Ψηφιακή Φωτογραφία & Πολυµέσα ΚΑΡΚΑΡΟΓΛΟΥ ΟΛΓΑ

Transcript

1 Ψηφιακή Φωτογραφία & Πολυµέσα ΚΑΡΚΑΡΟΓΛΟΥ ΟΛΓΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ/ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΥΛΙΑΡΑΣ ΑΘΗΝΑ, 15 Μαρτίου 2009

2 Ορισµοί ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Σύνθετη λέξη: φως και γραφή. Ο όρος φωτογραφία αναφέρεται γενικά στη διαδικασία δηµιουργίας οπτικών εικόνων µέσω της καταγραφής και αποτύπωσης του φωτός, µε χρήση κατάλληλων συσκευών (φωτογραφικές µηχανές). ΨΗΦΙΑΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Ψηφιακή φωτογραφία είναι η φωτογραφία που ανεξάρτητα πιο είναι το µέσο µε το οποίο δηµιουργήθηκε, το αποτέλεσµα είναι κάποιου είδους ψηφιακό αρχείο. «Απόλυτα» ψηφιακές φωτογραφίες, που πραγµατοποιούνται µε λήψη από ψηφιακή φωτογραφική µηχανή. Φωτογραφίες που η λήψη έγινε αναλογικά (φιλµ) και στη συνέχεια σκαναρίστηκαν µε τη βοήθεια του σαρωτή που µετατρέπει τις έντυπες εικόνες σε ψηφιακή µορφή. 2

3 ΠΟΛΥΜΕΣΑ (multimedia) Ο όρος πολυµέσα σχετίζεται µε τη συνύπαρξη και τη χρήση περισσότερων των δύο βασικών ψηφιακών µέσων αναπαράστασης της πληροφορίας όπως είναι το κείµενο, γραφικά, εικόνα, κινούµενη εικόνα, ήχος, βίντεο τα οποία συνδυάζονται στις εφαρµογές µε κανόνες αισθητικής, ψυχολογίας και ανθρώπινης συµπεριφοράς. Εφαρµογές Πολυµέσων Οι εφαρµογές πολυµέσων παρέχουν στο χρήστη ένα περιβάλλον, για να έχει πρόσβαση στα τµήµατα, µέσω συνδέσεων µε οποιονδήποτε τρόπο επιθυµεί (επεµβαίνοντας στη διαδικασία της εφαρµογής, διαφοροποιώντας την κατά τις επιθυµίες του). 3

4 Ιστορική Εξέλιξη Εκατοντάδες χρόνια πριν κατασκευάστηκαν οι πρώτες ξύλινες φορητές camera obscura Αποτύπωση πρώτης χηµικής φωτογραφίας µετά από 8 ώρες έκθεσης στο φως από τον Νιεπς (οι στέγες των παραθύρων του χωριού Chalon-sur-Saone της Γαλλίας) Ανακαλύφθηκε το φιλµ σε ρολό και κατασκευάσθηκε η πρώτη φωτογραφική µηχανή-κουτί (Kodak) Παρουσιάζεται η πρώτη ψηφιακή φωτογραφική µηχανή από τη Sony, η πρωτοποριακή MAVICA (magnetic video camera) Παρουσιάστηκε η πρώτη εµπορική ψηφιακή φωτογραφική µηχανή Τραβήχθηκαν οι πρώτες ψηφιακές φωτογραφίες από τον Άρη Η εποχή της µαζικής ψηφιακής φωτογραφίας ανατέλλει. 4

5 Ψηφιακή φωτογραφία ως ντοκουµέντο Φωτογραφία ντοκουµέντο: Μεταφέρει πληροφορίες από γεγονότα, αντικείµενα και πρόσωπα που βρίσκονται εκτός δεδοµένου τόπου και εκτός παρόντος χρόνου. Η ψηφιακή φωτογραφία, κατηγορήθηκε ότι θα στερήσει από την εικόνα το χαρακτήρα του ντοκουµέντου, αφού η παραποίηση στοιχείων γίνεται πολύ πιο εύκολη και δύσκολα αναγνωρίσιµη. Η παραδοσιακή φωτογραφία µπορεί να θεωρηθεί ένα έγκυρο φωτογραφικό τεκµήριο; Η φωτογραφία αναδείχτηκε ως η πιο πιστή αναπαράσταση του ορατού κόσµου, του κόσµου όµως που παρουσιάζει ο φωτογράφος. 5

6 Φωτογραφία που δηµοσιεύθηκε σε εφηµερίδες και παρουσιάζει την εκτόξευση πυραύλων. Για τους ειδικούς υπάρχει τρόπος να διαπιστώσουν τις επεµβάσεις στη φωτογραφία, όχι όµως και για τους δηµοσιογράφους. 6

7 Ψηφιακή φωτογραφική µηχανή Φωτογραφίες απευθείας σε µορφή ψηφιακού αρχείου εικόνας. Τα αρχεία εισάγονται στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, δίνοντας δυνατότητα προβολής και επεξεργασίας της εικόνας. Η µεταφορά στο σκληρό δίσκο του υπολογιστή είναι αναγκαία για να απαλλαχτεί η µνήµη της φωτογραφικής µηχανής από το φορτίο της, ώστε να είναι έτοιµη για την επόµενη λήψη. Συνεχίζουν να εξελίσσονται ενσωµατώνοντας επιπλέον δυνατότητες, όπως βιντεοσκόπηση, µε ή χωρίς καταγραφή ήχου. Τα τελευταία χρόνια προσαρτώνται σε κινητά τηλέφωνα και φορητούς υπολογιστές. Η λειτουργία τους είναι περισσότερο συγγενική µε αυτή των φαξ, των φωτοαντιγραφικών µηχανών και των σαρωτών. 7

8 Είδη ψηφιακών φωτογραφικών µηχανών Κατηγορία ψηφιακών compact Πολύ µικρές µηχανές µε ενσωµατωµένο φακό. Υπάρχουν και µεγαλύτερες, µε πιο ισχυρούς φακούς zoom και περισσότερες λειτουργίες. Εκτός από στατικές εικόνες, µπορούν να κάνουν λήψη βίντεο, βέβαια όχι άριστης ποιότητας. Κατηγορία ψηφιακών SLR (Single Lens Reflex). ε διαθέτουν ενσωµατωµένο φακό αλλά µπορούν να δεχθούν διαφορετικούς φακούς που προσαρµόζονται σε ειδική άρµοση στο µπροστινό τµήµα των µηχανών και διαθέτουν υποδοχή για εξωτερικό φλας. Η δυνατότητα λήψης βίντεο δεν υποστηρίζεται από τις ψηφιακές SLR. 8

9 Φωτογραφίζοντας (ψηφιακή λήψη εικόνας) Ο φακός συγκεντρώνει το φως. Το διάφραγµατης µηχανής καθορίζει την ένταση του φωτός που θα περάσει στη µηχανή. Η ταχύτητα του κλείστρου ελέγχει το χρόνο έκθεσης του φωτός. Η εικόνα λαµβάνεται από τον ψηφιακό αισθητήρα CCD, όπου το φωτογραφικό είδωλο µετατρέπεται σε ψηφιακά δεδοµένα. Τα δεδοµένα αυτά προωθούνται στον επεξεργαστή όπου πραγµατοποιείται όλη η διαδικασία δηµιουργίας της ψηφιακής φωτογραφίας. Η ψηφιακή εικόνα είναι ένα αρχείο που αποστέλλεται στη µνήµη για να αποθηκευτεί. Από την κάρτα της µηχανής οι φωτογραφίες περνάνε στον υπολογιστή για την κατάλληλη επεξεργασία τους µέσα από ειδικά προγράµµατα. 9

10 Μοντέλα χρωµάτων Τα βασικά χρώµατα της φωτογραφίας είναι το κόκκινο (Red), το πράσινο (Green) και το µπλε (Blue). Λέγονται βασικά γιατί αν συνδυαστούν ανά δύο µπορούν να παράγουν ένα νέο τρίτο χρώµα: - το κόκκινο και το πράσινο παράγουν το κίτρινο (Yellow) χρώµα, - το κόκκινο και το µπλε παράγουν το µατζέντα (Magenta), - το πράσινο και το µπλε δίνουν το κυανό (Cyan). Οι οθόνες χρησιµοποιούν το µοντέλο χρωµάτων RGB για την εµφάνιση των εικόνων. Εάν όµως η εικόνα πρόκειται να εκτυπωθεί, θα πρέπει να µετατραπεί από το µοντέλο χρωµάτων RGB στο µοντέλο CMYK. 10

11 Οθόνη LCD Oι περισσότερες ψηφιακές µηχανές διαθέτουν στο πίσω µέρος τους ενσωµατωµένη έγχρωµη οθόνη LCD. ίνουν τη δυνατότητα να βλέπετε τη φωτογραφία, να στοχεύετε ακριβώς την πόζα που επιθυµείτε και να κάνετε προσαρµογές πριν από τη λήψη της φωτογραφίας. Μπορείτε να βλέπετε τη φωτογραφία αµέσως µετά τη λήψη, να τη διαγράφετε αν δε σας αρέσει για να απελευθερώσετε τη µνήµη της κάρτας και να την ξανατραβάτε. Προβάλλονται και τεχνικές πληροφορίες (κατάσταση της µπαταρίας, αριθµός των φωτογραφιών που πήρατε, µέγεθος, γραµµή µενού). 11

12 Ψηφιακοί αισθητήρες CCD, εφευρέθηκε το Μετατρέπει το φως σε ηλεκτρικό φορτίο. Ολοκληρωµένο κύκλωµα που αποτελείται από στοιχειώδη κελιά οργανωµένα είτε σε γραµµική µορφή είτε σε ορθογώνιο πλαίσιο. Η γραµµική διάταξη CCD κινείται και σαρώνει το έγγραφο γραµµή προς γραµµή (σαρωτής). Η ορθογώνια διάταξη CCD µένει ακίνητη και το φως εστιάζεται επάνω της (ψηφιακή φωτογραφική µηχανή). CMOS, τον εισήγαγε η Canon. Αποδίδει το ίδιο καλά µε τους CCD, ενώ είναι απλούστερος, φθηνότερος και χαµηλότερης κατανάλωσης. Οι ψηφιακές SLR µε υψηλότερη ανάλυση χρησιµοποιούν αισθητήρες CMOS. SuperCCD της Fujifilm. Περιλαµβάνει οκταγωνικά πίξελ περιστραµµένα κατά 45 µοίρες (σχήµα ρόµβου) και διατεταγµένα σε σχήµα κυψέλης. X3 της Foveon. Είναι ο πρώτος που κατέγραψε πλήρες χρώµα RGB. Χρησιµοποιεί έναν υπο-αισθητήρα τριών επιπέδων για το κάθε εικονοστοιχείο (pixel). 12

13 Ανάλυση εικόνας Η µικρότερη µονάδα φωτεινότητας και χρώµατος σε µια εικόνα είναι το pixel (εικονοστοιχείο). Ο αριθµός των pixel ανά ίντσα (ppi) καθορίζει την ανάλυση της εικόνας, η οποία εξαρτάται από το πόσα εικονοστοιχεία πληροφοριών ένας ψηφιακός αισθητήρας είναι ικανός να λαµβάνει (όσο µεγαλύτερος είναι ο αριθµός τόσο περισσότερες πληροφορίες άρα και λεπτοµέρειες µπορεί να αποδώσει σε κάθε φωτογραφία). Κάθε ψηφιακή εικόνα αποτελείται από πάρα πολλά pixel, το ένα δίπλα στο άλλο, δηµιουργώντας ένα πλέγµα, τα οποία θυµίζουν µωσαϊκό. Οι εικόνες εντυπωσιάζουν τον άνθρωπο αλλά για τον υπολογιστή µια εικόνα αποτελεί απλώς ένα σύνολο αριθµών. 13

14 Η µεγέθυνση µιας ψηφιακής εικόνας αποκαλύπτει, σε ένα βαθµό, τα µεµονωµένα πίξελ 14

15 Κάρτες µνήµης Απαραίτητα πρόσθετα στη µνήµη της ίδιας της µηχανής. Είναι διαθέσιµες σε διάφορες χωρητικότητες. SmartMedia, εκτοπίζεται στις φθηνότερες µηχανές, CompactFlash, συνηθίζεται ακόµη, Memory Stick της Sony και η µικρότερη έκδοση «Duo», Κάρτα XD, από τις µικρότερες σε όγκο Κάρτα SD/MMC, από τις µικρότερες σε όγκο. Βγαίνουν από τη µηχανή, και διαβάζονται µε διάφορους προσαρµογείς σε υπολογιστές. Πολλοί εκτυπωτές γραφείου διαθέτουν πλέον υποδοχές ανάγνωσης καρτών, που δίνουν τη δυνατότητα κατευθείαν εκτύπωσης φωτογραφιών. Συνήθως η κάρτα αφήνεται στη µηχανή και αντιγράφονται τα αρχεία απευθείας στον υπολογιστή µέσω καλωδίου USB. 15

16 Μορφές αρχείων Οι ψηφιακές φωτογραφικές µηχανές αποθηκεύουν τις φωτογραφίες ως αρχεία συγκεκριµένου τύπου. Οι τύποι αρχείων που χρησιµοποιούνται είναι: ΑΡΧΕΙΑ JPEG: χρησιµοποιούνται από όλες τις ψηφιακές µηχανές και υποστηρίζονται από όλα σχεδόν τα ψηφιακά µέσα. Συµπιεσµένα αρχεία που συνδυάζουν καλή ποιότητα εικόνας και µικρό µέγεθος. Η συµπίεση των αρχείων JPEG είναι συµπίεση µε απώλειες, που σηµαίνει πως µερικά από τα δεδοµένα χάνονται και δεν επανέρχονται. Αρχεία TIFF: χρησιµοποιούν συµπίεση χωρίς απώλειες. Το µέγεθός τους είναι ιδιαίτερα αυξηµένο και καταλαµβάνουν πολύ χώρο στην κάρτα µνήµης. Χρησιµοποιούνται για µεγάλες εκτυπώσεις. Αρχεία RAW: δεν έχουν διαµορφωθεί πλήρως. Περιλαµβάνουν την πραγµατική πληροφορία της λήψης, όπως αυτή καταγράφηκε στον αισθητήρα της µηχανής. Ασυµπίεστα αρχεία που προσφέρουν την υψηλότερη ποιότητα εικόνας. Για να µπορούν να διαβαστούν χρειάζεται λογισµικό από τον κατασκευαστή της µηχανής, ή το φίλτρο RAW του Photoshop. Αρχεία DNG: είναι συµβατά µε το Photoshop. Αποθηκεύοντας σε DNG, διασφαλίζετε ότι θα µπορούν να ανοίξουν τα αρχεία στο µέλλον. 16

17 Προγράµµατα επεξεργασίας εικόνας Αντικαθιστούν τη δουλειά που γινόταν στο σκοτεινό θάλαµο. Επιτρέπουν τη θεαµατική βελτίωση µίας φωτογραφίας στον υπολογιστή, την καλλιτεχνική τροποποίησή της ή το παιχνίδι µαζί της. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα ανά πάσα στιγµή να ακυρώσει µία ενέργειά του ή να γυρίσει πίσω όσα στάδια χρειάζεται σε ελάχιστο χρόνο και µε µηδενικό κόστος. Επεξεργάζεται εικόνες, είτε προέρχονται από ψηφιακή λήψη είτε από αναλογική. Κυκλοφορούν αρκετά προγράµµατα (που χειρίζονται pixel), µε πιο διαδεδοµένο το Photoshop. Στα προγράµµατα αυτά οι εικόνες µπορούν να αποθηκευτούν σε έναν από τους παρακάτω τύπους αρχείων:.tiff,.jpeg,.gif,.png,.eps,.bmp,.pict,.tga,.pcx. 17

18 Πλεονεκτήµατα ψηφιακής λήψης Οικονοµία χρόνου Ευκολία διορθώσεων Έλεγχος του τελικού αποτελέσµατος Οικονοµία χρήµατος Αποστολή µε σε φίλους εν τρέχετε στο φωτογραφείο (εκτύπωση online) Ελαφρύτερες µηχανές Συνεργασία µε άλλες ψηφιακές συσκευές 18

19 Μελλοντικές εξελίξεις Επειδή η ψηφιακή φωτογραφία εξελίσσεται ταχύτατα, τα επόµενα χρόνια αναµένονται τα εξής: Περισσότερες δυνατότητες επεξεργασίας στη µηχανή (να αφαιρεί τα κόκκινα µάτια ψηφιακά). Μεγαλύτερες συστοιχίες αισθητήρων για τις επαγγελµατικές µηχανές. Μικρότερες συστοιχίες αισθητήρων που θα επιτρέψουν την κατασκευή µικρότερων µηχανών κόµπακτ. Επιτάχυνση της διαδικασίας λήψης, ώστε να αποφευχθούν οι καθυστερήσεις πριν και αφού πατηθεί το κουµπί για την απελευθέρωση του κλείστρου. Εγγραφή βίντεο που να πλησιάζει σε ποιότητα αυτό των συµβατικών βιντεοκαµερών. Μείωση της χρωµατικής εκτροπής των φακών. Αυξηµένο δυναµικό εύρος. Κάρτες µνήµης µε µεγαλύτερη χωρητικότητα. Χαµηλότερες τιµές. 19

20 ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΒΙΝΤΕΟΚΑΜΕΡΕΣ Οι σύγχρονες ψηφιακές βιντεοκάµερες έχουν τη δυνατότητα λήψης φωτογραφιών. Βγάζουν καλές φωτογραφίες αλλά δεν υπάρχει ακόµη βιντεοκάµερα που να συγκριθεί η ποιότητα των φωτογραφιών της µε ψηφιακή φωτογραφική µηχανή. ΚΙΝΗΤΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ Όλοι έχουν µαζί τους µια ψηφιακή φωτογραφική µηχανή ενσωµατωµένη στο κινητό τους. Αποτελεί έναν εύκολο τρόπο καταγραφής φωτογραφιών που µπορούν να µοιραστούν εύκολα σε φίλους. Όµως οι φωτογραφίες που δίνουν δεν είναι ικανοποιητικές, η ποιότητα τους είναι εξαιρετικά χαµηλή. 20

21 Φωτογράφηση µε τον υπολογιστή Συνδεδεµένη µε τον υπολογιστή µέσω ενός διαύλου υψηλής ταχύτητας, και µε τη βοήθεια εξειδικευµένου λογισµικού από τον κατασκευαστή της, µια µηχανή µπορεί να ελεγχθεί µέσω του υπολογιστή. Μ αυτό τον τρόπο επιτρέπει το χειρισµό απαραίτητων ρυθµίσεων: ευαισθησία, ταχύτητα, εστίαση κ.ά. Ένα πάτηµα µε το ποντίκι ενεργοποιεί και τη µηχανή και το φλας. Αυτή η χρήση προορίζεται κυρίως για φωτογράφηση στο στούντιο. Με τη µηχανή στηριγµένη σε τρίποδα µπροστά από το θέµα, παίρνετε τη φωτοµέτρηση, και φεύγετε από τη µέση. Η φωτογραφία χρειάζεται λίγα δευτερόλεπτα για να µεταφερθεί στον υπολογιστή και να εµφανιστεί στην οθόνη, µαζί µε όλες τις πληροφορίες λήψης. 21

22 Ψηφιακή προβολή Προγράµµατα προβολής Ένα από τα διάφορα προγράµµατα που οργανώνουν µια χρονοµετρηµένη διαδοχική προβολή εικόνων στην οθόνη, το QuickTime υπάρχει εξαρχής στους περισσότερους υπολογιστές. Ψηφιακός προβολέας Επαγγελµατικός αλλά ακριβός τρόπος προβολής εικόνων από τον υπολογιστή, χρήσιµος για παρουσιάσεις, σε µεγάλα ακροατήρια σε µια σκοτεινή αίθουσα. Πιο οικονοµική λύση είναι η προβολή στην τηλεόραση. Οι περισσότερες ψηφιακές φωτογραφικές µηχανές διαθέτουν καλώδια που δίνουν αυτή τη δυνατότητα. Ψηφιακή φωτογραφική κορνίζα Ανεξάρτητες λεπτές κορνίζες, που αποτελούνται από µια επίπεδη οθόνη LCD. Τυπικά δέχονται κάρτες µνήµης, και µερικές υποστηρίζουν και κατέβασµα εικόνων κατευθείαν από το ιαδίκτυο. ιαθέτουν λογισµικό, εύκολο στη χρήση, που επιτρέπει να καθορίζεται ο χρόνος εµφάνισης κάθε εικόνας. Οι πιο σύγχρονες προβάλουν τις φωτογραφίες στο ρυθµό της µουσικής που επιλέγει ο χρήστης. 22

23 CD-ROM πολυµέσων Η επαγγελµατική προσέγγιση στην ψηφιακή παρουσίαση είναι η δηµιουργία πολυµέσων (multimedia authoring). Τα πολυµέσα επιτρέπουν να δηµιουργείτε συνδέσµους ώστε το άτοµο που παρακολουθεί την παρουσίαση να µπορεί να µετακινηθεί µέσα σε αυτή. Το σύνηθες µέσο για τη δηµιουργία πολυµέσων είναι το CD-ROM. Είναι ένα εξυπηρετικό µέσο διανοµής φωτογραφιών µε επαγγελµατικό στυλ. Μπορείτε να προσθέσετε σχετικό κείµενο µε τη µορφή ιστοριών και λεζάντων, να τα κάνετε διασκεδαστικά, και να τους προσθέσετε περιβάλλον µε γραφικά ώστε να τα κάνετε όµορφα. Υπάρχουν διάφορα προγράµµατα δηµιουργίας πολυµέσων, µε το Macromedia Director να είναι το επαγγελµατικό πρότυπο. 23

24 Παρουσίαση στο διαδίκτυο Οι διάφορες τοποθεσίες στον Ιστό, παρέχουν στον καθένα τη δυνατότητα να παρουσιάσει τις φωτογραφίες του. Ορισµένοι δηµιουργούν δική τους ιστοσελίδα, αλλά για να γίνει αυτό χρειάζονται γνώσεις HTML. Υπάρχουν πολλές εµπορικές εταιρείες, στις οποίες είναι πολύ εύκολο να εγγραφείτε, που φιλοξενούν τις ιστοσελίδες και τα άλµπουµ των φωτογραφιών σας. Σκοπός τους είναι να δελεάσουν τους πελάτες να αγοράσουν προϊόντα (φωτογραφικό υλικό, υπηρεσίες εκτύπωσης). Η δηµοσίευση των φωτογραφιών στον Ιστό, ενέχει τον κίνδυνο κάποιος να τις χρησιµοποιήσει. Θα πρέπει να δηµοσιεύσετε µόνο χαµηλής ανάλυσης εικόνες ή να προσθέσετε ένα ορατό υδατογράφηµα µε το όνοµά σας στο κέντρο για να µην υπάρχει ο φόβος κλωνοποίησης ή περικοπής. 24

25 Βιβλιογραφία 1. Αντωνιάδης Κ., (2002), Γραφιστική Φωτογραφία, Τόµος Β, εκδ. ΕΑΠ 2. Αντωνιάδης Κ., Ελευθεριάδης Ι., Σταθάκης Κ., (2002), Χρώµα, Τόµος Γ, εκδ. ΕΑΠ 3. Βιθυνός Μ.-Λυµπεράκης Α., (2002), Η τέχνη και η Επικοινωνία στις Γραφικές Τέχνες, τόµος Α (Ιστορία της Τέχνης/Ιστορία των Γραφικών Τεχνών), εκδ. ΕΑΠ 4. ηµητριάδης Σ., Ποµπόρτσης Α., Τριανταφύλλου Ε., (2004), Τεχνολογία Πολυµέσων θεωρία και πράξη, εκδ. Τζιόλα 5. Μελετζής Μ., (2005), Μαθαίνοντας την ψηφιακή φωτογραφική µηχανή 6. Νεγρεπόντης Ν., (1995), Ψηφιακός κόσµος, εκδ. Καστανιώτης 7. Παπακωνσταντίνου Γ., (2003), Πληροφορική Πολυµέσα, τόµος Β (Παραγωγή και Σχεδιασµός Πολυµέσων), εκδ. ΕΑΠ 8. Τερζίδης Κ., (2004), Πληροφορική Πολυµέσα, τόµος Α (Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές στις Γραφικές Τέχνες), εκδ. ΕΑΠ 9. Χίλτον Τ., Βαττς Μ., (1994), Φωτογραφία, εκδ. Πατάκη 10.Hornstein J., (1995), Σκάνερς-Τεχνικές και λύσεις, εκδ. Γκιούρδα 11.Michael Freeman, (2006), Ψηφιακή Φωτογραφία, εκδ. Κλειδάριθµος ΙΣΤΟΣΕΛΙ ΕΣ