαινε αὐτοµάτως τὴν ἀρνητική του κρίση ἔναντι τῶν θέσεων τοῦ Μπουλγκάκοφ καὶ αὐτὸ τὸ γνώριζε καὶ ὁ ἴδιος ἀλλὰ καὶ ὁ Μητροπολίτης, ποὺ ἐπιθυµοῦσε νὰ κλείσει τὸ ζήτηµα χωρὶς καταδίκη. Ἔτσι λοιπὸν ἂν καὶ ὁ Φλωρόφσκυ δὲν θὰ ἔκανε πίσω στὶς θέσεις του, αὐτὸ θὰ καθιστοῦσε αὐτοµάτως τὴν ἀπόκριση τῆς ἐπιτροπῆς ἀντικειµενικὴ χωρὶς ἴχνος µεροληψίας ὑπὲρ τοῦ Μπουλγκάκοφ. 26

27 κατορθώσει, ὅπως ἐπισηµαίνει ὁ Andrew Blane, νὰ κρατήσουν «τὶς ἔντονα συγκρουόµενες θεολογικὲς ἀπόψεις τους µακριὰ ἀπὸ ἀνοικτὴ ἢ ἄµεση σύγκρουση». 32 Ἰδιαίτερα ὅµως γιὰ τὸν Φλωρόφσκυ, τοῦ ὁποίου τὸ ὄνοµα ἐνεπλάκη µὲ ἀπαίτηση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ του προϊσταµένου, τὸ τίµηµα ἦταν µεγάλο, καθὼς βρέθηκε σὲ µιὰ δίνη ἀντιδράσεων καὶ ὀργῆς ἀπὸ µέρους τῶν Ρώσων µεταναστῶν. Ἡ ἀντίδραση ἦταν τόσο µεγάλη µάλιστα, ποὺ ἔφτασε µέχρι τοῦ σηµείου νὰ ὑποχρεωθεῖ σὲ ἕναν οἰκειοθελῆ ἐξοστρακισµό. Κι ὅλα αὐτὰ ἐπειδὴ, ὡς ἄλλος Ἀριστοτέλης, προτίµησε καὶ ἐπέλεξε, ἂν καὶ δὲν τὸ ἐπεδίωξε, νὰ θέσει πάνω ἀπὸ τὴν προσωπικὴ φιλία τὴν Ἀλήθεια, γνωρίζοντας, ὅπως ἄλλωστε καὶ ὁ µεγάλος Σταγειρίτης φιλόσοφος, ὅτι αὐτὸ θὰ τὸν ἔκανε δυσάρεστο καὶ µισητὸ στὸν κόσµο. 33 Πῶς ὅµως θὰ µποροῦσε νὰ συµπεριφερθεῖ ἕνας ἄνθρωπος σὰν τὸ π. Γεώργιο, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀκραία ἀντικειµενικὸς καὶ πιστὸς στὴν Ἐκκλησιαστικὴ Παράδοση καὶ Διδασκαλία; Τὸ «ἐχθρικὸ» κλίµα, ποὺ εἶχε δηµιουργηθεῖ στὸ Παρίσι, εἰς βάρος τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, ἀνάγκασε τὸν ἴδιο νὰ περνάει τὸ µεγαλύτερο διάστηµα τοῦ χρόνου ἐκτὸς Παρισίων, γεγονὸς ποὺ καθιστοῦσε τὰ πράγµατα ὁµαλά, ἀφοῦ ἐξέλιπαν οἱ ἀντιδράσεις πρὸς τὸ πρόσωπό του. Ἡ κατάσταση αὐτὴ κράτησε µέχρι τὸ 1939, χρονιὰ ποὺ ὁ Φλωρόφσκυ θὰ ἐγκαταλείψει τὸ Παρίσι. Βάλσαµο παρηγοριᾶς ἀποτελεῖ ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Μπουλγκάκοφ, ποὺ ὑπήρξε ἡ «πέτρα τοῦ σκανδάλου», δὲν θύµωσε ποτὲ µὲ τὸν Φλωρόφσκυ ἀποδεικνύοντας τὸ ἦθος, τὴν ἀκαδηµαϊκή του νοοτροπία καὶ ἀνωτερότητα, ἀλλὰ καὶ τὴν βαθύτατη ἐκτίµηση, ποὺ ἔτρεφε γιὰ τὴν θεολογικὴ κατάρτιση τοῦ µεγάλου «ἀντιπάλου» του. Ὁ Μπουλγκάκοφ µάλιστα δὲν δίστασε νὰ προτείνει τὸν Φλωρόφσκυ, ὡς ἀντικαταστάτη του στὶς συναντήσεις τῆς Ἐπιτροπῆς τῆς κίνησης «Πίστη καὶ Τάξη», γεγονὸς ποὺ ξεκάθαρα ἀποδεικνύει, ὅτι ὁ 32 Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ Ὁ Φλωρόφσκυ βλέπουµε στὸ σηµεῖο αὐτὸ νὰ συντάσσεται µὲ τὴν θέση τοῦ µεγάλου Σταγειρίτη φιλοσόφου, τοῦ Ἀριστοτέλη, πὼς ὅταν εἶχε νὰ διαλέξει µεταξὺ φίλων καὶ ἀλήθειας ἔλεγε ὅτι «ὅσιον προτιµᾶν τὴν ἀλήθειαν». Αὐτὸ ὅµως τὸν ἔκανε δυσάρεστο σὲ πάρα πολὺ κόσµο, γι αὐτὸ καὶ εἶχε τόσο πολὺ λίγους φίλους, ὑπερβολικὰ ὅµως πολλοὺς ἐχθρούς. Δὲν θὰ µποροῦσε βέβαια νὰ εἶναι καὶ διαφορετικά τα πράγµατα ἀφοῦ πίστευε ἀκράδαντα ὅτι «καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἐπὶ σωτηρία τῆς ἀληθείας». Ὁ π. Γεώργιος ἔχοντας σπουδάσει καὶ ἐµβαθύνει στὴν Φιλοσοφία, θεωροῦµε ὅτι εἶναι ἀδύνατον νὰ µὴν γνώριζε αὐτὲς τὶς θέσεις τοῦ Ἀριστοτέλη, πολλῷ δὲ µάλιστα νὰ µὴν ἐπηρεάστηκε ἀπὸ αὐτές. Βλ. σχετικὰ Ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ Φιλοσοφικὸς Λόγος, Γ Τάξη Ἑνιαίου Λυκείου, Ἐπιµέλεια Δέσποινα Μωραΐτου, Ἔκδοσεις ΟΕΔΒ, Ἀθήνα 2009, 8 σέλ

28 Μπουλγκάκοφ θεωροῦσε τὸν π. Γεώργιο ὡς τὸν µόνο ἱκανὸ καὶ ἄξιο νὰ τὸν ἀντικαταστήσει. Καὶ φυσικὰ αὐτὴ ἡ πρόταση σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως, ἀφοῦ πολλοὶ θεώρησαν τὴν κλονισµένη ὑγεία τοῦ Μπουλγκάκοφ τὴν αἰτία νὰ προτείνει τὸν π. Γεώργιο ὡς ἀντικαταστάτη του. Τὰ συχνὰ ταξίδια του τὸν ὁδήγησαν καὶ στὴν Ἑλλάδα τὸ 1936, ὅπου συµµετεῖχε στὸ Α Συνέδριο Ὀρθοδόξων Θεολόγων, τὸ ὁποῖο ἀποτέλεσε καρπὸ πολύχρονων προσπαθειῶν µεταξύ των Ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν τῶν Βαλκανίων. Στὸ συγκεκριµένο συνέδριο πραγµατοποιεῖ δύο ὁµιλίες ἡ µία εἶχε θέµα «Δυτικὲς ἐπιδράσεις στὴ ρωσικὴ θεολογία» καὶ ἡ ἄλλη «Πατρολογία καὶ Σύγχρονη Θεολογία». Οἱ δύο ὁµιλίες του, ἀλλὰ καὶ γενικότερα οἱ παρεµβάσεις προκάλεσαν θετικὲς ἀντιδράσεις στοὺς συνέδρους µὲ ἀποτέλεσµα νὰ αὐξηθεῖ τόσο τὸ κύρος, ὅσο καὶ ἡ ἐπιρροή του. Τότε θὰ εἶναι, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ ὁ Φλωρόφσκυ θὰ κάνει λόγο γιὰ ἐπιστροφὴ στοὺς Πατέρες καὶ τὴν πατερικὴ παράδοση. Τὸ 1937, κατὰ δική του ὁµολογία, θὰ εἶναι ἡ πιὸ ἀξιοµνηµόνευτη χρονιὰ τῆς ζωῆς του, καθὼς θὰ συµµετάσχει γιὰ πρώτη φορὰ σὲ µεγάλη οἰκουµενικὴ συνάντηση, ἐνῶ ταυτόχρονα θὰ ἐκδώσει καὶ τὸ κατὰ γενικὴ ὁµολογία ἀριστούργηµα του «Δρόµοι τῆς Ρωσικῆς Θεολογίας». Φυσικὰ δὲν µποροῦµε νὰ µὴν ἀναφέρουµε καὶ τὴν ἐκλογή του ὡς ἐπιτίµου διδάκτορος στὸ Πανεπιστήµιο τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα τῆς Σκωτίας. Τὴν ἴδια χρονιὰ (3 18 Αὐγούστου) στὸ Ἐδιµβοῦργο τῆς Σκωτίας, παρακολούθησε τὴν πρώτη του µεγάλη οἰκουµενικὴ συνάντηση, καθὼς ἐκεῖ ἔλαβε χώρα τὸ Β Συνέδριο τῆς Κίνησης «Πίστη καὶ Τάξη», ἀφοῦ οἱ µέχρι τότε ἐπαφὲς µὲ τὴν οἰκουµενικὴ κίνηση γινόταν ἀπὸ ἀπόσταση καὶ ὄχι ἐπισήµως. Ἡ συµµετοχὴ σὲ αὐτὸ τὸ Συνέδριο ἦταν ἱκανοποιητικὴ καὶ ὁ π. Γεώργιος ἔχοντας ὅλα τα ἐχέγγυα µιᾶς ἡγετικῆς φυσιογνωµίας καὶ ἑνὸς ἐπιστήµονα µὲ ἰσχυρὸ γνωστικὸ ὑπόβαθρο ἐξελίχτηκε, µαζὶ µὲ τὴν ἡγετικὴ µορφὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, ἤδη ἀπὸ τὸ Α Συνέδριο τῆς «Πίστης καὶ Τάξης» στὴ Λωζάννη τὸ 1927, τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Θυατείρων Γερµανό, σὲ καταλύτη γιὰ τὴν εὐόδωση τῆς µετοχῆς τῶν Ὀρθοδόξων στὴν Οἰκουµενικὴ Κίνηση ἀρχικὰ καὶ τὸ Π.Σ.Ε. ἐν συνεχεία. Εἶναι γεγονὸς ὅτι τὸ ἄστρο τοῦ π. Γεωργίου ἔλαµψε καὶ ἀκτινοβόλησε ὅλους 28

29 τους συµµετέχοντες στὸ Συνέδριο. Ἀπὸ ἐκείνη τὴ στιγµή, κατὰ τὴν προσωπικὴ ἄποψη τοῦ γράφοντος ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ ξεπερνοῦσε τὰ στενὰ καὶ περιορισµένα ὅρια τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἀναδεικνύονταν σὲ µία ἐκ τῶν ἡγετικῶν µορφῶν τῆς Οἰκουµενικῆς Κινήσεως, ὄπως ξεκάθαρα ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὴν καθολικὴ ἀναγνώριση καὶ ἀποδοχή του ἐκ µέρους τῶν συνέδρων, ἄλλα καὶ ἀπὸ τὴν ἐπιλογὴ (τῶν συνέδρων) νὰ στελεχώσει τὴν Κεντρικὴ Ἐκτελεστικὴ Ἐπιτροπὴ (τὴν ἀποκαλούµενη Ἐπιτροπὴ τῶν Δεκατεσσάρων) γιὰ τὴν ὀργάνωση τοῦ Π.Σ.Ε. 34 Ἡ ἐξέλιξη αὐτὴ δυσαρέστησε πολλοὺς ρώσους ἐµιγκρέδες, ἡ ὁποία σὲ συνδυασµὸ µὲ τὴν ἔκδοση τῶν «Δρόµων τῆς Ρωσικῆς Θεολογίας», δηµιούργησε ἕνα κλίµα δυσάρεστο εἰς βάρος τοῦ π. Γεωργίου. Φυσικά, ὁ Φλωρόφσκυ δὲν ἀσχολήθηκε µὲ ὅλες αὐτὲς τὶς κακοήθειες καὶ πιὸ τρανὴ ἀπόδειξη, ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ ἀσύστολα ψεύδη, ἀποτελεῖ ἡ στάση τοῦ π. Σεργκέι Μπουλγκάκοφ. 35 δ) Γενεύη Βελιγράδι Πράγα Ἡ ἔκρηξη τοῦ Β Παγκοσµίου Πολέµου βρῆκε τοὺς Φλωρόφσκυ νὰ βρίσκονται στὴν Ἐλβετία, ὅπου ὁ π. Γεώργιος εἶχε πάει γιὰ µία συνάντηση τῆς Ε.Σ.Κ. «Πίστη καὶ Τάξη». Ἡ συνάντηση αὐτὴ διεκόπη, ὅταν πλέον ἔγινε φανερὸ, ὅτι ὁ πόλεµος ἦταν πρὸ τῶν πυλῶν. Ὅλα τα µέλη τῆς Ἐπιτροπῆς, ποὺ προέρχονταν ἀπὸ µακρινὲς περιοχὲς διευκολύνθηκαν στὶς µετακινήσεις τους, ὥστε νὰ ἐπιστρέψουν στοὺς τόπους πρέλευσής τους. Ὡστόσο οἱ Φλωρόφσκυ ἀποφάσισαν νὰ µὴν γυρίσουν ἀµέσως στὸ Παρίσι καὶ βλέποντας τὴν ἐξάπλωση τοῦ πολέµου νὰ γίνεται ραγδαίως στὴν βόρειο Εὐρώπη, ὁριστικὰ ἀποφάσισαν νὰ µὴν ἐπιστρέψουν στὸ Παρίσι, ἀλλὰ νὰ κατευθυνθοῦν πρὸς τὴν Γιουγκοσλαβία, ἡ ὁποία ἀκόµη δὲν µαστίζονταν ἀπὸ τὶς ἐχθροπραξίες. Στὸ Βελιγράδι παρέµειναν µέχρι τὸ καλοκαίρι τοῦ 1944, ὁπότε ἄρχισε ἡ ἀποχώρηση τῶν Γερµανικῶν στρατευµάτων ἀπὸ τὴν Γιουγκοσλαβία, ποὺ σὲ 34 Ἀναλυτικότερα βλέπε γιὰ τὸ Β Συνέδριο τῆς Κίνησης «Πίστη καὶ Τάξη» στὸ Leonard Hodgson, The second World conference on faith and order : held at Edinburgh, August 3-18, 1937 World Conference on Faith and Order (2nd : 1937 : Edinburgh, Scotland), London 1938, Student Christian Movement Press. 35 Ο Andrew Blane περιγράφει ἕνα περιστατικὸ κατὰ τὴν ὁµιλία τοῦ Γουίλιαµ Τὲµπλ σὲ σπουδαστὲς τοῦ Ἰνστιτούτου τοῦ Ἁγίου Σεργίου στὸ Παρίσι, ὅπου καταδεικνύεται µὲ ἔµφαση ὄχι µόνον ἡ µετριοφροσύνη τοῦ Φλωρόφσκυ, ἀλλὰ καὶ ἡ µεγαλοπρέπεια τοῦ Μπουλγκάκοφ. Βλ. ἀναλυτικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ

30 συνδυασµὸ µὲ τὴν ἐπέλαση τοῦ κοµµουνιστῆ Τίτο ἡγέτη τῶν Παρτιζάνων 36 πρὸς τὴν πρωτεύουσα, ὁδήγησε τὸν Φλωρόφσκυ στὴν ἀπόφαση νὰ ἐγκαταλείψει τὴν πόλη καὶ τὴν χώρα, καὶ νὰ κατευθυνθεῖ πρὸς τὴν Πράγα. Ἀπὸ τὴν Πράγα οἱ Φλωρόφσκυ δύσκολα θὰ καταφέρουν νὰ ἀναχωρήσουν, ἀφοῦ ὑπῆρχε, µεταξύ τοῦ Στάλιν καὶ τοῦ Προέδρου τῆς Τσεχοσλοβακίας συµφωνία ἀπαγόρευσης ἐξόδου τῶν ρώσων µεταναστῶν, ποὺ βρίσκονταν ἐκεῖ. Ὡστόσο χάρη στοὺς δεσµοὺς καὶ τὶς φιλίες, ποὺ εἶχε ὁ Φλωρόφσκυ ἀνὰ τὴν Εὐρώπη, θὰ κατορθώσει νὰ «δραπετεύσει» µὲ ἕναν τρόπο, ποὺ πολὺ εὔκολα θὰ θύµιζε κατασκοπευτικὴ ταινία τοῦ Ψυχροῦ Πολέµου, 37 ὅπως πολὺ παραστατικὰ περιγράφει ὁ Andrew Blane στὸ βιβλίο του. 38 Ἔτσι λοιπὸν τὸ Δεκέµβριο τοῦ 1945, µετὰ ἀπὸ µιὰ σχεδὸν ἑπταετῆ ἀπουσία ἀπὸ τὸ Παρίσι, οἱ Φλωρόφσκυ ἐπέστρεψαν στὴν Χώρα, ποὺ γι αὐτοὺς εἶχε γίνει δεύτερη πατρίδα. ε) Παρίσι ( ) Ὅταν ἐπέστρεψαν στὸ Παρίσι τὰ σηµάδια τῆς καταστροφῆς ἀπὸ τὸν πόλεµο ἦταν ἀκόµη ὁρατά, ὡστόσο νέος ἀέρας ἔπνεε στὴν χώρα καὶ κυρίως στοὺς κύκλους τῆς ρωσικῆς διασπορᾶς. Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέµου εἶχαν ἀλλάξει πολλὰ στοὺς κόλπους τῆς ρωσικῆς διασπορᾶς καὶ ἡ δεύτερη γενιὰ µεταναστῶν βρίσκονταν πιὸ κοντὰ στὸ γαλλικὸ τρόπο ζωῆς καὶ πολιτισµὸ παρὰ στὸ ρωσικό. Ὁ π. Γεώργιος βλέποντας αὐτὴ τὴν ἀλλαγὴ ζήτησε νὰ ἀποκατασταθεῖ στὴν θέση του ὡς καθηγητὴς στὸν Ἅγιο Σέργιο καὶ παρὰ τὶς ἀντιδράσεις, ποὺ προκλήθηκαν κυρίως ἀπὸ τὴν ἀπουσία τοῦ π. Μπουλγκάκοφ, ποὺ τὸ 1944 εἶχε φύγει ἀπὸ τὴν ζωή, καὶ δὲν µποροῦσε νὰ ἰσορροπήσει τὶς ἀντικρουόµενες ἀπόψεις, ἀποκαταστάθηκε στὴν Σχολή µόνο ποὺ τώρα ἀναλάµβανε τὴν διδασκαλία στὸν τοµέα τοῦ Μπουλγκάκοφ δογµατικὴ καὶ ἠθική. Ὡστόσο ἡ δεύτερη περίοδος στὸ Παρίσι, ὅπως καὶ γενικότερα ὅλη ἡ πορεία του µετὰ τὸν Β Παγκόσµιο Πόλεµο, θὰ σηµαδευτεῖ ἀπὸ τὴν 36 Ιστορικά για τους Παρτιζάνους βλ. στο 37 Ιστορικά για τον Ψυχρό Πόλεµο βλ. στο 38 Βλ. σχετικὰ Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Ἡ ζωὴ, ὅπ. παρ., σελ. 139 κ.ε. 30