ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Κ ω ν σ ττ α ν ττ ίί ν α Β α δ ά σ η Διπλωματική εργασία ΤΟ ΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΤΗΝ ΔΙΑΛΕΚΤΟ ΤΗΣ ΔΕΣΚΑΤΗΣ ΚΑΙΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ ΤΗΣ

2 2 Στη μνήμη του παππού μου Παύλου Μαγκούφη

3 3

4 4 Συντομογραφίες Σ: σύμφωνο ΚΝΕ: κοινή νεοελληνική ΚΤ1: κλιτική τάξη 1 ΚΤ2: κλιτική τάξη 2 ΚΤ2 α : κλιτική τάξη 2 α ΚΤ2 β : κλιτική τάξη 2 β ΕΦ: ενεργητική φωνή ΜΦ: μέση φωνή ΠΦ: παθητική φωνή Μ/ΠΦ: μεσοπαθητική φωνή Χ: χρόνος Π: πρόσωπο Α: αριθμός ΠΕ: ποιόν ενέργειας Φ: φωνή Φ: φωνήεν ΘΦ: θεματικό φωνήεν : μηδενικό στοιχείο ' : δίπλα σε σύμφωνο ουρανικοποιημένο που έχει σύνθετη άρθρωση > : κατεύθυνση φωνητικών, μορφολογικών αλλαγών. Ο τύπος που βρίσκεται μετά την κορυφή της γωνίας είναι αυτός που προκύπτει. εν. : ενικός αριθμός πλ. : πληθυντικός αριθμός κεφ. : κεφάλαιο οι τύποι που είναι με έντονα και πλάγια ταυτόχρονα γραμμένους χαρακτήρες είναι τα φωνητικά εξαγόμενα που υπάρχουν στο ιδίωμα της Δεσκάτης.

5 5 1.. ΙΙστορίία της Δεσκάτης 2.. Το ιιδίίωμα της Δεσκάτης 3.. Συλλογή υλιικού Πληροφοριιοδότες 4.. Μεθοδολογίία

6 6 1. Ιστορία της Δεσκάτης 1 Η Δεσκάτη, Αρχαία Μονδαία ανήκει σήμερα στο νομό Γρεβενών, ενώ παλαιότερα, πριν τη συγκρότηση του νομού Γρεβενών ανήκε στο νομό Λαρίσης. Βρίσκεται νοτιοανατολικά της πόλης των Γρεβενών και βορειοδυτικά της πόλης της Λάρισας, λίγο πριν τα σύνορα του νομού Λάρισας. Συμφωνα με τις πηγές τη Δεσκάτη να έχει ιστορία πολλών αιώνων. Στην περιοχή της σημερινής Δεσκάτης υπήρχαν μερικοί οικισμοί πριν τον 4 ο αιώνα π.χ. τουλάχιστον. Κατά τον 14 ο αιώνα στη δυτική Θεσσαλία κυριάρχησαν Σλάβοι. Την ίδια εποχή ιδρύθηκαν στην περιοχή ποιμενικοί οικισμοί από βλαχόφωνους και σλάβους κτηνοτρόφους απόδειξη της ύπαρξης των οποίων αποτελούν ορισμένα τοπωνύμια στην περιοχή, καθώς και το ίδιο το όνομα Δεσκάτη (ανεπίσημα το όνομα ετυμολογείται από το βλάχικο ρήμα disicare=σχίζω, επειδή η Δεσκάτη είναι χωρισμένη πάνω σε δύο λόφους) (Κ.Σπανός 1986: 9) Σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων βρίσκεται η περιοχή της Δασοχωρήτικης ποταμιάς (σημερινό Δασοχώρι) η οποία αποτελούσε «πέρασμα» για τους Βλάχους της Πίνδου που έρχονταν από την ανατολική Θεσσαλία προς τα χωριά της Πίνδου (σημερινά Αβδέλλα, Σμίξη, Περιβόλι) και αντίστροφα. Οι κάτοικοι της περιοχής αυτής υπέφεραν συχνά από τις ληστρικές επιδρομές των τουρκαλβανών ληστών. Ο λόγος αυτός ανάγκασε πολλούς κατοίκους της περιοχής του Δασοχωρίου να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να βρουν καταφύγιο στη Δεσκάτη που βρισκόταν έξω από την περιοχή της λεγόμενης «βλαχόστρατας». Έτσι η Δεσκάτη μεγάλωσε «εις βάρος» των γύρω οικισμών και έγινε η πρωτοχώρα των Χασίων. Εξαιτίας του απόμερου της περιοχής αλλά και του άγονου εδάφους δεν εγκαταστάθηκαν Τούρκοι στην περιοχή και, αν και η ιστορία δεν μαρτυρεί εγκατάσταση τούρκικων πληθυσμών, ωστόσο δε σημαίνει πως η Δεσκάτη δεν υπέστη επιρροή από την τούρκικη κατάκτηση (Κ.Σπανός 1986: 910). Εν περιλήψει πάντως θα μπορούσαμε να πούμε πως στο σύνολό της ο πληθυσμός της Δεσκάτης ήταν ντόπιος και ομοιογενής και πως δεν παρουσιάστηκαν στη διάρκεια της ιστορίας της ιδιαίτερες μετακινήσεις ή ανταλλαγές πληθυσμών πλην των αρχών του 20 ου αιώνα, όταν σημειώθηκε μετανάστευση πολλών Δεσκατιωτών στην Αμερική για να αποφύγουν τη στράτευση από τους Τούρκους. Σήμερα η Δεσκάτη είναι μία κωμόπολη 6000 περίπου κατοίκων. Περιλαμβάνει τα χωριά Παρασκευή, Δασοχώρι, Παλιουριά και Φωτεινό. Οι κάτοικοι της ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία και μερικώς με την γεωργία. Το έδαφος της, όπως προαναφέρθηκε είναι φτωχό, οπότε οι γεωργικές ασχολίες περιορίζονται σε αυτές του σιταριού, του τριφυλλιού και του καπνού. 2. Το ιδίωμα της Δεσκάτης Η μελέτη αυτή έχει ως σκοπό την περιγραφή του ρηματικού κλιτικού παραδείγματος (μορφολογία του ρήματος) του ιδιώματος της Δεσκάτης και 1 οι πληροφορίες για την ιστορία της Δεσκάτης είναι αντλημένες από ττην εισαγωγή του βιβλίου του Κ.Σπανού «Τα τραγούδια της Δεσκάτης»

7 7 των περιχώρων της (Παρασκευή, Δασοχώρι,Φωτεινό, Παλιουριά που μαζί με τη Δεσκάτη αυτά τα τέσσερα χωριά αποτελούν το δήμο Δεσκάτης), ενός από τα βόρεια ιδιώματα που μιλιούνται στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Το ιδίωμα, όπως εμφανίζεται σήμερα, είναι αρκετά ως πολύ επηρεασμένο από την ΚΝΕ, πράγμα το οποίο έκανε δύσκολη την εξεύρεση κατάλληλων ομιλητών. Στην πιο αμιγή του μορφή μιλιέται κυρίως από τους ηλικιωμένους και κυρίως από γυναίκες οι οποίες δεν είχαν φύγει εκτός των περιχώρων της Δεσκάτης. Αμιγές παρατηρείται επίσης σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας που δεν είχαν πάρει σχολική μόρφωση. Σύμφωνα με τις μαγνητοφωνήσεις, οι διαφορές τόσο σε επίπεδο προφοράς όσο και μορφολογίας ή σύνταξης αλλά και λεξιλογίου είναι εμφανείς. Οι διαφορές αυτές με οδήγησαν στο να συντάξω συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο προκειμένου να συγκεντρώσω διπλο ή πολυτυπίες για τον συγκεκριμένο κάθε φορά τύπο που άκουσα με διαφορετικό τρόπο από διαφορετικούς ομιλητές. Είναι χαρακτηριστικό ότι από πολλούς άκουσα για συγκεκριμένους τύπους χαρακτηριστικές φράσεις του τύπου «αυτό είναι παλιακό» ή «αυτό τούλιγαν οι μπάμπις πουλύ παλιά» ή «τώρα δεν του λεν» και άλλα παρόμοια που δηλώνουν την εξέλιξη του ιδιώματος. 3. Συλλογή Υλικού Πληροφοριοδότες Το δεσκατιώτικο ιδίωμα το γνωρίζω παθητικά, διότι από την πλευρά της μητέρας μου κατάγομαι από τη Δεσκάτη και ως εκ τούτου από τη βρεφική μου ηλικία είχα επαφή με ομιλητές του εν λόγω ιδιώματος. Οι γονείς της μητέρας μου, Παύλος Μαγκούφης και Χρύσω Μαγκούφη το γένος Πίπιλα, για παραπάνω από τους μισούς μήνες το χρόνο διέμεναν για 16 χρόνια εκτός Δεσκάτης, στη Σκύδρα Πέλλας μαζί με τους γονείς μου. Το ιδιόλεκτό τους ωστόσο έμεινε ανεπηρέαστο από την ΚΝΕ. Οι άνθρωποι αυτοί αποτέλεσαν δύο από τους σημαντικότερους πληροφοριοδότες για τη συλλογή του υλικού της παρούσας εργασίας. Επίσης, η επαφή μου με πολλούς άλλους Δεσκατιώτες καθώς και οι επανειλημμένες επισκέψεις μου στη Δεσκάτη αλλά και η διαμονή μου για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα εκεί συντέλεσαν στο να έχω αποκτήσει μία ικανοποιητική γνώση του ιδιώματος σε αρκετά γλωσσικά επίπεδα. Το υλικό που αποτέλεσε τη βάση για τη μελέτη αυτή αποτελείται από: 1. Μαγνητοφωνημένες ομιλίες αρκετών ωρών, ενός ή περισσοτέρων ομιλητών ταυτόχρονα προκειμένου ο λόγος να μην είναι μόνο αφηγηματικός αλλά να υπάρχει διάλογος, όπου φαίνεται η χρήση α και β προσώπου, αλλά και η χρήση και άλλων εγκλίσεων πέραν της οριστικής, όπως π.χ. της προστακτικής. 2. Σειρά ερωτήσεων (ερωτηματολόγιο) που περιλάμβανε στοιχεία ικανοποιητικά για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων προκειμένου να περιγραφεί ικανοποιητικώς το ρηματικό κλιτικό παράδειγμα. Αναλυτικότερα: 1. Η μαγνητοφώνηση έγινε στη Δεσκάτη, την Παρασκευή, το Δασοχώρι, το Φωτεινό και την Παλιουριά σε διάστημα 3 χρόνων και οι πληροφοριοδότες (περίπου 2530) συνολικά ήταν όλοι τους ηλικίας άνω των 60 ετών (ο μεγαλύτερος σε ηλικία ήταν 93 ετών), οι μισοί από τους οποίους ήταν άντρες και οι άλλοι μισοί γυναίκες, γεννημένοι όλοι τους στη Δεσκάτη και στα περίχωρά της και πολλοί λίγοι είχαν ταξιδέψει έξω από αυτήν.

8 8 2. Το ερωτηματολόγιο συντάχθηκε προκειμένου να εξακριβωθούν ορισμένοι ρηματικοί τύποι και για να είναι δυνατή η διεξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων προκειμένου να υπάρξει μία γενική εικόνα του ρηματικού παραδείγματος ανάλογα με τη φωνή, το χρόνο, την έγκλιση κλπ. Μέρος μάλιστα του ερωτηματολογίου που υποβλήθηκε σε Δεσκατιώτες μαγνητοφωνήθηκε. Η κάθε ερώτηση υποβλήθηκε σε πολλούς ομιλητές και όπου υπήρχε διαφωνία παρέθεσα και τους δύο τύπους. Όπου δε, υπήρχε η παρατήρηση από τον ομιλητή ότι κάποιος τύπος ήταν παλιότερος ή νεότερος, ο τύπος δόθηκε μαζί με τη διευκρίνιση. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως διαφορές στον τρόπο κλίσης δεν παρατηρήθηκαν ανάμεσα σε ομιλητές διαφορετικών χωριών, ενώ μικροδιαφορές ήταν περισσότερο πιθανό να ακουστούν ανάμεσα σε δύο ομιλητές του ίδιου χωριού, της ίδιας ή διαφορετικής ηλικίας ή μόρφωσης, παρά ανάμεσα σε δύο ομιλητές από τους οποίους ο καθένας ανήκε σε διαφορετικό χωριό. Επιπλέον, ως πηγή πληροφοριών για το ιδίωμα χρησιμοποίησα ορισμένες μελέτες, όπως αυτές για τη φωνητική ή για τη λαογραφία της Δεσκάτης, οι οποίες εκπονήθηκαν από τον καθηγητή φιλολογίας Κων/νο Πίπιλα καθώς και από τον Κων/νο Σπανό, πολύ καλούς γνώστες και ομιλητές του ιδιώματος. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης και ορισμένα ανώνυμα ανεπίσημα χειρόγραφα που έχουν συγκεντρωμένο λεξιλόγιο του δεσκατιώτικου ιδιώματος. 4. Μεθοδολογία Στην παρούσα μελέτη γίνεται μία προσπάθεια περιγραφής και ανάλυσης του ρηματικού παραδείγματος στη διάλεκτο της Δεσκάτης και των περιχώρων της. Συγκεκριμένα επιχειρείται μία έρευνα που αφορά τη δομή του ρήματος. Η μορφολογική ανάλυση του ρήματος του ιδιώματος έγινε μόνο στις υποκείμενες αντιπροσωπεύσεις (underlying representation) σύμφωνα με το μοντέλο της Ralli (1988) και Ράλλη (2005), η οποία ακολουθεί τη γενετική θεωρία (generative theory). Το γεγονός ότι δεν κάνει χρήση καθόλου μηδενικών μορφημάτων καθιστά το μοντέλο ανάλυσής της πιο οικονομικό. Στο φωνητικό εξαγόμενο δεν επιχειρείται ανάλυση αλλά δίνεται απευθείας ο ρηματικός τύπος. Η περιγραφή του ρήματος έχει ως εξής: Αρχικά δίνεται ολόκληρη η κλίση του ρήματος σε όλα τα πρόσωπα, τους χρόνους και τις εγκλίσεις, όπου παρατηρείται μορφολογική διαφοροποίηση στις καταλήξεις. Ειδάλλως δίνεται μόνο το α πρόσωπο για να δηλωθεί ο σχηματισμός του συγκεκριμένου χρόνου. Αναλυτικότερα, οι χρόνοι Ενεστώτας, Παρατατικός, Απλός Παρελθοντικός, Εξαρτημένος και η προστακτική (συνοπτική και μη συνοπτική) καθώς και η μετοχή και το γερούνδιο δίνονται σε όλα τα πρόσωπα και στους δύο αριθμούς (όσα έχουν), ενώ οι Μέλλοντες, οι Συντελεσμένοι χρόνοι καθώς και οι Συντακτικές Εγκλίσεις δίνονται μόνο στο α πρόσωπο για να δοθεί ο τρόπος σχηματισμού, αφού οι τύποι δεν έχουν μορφολογική διαφορά από τους άλλους που προηγήθηκαν. Για την κάθε κλιτική τάξη (ΚΤ1, ΚΤ2 α και ΚΤ2 β ) δίνεται ένα ρήμα αντιπροσωπευτικό, τόσο στην ενεργητική όσο και στη Μ/ΠΦ φωνή. Μετά την παράθεση του πίνακα ακολουθούν οι παρατηρήσεις που αφορούν τον κάθε χρόνο και το κάθε πρόσωπο χωριστά λαμβάνοντας υπόψη όλες τις κατηγορίες ρημάτων ανάλογα με το χαρακτήρα του θέματος

9 9 που καθιστούν το φωνητικό εξαγόμενο διαφορετικό σε κάθε περίπτωση. Στους πίνακες δίνεται πάντα το τελικό φωνητικό εξαγόμενο και όχι τα ενδιάμεσα στάδια. Αυτά παρατίθενται σε σχετικό κεφάλαιο της φωνητικής του ιδιώματος, πριν από την ανάλυση και περιγραφή του ρήματος. Μετά το τέλος όλης αυτής της περιγραφής σε όλες τις κλιτικές τάξεις και φωνές, γίνεται αναφορά σε ορισμένα ρήματα που αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία στις περισσότερες διαλέκτους αλλά και στην ΚΝΕ καθώς τόσο στον Ενεστώτα και όσο και τον Παρατατικό έχουν ορισμένους τύπους (και όχι όλους) συνηρημένους. Τέλος, συγκεντρώνονται ορισμένες γενικευτικές παρατηρήσεις πάνω στις εγκλίσεις της προστακτικής αλλά και σε αυτές της υποθετικής, του μη πραγματικού κλπ, γνωστές και ως συντακτικές εγκλίσεις, οι οποίες ενδιαφέρουν από την άποψη της συντακτικής δομής και όχι από μορφολογική άποψη, αφού σχηματίζονται με συνδυασμό μορίων ή βοηθητικών ρημάτων. Ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελεί αυτό που ασχολείται με τα θέματα των ρημάτων. Τα ρήματα κατατάσσονται σε ομάδες ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού των δύο βασικών θεμάτων (μη συνοπτικού και συνοπτικού) αλλά δίνονται και οι τύποι της προστακτικής (συνοπτικής και μη συνοπτικής) οι οποίοι εμφανίζουν μερικές φορές κάποιες διαφορές στο θέμα σε σχέση με τις άλλες εγκλίσεις. Στη συνέχεια ακολουθεί το κεφάλαιο του τονισμού, όπου εξετάζεται ο τονισμός γενικά του ιδιώματος της Δεσκάτης και κυρίως ο τονισμός στο ρήμα. Στη συνέχεια εξετάζεται η αύξηση ενώ στο επόμενο κεφάλαιο συνεξετάζεται ο τονισμός και η αύξηση στα σύνθετα ρήματα. Το παράρτημα που ολοκληρώνει την εργασία περιέχει αρχικά πίνακες όπου φαίνεται η κλίση της κάθε κατηγορίας ρήματος, όπως αυτή διαμορφώνεται βάσει του χαρακτήρα του θέματος ενός ρήματος (δίνεται ένα ρήμα για κάθε κατηγορία: χειλικόληκτα, οδοντικόληκτα κλπ). Στη συνέχεια, παρατίθενται οι αρχικοί χρόνοι των συχνότερων και πιο αντιπροσωπευτικών ρημάτων που απαντούν στο ιδίωμα. Τέλος, δίνεται ένα αντιπροσωπευτικό κομμάτι από τις φωνητικές καταγραφές που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπόνηση αυτής της εργασίας. Όσον αφορά την ορολογία που χρησιμοποιείται κατά την περιγραφή του ρήματος χρησιμοποιήθηκε αυτή των D.HoltonP.MackridgeΕ.Φιλιππάκη Warburton στη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας (1997). Πρόκειται για όρους διαφορετικούς από τους παραδοσιακούς, αφού, όπως αναφέρει η ίδια η Φιλιππάκη στην εισαγωγή της Γραμματικής, έλαβαν υπόψη τις σύγχρονες γλωσσολογικές αναλύσεις. Συνεπώς, οι όροι είναι διαφορετικοί από τους παραδοσιακούς. Η Φιλιππάκη θεωρεί πως οι καινοτομίες αυτές καθιστούν την περιγραφή πιο πλήρη και εννοιολογικά πιο διαφανή και γι αυτό το λόγο πιο προσιτή. (Για ορολογία βλ. D.HoltonP.MackridgeΕ.ΦιλιππάκηWarburton 1999, xvixvii)

10 Μελέτες ανάλυσης του ρήματος της ελληνιικής 2.. Γενιικές παρατηρήσειις στο ρηματιικό σύστημα 3.. Ταξιινόμηση των ρημάτων σύμφωνα με την κλίίση καιι το θέμα 4.. Ποιιο μοντέλο ακολουθείίταιι στο ρήμα της Δεσκάτης σε ανάλυση καιι περιιγραφή

11 11 1. ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Η κατηγορία του ρήματος μαζί με την κατηγορία του ονόματος αποτελούν από κοινού τον κορμό της γραμματικής μίας γλώσσας (Μπαμπινιώτης, 1972: 13). Μελέτες όσον αφορά την κατηγορία του ρήματος υπήρξαν αρκετές, όπως των Χατζηδάκι, Mirabel, Hamp, Κουτσούδα, Μπαμπινιώτη, ΦιλιππάκηWarburton, Ράλλη στις οποίες ο καθένας εξετάζει την κατηγορία του νεοελληνικού ρήματος από διαφορετική σκοπιά. Hamp (1961): Βασιζόμενος στο δομικό μοντέλο «στοιχείο και διάταξη» θεωρεί ότι ο κάθε ρηματικός τύπος αποτελείται από μία ακολουθία πέντε (5) μορφημάτων που συνδέονται με την εξής σειρά : θέμα, όψη, χρόνος (που εκφράζεται με το θεματικό φωνήεν), πρόσωπο/αριθμός και φωνή (Ράλλη 2005: ). Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη(1972: 76) από την ανάλυση του Hamp (1961) συνάγονται τα εξής συμπεράσματα: a. όλα τα θεματικά φωνήεντα εμφανίζονται αποκλειστικά όταν δεν ακολουθεί φωνήεν στην προσωπική κατάληξη b. η ποιότητα του θεματικού φωνήεντος του ενεστώτα πρέπει να καθορίζεται ως εξής: «φωνήεν που αρθρώνεται στο πίσω μέρος του στόματος με στρογγύλωση εμφανίζεται στα πρώτα πρόσωπα και στο γ πληθυντικό. Ο αντίθετος φωνηεντισμός υπάρχει στα υπόλοιπα πρόσωπα» (Hamp, 1961: 109): πισινό στρογγυλό φωνήεν: /ú/ :ού (τονισμένο) /o/ :ο (άτονο) μπροστινός φωνηεντισμός: /í/ : (τονισμένο) /é/ : (άτονο) Σχηματικά η ανάλυση του ρήματος κατά Hamp έχει ως εξής : ρήμα βάση επιθήματα (=τέρμα) άποψη χρόνος πρόσωπο φωνή (=όψη) (=θ.φ.) (/αριθμός)

12 12 π.χ. Π.Ε. Θ.Φ. Κ. Φ. xán ø o i s ø i Π.Ε. Θ. Φ. Κ. Φ. aγap ø ó á s á ø Ο Μπαμπινιώτης (1972: 81 κ.ε.) παρατηρεί ότι ο α κανόνας σύμφωνα με τον οποίο όλα τα θεματικά φωνήεντα εμφανίζονται αποκλειστικά όταν δεν ακολουθεί φωνήεν στην προσωπική κατάληξη, δηλαδή ΘΦ Φ / Σ { ø } (γráfis, γráfiø) ισχύει για περιορισμένο αριθμό ρηματικών τύπων που ο Hamp λαμβάνει υπόψη και δεν ερμηνεύονται νεοελληνικοί τύποι, όπως οι αγαπάω, αγαπάει, οι οποίοι σύμφωνα με τον Hamp όφειλαν να είναι : aγapáo aγapái Αυτό σημαίνει ότι μετά από ΘΦ ακολουθεί φωνήεν και συνεπώς ο κανόνας στερείται της γενικότητας που του αποδίδεται (Μπαμπινιώτης 1972: 81). Όμως και ο β κανόνας στερείται στην πραγματικότητα της ισχύος που του αποδίδεται, γιατί αποκλείεται η παρουσία άτονου /u/ ως θεματικό φωνήεν και συνεπώς δεν ερμηνεύονται τύποι όπως : γráfume γráfun(e) To /u/ μεταφέρεται αυθαιρέτως στα αλλόμορφα της κατάληξης (πρόσωπο/αριθμός) όπου δημιουργεί σωρεία αντιφατικών κατατμήσεων. Έτσι δεν ερμηνεύονται τα: γrafómaste aγapiómaste kinúme kinúmaste κ.ά. Προκύπτουν επίσης ορισμένες ασυνέπειες όπως : γráfis αλλά γráføi αντί γráfis γráfiø kinís αλλά kinøí αντί kinís kiníø

13 13 αν και aγapás aγapáø Ο Μπαμπινιώτης (1972: 82) θεωρεί πως το πρόβλημα της ταυτίσεως του μορφήματος της φωνής, σε σχέση προς το οποίο η ανάλυση του Hamp είναι πολύ ασαφής, λύνεται με τρόπο μη οικονομικό και αυθαίρετο που οδηγεί σε ασυνεπείς κατατμήσεις. Πιστεύει επίσης πως προσπάθειες, όπως αυτή του Hamp, που διακρίνουν ειδικό τεμάχιο που δηλώνει τη φωνή σύμφωνα προς την αρχή των σχέσεων 1:1 είναι ανέφικτες για το σύστημα της ελληνικής. Κουτσούδας (1962) : Λιγότερο αναλυτικός στην προσέγγισή του ο Κουτσούδας θεωρεί ότι τα μορφήματα της δομής του ρήματος είναι τρία (3): θέμα, όψη / φωνή και χρόνος / πρόσωπο / αριθμός (Ράλλη 2005: 124). Σχηματικά θα μπορούσε να παρασταθεί ως εξής: τέρμα= 2 τεμάχια παραληκτικό (=ΠΕ +Φ) καταληκτικό (Χ+Π+Α) Ο Μπαμπινιώτης (1972: 84) ασκώντας κριτική στην παραπάνω μελέτη θεωρεί τα εξής: Η δήλωση της φωνής μπορεί να εντοπιστεί στο τεμάχιο της κατάληξης αλλά όσον αφορά τον παθητικό αόριστο και τον παθητικό μέλλοντα β, η διάκριση της Μ/ΠΦ φωνής από τα ομόφωνα αλλόμορφα της ενεργητικής φωνής είναι δυνατή μόνο με αναγωγή στο περιβάλλον και μάλιστα στο ΠΕ. Κατά τον Μπαμπινιώτη (1972: 8485) δύο λύσεις είναι δυνατές: a. να δεχθεί κανείς ότι το μόρφημα της φωνής δηλώνεται με το τεμάχιο της κατάληξης, ενώ η διαφοροποιητική αξία του σε σχέση με ομόφωνα αλλόμορφα επιτελείται από το περιβάλλον και μάλιστα από το τεμάχιο του ΠΕ (λύση που προτείνει ο Μπαμπινιώτης και εν μέρει ο Hamp) b. να τοποθετήσει κανείς τη δήλωση της φωνής στο τεμάχιο που δηλώνει το ΠΕ. Στη β αυτή περίπτωση η διαφοροποιητική αξία του μορφήματος δεν είναι εφικτή σε όλες τις δομές (π.χ. γráføo, γráføume) κατόπιν συνεπούς αναλύσεως παρά μόνο με αναγωγή στην κατάληξη. Ο Κουτσούδας ακολουθεί τη β λύση και για να πετύχει μάλιστα διαφοροποίηση των αλλομόρφων της φωνής ενεργητικής και παθητικής Ενεστώτα και Παρατατικού και του ΠΕ ταυτόχρονα προέβη σε ασυνεπή κατάτμηση στην οποία το ΘΦ (ή το αρχικό τμήμα της κατάληξης κατά τη διμερή ανάλυσή του) των χρόνων του ενεστώτα και παρατατικού ΜΦ ερμηνεύθηκε ως μόρφημα της φωνής μαζί με το ΠΕ. Μπαμπινιώτης 1972: Βασίζεται στη γερμανική παράδοση του δομισμού και όσον αφορά την ανάλυση πλησιάζει το μοντέλο που ακολουθεί ο Hamp με τη διαφορά ότι συνδέει τη φωνή και το ληκτικό πρόσφυμα του πρόσωπου και του αριθμού (Ράλλη 2005: 124). Πιο αναλυτικά σύμφωνα με τη δομική ανάλυση που ακολουθεί ο Μπαμπινιώτης κάθε ρηματικός τύπος

14 14 θεωρείται διαδοχή φωνολογικώς εμφανών ή κεκαλυμμένων (μηδενικής μορφής: ø) τεμαχίων (Μπαμπινιώτης 1972: 26). Τα άμεσα συστατικά του ρήματος είναι το θέμα και το τέρμα. Ο ρηματικός τύπος αποτελείται από δύο τεμάχια, αυτά του θέματος και του τέρματος. Περαιτέρω είναι δυνατή η υποκατηγοριοποίηση του μεν θέματος σε ένα ή περισσότερα υποτεμάχια: τη βάση με ή χωρίς πρόσφυμα (πρόθημα ή επίθημα), του δε τέρματος σε τρία (3) υποτεμάχια: ποιόν ενεργείας, το θεματικό φωνήεν και την κατάληξη (Μπαμπινιώτης 1972, 26). Η θεωρία αυτή μπορεί να παρασταθεί σχηματικά ως εξής: Ρήμα θέμα τέρμα βάση +/ πρόσφυμα ποιόν κατάληξη ενεργείας πρόθημα επίθημα θεματικό φωνήεν Κάθε υποτεμάχιο αντιπροσωπεύει ένα ή περισσότερα (3) μορφήματα. Το τεμάχιο του θέματος είναι λεξικής στάθμης, φορέας δηλαδή της κυρίως σημασίας του ρήματος, ενώ το τεμάχιο του τέρματος είναι μορφοσυντακτικής στάθμης και είναι τα: ποιόν ενεργείας, χρόνος, φωνή, πρόσωπο και αριθμός. Τα τρία τελευταία φαίνεται να συμπίπτουν ως προς τον τρόπο της δήλωσής τους, δηλώνονται δηλαδή από το υποτεμάχιο της κατάληξης (Μπαμπινιώτης 1972: 27). Η Ράλλη (2005: 124) στην κριτική 2 της για τις τρεις αυτές αναλύσεις που ακολουθούν το μοντέλο «στοιχείο και διάταξη» αναγνωρίζει ότι και οι τρεις αναλύσεις εμφανίζουν περιγραφική επάρκεια και δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες, επισημαίνοντας ασυνέπειες στην εφαρμογή της θεωρίας, όπως κάνει ο Μπαμπινιώτης στην κριτική του για τους Hamp και Κουτσούδα. Υπογραμμίζει ωστόσο ως βασικό μειονέκτημα και των τριών παραπάνω αναλύσεων την υπερβολική χρήση μηδενικών μορφημάτων κάθε φορά που δεν εμφανίζεται συγκεκριμένη μορφή σε συγκεκριμένη θέση του κλιτικού παραδείγματος, πράγμα το οποίο καθιστά τις παραπάνω αναλύσεις αντιοικονομικές. Έτσι, ο τύπος γράφουμε αναλύεται σύμφωνα με τον καθένα από τους παραπάνω ως εξής : Hamp(1961) ΘΕΜΑ ΟΨΗ ΘΦ(ΧΡΟΝ) ΠΡ/ΑΡ ΦΩΝΗ γραφ ø ου με ø Koutsoudas (1962) ΘΕΜΑ ΟΨΗ/ΦΩΝΗ ΧΡ/ΠΡΟΣ/ΑΡΙΘΜ γραφ ø ουμε 2 για κριτική των παραπάνω μελετών βλ. και Daltas 1979: 80129

15 15 Μπαμπινιώτης (1962) ΘΕΜΑ ΟΨΗ ΘΦ(ΧΡΟΝ) ΠΡΟΣ/ΑΡΙΘΜ/ΦΩΝ γραφ ø ου με Matthews (1967, 1972): Επειδή η χρήση μηδενικών προσφυμάτων εμφανίζει αδυναμίες, ο Matthews απορρίπτει την ύπαρξη κλιτικών προσφυμάτων. Έτσι, θεωρεί τα κλιτικά επιθήματα απλές μορφές, δηλαδή σχηματιστικά στοιχεία χωρίς περιεχόμενο που προστίθενται στα διάφορα λεξήματα με την εφαρμογή ειδικών κλιτικών σχηματιστικών κανόνων. Πρόκειται για την προσέγγιση «λέξη και παράδειγμα» σύμφωνα με την οποία η λέξη θεωρείται ως η βασική μονάδα ανάλυσης και λειτουργεί στα πλαίσια ενός συνόλου μεταβλητών που αποτελούν ένα παράδειγμα. Αναζητάται δηλαδή ένας κοινός παράγοντας (ρίζα ή θέμα) μέσα στο παράδειγμα που είναι ουδέτερος ως προς τους τύπους παραλλαγής του παραδείγματος και παράγει από αυτόν τους τύπους παραλλαγής με τη χρήση κανόνων (βλ. λεξικό Κρύσταλ, 2003: 238). Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο κάθε ρηματικός τύπος στην ελληνική δεν αποτελείται από συνδυασμό μορφημάτων αλλά βασίζεται σε ένα λέξημα. Το λέξημα αυτό που ουσιαστικά είναι μία αφηρημένη έννοια πραγματώνεται αρχικά ως θέμα του ρηματικού τύπου και εν συνεχεία προστίθενται σε αυτό διάφορα σχηματιστικά στοιχεία των οποίων η επιλογή καθορίζεται από την κατηγορία του ρήματος και την κλιτική τάξη του λεξήματος. Όπου το χαρακτηριστικό δεν εμφανίζεται να πραγματώνεται λεξικά, εμφανίζεται ένας κανόνας κενού περιεχομένου που δεν προσθέτει στο θέμα συγκεκριμένη μορφή (Ράλλη 2005: 125) Το παραπάνω παράδειγμα ( γράφουμε ), σύμφωνα με το προτεινόμενο δομικό μοντέλο του Matthews μπορεί να αναλυθεί ως εξής: το λέξημα είναι το ΓΡΑΦΩ στο οποίο αποδίδονται τα χαρακτηριστικά της παρεμφατικότητας, του μη συνοπτικού, της ενεργητικής φωνής, του παρόντος, του α προσώπου και του πληθυντικού αριθμού. Με την παρέμβαση κλιτικών σχηματιστικών κανόνων δημιουργείται ο τύπος γράφουμε. Το θέμα γραφαποδίδεται στο ΓΡΑΦΩ ενώ στη συνέχεια χωρίς προσθήκη σχηματιστικών στοιχείων, σειρά από κανόνες παράγουν τις μορφές γραφ του παρεμφατικού τύπου, γραφ του μη συνοπτικού, γραφ της ενεργητικής φωνής και γραφ του παρόντος. Στο τέλος ένας τελευταίος κανόνας δημιουργεί τον τύπο γράφουμε του α πληθυντικού αριθμού με την προσθήκη του σχηματιστικού στοιχείου ουμε (Ράλλη 2005: ). Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 126) και η παραπάνω προσέγγιση θεωρείται εξίσου αντιοικονομική με τις τρεις προηγούμενες καθώς απαιτείται η προϋπόθεση πολλών κλιτικών κανόνων τόσων, όσα είναι και τα κλιτικά επιθήματα, ενώ το γεγονός ότι η εφαρμογή αυτών των κανόνων προϋποθέτει συγκεκριμένη σειρά δημιουργεί επιπλέον πρόβλημα. Ralli (1988) και Ράλλη (1993, ) : Η Ράλλη ακολουθεί μία δομική ανάλυση χωρίς υπερβολή όμως στη χρήση μηδενικών κλιτικών μορφημάτων. Η προσέγγισή της είναι υπέρ της μορφηματικής υπόστασης των κλιτικών προσφυμάτων και του συνδυασμού τους, σύμφωνα με ένα σχήμα σχηματισμού λέξεων διφυούς δομής : { [ΘΕΜΑ] ΚΛΙΤΙΚΟ ΕΠΙΘΗΜΑ }

16 16 Η Ράλλη ακολουθεί τη θέση του ισχυρού λεξικαλισμού σύμφωνα με τον οποίο όλα τα μορφήματα, θέματα και προσφύματα (κλιτικά και παραγωγικά) αποτελούν λήμματα του λεξικού και η κλίση τους θεωρείται μορφολογική διαδικασία σχηματισμού λέξεων. Έτσι η Ralli (1988) αναλύει τους ελληνικούς ρηματικούς τύπους ως δομές στις οποίες το πρώτο από τα δύο συστατικά είναι πάντοτε ρηματικό θέμα (μορφολογικά πολύπλοκο ή απλό) και το δεύτερο είναι κλιτικό επίθημα που εκφράζει πάντα πρόσωπο και αριθμό γράφω γραφ ω πρόσωπο αριθμός Αν το θέμα είναι πολύπλοκο τότε υποθέτει ότι μπορεί να περιέχει ένα άλλο κλιτικό μόρφημα που εκφράζει την όψη, όταν αυτή είναι λεξικά πραγματωμένη, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στην περίπτωση του στιγμιαίου μέλλοντα (Ράλλη 2005: 127): γράψω γραψ ω συνοπτικό α πρόσωπο ενικός αριθμός γραψ γραφ + σ συνοπτικό Το μόρφημα της όψης δεν εμφανίζεται πάντα, γεγονός που σημαίνει πως δεν είναι υποχρεωτική η θέση που καταλαμβάνει και γι αυτό δε χρειάζεται να υποθέσουμε την παρουσία μηδενικού μορφήματος, όταν αυτή δεν πραγματώνεται (Ράλλη 2005: 128). Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 128) αρκετά κλιτικά μορφήματα έχουν το ρόλο του μορφήματοςκρεμάστρα (γνωστού και ως μόρφημαπορτμαντό) που αποτελεί ανεξάρτητο λήμμα του λεξικού. Είναι επίσης δυνατόν τα μορφήματα που εκφράζουν πρόσωπο και αριθμό να μην είναι ακριβώς όμοια μεταξύ τους. Ορισμένες πληροφορίες πάντως άλλες φορές πραγματώνονται και άλλες όχι σε κάποια μορφήματα που φέρουν κι άλλες πληροφορίες και υπάρχει περίπτωση να πραγματώνονται σε διαφορετικές θέσεις της δομής με την προϋπόθεση ότι δεν αλλοιώνεται η σειρά των βασικών μορφημάτων (Ράλλη 2005: 129) ΘΕΜΑ (ΟΨΗ) ΠΡΟΣΩΠΟ / ΑΡΙΘΜΟΣ Σύμφωνα με τον «περιορισμό εμφάνισης μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών» δεν υπάρχει δυνατότητα εμφάνισης ενός μορφοσυντακτικού χαρακτηριστικού σε περισσότερα του ενός κλιτικά μορφήματα. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται η ύπαρξη πλεονασμού και ερμηνεύεται η ανυπαρξία και μη γραμματικότητα τύπων, όπως αυτός του αορίστου *γραφτηκόμουν, όπου το χαρακτηριστικό της Μ/ΠΦ φωνής υπάρχει

17 17 ταυτόχρονα στο μόρφημα της όψης και σε αυτό του προσώπου και του αριθμού. Επίσης ορισμένα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά προσδιορίζονται και εκτός μορφολογίας με τη βοήθεια περιφράσεων (π.χ. το χαρακτηριστικό του μέλλοντα είναι συνύπαρξη απροσδιόριστων χρονικά μονολεκτικών ρηματικών τύπων και του μορίου θα) ή κάποια άλλα εκφράζονται από επιθήματα που προστίθενται προαιρετικά στα θέματα π.χ. η όψη, και ορισμένα άλλα εμφανίζονται σε διαφορετικά επιθήματα αλλά όχι ταυτόχρονα, δεν κατέχουν δηλαδή υποχρεωτικές θέσεις στη δομή του ρηματικού παραδείγματος, πράγμα που αντιβαίνει στη θεωρία «στοιχείο και διάταξη». Σε αυτήν την περίπτωση επομένως δεν είναι αναγκαίο να υποθέσει κανείς την υποχρεωτική ύπαρξη μηδενικών μορφημάτων. Για τον ίδιο λόγο αποφεύγεται η ύπαρξη κανόνων μηδενικής λειτουργίας (όπως με την προσέγγιση «λέξη και παράδειγμα») σε περίπτωση που κάποια χαρακτηριστικά δεν πραγματώνονται λεξικά (Ράλλη 2005: 131). Επειδή η λειτουργία των χαρακτηριστικών υπάρχει και κατά την απουσία λεξικής πραγμάτωσης ή την απουσία πραγμάτωσης με τη βοήθεια περιφράσεων, η Ράλλη (1993, 1998, 1999γ, 2005: 131) υποθέτει ότι ο σχηματισμός κλιτών ρηματικών δομών συνοδεύεται από την εφαρμογή μίας σειράς κανόνων προσδιορισμού συνεμφανιζόμενων χαρακτηριστικών, οι οποίοι στη βάση άλλων χαρακτηριστικών προσδιορίζουν συγκεκριμένες τιμές που δεν ανήκουν σε συγκεκριμένο μόρφημα, π.χ. στον τύπο γράφω τα χαρακτηριστικά της οριστικής, της ενεργητικής, του μη συνοπτικού και του παρόντος προσδιορίζονται με τη βοήθεια τέτοιου κανόνα, αφού δεν υπάρχει συγκεκριμένο κλιτικό επίθημα που να συνοδεύεται από αυτές τις πληροφορίες. Οι κανόνες αυτοί ονομάζονται «μετακανόνες», έχουν διορθωτική λειτουργία και δεν ανήκουν στους κανόνες σχηματισμού λέξεων (Ράλλη 2005: 131). 2. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το ρήμα είναι εκείνο που εκφράζει μία ενέργεια ή μία κατάσταση στην οποία βρίσκεται το υποκείμενο. Πρόκειται για ένα σύνθετο μέρος του μορφολογικού συστήματος της ελληνικής, αφού τα περισσότερα ρήματα έχουν πολλούς διαφορετικούς τύπους γεγονός που οφείλεται στο ότι κλίνονται ως προς το πρόσωπο, τον αριθμό, το χρόνο, τη φωνή, την όψη (κατ άλλους ποιόν ενεργείας) και την έγκλιση. Η χρήση αντωνυμιών ως υποκειμένων στην ελληνική δεν είναι υποχρεωτική, όταν δεν υπάρχει άλλο υποκείμενο, επειδή η κατάληξη του ρήματος καθιστά πάντοτε σαφές αν το υποκείμενο βρίσκεται στο α, β ή γ πρόσωπο ενικού ή πληθυντικού αριθμού. Έτσι στον ενεστώτα της ενεργητικής φωνής του γράφω, οι έξι (6) διαφορετικοί τύποι δηλώνουν από μόνοι τους το υποκείμενο χωρίς την ανάγκη των αντωνυμιών του υποκειμένου. Επίσης ο χρόνος δηλώνεται σε μεγάλο βαθμό από τις καταλήξεις του ρήματος, αν και χρησιμοποιούνται παράλληλα και άλλοι τρόποι για τη δήλωση του χρόνου και της έγκλισης, όπως οι περιφράσεις που περιλαμβάνουν ένα μόριο και ένα βοηθητικό ρήμα (D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 111). Κατά τον Mirambel (1978: 105) «το ρήμα τροποποιείται όχι μόνο στα εξωτερικά του λειτουργικά γνωρίσματα (στο τέρμα της λέξης) αλλά και στο

18 18 εσωτερικό του περιεχόμενο, που συνδέεται με τις κατηγορίες που ανήκουν στο ίδιο ρήμα (διαφορές άποψης, χρόνου κλπ). Πάντως οι έννοιες που ανάγονται στο ρήμα δεν καλύπτουν κατά τον ίδιο τρόπο το σύνολο του συστήματος. Η έκφραση του χρόνου λ.χ. δε χαρακτηρίζει όλες τις εγκλίσεις, η έκφραση του προσώπου δεν υπάρχει στους «λεγόμενους» ονοματικούς τύπους του ρήματος (μετοχές). Αντίθετα οι παθητικές μετοχές, εκτός από την ονοματική έκφραση του αριθμού, δηλώνουν επίσης το γένος και την πτώση (το χαμένος xaménos, με τα ονοματικά του γνωρίσματα, είναι όμοιο προς το παρθένος parθénos, αλλά δέχεται επιπλέον γνωρίσματα άποψης, φωνής και έγκλισης). Ο αριθμός εκφράζεται από το μεγαλύτερο μέρος του ρηματικού συστήματος με μόνη εξαίρεση την ενεργητική μετοχή». Άρα οι έννοιες που συνδέονται σταθερά με το ρήμα περιορίζονται κατά τον Mirambel σε τρεις: την όψη, τη φωνή και την έγκλιση. Παρακάτω εξετάζονται ξεχωριστά και με σύντομο τρόπο οι βασικές έννοιες που διέπουν το ρήμα, γνωστές και ως «παρεπόμενα» στην παραδοσιακή γραμματική. 2.1 ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ Κάθε ρηματικός τύπος αποτελείται από ένα θέμα και μία κατάληξη. Για παράδειγμα ο τύπος γράφω αποτελείται από το θέμα γράφ και την κατάληξη ω. Το θέμα μας πληροφορεί ότι ο ρηματικός τύπος είναι στο μη συνοπτικό ποιόν ενεργείας, ενώ η κατάληξη δείχνει ότι το ρήμα βρίσκεται στο α πρόσωπο ενικού, ενός ενεργητικού μη παρελθοντικού χρόνου (π.χ. ενεστώτα, αν είναι μη συνοπτικό, ή εξαρτημένου, αν είναι συνοπτικό). Επιπλέον η κατάληξη προστίθεται στο θέμα είτε απευθείας μετά από αυτό είτε ύστερα από ένα επίθημα. Σύμφωνα με τον Mirambel (1978: 106) «όλοι οι τύποι του ρηματικού συστήματος, έχουν, όπως και οι τύποι του ονοματικού συστήματος, ένα θέμα και μία κατάληξη, που προσθέτεται στο θέμα, είτε αμέσως είτε ύστερα από ένα επίθημα. Μπορούν ακόμα να δεχθούν ένα προθηματικό στοιχείο. Αλλά και το ίδιο το ρηματικό θέμα έχει τη δυνατότητα να διαφοροποιή, δηλαδή εκτός από γενική σημασιολογική αξία που συνδέεται μ αυτό και που μένει σταθερή (*agap ιδέα του αγαπώ, *fer η ιδέα του φέρνω, *men η ιδέα του μένω, *vlep η ιδέα του βλέπω ) έχει επίσης αναγκαστικά και μία λειτουργική αξία, σύμφωνα με την οποία η ιδέα που εκφράζεται με το ρήμα (ορισμένη κατάσταση, ορισμένη ενέργεια) παίρνει θέση μέσα στο πλαίσιο παρουσίασης που ονομάζεται άποψη. Η διάκριση αυτή είναι βασική». Έτσι το ρήμα βασίζεται στη δυαδικότητα του θέματος σε κάθε φωνή π.χ. το ρήμα πληρώνω παρουσιάζει θέμα πληρών (μη συνοπτικό) και πληρώσ (συνοπτικό) για την ενεργητική φωνή και πληρων (μη συνοπτικό) και πληρωθ (συνοπτικό) για την παθητική φωνή. Συνεπώς, το κάθε ρήμα (ή σχεδόν το κάθε ρήμα) διαθέτει τρία διαφορετικά θέματα και παρά το γεγονός ότι μερικές από τις θεματικές εναλλαγές ακολουθούν συγκεκριμένα προβλέψιμα πρότυπα, θεωρείται αναγκαία για κάθε ρήμα η γνώση και των τριών θεμάτων (D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 112). Για παράδειγμα υπάρχουν ορισμένες ρίζες ρημάτων που διατηρούν μία φωνηεντική εναλλαγή π.χ. το ρήμα πλένω έχει θέματα πλέν, πλυν και πλυθ (Mirambel 1978: 107).

19 19 Επίσης στο θέμα μπορεί να προστεθεί ένα επίθημα προκειμένου να δημιουργηθεί αντίθεση του ενός θέματος από το άλλο π.χ. επίθημα en για το ένα θέμα από τα δύο του ρήματος μαθαίνω (μαθαίν / μαθ) ή επίθημα sστο ακούω (ακου / ακουσ) και άλλα, ή προκειμένου να σχηματιστεί γενικά ο μεσοπαθητικός αόριστος των ρημάτων με επίθημα θi / θ και γενικά για άλλους παρόμοιες λειτουργίες (Mirambel 1978: 107) Τέλος αξίζει να σημειωθεί η χρήση ορισμένων προθηματικών ή προρηματικών στοιχείων που επεμβαίνουν στο σχηματισμό ορισμένων εγκλίσεων και χρόνων του ρήματος. Τέτοια στοιχεία είναι: το προρηματικό na για το σχηματισμό της υποτακτικής, το προρηματικό θa για το σχηματισμό του μέλλοντα της οριστικής (συνοπτικό, μη συνοπτικό ή συντελεσμένο) αλλά και για το σχηματισμό ορισμένων συντακτικών εγκλίσεων όπως της υποθετικής ή του μη πραγματικού και τέλος το προρηματικό as που δίνει αξία ευκτικής στο ρηματικό τύπο που ακολουθεί. Ακόμα η αύξηση είναι ένα είδος προθήματος (Mirambel 1978: ) για την οποία όμως θα γίνει λόγος παρακάτω, όπως και για τη χρήση του τόνου. 2.2 ΧΡΟΝΟΣ Οι κατηγορίες του χρόνου και της όψης είναι αλληλένδετες και εμπλέκονται και οι δύο απαραιτήτως στην περιγραφή του ρηματικού συστήματος (που πρέπει να καλύπτει και τη φωνή και την έγκλιση). Σύμφωνα με τους D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 112, γίνεται μία διάκριση μεταξύ παρελθοντικών και μη παρελθοντικών χρόνων. Ο χρόνος σχετίζεται με τη χρονική στιγμή κατά την οποία λαμβάνει χώρα η ενέργεια που περιγράφεται από το ρήμα και η ενέργεια αυτή θεωρείται ότι γίνεται είτε στο παρελθόν είτε στο μη παρελθόν (παραλείπεται αρχικά ο μέλλοντας χρόνος που σχηματίζεται περιφραστικά με το μόριο θa ακολουθούμενο από έναν μη παρελθοντικό ρηματικό τύπο αλλά και οι συντελεσμένοι χρόνοι). Έτσι τα περισσότερα ρήματα διαθέτουν δύο σύνολα παρελθοντικών τύπων, τα οποία διαφοροποιούνται ως προς την όψη και διαθέτουν τις περισσότερες φορές και ενεργητικούς και παθητικούς τύπους. Π.χ. για το πληρώνω υπάρχουν οι ενεργητικοί τύποι πλήρωσα (απλός παρελθοντικός) και πλήρωνα (παρατατικός) και οι αντίστοιχοι παθητικοί τύποι πληρώθηκα και πληρωνόμουν. Οι μη παρελθοντικοί τύποι του ίδιου ρήματος είναι στην ενεργητική φωνή πληρώνω (ενεστώτας) και πληρώσω (εξαρτημένος), ο οποίος κατά κανόνα δεν απαντά ως ανεξάρτητος ρηματικός τύπος. Στην παθητική φωνή οι αντίστοιχοι τύποι είναι πληρώνομαι (ενεστώτας) και πληρωθώ (εξαρτημένος). Μία άλλη γενική παρατήρηση είναι ότι ο χρόνος απουσιάζει από όλες τις εγκλίσεις εκτός από την οριστική (Mirambel 1978: 141). Επίσης ο ρόλος των καταλήξεων είναι σημαντικός για τη δήλωση του χρόνου. Ο ενεστώτας και ο μέλλοντας έχουν για κάθε φωνή τις ίδιες καταλήξεις, ενώ ο απλός παρελθοντικός έχει άλλες καταλήξεις. Πρέπει ακόμα να υπογραμμιστεί ότι υπάρχει σχέση της χρονικής κατάληξης και του θέματος (Mirambel 1978: 143). Συμπερασματικά ο Mirambel (1978: 146) τονίζει ότι η δήλωση του χρόνου δε χωρίζεται ποτέ από την όψη που εκφράζει ο ρηματικός τύπος. Για να δηλωθεί ο χρόνος υπάρχουν τύποι μόνο στην οριστική έγκλιση που εκφράζει πραγματική κατάσταση. Όταν εγκαταλείπεται το πεδίο της

20 20 πραγματικότητας, η δήλωση του χρόνου παύει να υφίσταται. Επίσης η δήλωση του χρόνου συνδέεται στενά με τη δήλωση του προσώπου, αφού ο χρόνος δεν παρουσιάζεται παρά στη μοναδική έγκλιση του πραγματικού, όπου δηλώνεται τέλεια η αντίθεση των προσώπων. Τέλος, ο χρόνος δηλώνεται μόνο σε ένα σύστημα με τρεις απλούς βαθμούς: παρόν, παρελθόν, μέλλον, μορφολογικά όμως έχουμε μία δυαδική διαφοροποίηση. ΟΨΗ (ΠΟΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ) Βάσει των όσων λέχθηκαν παραπάνω, γίνεται κατανοητό ότι το κάθε θέμα είναι αυτό που εκφράζει την διαφορετική όψη μίας ενέργειας. Όψη ή αλλιώς γνωστή ως ποιόν ενέργειας (η ελληνική απόδοση του όρου aspect) (αν και πολλοί κάνουν λόγο για διαφορετικές έννοιες 3 ) θεωρείται ο τρόπος με τον οποίο μία ενέργεια γίνεται αντιληπτή από τον ομιλητή κατά τη χρονική στιγμή του εκφωνήματος (D.HoltonP.MackridgeΕ.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 113, 128). Τα ελληνικά αγνοούν τη διάκριση θέματος ανάλογα με τις εγκλίσεις, πράγμα που συμβαίνει σε άλλες γλώσσες, όπως για παράδειγμα στη γαλλική και περιορίζονται σε δύο μόνο θέματα που εκφράζουν τις διαφορετικές λειτουργίες του ρήματος. Έτσι διακρίνουμε δύο είδη όψης, το συνοπτικό και το μη συνοπτικό. Πρόκειται για μία διάκριση βασική που διαπλέκεται με το σύστημα των χρόνων. Τα περισσότερα ρήματα έχουν και συνοπτικό και μη συνοπτικό θέμα. Το μη συνοπτικό χρησιμοποιείται για το σχηματισμό μίας ομάδας τύπων (μη συνοπτικών), ενώ το συνοπτικό θέμα αποτελεί τη βάση για άλλη μία ομάδα τύπων (συνοπτικών). Η διάκριση αυτή υφίσταται τόσο στην ενεργητική όσο και στην παθητική φωνή. Η μη συνοπτική όψη χρησιμοποιείται όταν μία ενέργεια θεωρείται εν εξελίξει ή συνηθισμένη ή επαναλαμβανόμενη. Η συνοπτική όψη χρησιμοποιείται όταν η ενέργεια παρουσιάζεται στο σύνολό της ή με ουδέτερο τρόπο. Στην περίπτωση των δύο παρελθοντικών τύπων, του παρατατικού και του απλού παρελθοντικού (αορίστου), το κατάλληλο θέμα παίρνει ως πρόθημα την αύξηση, δηλαδή τη συλλαβή ε (D.HoltonP.Mackridge Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 113). Το μη συνοπτικό θέμα χρησιμοποιείται για το σχηματισμό του ενεστώτα και του παρατατικού καθώς επίσης και για τον σχηματισμό του μη συνοπτικού μέλλοντα και της μη συνοπτικής προστακτικής. Αντιστοίχως, το συνοπτικό θέμα χρησιμοποιείται για το σχηματισμό του απλού παρελθοντικού (αορίστου), του συνοπτικού μέλλοντα και της συνοπτικής προστακτικής. Οι μέλλοντες σχηματίζονται περιφραστικά με τη βοήθεια του μορίου θα και το αντίστοιχο θέμα. Ο μη συνοπτικός δηλαδή αποτελείται από το μόριο θα μαζί με τον ενεστώτα, ενώ ο συνοπτικός μέλλοντας από το μόριο θα και τον εξαρτημένο. Ο εξαρτημένος (γνωστός ως υποτακτική αορίστου) σχηματίζεται από το συνοπτικό θέμα με τις καταλήξεις του ενεστώτα. Οι D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 114) ονομάζουν τον συγκεκριμένο τύπο εξαρτημένο, επειδή κατά κανόνα δεν μπορεί να υπάρξει μόνος του χωρίς δηλαδή να προηγείται κάποιο μόριο (όπως τα θα, μη(ν), να ή ας) ή ορισμένοι άλλοι σύνδεσμοι. 3 Τσολακίδης 2002: 3241

21 21 ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 4 Τέλος υπάρχει μία άλλη ομάδα τριών συντελικών χρόνων που βρίσκονται έξω από το σύστημα της όψης που διαφοροποιεί το συνοπτικό από το μη συνοπτικό. Πρόκειται για το γνωστό συντελεσμένο σε ενεργητική και Μ/ΠΦ φωνή και η αξία του είναι ληκτική ή αποτελεσματική, εκφράζει δηλαδή τη λήξη μίας ενέργειας που η αρχή της ανάγεται σε περασμένο χρόνο (D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 115). Ως συντελεσμένο δηλαδή ορίζεται το αποτέλεσμα μίας ενέργειας που συντελέστηκε, που το κατέχουμε και που παρουσιάζεται σε αντίθεση προς την ενέργεια που εξελίσσεται ή προς την ενέργεια που μνημονεύτηκε χωρίς να δηλώνεται η διάρκειά της (Mirambel 1978: 124). Οι συντελεσμένοι χρόνοι χρησιμοποιούν για το σχηματισμό τους ως βοηθητικό το ρήμα έχω και τον μη παρεμφατικό τύπο του συνοπτικού θέματος (γνωστό και ως απαρέμφατο που η μοναδική του λειτουργία είναι η χρησιμοποίησή του για το σχηματισμό συντελεσμένων χρόνων). Ο μη παρεμφατικός τύπος μορφολογικά ταυτίζεται με το γ ενικό πρόσωπο του εξαρτημένου. Στους τρεις συντελεσμένους χρόνους κλίνεται μόνο το βοηθητικό ρήμα για να δηλωθεί το πρόσωπο του υποκειμένου. Ο μη παρεμφατικός παραμένει άκλιτος. Υπάρχει όμως και ένας άλλος παράλληλος σχηματισμός, τόσο στην ενεργητική πάλι με τη χρήση του ρήματος έχω ως βοηθητικού και της μετοχής της παθητικής φωνής, όσο και στην παθητική με τη βοήθεια του ρήματος είμαι και τη μετοχή πάλι της παθητικής φωνής (Mirambel 1978: ). 2.3 ΦΩΝΕΣ Από μορφολογική άποψη η ελληνική γνωρίζει δύο φωνές, την ενεργητική και την παθητική ή μεσοπαθητική (Mirambel 1978: 128). Η ενεργητική φωνή χρησιμοποιείται κυρίως όταν το υποκείμενο του ρήματος αποτελεί τον δράστη της ενέργειας, ενώ όταν το γραμματικό υποκείμενο είναι το πρόσωπο ή το πράγμα που δέχεται την ενέργεια, δηλαδή είναι ο αποδέκτης ή ο πάσχων τότε το ρήμα βρίσκεται στην παθητική φωνή. Τα περισσότερα ρήματα διαθέτουν ενεργητική και παθητική φωνή, πράγμα που σημαίνει ότι η τελευταία είναι μία μορφολογική κατηγορία (D.Holton P.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 116). Υπάρχουν όμως ορισμένα ρήματα που είναι ενεργητικά ως προς τη σημασία τους αλλά έχουν μόνο παθητικούς τύπους. Πρόκειται για τα λεγόμενα αποθετικά ρήματα. Μορφολογικά ο Mirambel (1978: ) συνοψίζει τα χαρακτηριστικά των φωνών ως εξής: α. υπάρχουν μόνον απλοί τύποι κατά το σχηματισμό τους σε αντίθεση με άλλες γλώσσες όπως π.χ. τη γαλλική. Φυσικά εδώ εξαιρούνται οι συντελεσμένοι χρόνοι για το σχηματισμό των οποίων έγινε λόγος παραπάνω. 4 Ο όρος συντελεσμένος είναι ισοδύναμος με τους όρους συντελικός που χρησιμοποιεί ο Τριανταφυλλίδης (1978) και τετελεσμένος που χρησιμοποιούν οι D.HoltonP.Mackridge Ε.ΦιλιππάκηWarburton (1999)

22 22 β. στις διάφορες εγκλίσεις και στους διάφορους χρόνους για κάθε θέμα (συνοπτικό, μη συνοπτικό) η ελληνική ξεχωρίζει βασικά τις δύο φωνές με τις καταλήξεις γ. είναι δυνατόν για ορισμένες εγκλίσεις και ορισμένους χρόνους να υπάρχουν οι ίδιες καταλήξεις σε καθεμία από τις φωνές, γι αυτό η διαφοροποίηση επιτυγχάνεται είτε με τη διαφορά στον τονισμό (na γráfo ~ na γrafó) είτε με τη χρήση επιθημάτων (aγórasa ~ aγorástika) ο απλός παρελθοντικός καθώς και ο παθητικός εξαρτημένος έχουν καταλήξεις ενεργητικής είτε ταυτόχρονα και με τους δύο τρόπους (na aγoráso ~ na aγorastó). Πάντως τόσο οι τύποι της ενεργητικής όσο και της παθητικής βασίζονται στο συνοπτικό και στο μη συνοπτικό θέμα. Το μη συνοπτικό θέμα είναι κοινό για την ενεργητική και την παθητική, απλά χρησιμοποιούνται διαφορετικές καταλήξεις. Το συνοπτικό θέμα της παθητικής διαφέρει από αυτό της ενεργητικής (D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: 117). 2.4 ΕΓΚΛΙΣΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ Ο όρος έγκλιση αναφέρεται σε τυπικά διαφοροποιούμενες ρηματικές δομές που σχετίζονται με διαφορετική χαρακτηριστική λειτουργία. Ο όρος τροπικότητα αναφέρεται σε ένα σύνολο συντακτικών και σημασιολογικών αντιθέσεων που επισημαίνονται από εναλλακτικούς τύπους (παραδείγματα) του ρήματος, ενώ σημασιολογικά εμπλέκεται ένα ευρύ σύνολο σημασιών, κυρίως σχετικών με τη στάση του ομιλητή απέναντι στο πραγματικό περιεχόμενο του εκφωνήματος π.χ. αβεβαιότητα, οριστικότητα, ασάφεια, πιθανότητα (βλ. Κρύσταλ 2003: 436). Στην ελληνική διακρίνουμε μορφολογικά τρεις διαφοροποιούμενες εγκλίσεις, την οριστική, την υποτακτική και την προστακτική που διακρίνονται μεταξύ τους τόσο ως προς τη μορφολογία (καταλήξεις), όσο και ως προς την επιλογή μορίων τα οποία προηγούνται και προσδιορίζουν τους ρηματικούς τύπους (Mirambel 1978: 135). 2.5 ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΟΧΗ Γερούνδιο: ξεχωριστός λόγος θα μπορούσε να γίνει για το γερούνδιο το οποίο έχει επιρρηματική λειτουργία και είναι ενεργητικό ως προς τον τύπο και τη σημασία. Αναφέρεται σε μία ενέργεια η οποία λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα με την ενέργεια του κύριου ρήματος της πρότασης και με το οποίο κατά κανόνα μοιράζονται το ίδιο υποκείμενο. Μορφολογικά το γερούνδιο σχηματίζεται στην ΚΝΕ με την προσθήκη της κατάληξης ontas στο μη συνοπτικό θέμα. Μετοχή: η μετοχή του ενεστώτα τόσο της ενεργητικής όσο και της παθητικής είναι επιθετική ως προς τον τύπο αλλά απαντά σε πολύ περιορισμένη συχνότητα στην κοινή νεοελληνική και καθόλου στο εν λόγω ιδίωμα. Η παθητική συντελεσμένη μετοχή είναι και αυτή επίθετο, λήγει πάντα σε ménos (με τόνο στην παραλήγουσα) (D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton 1999: ).

23 ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΙ Ο Mirambel (1978: ) κάνοντας μία ταξινόμηση των καταλήξεων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στο ρήμα κάθε γνώρισμα του προσώπου είναι συγχρόνως και γνώρισμα του αριθμού και πως κάθε ρηματικός τύπος έχει αυτάρκεια και δε χρειάζεται να συμπληρωθεί από αντωνυμία ως υποκείμενο παρά μόνον αν χρειαστεί να αντιδιασταλεί ένα πρόσωπο από ένα άλλο ή να τονιστεί η προσωπικότητα του υποκειμένου. 3. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΛΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΜΑ Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 132) τα ρήματα ταξινομούνται με βάση το κριτήριο της συστηματικής αλλομορφικής σχέσης των θεμάτων (συνοπτικό ~ μη συνοπτικό) X(α) ~ Xφωνήεν [όπου X=θέμα]. Τα ρήματα που στερούνται αυτής της συστηματικής αλλομορφικής σχέσης ανήκουν στην α κλιτική τάξη (ΚΤ1) (γραφ ~ γραφσ), ενώ όσα ρήματα τη διαθέτουν ανήκουν στη β κλιτική τάξη (ΚΤ2) [αγαπ(ά)ω ~ αγαπήσω), χαλ(ά)ω ~ χαλάσω, φορ(ά)ω ~ φορέσω]. Βέβαια η απουσία της συγκεκριμένης συστηματικής αλλομορφίας X(α) ~ Xφωνήεν δε σημαίνει ότι η α κλιτική τάξη στερείται γενικότερα οποιασδήποτε άλλης αλλομορφίας. Εμφανίζει κάποιες αλλομορφικές σχέσεις χωρίς αυτές να είναι συστηματικές (Ράλλη 2005: ), όπως για παράδειγμα τα: μένω ~ έμεινα ~ μείνω παίρνω ~ πήρα~ πάρω πηγαίνω/πάω ~ πήγα~ πάω Προβαίνοντας μάλιστα η Ράλλη σε μία περαιτέρω ταξινόμηση και λαμβάνοντας υπόψη γενικά την παρουσία ή απουσία αλλομορφίας και τις ποικίλες αλλομορφικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν τα θέματα του ρήματος αναγνωρίζει τέσσερις (4) κατηγορίες ανάλογες με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α. απουσία αλλομορφίας: π.χ. κλέβω ~ έκλεβσα β. μη συστηματική αλλομορφία: π.χ. φεύγω ~ έφυγα γ. υποκατάσταση π.χ. τρώω ~ έφαγα δ. συστηματική αλλομορφία π.χ. αγαπάω ~ αγάπησα Εντάσσοντας αυτές τις κατηγορίες στην παραπάνω κλιτική ταξινόμηση αναγνωρίζει πως στις τρεις πρώτες (α, β, γ) κατηγορίες ανήκουν τα ρήματα

24 24 που κλίνονται σύμφωνα με την α κλιτική τάξη, ενώ τα ρήματα της δ κατηγορίας κλίνονται σύμφωνα με την β κλιτική τάξη (Ράλλη 2005: ). Η δεύτερη αυτή κατηγοριοποίηση είναι αντίστοιχη με αυτήν που κάνει ο Mirambel (1978: ), η οποία όμως είναι λεπτομερέστερη. Έτσι ο Mirambel αναγνωρίζει επίσης τέσσερις (4) κατηγορίες, οι οποίες ορίζονται ως εξής: α. ρήματα που παρουσιάζουν διαφορετικό θέμα: π.χ. τρώω ~ έφαγα β. ρήματα που έχουν την ίδια ρίζα στα θέματά τους αλλά που παρουσιάζουν φωνηεντική παραλλαγή: π.χ. φεύγω ~ έφυγα γ. ρήματα που έχουν την ίδια ρίζα στα θέματά τους με διαφοροποίηση όμως της φωνηεντικής παραλλαγής. Εδώ αναγνωρίζει δύο υποκατηγορίες: i. το ένα εκ των δύο θεμάτων έχει επίθημα και το κάθε θέμα έχει δικό του φωνηεντισμό: π.χ. κλαίω~ έκλαψα ii. κάθε θέμα έχει δικό του επίθημα και ταυτόχρονα δική του φωνηεντική παραλλαγή: π.χ. δίνω ~ έδωσα δ. ρήματα με θέματα που έχουν την ίδια ρίζα και παρουσιάζουν διαφοροποίηση με ένα επίθημα. Και σε αυτήν την κατηγορία ο Mirambel αναγνωρίζει δύο υποκατηγορίες: i. όσα ρήματα έχουν επίθημα μόνο στο μη συνοπτικό θέμα (δηλαδή του ενεστώτα): π.χ. φέρνω ~ έφερα ii. όσα ρήματα έχουν πάντα επίθημα στο συνοπτικό θέμα (δηλαδή στον αόριστο) σ και στο μη συνοπτικό άλλοτε έχουν άλλοτε όχι: π.χ. ακούω ~ άκουσα Άλλοι ερευνητές περιορίζονται σε γενικότερες κατηγοριοποιήσεις, όπως για παράδειγμα ο Μπαμπινιώτης (1972: 236) που αναγνωρίζει μόνο δύο κατηγορίες με βάση το κριτήριο της παρουσίας ή απουσίας συμφωνικού χαρακτήρα στο θέμα. Έτσι ονομάζει τα μεν ρήματα που έχουν συμφωνικό χαρακτήρα στο θέμα τους συμφωνόληκτα (Θ Σ ), τα δε ρήματα με φωνηεντικό χαρακτήρα φωνηεντόληκτα (Θ Φ ). Πρόκειται για κατηγοριοποίηση η οποία μοιάζει πολύ με αυτήν της Ράλλη. Τέλος οι D.HoltonP.Mackridge και Ε.ΦιλιππάκηWarburton (1999: 118) αναγνωρίζουν επίσης δύο κατηγορίες έχοντας ως κριτήριο τη θέση του τόνου στο α πρόσωπο ενικού του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής. Σύμφωνα λοιπόν με τη θέση του τόνου τα ρήματα ανήκουν σε δύο κατηγορίες:

25 25 ΚΡΙΤΗΡΙΟ α. τα παροξύτονα (γνωστά ως ρήματα της α συζυγίας στην παραδοσιακή γραμματική). Αυτά τονίζονται στην τελευταία συλλαβή του θέματος, που είναι η παραλήγουσα του α προσώπου ενικού του ενεστώτα στην ενεργητική φωνή (γράφω, κοιτάζω) και άρα έχουν τον τόνο στο θέμα, γι αυτό και λέγονται επίσης θεματικά τονιζόμενα. β. τα οξύτονα (ρήματα β συζυγίας) που τονίζονται στη λήγουσα του α ενικού προσώπου στον ενεστώτα της ενεργητικής φωνής στην κατάληξη και όχι στο θέμα γι αυτό και λέγονται καταληκτικά τονιζόμενα. Τα ρήματα αυτά της β κατηγορίας υποδιαιρούνται σε δύο ομάδες ανάλογα με το σύστημα φωνηέντων που χαρακτηρίζει την κατάληξη κι έτσι έχουμε δύο ομάδες: i. ομάδα Α που κλίνονται όπως το αγαπώ, αγαπάς, αγαπά κλπ ii. ομάδα Β που κλίνονται όπως το θεωρώ, θεωρείς, θεωρεί κλπ Πάντως πρέπει να σημειωθεί πως ανεξάρτητα από το κριτήριο που ο καθένας από τους παραπάνω επιλέγει, πλην του Mirambel, να κατηγοριοποιήσει τα ρήματα της νεοελληνικής, το αποτέλεσμα της ταξινόμησης είναι το ίδιο όσον αφορά την κλίση του ρήματος. ΡΑΛΛΗ συστηματική αλλομορφική σχέση X (α) ~X φωνήεν Απουσία συστηματικής αλλομορφικής σχέσης X (α) ~X φωνήεν ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΤ1 ΚΤ2 Παρουσία συστηματικής αλλομορφικής σχέσης X (α) ~X φωνήεν ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Παρουσία Απουσία παρουσία συμφώνου στο συμφωνικού συμφωνικού χαρακτήρα του θέματος χαρακτήρα χαρακτήρα ΟΝΟΜΑΣΙΑ Συμφωνόληκτα Φωνηεντόληκτα ΦΙΛΙΠΠΑΚΗHOLTON MACKRIDGE Θέση του τόνου (α πρόσωπο ενικού ενεστώτα ενεργητικής φωνής) Παρουσία Τόνου παραλήγουσα στην ΟΝΟΜΑΣΙΑ Παροξύτονα Οξύτονα Παρουσία Τόνου στην λήγουσα παράδειγμα γράφω αγαπώ (<αγαπάω) θεωρώ (<θεωρέω) Η κατηγοριοποίηση του Mirambel μένει έξω από την παραπάνω σύγκριση γιατί το αποτέλεσμα της ταξινόμησής του δεν έχει να κάνει με την κλίση του ρήματος αλλά καθαρά και μόνο με το θέμα.

26 26 4. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΣ ΣΤΟ ΡΗΜΑ ΤΗΣ ΔΕΣΚΑΤΗΣ Στην παρούσα εργασία γίνεται μία προσπάθεια περιγραφής του ρηματικού κλιτικού παραδείγματος. Μελετήθηκαν αρκετά ρήματα που που παρουσίαζαν μορφολογικό ενδιαφέρον. Όσον αφορά την ανάλυση, αυτή έγινε σύμφωνα με το μοντέλο της γενετικής θεωρίας (generative theory) που ακολούθησε η Ralli (1988) και Ράλλη (2005). Ύστερα από σύγκριση των σημαντικότερων μελετών για το ρήμα της ΚΝΕ, θεωρήσαμε την ανάλυση της Ράλλη ως την πιο οικονομική, καθώς αποφεύγει τη χρήση πολλών μηδενικών μορφημάτων. Επειδή η φωνητική του ιδιώματος όμως διαφέρει κατά πολύ από αυτήν της ΚΝΕ, η ανάλυση έγινε στις υποκείμενες αντιπροσωπεύσεις των ρηματικών τύπων, ενώ το φωνητικό εξαγόμενο δόθηκε χωρίς να αναλυθεί μορφολογικά. Ως προς τις φωνολογικές αντιπροσωπεύσεις και ως προς τη σειρά των φωνολογικών κανόνων ακολουθήθηκε το The Generative Interpretation of Dialect, A study of Modern Greek Phonology, Cambridge University Press, 1972 του Br. Newton. Τέλος, για την περιγραφή του ρήματος, ανάλογα με το χρόνο, την έγκλιση, τη φωνή κλπ, χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο η ελληνική έκδοση της «Γραμματικής της Ελληνικής Γλώσσας» των D.Holton, P.Mackridge και Ε. ΦιλιππάκηWarburton (εκδ. 1999). Στην ορολογία δηλαδή χρησιμοποιούνται οι όροι ενεστώτας, παρατατικός, απλός παρελθοντικός, εξαρτημένος, μη παρεμφατικός και γερούνδιο αντί των οριστική ενεστώτα, οριστική παρατατικού, αόριστος, υποτακτική αορίστου, απαρέμφατο και ενεργητική μετοχή αντίστοιχα που χρησιμοποιούνται από την παραδοσιακή γραμματική.

27 Φωνητιική 2.. Μορφολογίία:: Κλίίση καιι Ανάλυση 2..1 Κλιιτιική τάξη Κλιιτιική τάξη Κλιιτιική τάξη 2 αα Κλιιτιική τάξη 2 ββ 2..3 Ρήματα με συνηρημένους τύπους στην ΕΦ 3.. ΙΙδιιαίίτερες παρατηρήσειις στιις εγκλίίσειις:: 3..1 Προστακτιική 3..2 Συντακτιικές εγκλίίσειις 4.. Θέματα 4..1 Σχηματιισμός θεμάτων στην ΚΤ Σχηματιισμός θεμάτων στην ΚΤ2 5.. Τονιισμός 6.. Αύξηση 7.. Σύνθετα ρήματα 7..1 Η αύξηση στα σύνθετα ρήματα 7..2 Ο τονιισμός στα σύνθετα ρήματα

28 28 1. Φ Ω Ν Η Τ Ι Κ Η Το κεφάλαιο που αναφέρεται στη φωνητική του ιδιώματος αφορά μία σύντομη περιγραφή των φωνητικών φαινομένων που θεωρήθηκε απαραίτητη προκειμένου να δοθούν τα χαρακτηριστικά του ως βoρείου ιδιώματος. Τα φωνητικά εξαγόμενα που δίνονται μετά την εαρμογή των φωνολογικών κανόνων μπορεί να είναι περισσότερα από ένα. Η διπλοτυπία (ή πολυτυπία) αυτή δεν αφορά μόνο ομιλητές διαφορετικών χωριών αλλά και τον ίδιο τον ομιλητή ο οποίος υπάρχει περίπτωση να αρθρώσει την ίδια λέξη με διαφορετικό τρόπο. Οι διπλοτυπίες μπορεί να οφείλονται σε πολλούς λόγους, όπως ψυχολογική ένταση, θυμό, ταχύτητα κατά την άρθρωση, επιρροή από την ΚΝΕ κ.ά. (βλ. και Φάβης 1951: 5, Μάνεσης : 11).