ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ του ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ του ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

2

3 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

4

5 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

6 Επιστημονική επιμέλεια Ευάνθης Χατζηβασιλείου Εκδοτική επιμέλεια Άννα Καραπάνου [Τμήμα Εκδόσεων Ιδρύματος της Βουλής] Διορθώσεις κειμένων Κατερίνα Ντίντα [Τμήμα Εκδόσεων Ιδρύματος της Βουλής] Σχεδιασμός εξωφύλλου Σελιδοποίηση Περιγραφή 2012 Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Βασ. Σοφίας 11, Αθήνα τηλ.: fax: ISBN:

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευάνθης Χατζηβασιλείου Εισαγωγή Αναστασία Παπαδία-Λάλα Κοινοτικοί Θεσμοί, Συλλογικότητες και ιδεολογικοί προσανατολισμοί στον Ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας Όλγα Κατσιαρδή-Hering «Nὰ ἐξομοιωθῶμεν μὲ τοὺς λοιποὺς συναδέλφους μας Εὐρωπαίους χριστιανούς»: η ιδέα της Ευρώπης σε ελληνικά κείμενα στα χρόνια γύρω από την Επανάσταση του Κωνσταντίνος Σβολόπουλος Κοινοβουλευτισμός και Μεγάλη Ιδέα Θανάσης Διαμαντόπουλος Βενιζελισμός και αντιβενιζελισμός. Μια ανθεκτική διαιρετική τομή του ελληνικού πολιτικού συστήματος Πάνος Καζάκος Η οικονομική πολιτική και φιλοσοφία στη μεταπολεμική Ελλάδα

8

9 Εισαγωγή Το 2008, το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία οργάνωσε κύκλο διαλέξεων, με θέμα «Πολιτικοί προσανατολισμοί του νέου ελληνισμού». Πέντε κορυφαίοι επιστήμονες αναφέρθηκαν σε ζητήματα πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, που όρισαν τη διαδρομή των Ελλήνων σε μία περίοδο πολλών εκατοντάδων ετών. Οι ομιλίες εκείνες, με τη μορφή επεξεργασμένων επιστημονικών άρθρων, παρουσιάζονται στον ανά χείρας τόμο. Το μείζον πρόβλημα της νομιμοποίησης υπήρξε το κεντρικό ερώτημα που διαπέρασε τη νεότερη εποχή στην ευρύτερη διάρκειά της: πώς πρέπει να είναι οργανωμένες οι ανθρώπινες κοινωνίες; Πώς νομιμοποιείται η εξουσία; Η ίδια, άλλωστε, η έναρξη των νεότερων χρόνων συνδέεται, στην ευρωπαϊκή ιστορία, με την εμφάνιση οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων (αλλά και ιδεών, πρώτιστα την Αναγέννηση) που οδήγησαν στην αμφισβήτηση του παλαιότερου για λόγους συντομίας, αν και λίγο απλουστευτικά, ας το αποκαλέσουμε μεσαιωνικό μοντέλου διακυβέρνησης. Εκείνο βασιζόταν στη νομιμοποίηση που προσέφερε η πεποίθηση ότι η ανθρώπινη τάξη αντανακλούσε μία «ουράνια» ή «θεϊκής» προέλευσης βούληση, έναντι της οποίας, ασφαλώς, δύσκολα μπορούσε να υπάρξει αντίλογος ειδικά στη Δυτική Ευρώπη, η διακυβέρνηση βασιζόταν, ακόμη, στις κοινωνικές δομές της φεουδαρχίας και στην κληρονομική διαδοχή στους κόλπους μιας περιορισμένης κοινωνικής ομάδας αριστοκρατών. Ήδη όμως στα τέλη του Μεσαίωνα, οι κοινωνίες γίνονταν πολύ πιο πολύπλοκες: η άνοδος νέων οικονομικών σχημάτων του πρώιμου καπιταλισμού, της νέας αστικής τάξης, αλλά και των ιδεών του ανθρωπισμού (στις οποίες καθοριστικό ρόλο έπαιζε η επανεύρεση της αρχαίας ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς μέσω και των βυζαντινών παρακαταθηκών) αποτέλεσαν το έναυσμα για την ουσιαστική μεταλλαγή της ευρωπαϊκής οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. [ ]

10 EIΣΑΓΩΓΗ Η διαδικασία αυτή επιταχύνθηκε με τις εξελίξεις των επόμενων αιώνων: την ανάπτυξη νέων μορφών παραγωγής και του εμπορίου άρα και νέων διαύλων για την κυκλοφορία των ιδεών την άνοδο των πρώτων εθνικών κρατών, βασισμένων σε ευρύτερες συναινέσεις και περισσότερο πρόσφορων για την κινητοποίηση παραγωγικών δυνάμεων. Ο Διαφωτισμός, βασισμένος στον ορθό λόγο, έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της επιστημονικής έρευνας και γνώσης και μέσω αυτών, αναδείκνυε το μείζον θέμα της αξίας του ανθρώπου, απαλλαγμένου από τις ακαμψίες του φεουδαρχικού συστήματος, της κληρονομικής διαδοχής στην κοινωνική και πολιτική εξουσία, της θρησκοληψίας. Και τα κύματα της μεγάλης αναστάτωσης που προκάλεσαν η Αμερικανική και κατόπιν (ιδίως) η Γαλλική Επανάσταση έθεταν πλέον, με τον πιο έντονο τρόπο, το πρόβλημα της νομιμοποίησης. «We, the people», ήταν η επίκληση του Συντάγματος της Αμερικανικής Συμπολιτείας. «Ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα» κήρυσσε η Γαλλική Επανάσταση, που καλούσε, στη Μασσαλιώτιδα, τα «παιδιά της πατρίδας» να συναντήσουν τη μέρα της δόξας τους. Παρά τις εν μέρει, αναπόφευκτες ακρότητες, ήταν μία διαδικασία, τη δυναμική της οποίας η Ιερά Συμμαχία, την επαύριον της ήττας του Ναπολέοντα, μπόρεσε μόνο να αναβάλει, όχι να αναστείλει. Ο κόσμος δεν θα ήταν ποτέ πια ο ίδιος. Κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα, ο ευρωπαϊκός κοινοβουλευτισμός αναπτύχθηκε σταδιακά, και μερικές φορές επώδυνα, μέσα από μια γιγάντια διεργασία που συνδύαζε πολλά στοιχεία: την εξέλιξη της τεχνολογίας και τη διευκόλυνση της επικοινωνίας τις μεταλλαγές που έφερνε η βιομηχανική επανάσταση στην οικονομία, στο κοινωνικό σώμα, στις ιδεολογικές αντιλήψεις το αίτημα για καθολικότητα της ψήφου, με την επέκταση του δικαιώματος σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, και βέβαια (στον 20ό αιώνα) στις γυναίκες και τέλος, την ανάδυση των κοινωνικών προσανατολισμών της δημοκρατίας, ιδιαίτερα μετά το 1945, όταν συγκροτήθηκε το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας. Η διεργασία αυτή αναδείκνυε, πρώτιστα, την αξία του ανθρώπου καθαυτού, καθώς και την ανάγκη για λαϊκή/δημοκρατική νομιμοποίηση της εξουσίας βασικά στάδια σε τούτο, η ανάπτυξη και διάδοση του έθνους-κράτους, βασισμένου στην αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, αλλά και η μεταπολεμική αναζήτηση μίας ευρωπαϊκής ενότητας εδρασμένης στο σεβασμό προς την ιδιοπροσωπία κάθε ευρωπαϊκού λαού. Ο σύγχρονος κοινοβουλευτισμός, με άλλα λόγια, αποτελεί την κορύφωση μιας μεγάλης πορείας, που συνδυάζει την εξέλιξη μαζί με (ορισμένες φορές) την επανάσταση. Μέσα στην ευρύτερη ευρωπαϊκή πολιτική αναζήτηση εντάχθηκε και η ελληνι-

11 EIΣΑΓΩΓΗ κή εμπειρία. Τη διαδικασία αυτή περιγράφουν τα κείμενα του παρόντος τόμου, αναδεικνύοντας (με τρόπο πάντοτε κριτικό) το βάθος, την πολυπλοκότητα και τον πλούτο, αλλά και τις ιδιαιτερότητες των πολιτικών προσανατολισμών του νέου ελληνισμού στην ευρύτερη διάρκεια της νεότερης εποχής. Η Αναστασία Παπαδία-Λάλα αναλύει θεσμούς κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης της Βενετοκρατίας. Η οργάνωση της ελληνοβενετικής Ανατολής καταδεικνύει ότι Γαληνοτάτη Δημοκρατία, η πλέον νεωτερική Μεγάλη Δύναμη του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης εποχής, είχε ήδη απομακρυνθεί από τις παλαιότερες πολιτικές μεθοδολογίες και αναζητούσε περισσότερο σύνθετα σχήματα νομιμοποίησης, με τα οποία ο ελληνικός κόσμος ήρθε, έτσι, σε δημιουργική επαφή. Η Όλγα Κατσιαρδή-Hering αναφέρεται στην επίγνωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας, στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, στην οποία ήδη νωρίς προσανατολίστηκε ο ελληνισμός, κατά την αναζήτησή του για μία θέση στον κόσμο της νεωτερικότητας. Πρόκειται για μία σχέση με την Ευρώπη που επηρέασε, σε πολλά επίπεδα, την εθνική επανάσταση του 1821, αλλά και τη μετέπειτα πορεία του ελληνισμού. Η συγκρότηση του ανεξάρτητου κράτους κατέστησε, με τρόπο πιο άμεσο, την Ελλάδα οργανικό τμήμα αυτής της ευρύτερης πολιτικής διεργασίας που σημάδεψε τη Γηραιά Ήπειρο. Η ελληνική πολιτική κουλτούρα διακρίθηκε ήδη νωρίς για τη θεμελιωδώς προοδευτική ροπή της: απόδειξη, η διενέργεια της επιτυχούς ελληνικής συνταγματικής επανάστασης το Σεπτέμβριο του 1843 γεγονός που καθιστά τον ελληνικό κοινοβουλευτισμό έναν από τους παλαιότερους της Ευρώπης. Την ίδια εποχή, ο κοινοβουλευτισμός στην Ελλάδα αναπτυσσόταν μαζί με την αναζήτηση της εθνικής απελευθέρωσης των ελληνικών πλειοψηφιών που βρίσκονταν εκτός του ελληνικού κράτους. Τούτη η Μεγάλη Ιδέα όπως τονίζει ο Κωνσταντίνος Σβολόπουλος βρισκόταν ταυτόχρονα σε ένα διαρκή διάλογο με τις αναδυόμενες τότε στην Ευρώπη τάσεις, και κυρίως την αρχή των εθνοτήτων (που αργότερα αποκλήθηκε αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών ) με τις δικές της δημοκρατικές αναγωγές. Παράλληλα, το ανεξάρτητο κράτος επιζητούσε τη δημιουργική του ανάπτυξη, μία «φυγή προς τα εμπρός», την οποία εκπροσώπησε το μεγάλο μεταρρυθμιστικό κίνημα του βενιζελισμού στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Τις ρωγμές που ωθώντας την Ελλάδα στον 20ό αιώνα επέφερε το κίνημα αυτό, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό πεδίο, αναλύει ο Θανάσης Διαμαντόπουλος, αναδεικνύοντας την πολυμορφία των πολιτικών, κοινωνικών και ιδεολογικών εξελίξεων της ταραγμένης και κρίσιμης αυτής εποχής. Και, τέλος, ο Πάνος Καζάκος κάνει μια κριτική ανασκόπηση

12 EIΣΑΓΩΓΗ της μεταπολεμικής εποχής, όταν το πρόβλημα της νομιμοποίησης είχε πλέον κορυφωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο (με τον Ψυχρό Πόλεμο), ενώ παράλληλα η Ελλάδα αναζητούσε στην οικονομική ανάπτυξη και στην εδραίωση της δημοκρατίας τους νέους στόχους που θα διαδέχονταν την επίτευξη της εθνικής ολοκλήρωσης. Οι μεθοδολογίες της ανάπτυξης αποτέλεσαν κρίσιμο κρίκο στην προσαρμογή ή, άλλες φορές, στην αδυναμία προσαρμογής του ελληνικού κράτους στο σύγχρονο κόσμο. Η σύγχρονη δημοκρατία αποτελεί τον καρπό μιας μεγάλης και μακράς ιστορικής διεργασίας. Όπως συνέβη σε όλη την Ευρώπη, οι προσλήψεις της ελληνικής κοινότητας (συνακόλουθα, οι ρίζες της σημερινής ελληνικής δημοκρατίας) αποτέλεσαν και αυτές αντικείμενο εξέλιξης, από την εποχή κατά την οποία άρχισε να σχηματίζεται η ταυτότητα του νέου ελληνισμού σχηματικά, από τον 13ο και τον 14ο αιώνα. Παράλληλα, παρακολούθησαν την εξέλιξη των αντίστοιχων διεργασιών στην Γηραιά Ήπειρο, σε ένα διαρκή διάλογο έντονο, πολύπλευρο, μερικές φορές επώδυνο ή και εν μέρει συγκρουσιακό, αλλά πάντοτε δημιουργικό και διαδραστικό με αυτήν την έννοια της Ευρώπης, που και η ίδια εξελίχθηκε στο χρόνο έως τις ημέρες μας. Στο πλαίσιο αυτό, ο τόμος βασίζεται στις έννοιες της συνέχειας και της εξέλιξης. Η πρώτη η έννοια του ιστορικού συνεχούς επισημαίνει την ενότητα του ιστορικού χρόνου, ο οποίος γίνεται κατανοητός (ιδιαίτερα σε διεργασίες όπως αυτές που εξετάζονται εδώ) μόνο ενιαία και σε ευρύτερες διάρκειες. Από την άλλη πλευρά, η επίγνωση της εξέλιξης απαιτεί να έχουμε πάντοτε υπόψη ότι οι έννοιες μεταβάλλονται μέσα στο χρόνο δεν υπάρχει στατικότητα στην ιστορία, ειδικά μάλιστα όταν εξετάζονται σχήματα πολιτειακής οργάνωσης και πολιτικής εξουσίας. Στην ίδια την εξέλιξη των ιστορικών μεγεθών, βρίσκεται και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της συνέχειάς τους. Για τούτο, ο ιστορικός χρόνος κατανοείται με πολύ κόπο. Αυτός, άλλωστε, ο κόπος της (ιστορικής και πολιτικής) επίγνωσης, τον οποίο καλείται να εισφέρει ο ελεύθερος άνθρωπος, ο πολίτης, υπήρξε εξαρχής από την αυγή ήδη των νεότερων χρόνων μία από τις βασικότερες προϋποθέσεις της επιτυχούς πορείας προς τη δημοκρατία. Σε αυτόν τον κόπο του Έλληνα πολίτη φιλοδοξεί να συμπαρασταθεί το Ίδρυμα της Βουλής με την ευρύτερη δράση του, και με την ανά χείρας έκδοση. Είναι αυτονόητο ότι ο παρών τόμος δεν διεκδικεί κάποια πληρότητα ως προς την πραγμάτευση των πολιτικών προσανατολισμών του νέου ελληνισμού. Ενσωματώνει, όμως, υψηλής ποιότητας επιστημονικό λόγο δυναμικό, φωτισμένο, ουσιαστικό, κριτικό και, βέβαια, υπεύθυνο, στηριγμένο στις πηγές για ορι-

13 EIΣΑΓΩΓΗ σμένες από τις αναζητήσεις των Ελλήνων σχετικά με το ζήτημα της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης. Το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία παραδίδει στο ελληνικό κοινό ένα έργο που αποσκοπεί να συμβάλει στον ευρύτερο διάλογο, ο οποίος ασφαλώς θα συνεχιστεί και από τον οποίο θα εξακολουθήσει να εξαρτάται η δημοκρατική πορεία του τόπου. Ευάνθης Χατζηβασιλείου Αναπληρωτής καθηγητής, Τµήµα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών Μέλος της Επιστηµονικής Επιτροπής του Ιδρύµατος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισµό και τη ηµοκρατία

14

15 Αναστασία Παπαδία-Λάλα ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ Ι ΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ* Το 1864 στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος ενσωματώθηκαν τα υπό την αγγλική προστασία Επτάνησα και σε κλίμα ενθουσιασμού στο σώμα της ελληνικής Εθνοσυνέλευσης έγιναν δεκτοί οι αιρετοί τους πληρεξούσιοι. Με τον τρόπο αυτό, μέσα από σύνθετες και όχι πάντοτε ευθύγραμμες ιστορικές διαδρομές, ολοκληρώθηκε η περίοδος των πολυάριθμων δυτικών κυριαρχιών στον ελληνικό χώρο, μεταξύ των οποίων δεσπόζουσα υπήρξε η επί έξι αιώνες κυριαρχία της Βενετίας. 1 Ταυτόχρονα, στο ελληνικό πολιτικό σύστημα ενσωματώθηκε μια ισχυρή παράδοση κοινοτικής, αυτοδιοικητικής οργάνωσης δυτικού τύπου, 2 που, όπως θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, διαφοροποιείται από το σύγχρονό της, ανάλογο και γνωστότερο παράδειγμα των κοινοτικών θεσμών στον υπό τους Οθωμανούς ελληνικό κόσμο. Οι αφετηρίες των ιστορικών αυτών γεγονότων ανιχνεύονται αιώνες πριν, κατά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους Σταυροφόρους της Δ Σταυροφορίας και τους Βενετούς το 1204 και τη συνακόλουθη διανομή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ των νικητών. Στο πλαίσιο αυτό, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου κατόρθωσε να μετατρέψει την οικονομική της επιβολή στην Ανατολική Μεσόγειο σε πολιτική κυριαρχία, εγκαθιδρύοντας στον ευρύτερο ελληνικό χώρο μια νέα ιστορική πραγματικότητα, με μακρά διάρκεια στο χρόνο, που χαρακτηρίστηκε για τις θεσμικές καινοτομίες, τα πολιτισμικά επιτεύγματα, την εμφάνιση σύνθετων ιδεολογικών σχημάτων. 3 * Δημοσίευση της ομότιτλης διάλεξης που δόθηκε την Τρίτη, 24 Φεβρουαρίου 2009, στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, εμπλουτισμένη με βασική βιβλιογραφία, που στηρίζεται εν πολλοίς σε προγενέστερες μελέτες της συγγραφέως.

16 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ Τα γεγονότα του 1204 αποτέλεσαν μια επιχείρηση απρόσμενα επιτυχή για τη Βενετία, 4 την ιταλική πόλη-κράτος που η ιστορική της εξέλιξη υπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένη με την Ανατολή. Η σημερινή πόλη, ένα σύνολο από άγονες νησίδες στη λιμνοθάλασσα, στο βόρειο άκρο της Αδριατικής, είχε αναπτυχθεί από τον 5ο μ.χ. αιώνα ως καταφύγιο των κατοίκων της απέναντι ιταλικής «Στε ρεάς» (Terraferma) από εχθρικές επιδρομές και επί αιώνες τυπικά ήταν υποτελής στο Βυζαντινό αυτοκράτορα. Σταδιακά, χάρη στη στροφή τους στη ναυτιλία, οι Βενετοί κατόρθωσαν να θεμελιώσουν μια οικονομική αυτοκρατορία στην Ανατολική Μεσόγειο και, με βάση το δόγμα: «Είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά Χριστιανοί», ανέπτυξαν ήδη από τον 10ο αιώνα, κατά παράβαση των παπικών απαγορεύσεων, κερδοφόρες εμπορικές σχέσεις με τους μουσουλμάνους, λειτουργώντας ως σύνδεσμος Ανατολής-Δύσης. Ο πλούτος που συνέρρεε στην πόλη συνέβαλε στον εξωραϊσμό της με μεγάλες δημόσιες κατασκευές, όπως ο ναός του προστάτη της αγίου Μάρκου και το δουκικό ανάκτορο. Η ισχύς των Βενετών ενδυναμώθηκε χάρη στα εμπορικά προνόμια που είχαν εξασφαλίσει από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Παράλληλα, όμως, η οικονομική επεκτατικότητα και η υπεροψία των Βενετών εμπόρων οδήγησαν τους Βυζαντινούς στην παραχώρηση ανάλογων προνομίων σε ανταγωνιστικές προς τη Βενετία δυνάμεις, όπως η Πίζα και η Γένοβα, αλλά και σε βίαιες επιθέσεις εναντίον των εγκατεστημένων στη βυζαντινή επικράτεια Βενετών, το Λίγα μόλις χρόνια αργότερα, η Βενετία ανέτρεψε τη δυσμενή συγκυρία και, με τη συμμετοχή της στη Δ Σταυροφορία, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην άλωση της Κωνσταντινούπολης τον Απρίλιο του Κατά τη χριστιανική κατάληψη, σημειώθηκαν φόνοι και βιασμοί, εκκλησίες βεβηλώθηκαν, ανεκτίμητης αξίας χειρόγραφα και έργα τέχνης καταστράφηκαν ή εκλάπησαν και μεταφέρθηκαν στη Δύση. 5 Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 εμπέδωσε την ιδεολογική διάσταση Ανατολής-Δύσης και σηματοδότησε την αναδιάταξη του πολιτικού χάρτη στην Ανατολική Μεσόγειο. Με τη συνθήκη διανομής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ των νικητών (Partitio Terrarum Imperii Romanie) 6 στον παραδοσιακό ελληνικό χώρο εγκαινιάζεται η μακρά περίοδος της λατινοκρατίας και εγκαθιδρύονται πολυάριθμες δυτικές κυριαρχίες. Ισχυρότερο μεταξύ αυτών, το βενετικό «Κράτος της Θάλασσας» διατηρήθηκε επί έξι αιώνες και καταλύθηκε μόλις το 1797, με την κατάληψη της Βενετίας και ακολούθως των Ιονίων Νησιών, τελευταίων ελληνικών της κτήσεων, από τον Ναπολέοντα. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι τα γεωγραφικά όρια του βενετικού αυτού κράτους δεν υπήρξαν

17 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ σταθερά και μεταβλήθηκαν επανειλημμένα ως απόρροια περίπλοκων ιστορικών συγκυριών. Λίγες δεκαετίες μετά το 1204, τα περισσότερα από τα βενετικά εδάφη στην Ανατολή είχαν περιέλθει, είτε σε άλλους Λατίνους, είτε στο ανασυστημένο από το 1261 βυζαντινό κράτος. Ειδικότερα, εκτός από τις πελοποννησιακές βάσεις της Μεθώνης και της Κορώνης, βενετική παρέμενε μόνο η Κρήτη, σε περιβάλλον ιδιαίτερα επισφαλές, καθώς το νησί από τις αρχές του 13ου έως τα μέσα του 14ου αιώνα γνώρισε διαδοχικές επαναστατικές κινήσεις υπό την αρχηγία παλαιών αρχοντικών οικογενειών. Το αρνητικό για τους Βενετούς κλίμα άρχισε να μεταβάλλεται από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, λόγω κυρίως της οθωμανικής προέλασης στη Βαλκανική. Στην Κρήτη, οι τοπικοί άρχοντες σχεδόν στο σύνολό τους είχαν συνθηκολογήσει με τη Βενετία και, έχοντας λάβει γαίες και τίτλους ευγενείας, μετατράπηκαν σε φιλοβενετικά στοιχεία, ενώ το 1363, μετά τη λεγόμενη «αποστασία του Αγίου Τίτου», οι Βενετοί επέβαλαν την άμεση κυριαρχία τους στα έως τότε υπό τη βενετική οικογένεια των Venier Κύθηρα. Την ίδια εποχή έως και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453, με την ανοχή ή και με πρόσκληση των κατοίκων τους, στο βενετικό κράτος ενσωματώθηκαν πολλές περιοχές, βυζαντινές ή λατινοκρατούμενες: η Κέρκυρα, το Ναύπλιο και το Άργος, η Εύβοια, η Τήνος και η Μύκονος, η Πάργα, η Ναύπακτος, οι Σποράδες, ενώ το 1489 οι Βενετοί προσάρτησαν στην επικράτειά τους την υπό τη γαλλική δυναστεία των Lusignan (Λουζινιάν) Κύπρο, ύστερα από την παραίτηση υπέρ της Βενετίας της τελευταίας βασίλισσας του νησιού, Βενετής πατρικίας Αικατερίνης Cornaro (Κορνάρο). Τέλος, το βενετικό κράτος στην Ανατολή γνώρισε εδαφικές αυξομειώσεις ως απόρροια των επτά βενετο-οθωμανικών πολέμων, από το δεύτερο μισό του 15ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό, οι Βενετοί σταδιακά απώλεσαν σημαντικά εδάφη, με αποκορύφωμα την Κύπρο (1571) και την Κρήτη έπειτα από πολυετή πόλεμο ( ), καθώς και την Πελοπόννησο το 1715, με τη λήξη της τριακονταετούς «δεύτερης βενετοκρατίας». Από την άλλη όμως εξασφάλισαν, επίσης σταδιακά, και τα υπόλοιπα, εκτός της Κέρκυρας, Ιόνια Νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά και Ιθάκη, Λευκάδα), τα οποία και αποτέλεσαν, μαζί με τα ηπειρωτικά τους εξαρτήματα Βουθρωτός, Πάργα, Πρέβεζα, Βόνιτσα, τις τελευταίες βενετικές κτήσεις στον ελληνικό χώρο. Όπως προαναφέρθηκε, η περίοδος της βενετοκρατίας έληξε το 1797, με την κατάλυση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας από τον Ναπολέοντα και τη συνακόλουθη είσοδο των Γάλλων στα Ιόνια Νησιά μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού. Το νέο

18 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ καθεστώς σηματοδότησε την ανατροπή μιας παγιωμένης πολιτικής-κοινωνικής πραγματικότητας. Σε συμβολικό επίπεδο στις κεντρικές πλατείες των νησιών φυτεύτηκε το «Δένδρο της ελευθερίας», ενώ η Χρυσή Βίβλος (Libro d Oro) των ευγενών, σύμβολο της παλαιάς τάξης, παραδόθηκε στις φλόγες. 7 Με τον τρόπο αυτό, τα Ιόνια Νησιά εισήλθαν σε μια νέα, βραχείας διάρκειας, αλλά περίπλοκη ιστορική περίοδο, η οποία έως την ένωση με το ελληνικό κράτος, το 1864, χαρακτηρίστηκε από διαδοχικές ξένες κυριαρχίες (Δημοκρατικοί Γάλλοι, Ρωσο-οθωμανοί, αυτοκρατορικοί Γάλλοι, Άγγλοι), αλλά και από τη λειτουργία αυτόνομων πολιτικών μορφωμάτων, όπως η βραχύβια Επτάνησος Πολιτεία ( ), 8 η θεωρούμενη ως το πρώτο ελληνικό κράτος των νεότερων χρόνων. Η βενετική κυριαρχία στις ελληνικές περιοχές επέβαλε νέες θεσμικές πραγματικότητες. Στο εκκλησιαστικό πεδίο για πρώτη φορά στην Ανατολική Μεσόγειο κυρίαρχη θεσμική θέση απέκτησε ο Καθολικισμός, καίτοι οι Βενετοί επέδειξαν ανοχή έναντι των ορθοδόξων, με προϋπόθεση την πολιτική τους νομιμοφροσύνη. 9 Ο αγροτικός χώρος οργανώθηκε με βάση το δυτικό φεουδαρχικό σύστημα και η κοινωνία της υπαίθρου διακρίθηκε αφενός στους ολιγάριθμους λατίνους αλλά και ελληνορθόδοξους φεουδάρχες, και αφετέρου στους πολυπληθείς εγχώριους καλλιεργητές-βιλλάνους, ενώ καθιερώθηκαν άγνωστοι έως τότε τίτλοι ευγενείας (ιππότες, κόμητες, βαρώνοι) και δυτικές συνήθειες, όπως τα ιπποτικά κονταροχτυπήματα. 10 Παράλληλα με τον κυρίαρχα αγροτικό χαρακτήρα της οικονομίας, ήδη από τον 14ο αιώνα, σημειώθηκαν αστικές δραστηριότητες (εμπορικές και ναυτιλιακές), με τη συμμετοχή και του ελληνικού στοιχείου, που μαρτυρούν ότι η ελληνική εμπορική ναυτιλία εμφανίστηκε το πρώτο στις βενετικές κτήσεις στην Κρήτη και στα Ιόνια Νησιά, πολύ πριν από τη μεγάλη ναυτιλιακή ανάπτυξη του όμορου οθωμανοκρατούμενου ελληνικού χώρου στον 18ο αιώνα. 11 Τέλος, στις βενετικές κτήσεις της Ανατολής εκδηλώθηκαν σημαντικά πνευματικά φαινόμενα: αναπτυγμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες, δημιουργία βιβλιοθηκών, λειτουργία φιλολογικών συλλόγων, με την επωνυμία ακαδημίες, 12 κυρίως δε τα δύο πρώτα μεγάλα πολιτισμικά ρεύματα στη νεοελληνική ιστορία, προϊόντα ώσμωσης της βυζαντινής-ελληνικής παράδοσης με τη δυτική, δηλαδή: α) η κρητική λογοτεχνία, στο πλαίσιο της οποίας το θέατρο ως κείμενο και ως πράξη επανεμφανίστηκε ύστερα από αιώνες στον ελληνικό κόσμο και γράφτηκαν αριστουργηματικά ποιητικά έργα, με πρώτο τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντσου Κορνάρου 13 και β) η κρητική τέχνη, με κορυφαίο αλλά όχι μεμονωμένο εκπρόσωπο τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο κατά την πρώιμη περίοδο

19 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ της καλλιτεχνικής ζωής του στην Κρήτη, πριν από τη μετάβαση στην Ισπανία, όπου αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγάλους Ευρωπαίους ζωγράφους. 14 Παράλληλα, στον ελληνικό χώρο διαμορφώθηκε ένα ιδιαίτερο διοικητικόκοινωνικό σύστημα, κατ αντανάκλαση των ανάλογων συστημάτων της μεσαιωνικής Δύσης, και ιδιαίτερα της μητρόπολης Βενετίας, το οποίο αποτυπώθηκε και στον καινοφανή στην ελληνική ιστορία τύπο της κοινοτικής οργάνωσης των εγχώριων πληθυσμών. Το σύστημα αυτό κατά πρώτο στηρίχτηκε στην πολιτεια κή ανατροπή. Οι ελληνικές περιοχές εντάχθηκαν στο βενετικό κράτος, είτε απευθείας από το Βυζάντιο είτε έπειτα από ενδιάμεσες κυριαρχίες, διάφορες λατινικές ή και την οθωμανική. Κοινό στοιχείο των διαφορετικών αυτών κυριαρχιών υπήρξε το κληρονομικό καθεστώς. Αντίθετα, η Βενετία σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της υπήρξε μια ιδιότυπη δημοκρατία, με σταδιακά ενισχυόμενα ολιγαρχικά χαρακτηριστικά, που διαμόρφωσαν ένα νέο κοινωνικό τοπίο. Ειδικότερα, η διοίκηση της πόλης κατά τους πρώτους αιώνες της ιστορίας της πέρασε άτυπα από τη δημοκρατική συνέλευση του λαού σε ένα ισχυρό, αλλά μη θεσμοθετημένο σώμα ισχυρών εμπορικών οικογενειών, που απάρτιζαν το κυρίαρχο διοικητικό όργανο, το Μείζον Συμβούλιο (Maggior Consiglio), εξέλεγαν δε τον ισόβιο, αλλά όχι κληρονομικό ηγεμόνα της πόλης, με τον τίτλο του δόγη, και τις υπόλοιπες αρχές που τον περιέβαλαν, με θητεία ολιγόχρονη και εναλλασσόμενη. Τομή στην ιστορία της Βενετίας αποτέλεσε το λεγόμενο κλείσιμο του Μείζονος Συμβουλίου (Serrata del Maggior Consiglio), το 1297, που εξασφάλισε την αποκλειστική πλέον συμμετοχή στο όργανο ευάριθμων, συγκεκριμένων βενετικών οικογενειών, με αποδεδειγμένη διοικητική εμπειρία και ευυπόληπτο καθεστώς. Τα μέλη του Μείζονος Συμβουλίου απέκτησαν κατ αποκλειστικότητα το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στα βενετικά αξιώματα, αποκλείοντας τον υπόλοιπο πληθυσμό, ενώ προσέλαβαν δι εαυτούς, ισόβια και κληρονομικά, τον τίτλο των ευγενών (nobili). Η «βενετική ευγένεια» κατοχυρώθηκε με τη θέσπιση του βιβλίου των Βενετών ευγενών, της περίφημης Χρυσής Βίβλου (Libro d Oro), το Ο υπόλοιπος, αποκλεισμένος από τις λειτουργίες του Μείζονος Συμβουλίου, πληθυσμός αποτέλεσε το λαό (popolo). Το σύστημα στα βασικά χαρακτηριστικά του παρέμεινε αναλλοίωτο έως την κατάλυση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, το Σημειώνεται, ωστόσο, ότι οι πλέον ευυπόληπτες από τις αποκλεισμένες οικογένειες του λαού, που διέθεταν πλούτο και κοινωνικό κύρος, συνέχισαν να ασκούν την πίεσή τους και ορισμένες από αυτές κατόρθωσαν να εισέλθουν στο Μείζον Συμβούλιο, πλειοδοτώντας στην αγορά θέσεων που η Βενετία αναγκάστηκε να εκποιήσει σε κρίσιμες

20 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ περιστάσεις, όπως κατά τον Κρητικό Πόλεμο ( ). Οι περισσότερες, ωστόσο, εντάχθηκαν σε μια νέα κοινωνική κατηγορία, τους πολίτες/αστούς (cittadini), οι οποίοι ανέλαβαν την άσκηση κατώτερων αξιωμάτων της τοπικής γραφειοκρατίας και μόλις το 1720 αναγνωρίστηκαν επίσημα ως κοινωνικό σώμα, με τη θέσπιση της Αργυράς Βίβλου (Libro d Argento), του βιβλίου των Βενετών cittadini. Στο πλαίσιο αυτό, μέσα από μακρόχρονες διαδικασίες η κοινωνία της Βενετίας απαρτίστηκε από τρία κοινωνικά στρώματα, τους nobili, τους cittadini και τον πολυάριθμο, κοινωνικά κατώτερο, popolo. 15 Το ίδιο αυτό σχήμα, της ολιγαρχικής δημοκρατίας, εφαρμόστηκε από τους Βενετούς στις ελληνικές τους κτήσεις, προσαρμοσμένο όμως στο ιδιαίτερο γεω φυσικό-κοινωνικοοικονομικό τους περιβάλλον. Συνακολούθως, η διοίκηση χωρίστηκε στην ανώτερη-βενετική και την κατώτερη-τοπική. Τα ανώτερα αξιώματα καταλάμβαναν Βενετοί ευγενείς, που αποστέλλονταν από τη Μητρόπολη, με ολιγόχρονη θητεία και απαγόρευση επανεκλογής στο ίδιο αξίωμα για χρόνο ίσο με αυτόν της θητείας τους, έτσι ώστε να αποφεύγονται ενδεχόμενες σχέσεις διαπλοκής με τους εγχωρίους και αυτονομιστικοί σχεδιασμοί. Τα όρια της εξουσίας τους διαγράφονταν σε ειδικά κείμενα, τα καπιτουλάρια και τις εντολές, που λάμβαναν κατά την αναχώρησή τους, ενώ μετά το πέρας της θητείας τους υπέβαλλαν στη βενετική Σύγκλητο αναλυτικές γραπτές αναφορές (relazioni). Στις μεγάλες περιφέρειες την εξουσία ασκούσαν οι Διοικήσεις (Reggimenti), τριμελή όργανα, που απαρτίζονταν από τον επικεφαλής (με διάφορους κατά περιοχές τίτλους, όπως δούκας στην Κρήτη, βάιλος στην Κέρκυρα, προνοητής στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά) και δύο συμβούλους, με αρμοδιότητες πολιτικές, στρατιωτικές, δικαστικές (σε εποχή που η διάκριση των εξουσιών δεν είχε ενσωματωθεί στην πολιτική πρακτική). Παράλληλα, Βενετοί αξιωματούχοι, πάντοτε από το σώμα των ευγενών, αναλάμβαναν ελεγκτικό ρόλο ή, προ εκτάκτων κινδύνων, ασκούσαν αυξημένα καθήκοντα. 16 Από την άλλη, ιδιαίτερες αυτοδιοικητικές αρμοδιότητες αποδόθηκαν στις τοπικές κοινωνίες. Έτσι, συμμετοχή στην κατώτερη διοίκηση (δικαστές, αγορανόμοι, υγειονόμοι, προϊστάμενοι ευαγών ιδρυμάτων, διοικητές μικρών περιφερειών) είχαν οι εγχώριοι, οι οποίοι ήταν μέλη των, ανάλογων με το βενετικό Μείζον Συμβούλιο, αστικών κοινοτικών συμβουλίων και συνακολούθως μέλη των ανώτερων κοινωνικών σωμάτων κάθε περιοχής. 17 Οι ελληνικές κτήσεις της Γαληνοτάτης, σε αντίθεση με τον αποκλειστικά αστικό μητροπολιτικό χώρο, στηρίζονταν σε δύο πυλώνες, στην πόλη και την ύπαιθρο. Οι πόλεις του βενετοκρατούμενου ελληνικού χώρου σχεδόν στο

21 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ σύνολό τους αποτελούσαν λιμάνια, ήταν τειχισμένες και διέθεταν πληθυσμό στραμμένο όχι μόνο σε αστικές δραστηριότητες αλλά και στη φεουδαρχική ιδιοκτησία. Στο πλαίσιο αυτό, ο κόσμος της πόλης ουσιαστικά αναπαρήγε το βενετικό πρότυπο και διακρινόταν σε τρεις κοινωνικές κατηγορίες. Την ανώτερη βαθμίδα κατείχαν τα μέλη των τοπικών κοινοτικών συμβουλίων, με τις αυξημένες διοικητικές αρμοδιότητες Λατίνοι και Έλληνες, που ανάλογα με την περιοχή αποκαλούνταν ευγενείς ή πολίτες (cittadini). Το δεύτερο κοινωνικό στρώμα αντιστοιχούσε σε μια ρευστή κοινωνική κατηγορία, με ελληνική κυρίως καταγωγή, τους ονομαζόμενους, ανάλογα με την περιοχή και στην περίπτωση αυτή, αστούς/πολίτες (cittadini) ή «αστικούς» (civili), οι οποίοι καταλάμβαναν ορισμένα αξιώματα στην τοπική υπαλληλία και μετείχαν σε αδελφότητες λαϊκών. Στην τρίτη βαθμίδα, του λαού ή όχλου (popolo-plebe), ανήκαν οι κατώτεροι κοινωνικά, επίσης σχεδόν συνολικά ελληνικής καταγωγής, κάτοικοι των πόλεων, όπως τεχνίτες και μικρέμποροι, συχνά συσσωματωμένοι σε επαγγελματικές συντεχνίες. Τέλος, στην πόλη κατοικούσαν ολιγάριθμοι, αλλά οικονομικά ισχυροί Εβραίοι, οργανωμένοι στις θρησκευτικού χαρακτήρα εβραϊκές κοινότητες. Από την άλλη, ο πληθυσμός της υπαίθρου περιλάμβανε το πιο πολυάριθμο τμήμα των εγχωρίων, τους ελληνορθόδοξους αγρότες, οι οποίοι με τη σειρά τους εμφάνιζαν χαλαρή συλλογική οργάνωση, με τη μορφή αγροτικών κοινοτήτων και επικεφαλής αιρετούς εκπροσώπους, τους λεγόμενους πρωτόγερους. 18 Καθίσταται, έτσι, εμφανές ότι η Βενετία ως πολιτική εξουσία προέκρινε για τη διακυβέρνηση των μακρινών της κτήσεων την αρχή της ένταξης του πληθυσμού σε θεσμοθετημένα και αξιόπιστα συλλογικά σώματα, μεταξύ των οποίων κυρίαρχη θέση στο πολιτικό σύστημα κατείχαν οι συσσωματώσεις των ανώτερων στρωμάτων, δηλαδή οι αστικές κοινότητες (comunità). Ειδικότερα, με την όρο αστική κοινότητα εννοείται ένα θεσμικά αναγνωρισμένο συλλογικό όργανο, που έδρευε στην πόλη και απαρτιζόταν από κοινωνικά επιφανείς κατοίκους κάθε κτήσης, αντιπροσώπευε τα μέλη του αλλά και το σύνολο των εγχώριων πληθυσμών ενώπιον των βενετικών αρχών, και λάμβανε μέρος στην άσκηση της τοπικής διοίκησης. Συνακολούθως, η συμμετοχή στην κοινότητα προσέδιδε στα μέλη της μια νέα, εξέχουσα κοινωνική ταυτότητα, εκείνη του φορέα της αστικής ιδιότητας, ευγενούς ή πολίτη και αποκλειστικού κατόχου πολιτικών δικαιωμάτων. Τα κοινοτικά συμβούλια στις κατακερματισμένες στο χώρο και στο χρόνο βενετικές κτήσεις στην Ανατολή, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, εμφανίζουν στον πυρήνα τους κοινά γνωρίσματα. Στις αφετηρίες τους ανήκε στα μέλη τους

22 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ το σύνολο των αστικών πληθυσμών κάθε κτήσης, ευγενείς-φεουδάρχες, έμποροι, τεχνίτες και εργάτες. Σταδιακά, ωστόσο, κατά το βενετικό παράδειγμα, μια μικρή τους ομάδα κατόρθωσε να εκτοπίσει από τα συμβούλια τους υπόλοιπους και πλέον πολυάριθμους κατοίκους των πόλεων, έτσι ώστε από τον 16ο αιώνα και εξής οι αστικές κοινότητες να ταυτίζονται με ένα σώμα ολιγάριθμων εγχώριων οικογενειών. 19 Η είσοδος στο προνομιούχο αυτό σώμα προϋπέθετε τη νομιμοφροσύνη στο βενετικό κράτος και το χριστιανικό θρήσκευμα, ενώ επιπρόσθετα κριτήρια της κοινοτικής, αστικής ιδιότητας αποτέλεσαν τα ακόλουθα: 1. η υποχρεωτική κατοικία, και μάλιστα η ιδιοκτησία, στην πόλη. Το στοιχείο αυτό συντέλεσε στη θεσμική υπερίσχυση του αστικού χώρου και στην αντίστοιχη υποβάθμιση της υπαίθρου, ανεξάρτητα από τον παραγωγικό χαρακτήρα και τη δημογραφική υπεροχή της. Παράλληλα, ανέδειξε τις αντινομίες του συστήματος, καθώς τα μέλη των κοινοτήτων κατοικούσαν στην πόλη, αλλά ως, κατά κύριο λόγο, γαιοκτήμονες συνδέονταν οικονομικά με την ύπαιθρο 2. η εντοπιότητα ή η μακρόχρονη διαμονή στην περιοχή και ο συνακόλουθος αποκλεισμός των ξένων. Στην περίπτωση αυτή, οι αντιθετικές κατηγορίες του εντοπίου και του ξένου συνιστούσαν τεχνητές κατασκευές, με βάση τη χρονική σχέση του ατόμου με τον τόπο, και δεν ανάγονταν υποχρεωτικά στο επίπεδο των αντιλήψεων 3. οι τρεις βαθμοί της αστικότητας, δηλαδή η μη άσκηση χειρωνακτικής τέχνης από το κοινοτικό μέλος, τον πατέρα και τον παππού του, με τρόπο που, με την εξαίρεση των φεουδαρχών και των μεγαλεμπόρων, από τα κοινοτικά συμβούλια αποκλειόταν το μεγάλο μέρος των επαγγελματιών της πόλης, εκτός από ορισμένα ευγενή, όπως χαρακτηρίζονταν, επαγγέλματα, μεταξύ των οποίων οι δικηγόροι και οι χρυσοχόοι 4. η γέννηση από νόμιμο γάμο, επομένως ο αποκλεισμός των νόθων από την πολιτική ζωή, σε μια κοινωνία που ο αριθμός των νόθων παιδιών ήταν υψηλός και, ειδικά στην περίπτωση των ευγενών οικογενειών, τα παιδιά αυτά συχνά αναφέρονται να συμβιώνουν ομαλά με την υπόλοιπη, νόμιμη πατρική οικογένεια 5. τέλος, προϋπόθεση της εισδοχής στα κοινοτικά συμβούλια αποτελούσαν το ήθος και ο ευυπόληπτος τρόπος ζωής, ενώ σημαντικά, αλλά μη θεσμοποιημένα κριτήρια αποτέλεσαν ο πλούτος και η παιδεία. 20

23 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ Με πρότυπο το κλείσιμο του Μείζονος Συμβουλίου της Βενετίας, οι αστικές κοινότητες των ελληνικών της κτήσεων μετά τον 16ο αιώνα μετατράπηκαν σε κλειστά σώματα, με λιγοστά μέλη, καταγραμμένα στα βιβλία των κατά περιοχή γραμματειών, τις τοπικές Χρυσές Βίβλους. Η αστική ιδιότητα των μελών ήταν ισόβια και κληρονομητή στα άρρενα τέκνα τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα αυτοανανεούμενο αριστοκρατικό όργανο, από το οποίο αποκλείονταν οι υπόλοιποι κάτοικοι, με εξαίρεση μεμονωμένες περιπτώσεις τους που κατέλαβαν κενή θέση στο κοινοτικό συμβούλιο ύστερα από προκήρυξη ή και εξαγορά της, σε κρίσιμες συγκυρίες, πολέμους και σιτοδείες. Το άκαμπτο αυτό κοινωνικό σύστημα γέννησε εσωτερικές αντιθέσεις, που στις ακραίες εκδηλώσεις τους προσέλαβαν χαρακτήρα ένοπλης σύρραξης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Ρεμπελιό των Ποπολάρων στη Ζάκυνθο του Η πολυσυζητημένη αυτή κίνηση με τις διαφορετικές ιστορικές αναγνώσεις για άλλους πρώιμη αστική επανάσταση, για άλλους εξέγερση με εθνικά κίνητρα κατά των εξουσιαστών Βενετών, όπως αποδείχθηκε από πρόσφατες έρευνες, αποτέλεσε σύγκρουση περί την κοινότητα, με στόχο την εισαγωγή ορισμένων ομάδων στον κύκλο της, επομένως την αναπαραγωγή και όχι την ανατροπή του συστήματος. Τα ήδη κλειστά σώματα ανέπτυξαν, με τη σειρά τους, ισχυρές εσωτερικές ιεραρχήσεις, ενώ σημαντικός παράγοντας στη λειτουργία τους υπήρξε η οικογένεια. Η δύναμη των επιφανών οικογενειών στηριζόταν στην κοινωνικοοικονομική τους υπεροχή και αυξανόταν μέσω των επιγαμιών και των συμμαχικών ή πελατειακών δικτύων αλλά και της βίαιης υπερίσχυσης επί των αντίπαλων, επίσης κοινοτικών, οικογενειών. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της Κεφαλονιάς, που στον 17ο και τον 18ο αιώνα συνταράχτηκε από τις αιματηρές συρράξεις μεγάλων τοπικών οίκων (Άννινοι, Μεταξάδες, Αντύπα, Λοβέρδοι, Τυπάλδοι). 22 Επιπλέον, το σύστημα των αστικών κοινοτήτων καθοριζόταν αναφορικά με δύο ακόμη παράγοντες, το φύλο και την ηλικία. Οι γυναίκες ήταν αποκλεισμένες από τα κοινοτικά όργανα και συνδέονταν μόνο έμμεσα με τις λειτουργίες τους, καθώς η νομική-κοινοτική θέση του πατέρα ή του συζύγου τους προσδιόριζε και το δικό τους κοινωνικό καθεστώς. 23 Από την άλλη, προϋπόθεση της κοινοτικής συμμετοχής αποτελούσε η συμπλήρωση του 20ού έτους επομένως, η εξαίρεση του παιδιού από τις κοινοτικές εργασίες ήταν μια αυτονόητη πραγματικότητα. Ωστόσο, η σχέση του ατόμου με την κοινότητα διαμορφωνόταν ήδη από τη στιγμή της γέννησής του. Προορισμένα να ενταχθούν στο κοινοτικό σύστημα, τα παιδιά των ήδη μελών του εγγράφονταν σε ειδικά βιβλία

24 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ γεννήσεων και βαπτίσεων ώστε να αποδεικνύεται στο μέλλον η κοινωνική θέση τους και προετοιμάζονταν για τη συμμετοχή τους στην πολιτική ζωή. Τα υπόλοιπα παιδιά ήταν κατ αρχήν αποκλεισμένα από το κοινοτικό σύστημα και μια μελλοντική ένταξή τους είχε το χαρακτήρα της ατομικής και σπάνιας, προνομιακής, εξαίρεσης. 24 Παρά τις αντιθέσεις που προκάλεσε, ο θεσμός των κοινοτήτων εμπεδώθηκε ως το μοναδικό αποδεκτό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, ενώ ο λεγόμενος αστικός τρόπος ζωής (vivere civilmente) αναδείχθηκε σε πρότυπο του κοινωνικού συνόλου. Στο πλαίσιο αυτό, οι υπέρτεροι αστικοί πληθυσμοί, ευγενείς-φεουδάρχες και πολίτες, σε αντίθεση με τους ενδεείς αγρότες, λάμβαναν την κατώτερη μόρφωση στον ελληνικό χώρο και συχνά συνέχιζαν τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο της βενετικής επικράτειας στην Πάδοβα, διέθεταν βιβλιοθήκες, συνέλεγαν έργα της αρχαίας και σύγχρονης τέχνης, κοσμικής ή θρησκευτικής, στο κλίμα του ευρωπαϊκού συλλεκτισμού, σύχναζαν σε ειδικούς χώρους, τις λέσχες (loggie), από τους οποίους ήταν αποκλεισμένα τα κατώτερα στρώματα. Παράλληλα, ανέπτυξαν ειδικούς κώδικες συμπεριφοράς και διαβίωσης, κατά το σύγχρονό τους δυτικό πρότυπο. Ένδειξη της κοινωνικοοικονομικής υπεροχής ήταν η κατοικία. Οι πηγές αναφέρονται σε επιβλητικά μέγαρα, με πλήθος δωματίων, το εσωτερικό των οποίων κοσμούσαν πολυτελή έπιπλα, εισηγμένα από τη Βενετία, ενώ σημαντική θέση στην αστική ζωή είχε η κουλτούρα του φαγητού. Κοντά στα παραδοσιακά εγχώρια εδέσματα, παραδίδονται νέες, βενετικές διατροφικές συνήθειες και τη διαδικασία του φαγητού εξυπηρετούσαν πολυτελή σκεύη, που απαιτούσαν εκλεπτυσμένους τρόπους χρήσης. Εξάλλου, πεδίο κοινωνικών συμβολισμών αποτέλεσε η ένδυση. Ήδη από την πρώιμη βενετοκρατία οι αστικοί πληθυσμοί, άνδρες και γυναίκες, άρχισαν να εγκαταλείπουν τη βυζαντινή φορεσιά και, σε μια εμφανή τάση να εξομοιωθούν και ως προς τα εξωτερικά σύμβολα με την αντίστοιχη ανώτερη μητροπολιτική τάξη, υιοθέτησαν τη βενετική μόδα και συναγωνίζονταν στην αγορά πολυτελών ενδυμάτων από χρυσοΰφαντα, αργυροΰφαντα και βελούδινα υφάσματα, στολισμένων με περίτεχνα κεντήματα και πολύτιμους λίθους, ακριβά καλύμματα κεφαλής, εκθαμβωτικά κοσμήματα. 25 Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων, με τις δυτικοευρωπαϊκές καταβολές, συνέβαλε στη μεταφύτευση στον ελληνικό χώρο ενός νέου οργανωτικού συστήματος, με θεσμοθετημένα, κλειστά χαρακτηριστικά, διαφορετικού από το προγενέστερο βυζαντινό, κυρίως όμως από αυτό της οθωμανικής περιόδου. Ει-

25 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ δικότερα, οι κοινότητες της τουρκοκρατίας αποτέλεσαν την πολιτική έκφραση των κατά τόπους ελληνορθόδοξων πληθυσμών, ανεξάρτητα από οικονομική ή επαγγελματική θέση, και συμπεριλάμβαναν στα μέλη τους την ορθόδοξη ιεραρχία. 26 Αντίθετα, οι αστικές κοινότητες της βενετοκρατίας συνιστούσαν συσσωματώσεις λαϊκών, καθολικών και ορθοδόξων, Βενετών, άλλων δυτικών και Ελλήνων, που απέρριπταν τους εκκλησιαστικούς, τον κόσμο της υπαίθρου, τους ανθρώπους των χειρωνακτικών τεχνών. Ενώ, δηλαδή, εκπροσωπούσαν τους εγχώριους πληθυσμούς, στο σύνολό τους, χωρίς εθνοτικοθρησκευτικούς διαχωρισμούς, παράλληλα, ταυτίζονταν με ένα αριστοκρατικό σώμα, που απέβαλλε από τους κόλπους του το μεγάλο μέρος των εγχώριων αυτών πληθυσμών, με βάση προκαθορισμένα κοινωνικά-επαγγελματικά κριτήρια. Στο ίδιο πλαίσιο, οι αστικές κοινότητες της βενετοκρατίας δεν εμφάνισαν τις φορολογικές αρμοδιότητες και το δικαιοδοτικό, εκπαιδευτικό, φιλανθρωπικό ρόλο των κοινοτήτων της οθωμανικής περιόδου, ειδικά για τους ελληνορθόδοξους. Αντίθετα, όμως, άσκησαν ευρείες διοικητικές λειτουργίες, όχι μόνο στον περιορισμένο κύκλο μιας υποτελούς ομάδας, αλλά στο σύνολο της τοπικής ζωής. Σημαντική παράμετρος της βενετικής κυριαρχίας στην Ανατολή υπήρξε η ανάδυση πολλαπλών ταυτοτήτων. Στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές συμβίωναν ποικίλες πληθυσμιακές ομάδες, Βενετοί και άλλοι δυτικοί, Εβραίοι, Αλβανοί, Τσιγγάνοι. Στο μεγάλο μέρος τους, ωστόσο, οι εγχώριοι εμφάνιζαν μια κυρίαρχη ελληνική ταυτότητα, με χαρακτηριστικό, όχι όμως αποκλειστικό γνώρισμα το ορθόδοξο δόγμα, και προέβαλλαν την ένταξή τους σε μια ρευστή, φαντασιακή, αλλά αναγνωρίσιμη ελληνική κοινότητα, που υπερέβαινε τα σύνορα των βενετοκρατούμενων στενών πατρίδων τους. Ενδεικτικά αναφέρεται η πολύπλευρη εκκλησιαστική, εκπαιδευτική, οικονομική συνεργασία των Επτανησίων με ελληνικούς πληθυσμούς των οθωμανοκρατούμενων γειτονικών περιοχών της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου ή η ενεργός συμμετοχή τους σε επαναστατικές κινήσεις των υπό τους Οθωμανούς Ελλήνων, όπως τα Ορλωφικά ( ), 27 παρά την προσπάθεια της παρηκμασμένης πλέον Βενετίας να τηρήσει ουδέτερη στάση. Η κυρίαρχη αυτή συνείδηση προβλήθηκε με έμφαση το 1797, όταν ο πρωτοπαπάς της Κέρκυρας προσέφερε υποδεχόμενος τους Γάλλους ένα αντίτυπο της Οδύσσειας, προκειμένου να πληροφορηθούν για την ιστορία του τόπου, 28 ενώ από την πλευρά του Ναπολέοντα κεντρική θέση στον πολιτικό σχεδιασμό απέκτησε η αναγνώριση του ελληνικού πληθυσμού, με έμφαση στην υπόμνηση του ένδοξου παρελθόντος του και συνεχείς αναφορές στην Ελλάδα, την Αθήνα και τη Σπάρτη. Παράλληλα, στις κατά βάση

26 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ελληνορθόδοξες, αλλά με έντονα πολυπολιτισμικά στοιχεία αυτές κοινωνίες η ιδιότητα του μέλους των αστικών κοινοτήτων αποτέλεσε μια νέα, τεχνητή κοινωνική κατηγορία, η οποία διαχώρισε τους εγχωρίους στα ολιγάριθμα προνομιούχα κοινοτικά μέλη και στην πλειοψηφική ομάδα των εκτός των αστικών κοινοτικών συμβουλίων ανεξάρτητα από άλλα στοιχεία της συνειδησιακής τους ταυτότητας, όπως η εθνότητα και το δόγμα. Εξάλλου, η βενετική κυριαρχία στην Ανατολή συντέλεσε δραστικά στη διαμόρφωση νέων ιδεολογικών προσανατολισμών. Οι κατά βάση ελληνορθόδοξοι κάτοικοι των βενετικών κτήσεων, με κριτήριο την ιστορική παράδοση, τη γεωγραφική θέση, το πολιτικό καθεστώς των τόπων τους, εντάσσονταν οργανικά στη σύγχρονή τους ευρύτερη δυτικοευρωπαϊκή κοινότητα παράλληλα όμως διαχωρίζονταν από αυτήν λόγω της παραδοσιακής αντίθεσης του καθολικού δυτικού κόσμου με τον ορθόδοξο ανατολικό. Συνακολούθως, η Βενετία, εκπροσωπώντας κατά την πρώιμη λατινοκρατία στην Ανατολή τις δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις που είχαν καταλύσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, συγκέντρωνε την αντίδρασή τους. Η ιστορική αυτή πραγματικότητα μεταβλήθηκε σταδιακά μετά την οθωμανική προέλαση από τα μέσα του 14ου αιώνα και ιδιαίτερα μετά το 1453, με τους ελληνικούς πληθυσμούς τόσο στο βενετοκρατούμενο όσο και στον υπό τους Οθωμανούς ελληνικό χώρο να στρέφονται προς τα δυτικά κράτη, μεταξύ των οποίων η Βενετία έως τον 18ο αιώνα είχε κεντρική θέση, συνδέοντας συχνά τη στάση αυτή με τις πολυάριθμες αντιοθωμανικές κινήσεις, στη σύνθετη διαδρομή προς την εθνική αυτοσυνειδησία. Από την άλλη, στις βενετικές κτήσεις η στάση των εγχωρίων έναντι της βενετικής κυριαρχίας δεν υπήρξε ενιαία και καθορίστηκε από τις οξείες κοινωνικοοικονομικές διαφορές τους. Γενικευτικά, τα ανώτερα κοινωνικά και αστικά στρώματα ταυτίζονταν με τη Βενετία και ενίσχυσαν παντοιοτρόπως τους αντιοθωμανικούς της αγώνες, ενώ ταυτόχρονα οι περί την κοινότητα διαμάχες ταλάνιζαν την εσωτερική ζωή. Από την πλευρά τους, οι αγροτικοί πληθυσμοί, βιώνοντας ζοφερό κοινωνικοοικονομικό καθεστώς, σε κρίσιμες για τη Γαληνοτάτη συγκυρίες αντιμετώπισαν παθητικά μια ενδεχόμενη οθωμανική κυριαρχία, καίτοι σε αρκετές περιπτώσεις κατά τις βενετο-οθωμανικές συγκρούσεις αγωνίστηκαν στο πλευρό των Βενετών, με ιδεολογική σημαία την κοινή χριστιανική πίστη. 29 Οι αντικρουόμενες αυτές κοινωνικές δυναμικές εκφράστηκαν ορμητικά το 1797 κατά την κατάλυση του αναχρονιστικού και άκαμπτου βενετικού καθεστώτος από μια άλλη δύναμη επίσης δυτική, τη Γαλλία του Ναπολέοντα.

27 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ Παρά ταύτα, στη συνολική της αποτύπωση η Βενετία επί αιώνες αποτέλεσε για τον ελληνικό κόσμο ένα σύνθετο σημείο αναφοράς και επί μακρό υπήρξε πόλος συσπείρωσης των ελληνικών πληθυσμών στον παραδοσιακό ελληνικό χώρο αλλά και έξω από αυτόν. Στην ίδια την πόλη της Βενετίας αναπτύχθηκε μια εύρωστη ελληνική παροικία, οργανωμένη από το 1498 στην Αδελφότητα του Αγίου Νικολάου, ανεγέρθηκε ο σημαντικότερος ορθόδοξος ναός στη Δύση, αφιερωμένος στον άγιο Γεώργιο, ιδρύθηκαν δυναμικές εμπορικές επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων τα ελληνικά τυπογραφεία, λειτούργησαν σημαντικά εκπαιδευτήρια, όπως η περίφημη Φλαγγίνειος Σχολή, έδρα σήμερα του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, του μοναδικού ελληνικού επιστημονικού ιδρύματος στο εξωτερικό. 30 Στον ελληνικό χώρο, η μακραίωνη περίοδος της βενετοκρατίας έχει αφήσει ισχυρά τα ορατά της ίχνη. Μια σύντομη περιδιάβαση σε ελληνικές πόλεις με βενετικό παρελθόν το Ηράκλειο, το Ρέθυμνο και τα Χανιά, την Κέρκυρα, τη Ναύπακτο, τη Μεθώνη και την Κορώνη, το Ναύπλιο και την Πάργα, τις Χώρες-κάστρα στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά παραπέμπει μέσα από τον ιδιαίτερο πολεοδομικό-αρχιτεκτονικό τους χαρακτήρα στον αρμονικό συγκερασμό της ανατολικής με τη δυτική ιστορική παράδοση, που διαμόρφωσε στον ελληνικό χώρο ένα νέο πολιτικό-πολιτισμικό τοπίο. Αντίθετα, το ιδιότυπο διοικητικό-κοινωνικό σύστημα των Βενετών δεν ανιχνεύεται εύκολα στο σύγχρονο ελληνικό κόσμο, καθώς η μακραίωνη οθωμανική κυριαρχία που ακολούθησε τη βενετική περίοδο στις περισσότερες περιοχές την Εύβοια, την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, την Κύπρο, την Κρήτη συντέλεσε στο ριζικό μετασχηματισμό του. Μοναδική περιοχή που παρέμεινε εκτός της οθωμανικής εξουσίας, τα Ιόνια Νησιά διατήρησαν στοιχεία των βενετικών καταβολών τους στις πολιτισμικές εκφάνσεις, στην τέχνη και στη μουσική, στη γλώσσα. Και, ακόμη, στους απόηχους μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ιεράρχησης, χωρίς βεβαίως θεσμική αναγνώριση από το ελληνικό κράτος, ακόμη όμως ζωντανή στη συλλογική μνήμη των Επτανησίων, με φεουδάρχες και με σέμπρους, με ευγενείς, με κόντηδες και ποπολάρους. Παράλληλα, η πολιτική παράδοση που καλλιεργήθηκε από τη θετική ή την αρνητική σχέση του πληθυσμού με τις αστικές κοινότητες εμφανίστηκε δυναμικά και με το τέλος της βενετικής κυριαρχίας το Στις νέες διαδοχικές εξουσίες που σημειώθηκαν έως το 1864, γρήγορα οι πολυάριθμοι αγροτικοί πληθυσμοί βρέθηκαν και πάλι στο περιθώριο των εξελίξεων, σε αντίθεση με την ενεργό πολιτική παρέμβαση των αστικών στρωμάτων.

28 ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ Ειδικά τα μέλη των αστικών κοινοτήτων, εκπαιδευμένα επί μακρό στην άσκηση της πολιτικής, κατόρθωσαν και μετά τη λήξη της βενετοκρατίας να προσαρμοστούν στα νέα πολιτικοκοινωνικά σχήματα και να επανακτήσουν τον κυρίαρχο ρόλο τους στα τοπικά πράγματα, άλλοι ως φορείς του συντηρητικού τους παρελθόντος και άλλοι ως φορείς των νέων φιλελεύθερων ιδεών, σε συνεργασία με άλλα κοινωνικά στρώματα. Κατά τη διάρκεια της αγγλικής προστασίας ( ), στα Ιόνια Νησιά με επίκεντρο την Κεφαλονιά εμφανίστηκε το κίνημα του Ριζοσπαστισμού, που σε εναρμόνιση με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κινήματα, συναίρεσε σε ένα αδιάσπαστο σχήμα τις επαγγελίες για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη με την εθνική ιδεολογία, συντελώντας τα μέγιστα στην ένωση με το ελληνικό κράτος. 31 Τέλος, δεν πρέπει να αγνοηθεί ότι από τον κόσμο των βενετικών Ιόνιων Νησιών προήλθε ο Κερκυραίος κόμης Ιωάννης Καποδίστριας. Μέλος οικογένειας, με απώτατη καταγωγή από την πόλη Capo d Istria, αρχικά καθολικής και αργότερα ορθόδοξης και ευγενούς, που επί αιώνες μετείχε ενεργά στο αστικό κοινοτικό συμβούλιο της βενετικής Κέρκυρας και διατήρησε την εξέχουσα πολιτική θέση της στα Επτάνησα μετά το 1797, ο Ιωάννης Καποδίστριας 32 συγκέντρωσε στο πρόσωπό του τα στοιχεία της τάξης του: μόρφωση, πολυγλωσσία, ανοικτούς ορίζοντες, κοσμοπολιτισμό, αλλά και εθνικές στοχεύσεις. Κυρίως δε μια μακρά παράδοση πολιτικής παιδείας, που μέσα από σύνθετες διαδρομές τον οδήγησαν από τη βενετική Κέρκυρα στην κεντρική ευρωπαϊκή σκηνή και, τέλος, στην ανάδειξή του το 1828 σε πρώτο κυβερνήτη του εδαφικά περιορισμένου ελληνικού κράτους, στο οποίο μερικά χρόνια αργότερα, το 1864, θα συμπεριλαμβανόταν και η δική του ιδιαίτερη πατρίδα. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Για τη μακραίωνη περίοδο της βενετικής κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο, βλ. συνθετικά, Freddy Thiriet, La Romanie Vénitienne au Moyen Age. Le développement et l exploitation du domaine colonial vénitien (XIIe-XVe siècles) (Paris 1975 β έκδ.). Bλ. επίσης στο πιο πρόσφατο, συλλογικό έργο: Χρύσα Α. Μαλτέζου (επιμ.), Όψεις της ιστορίας του βενετοκρατούμενου Ελληνισμού. Αρχειακά τεκμήρια (Aθήνα 1993), όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία. 2. Συνθετικά, βλ. Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της βενετοκρατίας (13ος-18ος αι.). Μια συνθετική προσέγγιση (Βενετία 2008 β έκδ.). 3. Μαλτέζου (σημ. 1). 4. Από την ογκώδη σχετική με την ιστορία της Βενετίας βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά Roberto Cessi, Storia della Repubblica di Venezia (Firenze 1981 γ έκδ.) Gaetano Cozzi Michael Knapton, La Repubblica di Venezia nell età moderna. Dalla guerra di Chioggia al 1517 [= Storia d Italia 12/1

29 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑ ΙΑ ΛΑΛΑ (Torino 1992 β έκδ.)], καθώς και σε ελληνική μετάφραση: Frederic C. Lane Γεράσιμος Δ. Παγκράτης (επιμ.), Bενετία η θαλασσοκράτειρα (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα 2007). 5. Από την πλούσια βιβλιογραφία για τη Δ Σταυροφορία, βλ. Donald E. Queller Thomas F. Madden, The Fourth Crasade. The Conquest of Constantinople (with an essay on primary sources by Alfred J. Andrea) (Philadelphia 1997 β έκδ.). Eιδικά για τη σχέση με τον ελληνικό κόσμο, βλ. πρόσφατα το συλλογικό τόμο: Νίκος Γ. Μοσχονάς (επιμ.), H Τέταρτη Σταυροφορία και ο ελληνικός κόσμος (Αθήνα 2008). 6. Ενδεικτικά, βλ. Antonio Carile, «Partitio terrarum Imperii Romanie», Studi Veneziani 7 (1965), Γενικά για την ιστορική εξέλιξη των βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών, βλ. Μαλτέζου (σημ. 1), σποραδικά. Επιπλέον, βλ. ενδεικτικά την ακόλουθη ειδικότερη βιβλιογραφία για ορισμένες από τις μεγαλύτερες βενετικές κτήσεις στην Ανατολή: για την Κρήτη: Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης (Ηράκλειο 1990 β έκδ.), , Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης (επιστ. επιμ.), Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός (Κρήτη 1988), τ. 2, και, ιδίως, Χρύσα Α. Μαλτέζου, «Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της βενετοκρατίας ( )», για τα Ιόνια Νησιά: Ερμάννος Λούντζης, Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών (Αθήνα 1856) Παναγιώτης Χιώτης, Σειράς Ιστορικών Απομνημονευμάτων, τ. 3: Ιστορία της Επτανήσου και ιδίως της Ζακύνθου (Κέρκυρα 1863). Εκτός από τα δύο παραπάνω κλασικά έργα του 19ου αιώνα, πλούσια είναι η σύγχρονη βιβλιογραφία για τα νησιά του Ιονίου και διάφορες πλευρές της ιστορικής τους εξέλιξης (μονογραφίες, επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και συλλογικοί τόμοι). Βλ. συνθετικά και Dimitris Arvanitakis, «Un viaggio nella storiografia neogreca. Immagini della Dominante e degli ordini sociali delle città Ionie (secoli XVI-XVIII)», στο: Cryssa A. Maltezou Gherardo Ortall (επιμ.), Ιtalia Grecia: temi e storiografie a confronto. Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postibizantini. Αtti del convegno di studi organizzato in collaborazione con il Dipartimento di Studi Storici dell Università Ca Foscari di Venezia, Venezia, ottobre 2000 (Venezia 2001), για την Κύπρο: Georges Hill, A History of Cyprus, τ. III: The Frankish Period (Cambridge 1948) Θεόδωρος Παπαδόπουλλος (υπό τη διεύθυνση), Ιστορία της Κύπρου, τ. 4: Μεσαιωνικόν Βασίλειον. Ενετοκρατία, μέρος Α (Λευκωσία 1995) Benjamin Arbel, Cyprus, the Franks and Venice, 13th-16th Centuries (Aldershot 2000). 8. Για την προ της αγγλικής προστασίας περίοδο, βλ. Γεράσιμος Ε. Μαυρογιάννης, Ιστορία των Ιονίων Νήσων. Αρχομένη τω 1797 και λήγουσα τω 1815, τ. 1-2 (Αθήνα 1889). Ειδικά για την Επτάνησο Πολιτεία, βλ. Αλίκη Νικηφόρου (επιμ.), Επτάνησος Πολιτεία ( ): τα μείζονα ιστορικά ζητήματα. Πρακτικά Διήμερης Συνάντησης, Κέρκυρα, Νοεμβρίου 2000 (Κέρκυρα 2001). Για την περίοδο της αγγλικής προστασίας από την πλούσια βιβλιογραφία και μάλιστα από τις νεότερες μελέτες, βλ. τα ακόλουθα πρακτικά συνεδρίων: Σπύρος Μυλωνάς (εισ.-επιμ.), Επτάνησος. Αφιέρωμα στα Εκατόχρονα της Ενώσεως, (Αθήνα 1964) Παναγιώτα Μοσχονά (επιμ.), Το Ιόνιο Κράτος Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας, Κέρκυρα, Μαΐου 1988 (Αθήνα 1997) Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, τ. 1-2 (Αθήνα ). Για την ευρύτερη διάσταση του θέματος στο πλαίσιο της «βρετανικής Μεσογείου», βλ. Thomas W. Gallant, Experiencing Dominion. Culture, Identity, and Power in the British Mediterranean (Indiana 2002). 9. Συνθετικά για την Εκκλησία, βλ. Αγγελική Πανοπούλου, «Η εκκλησιαστική πολιτική της Βενετίας», στο: Μαλτέζου (σημ. 1), , Για το φεουδαρχικό σύστημα, βλ. David Jacoby, La féodalité en Grèce Médiévale. Les «Assises de Romanie». Sources, application et diffusion (Paris - La Haye 1971). Επίσης, βλ. συνθετικά Αναστασία Παπαδία-Λάλα, «Το γαιοκτητικό καθεστώς», στο: Μαλτέζου (σημ. 1), , Ειδικά για την Κρήτη, βλ. Elisabeth Santschi, La notion de «feudum» en Crète Vénitienne (XIIIe-XVe siècles) (Montreux 1976) Salvatore Cosentino, Aspetti e problemi del feudo veneto-cretese (secc. XIIΙ-XIV)