Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τον

Transcript

1 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τον Καρκίνο /56

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ Σύγχρονες επιδημιολογικές τάσεις Παράγοντες κινδύνου Οικονομικές προεκτάσεις Ανάλυση SWOT ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΡΑΜΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ Όραμα Αποστολή Στρατηγική τοποθέτηση Στρατηγικοί στόχοι Άξονες και Δράσεις του Εθνικού Σχεδίου Δράσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΞΟΝΑΣ 1 ΕΡΕΥΝΑ Η σπουδαιότητα της έρευνας Προτεινόμενες δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΞΟΝΑΣ 2 ΠΡΟΛΗΨΗ Η σπουδαιότητα της πρόληψης Προτεινόμενες δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΞΟΝΑΣ 3 ΕΓΚΑΙΡΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ Η σπουδαιότητα της έγκαιρης διάγνωσης Προτεινόμενες δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΞΟΝΑΣ 4 ΘΕΡΑΠΕΙΑ Η σπουδαιότητα της θεραπευτικής αντιμετώπισης Προτεινόμενες δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΑΞΟΝΑΣ 5 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ & ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ Η σπουδαιότητα υποστήριξης ασθενών & περιβάλλοντός των Παρηγορητική Φροντίδα Προτεινόμενες δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΑΞΟΝΑΣ 6 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η σπουδαιότητα της εκπαίδευσης Προτεινόμενες Δράσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΥΧΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ...51 ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΦΙΑ /56

3 Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Μονάδα Στρατηγικής και Πολιτικών Υγείας Ομάδα Έργου Συντονιστής Μονάδας Συντονίστρια Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία Συντονίστρια και Επιστημονικά Υπεύθυνη του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τον Καρκίνο Υπεύθυνη Επικοινωνίας Αλέξης Ζορμπάς Έφη Σίμου Ευαγγελία Τζάλα Άρτεμις Βακαλοπούλου 3/56

4 ΜΕΡΟΣ Α Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 4/56

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ 1.1 Σύγχρονες επιδημιολογικές τάσεις Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, 11 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις με καρκίνο διαγιγνώσκονται κάθε χρόνο. Αυτός ο αριθμός αναμένεται να αυξηθεί και εκτιμάται ότι θα φτάσει τα 16 εκατομμύρια μέχρι το Ο καρκίνος είναι από τις πρώτες αιτίες θανάτου παγκοσμίως και το 70% αυτών συμβαίνουν στις χώρες με χαμηλό και μεσσαίο εισόδημα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΟΥ 7,6 εκατομμύρια (ή 13%) άνθρωποι πέθαναν από καρκίνο στο σύνολο των 58 εκατομμυρίων θανάτων το 2005 και ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τα 10 εκατομμύρια το Στις περισσότερες χώρες του κόσμου, όπως και στην Ελλάδα, ο καρκίνος αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Οι πιο συχνές αιτίες θανάτου από καρκίνο παγκοσμίως είναι: Ο καρκίνος του πνεύμονα με 1,3 εκατομμύρια θανάτους το χρόνο Ο καρκίνος του στομάχου με σχεδόν 1 εκατομμύριο θανάτους το χρόνο Ο καρκίνος του ήπατος με θανάτους το χρόνο Ο καρκίνος του παχέος εντέρου με θανάτους το χρόνο Ο καρκίνος του μαστού με 502,000 θανάτους το χρόνο Όσον αφορά στους άνδρες οι πιο συχνές αιτίες θανάτου, με βάση τον αριθμό των θανάτων παγκοσμίως, είναι: ο καρκίνος του πνεύμονα, του στομάχου, του ήπατος, του παχέος εντέρου, του οισοφάγου και του προστάτη. Οι πιο συχνές αιτίες θανάτου στις γυναίκες είναι ο καρκίνος του μαστού, του πνεύμονα, του στομάχου, του παχέος εντέρου και της μήτρας. Στην Ευρώπη, εκτιμάται ότι γύρω στα 3,2 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις καρκίνου διαγνώσθηκαν το 2006, δηλαδή 300,000 περισότερες από τις αντίστοιχες εκτιμήσεις του 2004, εκ των οποίων το 53% είναι άνδρες και 47% γυναίκες (Ferlay et al, 2007). Από στοιχεία της ίδιας μελέτης φαίνεται ότι ο αριθμός των θανάτων έφτασε τα 1,7 εκατομμύρια (56% άνδρες και 44 γυναίκες) το Οι πιο συχνές μορφές καρκίνου είναι: Ο καρκίνος του μαστού με 429,900 περιπτώσεις (13.5%) Ο καρκίνος του παχέος εντέρου με 412,900 περιπτώσεις (12.9%) και Ο καρκίνος του πνεύμονα με 386,300 (12.1%) 5/56

6 Ο καρκίνος του πνεύμονα είναι η πρώτη αιτία θανάτου από καρκίνο με 334,800 θανάτους, κατέχοντας το 1/5 των συνολικών θανάτων, ενώ υπολογίζεται ότι αριθμός των νέων περιπτώσεων θα διπλασιασθεί, ιδιαίτερα στην Νότια και Ανατολική Ευρώπη μέχρι το 2020 κυρίως εξαιτίας της χρήσης του καπνού. Ακολουθούν: Ο καρκίνος του παχέος εντέρου με 207,400 θανάτους Ο καρκίνος του μαστού με 131,900 θανάτους και Ο καρκίνος του στομάχου με 118,200 θανάτους Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό επιβίωσης έχει αυξηθεί σημαντικά για όλα τα είδη καρκίνου εκτός από τους καρκίνους, του πνεύμονα, του παγκρέατος και του ήπατος. Παρ όλα αυτά, το ποσοστό επιβίωσης διαφέρει σημαντικά όχι μόνο από χώρα σε χώρα, και από πόλη σε πόλη αλλά και από νοσοκομείο σε νοσοκομείο μέσα στην ίδια πόλη. Συνολικά, η 5-ετής επιβίωση υπολογίζεται ότι κυμαίνεται μεταξύ 30 και 60%. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), η θνησιμότητα από καρκίνο παραμένει γενικά χαμηλότερη απ ότι στις αναπτυγμένες χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, του Καναδά και της Ν. Ζηλανδίας. Μεταξύ 27 χωρών, η Ελλάδα κατατάσσεται το 2004, στην 19 η θέση ώς προς τη θνησιμότητα στους άνδρες με προτυποποιημένο για την ηλικία δείκτη θνησιμότητας ίσο με 209/100,000 πληθυσμό και στην 23 η θέση ώς προς τη θνησιμότητα στις γυναίκες με 108/ πληθυσμό (Health at a Glance 2007: OECD indicators). Η ευνοϊκή θέση της χώρας μας είναι σε κάποιο βαθμό πραγματική και σε κάποιο βαθμό πλασματική. Οι διαγνωστικές ελλείψεις και τα σφάλματα ταξινόμησης καθώς και οι δυσκολίες στη διαπίστωση και στην πιστοποίηση της αιτίας του θανάτου οδηγούν κατά κανόνα σε υποεκτίμηση της ειδικής κατά αιτία θνησιμότητας. Για το λόγο αυτό ο καταλληλότερος τρόπος παρακολούθησης της διαχρονκής εξέλιξης της νόσου είναι η καταγραφή των περιπτώσεων καρκίνου μέσα από τα αρχεία νεοπλασιών σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο. Δυστυχώς, όμως στη χώρα μας δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για την επίπτωση καρκίνου και ως εκ τούτου η επιδημιολογική παρακολούθηση γίνεται έμμεσα μέσω των στοιχείων θνησιμότητας. Το διάγραμμα 1 απεικονίζει τη σταθερή αυξητική τάση στους θανάτους από καρκίνο τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες την 20ετία από το 1980 έως και το 2004, φαινόμενο το οποίο είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό εάν λάβουμε υπόψη μας ότι οι δείκτες θνησιμότητας από καρκίνο ακολουθούν πτωτικές τάσεις στις περισότερες οικονομικά αναπτυγμένες χώρες από τα μέσα του 1980 (Levi et al, 2002). 6/56

7 16 Διάγραμμα 1: Συνολικός αριθμός θανάτων από καρκίνο στην Ελλάδα, 'Ανδρες Θάνατοι (σε χιλιάδες) 'Ανδρες (-πνεύμονας) Γυναίκες 8 Γυναίκες (-πνεύμονας) Έτος ΠΗΓΗ:www-dep.iarc.fr/WHO mortality data base 80.0 Διάγραμμα 2: Προτυπωμένος δείκτης κατά αιτίας θνησιμότητας από καρκίνο για άνδρες ετών στην Ελλάδα, Προτυπωμένος δέικτης Πνεύμονας Στομάχι Προστάτης Λευχαιμίες Παχύ έντερο-ορθό Έτος ΠΗΓΗ:www-dep.iarc.fr/WHO mortality data base Στο διάγραμμα 2 παρουσιάζονται οι διαχρονικές τάσεις για τους συχνότερους καρκίνους στους άνδρες το διάστημα Ο καρκίνος του πνεύμονα είναι η πρώτη αιτία θανάτου στους άντρες με μεγάλη διαφορά από τις υπόλοιπες εντοπίσεις. Ακολουθούν ο καρκίνος του προστάτη και του παχέος εντέρου, οι οποίοι παρουσιάζουν σταθερά αυξητικές τάσεις σε όλο το διάστημα των 25 ετών (διάγραμμα 3). 7/56

8 18.0 Διάγραμμα 3: Προτυπωμένος δείκτης κατά αιτίας θνησιμότητας από καρκίνο για άνδρες ετών στην Ελλάδα, Προτυπωμένος δέικτης Στομάχι Προστάτης Λευχαιμίες Παχύ έντερο-ορθό Πάγκρεας Έτος ΠΗΓΗ:www-dep.iarc.fr/WHO mortality data base Σημειώνεται ότι το διάγραμμα 3 είναι το ίδιο με το διάγραμμα 2 χωρίς τον καρκίνο του πνεύμονα με σκοπό να επιτευχθεί καλύτερη γραφική απεικόνιση των διαχρονικών τάσεων των υπολοίπων νεοπλασμάτων, για να φαίνονται καλύτερα οι διαχρονικές τάσεις των υπόλοιπων νεοπλασμάτων. Διάγραμμα 4: Προτυπωμένος δείκτης κατά αιτίας θνησιμότητας από καρκίνο για γυναίκες ετών στην Ελλάδα, Προτυπωμένος δέικτης Έτος Στομάχι Παχύ έντερο-ορθό Πάγκρεας Πνεύμονας Μαστός Μήτρα Τράχηλος μήτρας Λευχαιμίες ΠΗΓΗ:www-dep.iarc.fr/WHO mortality data base Στις γυναίκες η πιο συχνή αιτία θανάτου είναι ο καρκίνος του μαστού ο οποίος παρουσιάζει αυξητική τάση το 2003 μετά από μία μικρή μείωση που σημείωσε από το 1996 και μετά (Διάγραμμα 4). Ακολουθούν ο καρκίνος του πνεύμονα και του παχέος εντέρου με σταθερά 8/56

9 αυξητικές τάσεις. Τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, ο καρκίνος του στομάχου παρουσιάζει πτωτική τάση ακολουθώντας τις τάσεις που παρατηρούνται στην Ευρώπη αντίθετα μα τα νεοπλάσματα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Διάγραμμα 5: Προτυπωμένος δείκτης κατά αιτίας θνησιμότητας από καρκίνο σε παιδιά έως 14 ετών στην Ελλάδα, Προτυπωμένος δείκτης Έτος Εγκέφαλος, ΚΝΣ (Α) Εγκέφαλος, ΚΝΣ (Θ) Λευχαιμίες (Α) Λευχαιμίες (Θ) ΠΗΓΗ:www-dep.iarc.fr/WHO mortality data base Στα παιδιά ο καρκίνος είναι σχετικά σπάνιος (εκτιμάται ότι προσβάλλει 1 στα 600 παιδιά) και τα πιο συχνά νεοπλάσματα είναι του εγκεφάλου, Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ) και οι λευχαιμίες. Στο διάγραμμα 5 παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη των συγκεκριμένων παιδικών νεοπλασιών για τα αγόρια και τα κορίτσια ξεχωριστά για το διάστημα και όπως φαίνεται η μεταβλητότητα των προτυπωμένων δεικτών δεν επιτρέπει την αξιολόγηση των διαχρονιών τάσεων. 9/56

10 Σχήμα 1: Προτυπωμένο πηλίκο θνησιμότητας ανά νομό στην Ελλάδα, άνδρες ετών, Πνεύμονας Παχύ έντερο Στομάχι Προστάτης values for p values for p values for p values for p N N N N < 20% 20% - 40% 40% - 60% 60% - 80% > 80% 200.0km 200.0km 200.0km 200.0km Σχήμα 2: Προτυπωμένο πηλίκο θνησιμότητας ανά νομό στην Ελλάδα, γυναίκες ετών, Πνεύμονας Παχύ έντερο Στομάχι Μαστός values for p values for p values for p values for p N N N N < 20% 20% - 40% 40% - 60% 60% - 80% > 80% 200.0km 200.0km 200.0km 200.0km ΠΗΓΗ:Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Στα διαγράμματα 6 και 7 παρουσιάζεται το προτυπωμένο πηλίκο θνησιμότητας ανά νομό συνολικά για την 20-ετία Είναι φανερό ότι η θνησιμότητα από καρκίνο διαφοροποιείται ανά περιοχή στην Ελλάδα. Για τα πιο συχνά νεοπλάσματα παρατηρείται υψηλότερη συχνότητα στο Βορρά σε σχέση με το Νότο, εύρημα το οποίο έχει επιβεβαιώνεται με αρκετές μελέτες (Τούντας I κα 2001, Tzala E 2004, Tzala E and Best N 2007). 1.2 Παράγοντες κινδύνου Ο καρκίνος είναι κυρίως αποτέλεσμα της έκθεσης του ατόμου σε καρκινογόνους παράγοντες. Οι συχνότεροι παράγοντες κινδύνου παγκοσμίως με βάση τα πιο πρόσφατα δεδομένα συνοψίζονται στο διάγραμμα 7. Όπως φαίνεται η χρήση καπνού είναι υπεύθυνη συνολικά για το 20% των θανάτων από καρκίνο, ενώ για τις χώρες με υψηλό εισόδημα το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 30%. Στη συνέχεια ακολουθούν η κατανάλωση αλκοόλ και φρούτων και λαχανικών με περίπου 5% επί του συνόλου των θανάτων από καρκίνο. 10/56

11 Σχήμα 3: Καρκινογόνοι παράγοντες σχετικά με τον αριθμό θανάτων από καρκίνο, παγκοσμίως, στις χώρες με υψηλό και χαμηλό εισόδημα Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται προσπάθεια συνοπτικής παρουσίασης των σημαντικότερων παραγόντων κινδύνου λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα Χρήση καπνού Το κάπνισμα αποτελεί το σημαντικότερο γνωστό παράγοντα κινδύνου για τον καρκίνο. Η εξάρτηση από τον καπνό κατατάσσεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στην κατηγορία «ICD-10», σαν μια χρόνια κατάσταση στον τομέα των ψυχικών διαταραχών (WHO, 1992). Έχει υπολογισθεί ότι ο συνολικός αριθμός των θανάτων από τη χρήση καπνού το 2005 ανήλθε σε 5.4 εκατομμύρια ανθρώπους (Mathers & Loncar, 2006). Αν ο αριθμός αυτός συνεχίσει να αυξάνεται με τον ίδιο ρυθμό, θα οδηγηθούμε να μιλάμε για 6.4 και 8.3 εκατομμύρια θανάτους το 2015 και 2030 για θανάτους αντίστοιχα. Η χρήση καπνού συνδέεται άμεσα με την εμφάνιση πολλών τύπων καρκίνου, όπως του πνεύμονα, της στοματικής κοιλότητας, του λάρυγγα, του οισοφάγου και της ουροδόχου κύστης. Η ανάπτυξη του καρκίνου σε συγκεκριμένα όργανα εξαρτάται από τα σημεία που έρχονται σε επαφή τα χημικά συστατικά του καπνού. Ο αυξανόμενος κίνδυνος που παρουσιάζουν τα υπόλοιπα όργανα προέρχεται πιθανότατα από τις καρκινογόνες ουσίες που απορροφώνται στο αίμα μέσω των πνευμόνων και μεταφέρονται στο κάθε όργανο. Αξίζει να 11/56

12 σημειωθεί ότι το κάπνισμα πούρου και πίπας είναι το ίδιο επιβαρυντικά για την εμφάνιση καρκίνου του πνεύμονα, όπως το κάπνισμα τσιγάρου (WHO, 2007). Στις βλαβερές επιπτώσεις του καπνίσματος θα πρέπει να υπολογιστεί και ο κίνδυνος εμφάνισης του καρκίνου του πνεύμονα και πιθανόν άλλων μορφών καρκίνου σε μη καπνιστές από την παθητική έκθεση στον καπνό (παθητικό κάπνισμα) (IARC, 1986, WHO, 2007). Ο κίνδυνος αυξάνεται ανάλογα με το χρονικό διάστημα και την ποσότητα που καπνίζει κάθε μέρα. Έχει παρατηρηθεί ότι ακόμα και μετά από δέκα χρόνια αποχής, ο κίνδυνος για τον πρώην καπνιστή δε φτάνει ούτε τον ελάχιστο κίνδυνο ενός ατόμου που δεν έχει καπνίσει ποτέ στη ζωή του (WHO, 2007). Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η Ελλάδα παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό καπνιστών όχι μόνο ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και ανάμεσα στις χώρες μέλη της ΟΟΣΑ. Πρόσφατες επιδημιολογικές μελέτες εκτιμούν ότι το ποσοστό των ενηλίκων που καπνίζουν καθημερινά φτάνει το 40%, το οποίο αυξάνεται στο 50% στους έφηβους. Τα αντικαπνιστικά μέτρα που υπάρχουν και κατά καιρούς έχουν επιβληθεί δυστυχώς φαίνεται πώς έχουν αποτύχει Κατανάλωση αλκοόλ H χρήση αλκοόλ είναι σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση πολλών τύπων καρκίνου συμπεριλαμβανόμενου του καρκίνου του μαστού, του ήπατος, του οισοφάγου, του φάρυγγα, της στοματικής κοιλότητας, του λάρυγγα και του εντέρου. Ο συνδυασμός καπνίσματος και κατανάλωσης αλκοόλ πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου (συνεργική δράση). Το 22% των στοματικών καρκίνων και του φάρυγγα στους άνδρες αποδίδονται στο αλκοόλ, ενώ το ποσοστό πέφτει στο 9% για τις γυναίκες. Παρόμοια διαφορά εντοπίζεται και στους καρκίνους του οισοφάγου και του ήπατος (Rehm et al., 2004). Έρευνες αναδεικνύουν τη μακροχρόνια βλάβη που προκαλείται στο νευρικό σύστημα, στο ήπαρ και σε άλλα όργανα μετά από χρόνια κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών. Η σχέση μεταξύ του αλκοόλ και του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου είναι γραμμική. Ακόμη και η κατανάλωση αλκοολούχων αναψυκτικών αυξάνει τον κίνδυνο καρκίνων της στοματικής κοιλότητας, του φάρυγγα, του λάρυγγα, του οισοφάγου του ήπατος και του μαστού. Αν και γενικά ο κίνδυνος για την εμφάνιση καρκίνου αυξάνεται με την αύξηση της ποσότητας που καταναλώνει κάποιος, στην περίπτωση του καρκίνου του μαστού έχει παρατηρηθεί ότι ακόμα και ένα ποτήρι την ημέρα αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης κατά 10% (IARC, 1988). 12/56

13 Η Ελλάδα συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μεσαίες μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών όσον αφορά στην κατανάλωση αλκοόλ. Παρ όλα αυτά παρουσιάζει αύξηση της τάξεως του 8% μεταξύ του 1970 και Αξίζει να σημειωθεί ότι χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία έχουν σημειώσει αξιόλογη μείωση της τάξεως του 35% και 50% αντίστοιχα Διατροφή Οι ενδείξεις για τη σχέση της διατροφής και της πιθανότητας εμφάνισης καρκίνου δεν είναι τόσο ισχυρές όσο οι ενδείξεις για τη σχέση μεταξύ καρκίνου και καπνίσματος ή αλκοόλ ή έκθεσης σε χημικές ουσίες. Παρόλα αυτά θεωρείται ότι οι διατροφικές συνήθειες μπορεί να σχετίζονται με το 30% των καρκίνων στις ανεπτυγμένες χώρες και πιθανώς με το 20% των καρκίνων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Για το λόγο αυτό, σοβαρή σημασία θα πρέπει να δoθεί στην υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών συνηθειών με στόχο την πρόληψη της νόσου (World Cancer Research Fund, American Institute for Cancer Research, 1997). Υπάρχουν ενδείξεις ότι η υπερβολική κατανάλωση κόκκινου κρέατος και τροφής πλούσιας σε λίπος συνδέεται με τον καρκίνο του μαστού και του παχέος εντέρου (Hunter et al., 1996). Διεθνείς μελέτες δείχνουν ισχυρή συσχέτιση μεταξύ λίπους και πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου. Αντιθέτως η υγιεινή διατροφή, πλούσια σε φρούτα και λαχανικά φαίνεται πως έχει προστατευτική δράση (World Cancer Research Fund, American Institute for Cancer Research, 1997, The Alpha-Tocopharol, Beta Carotene Cancer Prevention Study Group, 1994; Omenn et al., 1996, IARC, 1998a). Η Ελλάδα, για το διάστημα 1970 και 2003, παρουσιάζει το δεύτερο μετά την Ισπανία ποσοστό αύξησης (16,9%) στη μέση ημερήσια κατά κεφαλή διαθεσιμότητα θερμίδων, ενώ η μέση ημερήσια διαθεσιμότητα θερμίδων είναι η τρίτη υψηλότερη, μετά την Αυστρία και την Ιταλία Παχυσαρκία και απουσία σωματικής άσκησης Η έλλειψη σωματικής άσκησης είναι κύρια αιτία της παχυσαρκίας σε πολλά μέρη του κόσμου και οι δύο παράγοντες αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου (IARC, 2001). Η αύξηση της μάζας του σώματος σε συνδυασμό με την έλλειψη άσκησης ευθύνονται για το 19% των θανάτων από καρκίνο του μαστού και για το 26% των θανάτων από καρκίνο του εντέρου (Danaei et al., 2005). Στην Ευρώπη περίπου ο μισός πληθυσμός ενηλίκων θεωρείται 13/56

14 υπέρβαρος και στα αστικά κέντρα ανάλογος είναι ο αριθμός των ατόμων που δεν αθλούνται 1 (WHO, 2007). Η παχυσαρκία αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού και καρκίνων του ενδομήτριου, εντέρου, στομάχου και οισοφάγου. Οι βασικές αιτίες της παχυσαρκίας είναι κοινωνικές, προερχόμενες από περιβάλλοντα που προωθούν την καθιστική ζωή και την υπερκατανάλωση τροφών που περιέχουν υψηλές θερμίδες. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, ευθύνεται για το 40% των περιπτώσεων καρκίνου της μήτρας. Επιπλέον, σε συνδυασμό με την έλλειψη άσκησης ευθύνεται για θανάτους από καρκίνο του παχέος εντέρου κάθε χρόνο και για θανάτων από καρκίνο του μαστού (WHO, 2003a). Επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν ότι η φυσική άσκηση και η ισορροπημένη διατροφή είναι προστατευτικοί παράγοντες στον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του εντέρου και πιθανόν να συμβαίνει το ίδιο για τον καρκίνο του μαστού. Το περιττό σωματικό βάρος και η έλλειψη άσκησης ευθύνονται για το 1/5 με 1/3 περίπου των καρκίνων του μαστού, του εντέρου, του ενδομήτριου, του στομάχου και του οισοφάγου (WHO, 2007). Διαπιστώνεται ότι η Ελλάδα, κατά τελευταία χρόνια ( ), παρουσιάζει τα υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, τα οποία είναι σχεδόν διπλάσια από εκείνα των άλλων χωρών της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, το ποσοστό των ανδρών άνω των 15 ετών που είναι παχύσαρκοι φτάνει το 46% ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες είναι 38% Φυσική καρκινογένεση Η ακτινοβολία είναι ενέργεια που εκπέμπεται υπό μορφή κυμάτων ή ακτίνων. Η ιοντίζουσα ακτινοβολία αφαιρεί ηλεκτρόνια από το υλικό (ιονισμός) και περνώντας μέσα από τα κύτταρα τους ιστούς τους προκαλεί ζημιά. Οι ιατρικές ακτίνες X και η ακτινοβολία που εκπέμπεται από φυσικές πηγές, όπως το αέριο ραδονίου και τα ραδιενεργά υλικά είναι παραδείγματα ιοντίζουσας ακτινοβολίας, η οποία προκαλεί κυρίως λευχαιμίες και δευτερευόντως άλλες κακοήθεις νεοπλασίες όπως καρκίνο των πνευμόνων, του θυρεοειδούς και του μαστού. 1 Η παχυσαρκία ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας μέσω ενός δείκτη που συσχετίζει το σωματικό βάρος με το ύψος του ατόμου. Ο δείκτης αυτός ονομάζεται Δείκτης Μάζας Σώματος (BMI-Body Mass Index) και υπολογίζεται από το πηλίκο του σωματικού βάρους υπολογισμένου σε κιλά δια του ύψους μετρημένου σε μέτρα επί τον εαυτό του. Με βάση το παραπάνω τα άτομα κατηγοριοποιούνται βάσει των τιμών ΒΜΙ σε α) αδύνατα (ΒΜΙ<18.5) β) φυσιολογικά (BMI μεταξύ ), υπέρβαρα (BMI μεταξύ ) παχύσαρκα I και ΙΙ (BMI μεταξύ και αντίστοιχα) και νοσηρά παχύσαρκα (BMI>40.0) 14/56

15 Η έκθεση στη φυσική ακτινοβολία είναι κατά ένα μεγάλο μέρος αποτέλεσμα του αερίου ραδονίου που υπάρχει στα σπίτια και το οποίο αυξάνει τον κίνδυνο καρκίνου των πνευμόνων (Darby et al 2005). Η μη ιοντίζουσα ακτινοβολία περιλαμβάνει ηλεκτρομαγνητικά πεδία όπως εκείνα που εκπέμπονται από κινητά τηλέφωνα ή ηλεκτροφόρα καλώδια και την υπεριώδη ακτινοβολία (κυρίως ηλιακή), η οποία προκαλεί τις χρωμοσωμικές φθορές. Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι αναγνωρισμένη αιτία του καρκίνου του δέρματος. Η υπερβολική έκθεση στην ηλιακή υπεριώδη (UV) ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει όλες τις μορφές καρκίνου δέρματος και κυρίως μελάνωμα (IARC, 1992). Καθοριστικοί παράγοντες της ευαισθησίας στο μελάνωμα είναι το ανοιχτόχρωμο τρίχωμα και δέρμα Χημική καρκινογένεση Η περιβαλλοντική ρύπανση του αέρα, του νερού και του χώματος από καρκινογόνες χημικές ουσίες ευθύνεται για το 1-4% όλων των καρκίνων (IARC/WHO, 2003). Καρκινογόνες χημικές ουσίες στο περιβάλλον μπορεί να βρίσκονται στο πόσιμο νερό ή στη ρύπανση του εσωτερικού και περιβαλλοντικού αέρα. Η κατανάλωση τροφίμων με χημικά, όπως οι διοξίνες, αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου (Smith, Mehta & Feuz, 2004). Στο εργασιακό περιβάλλον χημικές ουσίες όπως ο άσβεστος έχουν χαρακτηρισθεί ως καρκινογόνες. Υπολογίζεται ότι το 20 30% των ανδρών και το 5 20% των γυναικών (ηλικίας χρόνων) έχουν εκτεθεί σε επαγγελματικούς καρκινογόνους παράγοντες. Επίσης, εκτιμάται ότι 10% του καρκίνου του πνεύμονα και 2% της λευχαιμίας παγκοσμίως αποδίδονται σε επαγγελματικούς καρκινογόνους παράγοντες (WHO 2007) Βιολογική καρκινογένεση Η δυνατότητα μερικών λοιμωδών παραγόντων να προκαλούν κακοήθεις νεοπλασίες είναι γνωστή από πολλά χρόνια. Οι ιοί της ηπατίτιδας Β (HBV) και C (HCV) μπορεί να προκαλέσουν καρκίνο του ήπατος μετά από χρόνια μόλυνση (IARC, 1995). Ο σεξουαλικά μεταδιδόμενος ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων, ειδικά οι υποκατηγορίες 16 και 18, αναγνωρίζεται ως η κύρια αιτία του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας (IARC, 1995) και ο ιός του HIV/AIDS μπορεί να προκαλέσει κακοήθεις νεοπλασίες όπως το σάρκωμα Kaposi και το Non-Hodgkin λέμφωμα Άλλοι καρκινογόνοι παράγοντες Στις παραπάνω παραγράφους αναφέρθηκαν οι κυριότεροι καρκινογόνοι παράγοντες που συνδέονται με την αύξηση της συχνότητας εμφάνισης καρκίνου. Παρ όλα αυτά στη 15/56

16 βιβλιογραφία έχουν αναφερθεί και αρκετοί άλλοι παράγοντες, όπως η ηλικία, το κληρονομικό ιστορικό και η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση. Ηλικία: Ο περισσότεροι τύποι καρκίνου φαίνεται να προτιμούν ηλικιωμένα άτομα. Αυτό κυρίως οφείλεται στο γεγονός ότι η έκθεση στους καρκινογόνους παράγοντες λειτουργεί αθροιστικά καθ όλη τη διάρκεια ζωής του ατόμου με αποτέλεσμα όσο αυξάνει η ηλικία να αυξάνεται η πιθανότητα εμφάνισης της νόσου. Η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και ως συνέπεια η γήρανση του πληθυσμού που παρατηρείται κυρίως στις αναπτυγμένες περιοχές έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της συχνότητας του καρκίνου. Ο καρκίνος του μαστού, του στομάχου, του προστάτη, του οισοφάγου είναι μερικοί από τους τύπους καρκίνου η συχνότητα των οποίων αυξάνεται με την ηλικία. Κληρονομικό ιστορικό: Η ύπαρξη ιστορικού εμφάνισης καρκίνου στην οικογένεια αυξάνει την πιθανότητα για την ανάπτυξη των καρκίνων του μαστού, ωοθηκών, προστάτη και ουροδόχου κύστεως. Στις οικογενειακές καταστάσεις που υπάρχουν αυξημένα περιστατικά καρκίνου, πιθανότατα υπάρχει ένα γενετικό υπόβαθρο. Παράλληλα όμως πρέπει να ληφθεί υπ όψη το γεγονός ότι τα μέλη μιας οικογένειας μπορεί να υποβάλλονται στους ίδιους κακρινογόνους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Κοινωνικο-οικονομική κατάσταση: Υπάρχουν αρκετά στοιχεία στη βιβλιογραφία τα οποία επιβεβαιώνουν ότι το κοιωνικο-οικονομικό επίπεδο του ατόμου που μπορεί να ορίζεται από το επίπεδο μόρφωσης, το επάγγελμα ή το εισόδημα, είναι επιβαρυντικός παράγοντας για την εμφάνιση καρκίνου. Συγκεκριμένα, αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου του μαστού παρατηρείται στις γυναίκες της ανώτερης κοινωνικο-οικονομικής τάξης ενώ για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας ο κίνδυνος είναι αυξημένος στις γυναίκες των χαμηλότερων τάξεων. Το ίδιο εύρημα παρατηρείται και για τον καρκίνο του πνεύμονα όπου ο κίνδυνος εμφάνισής του είναι σχεδόν διπλάσιος στα κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα σχετικά με τ ανώτερα. Οι καρκίνοι του στομάχου και του οισοφάγου φαίνεται να προτιμούν τους «φτωχούς» και συγκριμένα ο κίνδυνος για τον καρκίνο του στομάχου είναι σχεδόν διπλάσιος στις φτωχές κοινωνίες σε σχέση με τις πιο εύρωστες οικονομικά. 1.3 Οικονομικές προεκτάσεις Η θεραπευτική αντιμετώπιση του καρκίνου είναι πολυσύνθετο θέμα το οποίο κοστίζει αρκετά χρήματα στα συστήματα υγείας των χωρών παγκοσμίως. Η θεραπεία του ασθενή με καρκίνο, απαιτεί, ανάλογα με το στάδιο που βρίσκεται ο ασθενής, την εισαγωγή και παραμονή του στο νοσοκομείο, φαρμακευτική αγωγή, διαγνωστικές εξετάσεις, ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα, νοσηλεία και φροντίδα στο σπίτι και επισκέψεις στο νοσοκομείο με το χαρακτήρα του επείγοντος περιστατικού. 16/56

17 Σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει στην Αμερική από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ, η παραπάνω «αλυσίδα» ενεργειών κόστισε συνολικά στις ΗΠΑ το δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτό μεταφράζεται σε 69.4 δισεκατομμύρια δολάρια σε άμεσα ιατρικά κόστη, 16.9 σε έμμεσα κόστη (π.χ χαμένη παραγωγικότητα) και δισεκατομμύρια δολάρια σε έμμεσα κόστη θνησιμότητας. 17/56

18 1.4 Ανάλυση SWOT Σχήμα 4: SWOT ANALYSIS του συστήματος για τον καρκίνο ΘΕΤΙΚΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ (STRENGTHS) ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ (WEAKNESSES) ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Επαρκές νομικό πλαίσιο Καταρτισμένο και εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό Ύπαρξη δυναμικής κοινωνίας των πολιτών που διεκδικεί την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των ασθενών Εμπειρία και αποτελεσματικότητα ορισμένων ογκολογικών κλινικών Ασφαλιστική κάλυψη εμβολίων, διαγνωστικών εξετάσεων και θεραπευτικών σχημάτων Ύπαρξη δομών και υπηρεσιών Ύπαρξη στη χώρα μας ισχυρού δικτύου οικογενειακής υποστήριξης. Αποσπασματική πολιτική χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό και ολιστικές οργανωτικές λύσεις Ανεπαρκής συνεργασία μεταξύ υγειονομικών υπηρεσιών για τον καρκίνο Απουσία πολιτικών πρόληψης και προαγωγής υγείας Απουσία εξειδικευμένου προσωπικού υποστήριξης ορισμένων υπηρεσιών Έλλειψη αξιολόγησης των υπηρεσιών που προσφέρει ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας Ανεπαρκείς δομές για νοσηλεία και φροντίδα στο σπίτι Έλλειψη στοιχείων για την επίπτωση καρκίνου (μη λειτουργία του Εθνικού Αρχείο Νεοπλασιών) ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ (OPPORTUNITIES) ΚΙΝΔΥΝΟΙ (THREATS) ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (Δ ΚΠΣ) Η ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας και διαχείρισης της πληροφορίας ως χρήσιμων εργαλείων για την στοχευμένη ενημέρωση Η σύσταση του οργανισμού Εθελοντών Κοινωνία ως φορέα που μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών και της κοινής γνώμης για τον έλεγχο και διαχείριση του καρκίνου Η διασύνδεση του εθελοντικού τομέα με το υγειονομικό σύστημα για τον καρκίνο Δυνατότητα μεταφοράς γνώσης και εμπειρίας από ΕΕ και ΠΟΥ Νέες διαγνωστικές τεχνικές και θεραπείες στη μάχη κατά του καρκίνου Η έξαρση του καπνίσματος και η αποτυχία των αντικαπνιστικών μέτρων που έχουν θεσπισθεί ώς τώρα Η αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ Η αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες του και η στροφή στη δυτικού τύπου διατροφή Τα αυξημένα ποσοστά παχυσαρκίας Η απουσία άσκησης Η μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος Η ύπαρξη ιών/βακτηρίων πχ HBV, HCV, HIV, HPV, ΗΒ Η οικονομική εξάντληση του δημοσίου συστήματος παροχής υπηρεσιών πρόληψης, φροντίδας και αποκατάστασης 18/56

19 ΜΕΡΟΣ Β ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ 19/56

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΡΑΜΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ 2.1 Όραμα Η συστράτευση όλων των επιστημονικών και κοινωνικών δυνάμεων που μάχονται κατά του καρκίνου, η διάδοση προληπτικού πολιτισμού και η ποιοτική αναβάθμιση των θεραπευτικών δομών της χώρας. 2.2 Αποστολή Η υλοποίηση σταθερής, βιώσιμης και οριζόντιας στρατηγικής κατά του καρκίνου με σκοπό: Τη συλλογή έγκυρης και αξιόπιστης πληροφορίας Την πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη Την αποτελεσματική θεραπεία και ποιότητα ζωής του καρκινοπαθούς Τις στοχευμένες δράσεις Τη δέσμευση για συνέχεια 2.3 Στρατηγική τοποθέτηση Μείωση της κατά αιτία νοσηρότητας και θνησιμότητας από καρκίνο 2.4 Στρατηγικοί στόχοι Στόχος 1. Η μείωση της νοσηρότητας και θνησιμότητας από καρκίνο με την εφαρμογή προγραμμάτων πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης Στόχος 2. Η μείωση θνησιμότητας με την εφαρμογή αποτελεσματικών θεραπειών Στόχος 3. Η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και η βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ασθενών και των οικογενειών τους Στόχος 4: Η βελτίωση και αναδιοργάνωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας Στόχος 5: Η συστηματική παρακολούθηση των διαχρονικών τάσεων της κατά αιτίας θνησιμότητας και νοσηρότητας από καρκίνο Στόχος 6: Η οργανωτική διασύνδεση του εθελοντικού τομέα με το υγειονομικό σύστημα για τον καρκίνο Στόχος 7: Η αύξηση της προσβασιμότητας των πολιτών σε υπηρεσίες προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου (screening) Στόχος 8: Η ύπαρξη ενιαίας πλατφόρμας πρόληψης και επικοινωνίας σε πανεθνικό επίπεδο Στόχος 9: Η ποιοτική αναβάθμιση των υπηρεσιών που εμπλέκονται στην πρόληψη, θεραπεία και αποκατάσταση 20/56

21 2.5 Άξονες και Δράσεις του Εθνικού Σχεδίου Δράσης Σχήμα 5: Συνοπτικός πίνακας με τους άξονες και τις δράσεις του σχεδίου ΑΞΟΝΑΣ 1 - ΕΡΕΥΝΑ ΑΞΟΝΑΣ 2 - ΠΡΟΛΗΨΗ Εθνικό Αρχείο Νεοπλασιών Αξιοποίηση υπαρχόντων δικτύων και σύνδεση με υπάρχουσες βάσεις δεδομένων ΑΞΟΝΑΣ 3 - ΕΓΚΑΙΡΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ Δημιουργία κέντρων πρόληψης και έγκαιρης διάγνωσης Δημιουργία κινητών μονάδων για την εφαρμογή του προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου (screening) σε απομακρυσμένες περιοχές της χώρας ΑΞΟΝΑΣ 5 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ & ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ Δημιουργία ξενώνων στις υγειονομικές υπηρεσίες Επέκταση των υφιστάμενων ελαφρύνσεων για τη μετακίνηση των ογκολογικών ασθενών Επέκταση υπηρεσιών «Νοσηλεία στο Σπίτι» στο πλαίσιο του ΕΣΥ Εθνική εκστρατεία ενημέρωσης κατά του καρκίνου Πρόγραμμα αγωγής υγείας στα σχολεία «Η ζωή έχει χρώμα» Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με το κάπνισμα και το αλκοόλ Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται τη διατροφή Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με την έκθεση στην ηλικιακή (UV) ακτινοβολία Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με λοιμώδεις παράγοντες ΑΞΟΝΑΣ 4 ΘΕΡΑΠΕΙΑ Αξιολόγηση λειτουργικού οργανωτικού πλαισίου και παρεχομένων υπηρεσιών Ογκολογικών Κλινικών Βελτίωση των υπηρεσιών σε παιδιά και εφήβους με καρκίνο ΑΞΟΝΑΣ 6 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Εκπαίδευση ασθενών και συγγενών τους Εκπαίδευση προσωπικού υγείας 21/56

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΞΟΝΑΣ 1 ΕΡΕΥΝΑ 3.1 Η σπουδαιότητα της έρευνας Η τήρηση αξιόπιστων στοιχείων νοσηρότητας και θνησιμότητας είναι αναπόσπαστο κομμάτι για τη χάραξη ορθολογικής αντικαρκινικής στρατηγικής. Απαντήσεις σε ερωτήματα όπως (WHO 2002): Ποιες ομάδες του πληθυσμού βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου Ποιοι τύποι καρκίνου εμφανίζονται πιο συχνά Σε τι βαθμό προλαμβάνουμε περιστατικά καρκίνων και Σε τι βαθμό ελέγχουμε την εξέλιξή τους απαιτούν αξιόπιστα και έγκυρα δεδομένα. 3.2 Προτεινόμενες δράσεις Στο παραπάνω πλαίσιο οι δράσεις που προτείνονται για τον άξονα 1 παρουσιάζονται επιγραμματικά παρακάτω και επεξηγούνται στη συνέχεια υπό μορφή πινάκων. Άξονας 1 Δράση 1: Εθνικό Αρχείο Νεοπλασιών Άξονας 1 Δράση 2: Αξιοποίηση υπαρχόντων δικτύων και σύνδεση με υπάρχουσες βάσεις δεδομένων 22/56

23 Άξονας 1 Δράση 1: Εθνικό Αρχείο Νεοπλασιών (ΕΑΝ) Περιγραφή Δράσης Η συστηματική καταγραφή και διαχρονική παρακολούθηση των περιπτώσεων καρκίνου που διαγιγνώσκονται στον γενικό πληθυσμό και η πλήρης και τυποποιημένη καταγραφή των θανάτων από καρκίνο. Στόχοι Η συλλογή στοιχείων που αφορούν στην κατά αιτία θνησιμότητα και νοσηρότητα από καρκίνο Η παρακολούθηση της διαχρονικής εξέλιξης του καρκίνου στον πληθυσμό αναφοράς Η χάραξη ορθολογικής εθνικής αντικαρκινικής πολιτικής βάσει έγκυρων και αξιόπιστων δεδομένων Υλοποίηση Πιλοτική μελέτη διάρκειας 1 έτους σε 3-4 μεγάλα ογκολογικά νοσοκομεία της χώρας Επέκταση του συστήματος καταγραφής σε όλα τα νοσοκομεία της χώρας Αναδιάρθρωση και επανεργοποίηση του ΕΑΝ Ρύθμιση θεμάτων προσωπικών δεδομένων Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας Ογκολογικές κλινικές, παθολογοανατομικά εργαστήρια, κυτταρολογικά και αιματολογικά εργαστήρια, τμήματα ακτινοθεραπεία. Αρχή Προστασίας Δεδομένων ΚΕΕΛΠΝΟ IARC, WHO, Ευρωπαϊκά δίκτυα όπως EUROCHIP, EUROCARE Χρονοδιάγραμμα 2008: Έναρξη πιλοτικής μελέτης 2008:- Αναμόρφωση και επαναλειτουργία ΕΑΝ 2009: Εθνικό Αρχείο Νεοπλασιών Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης 23/56

24 Άξονας 1 Δράση 2: Αξιοποίηση υπαρχόντων δικτύων και σύνδεση με υπάρχουσες βάσεις δεδομένων Περιγραφή Δράσης Η διασύνδεση με υπάρχουσες βάσεις δεδομένων για τη νοσηρότητα και θνησιμότητα από καρκίνο. Στόχοι Η πληροφοριακή διασύνδεση στοιχείων που αφορούν στην κατά αιτία θνησιμότητα και νοσηρότητα από καρκίνο με κοινωνικο-δημογραφικά και οικονομικά δεδομένα από άλλες πηγές πρωτογενών και δευτερογενών δεδομένων Υλοποίηση Επαφές με αντίστοιχους φορείς που διατηρούν σχετικές βάσεις δεδομένων Ηλεκτρονική διασύνδεση μέσω διαδικτύου Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης ΕΣΔΥ ΕΣΥΕ ΙΚΑ Επιστημονικές εταιρείες, Μη κυβερνητικές Οργανώσεις, Πανεπιστημιακά ιδρύματα ΚΕΕΛΠΝΟ Χρονοδιάγραμμα Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης 24/56

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΞΟΝΑΣ 2 ΠΡΟΛΗΨΗ 4.1 Η σπουδαιότητα της πρόληψης Το 1/3 των καρκίνων μπορεί να προληφθεί (WHO, 2007) και οι κοινωνίες έχουν συνειδητοποιήσει τα όρια της σύγχρονης θεραπευτικής/νοσοκομειακής ιατρικής απέναντι στα μείζονα προβλήματα της εποχής μας όπως είναι ο καρκίνος. Ταυτόχρονα, η δυσκολία ή πολλές φορές αδυναμία, των κρατικών προϋπολογισμών να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες για την υγεία, που καλύπτουν κυρίως ανάγκες του θεραπευτικού/νοσοκομειακού τομέα οδήγησαν στην αναζήτηση νέων πολιτικών υγείας και στην αναβάθμιση άλλων, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπισθούν οικονομικά τα σύγχρονα προβλήματα υγείας. Ο καθηγητής κ. Δημήτρης Τριχόπουλος (1982) αναφέρει ότι Ο σκοπός της πρόληψης είναι η ελάττωση του κινδύνου εμφάνισης ή εξέλιξης μιας νόσου, τραύματος, ή ανικανότητας και η προστασία της καλής υγείας. Δεδομένου ότι «οι μεγαλύτεροι εχθροί για την υγεία δεν είναι τα μικρόβια, οι ιοί και ο καρκίνος, αλλά η φτώχεια, η άγνοια και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». Η πρόληψη αποτελεί ευρύτερη δραστηριότητα στο χώρο της υγείας και της κοινωνίας και δεν είναι μόνο ιατρική πράξη. Επιδιώκει μέσω της προαγωγής της υγείας να ενημερώσει, εκπαιδεύσει και ευαισθητοποιήσει τον γενικό πληθυσμό αναφορικά με τους παράγοντες κινδύνου, την αναβάθμιση του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος και την υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών. Η ιδιαίτερα σημαντική συμμετοχή και «συνενοχή» της ανθρώπινης συμπεριφοράς στην πρόκληση της νοσηρότητας δημιουργεί μεγάλα περιθώρια για σημαντικά οφέλη μέσω της καταπολέμησης ανθυγιεινών συμπεριφορών. Το κάπνισμα, οι λανθασμένες διατροφικές συνήθεις, η κατανάλωση αλκοόλ και η απουσία σωματικής άσκησης είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση καρκίνου, οι οποίοι όμως μπορούν να ελεγχθούν και να τροποποιηθούν σε σημαντικό βαθμό μέσα από την πληροφόρηση και την εκπαίδευση. Επειδή η υγεία είναι πολυσύνθετο φαινόμενο και οι παράγοντες που την επηρεάζουν πολλαπλοί - -οικονομικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί, πολιτιστικοί-, οι οποίοι δεν είναι εύκολο ν αλλάξουν, οι δράσεις που απαιτούνται πρέπει να είναι εμπεριστατωμένες, 25/56

26 συνδυαστικές, να αφορούν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού και να εφαρμόζονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Για την επιτυχή υλοποίηση των δράσεων εκτός από στενή συνεργασία των υπηρεσιών υγείας, απαιτείται η συμβολή των φορέων που δραστηριοποιούνται στην καταπολέμηση των παραγόντων κινδύνου και θα πρέπει να συνδυάζει συμπληρωματικές μεθόδους προσέγγισης όπως την επικοινωνία, την εκπαίδευση, τη νομοθεσία, τα οικονομικά μέτρα, τις οργανωτικές αλλαγές και την ανάπτυξη της κοινότητας. Εξίσου σημαντική είναι και η ενεργοποίηση-ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού μέσα από πλήρη και συνεχή πρόσβαση στην πληροφόρηση για θέματα υγείας καθώς και η μέγιστη διάχυση των σχετικών πληροφοριών με κάθε δυνατό τρόπο και μέσο. 4.2 Προτεινόμενες δράσεις Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω οι δράσεις που προτείνονται για τον άξονα ΙΙ φαίνονται επιγραμματικά παρακάτω και επεξηγούνται στη συνέχεια. Εθνική εκστρατεία ενημέρωσης κατά του καρκίνου Πρόγραμμα αγωγής υγείας στα σχολεία «Η ζωή έχει χρώμα» Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με το κάπνισμα και το αλκοόλ Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται τη διατροφή Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με την έκθεση στην ηλικιακή (UV) ακτινοβολία Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με λοιμώδεις παράγοντες 26/56

27 Άξονας 2 Δράση 1: Εθνική Εκστρατεία Πρόληψης κατά του Καρκίνου Περιγραφή Δράσης Η θεμελίωση ετήσιας εθνικής και ενιαίας εκστρατείας για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών για όλους τους τύπους καρκίνου Στόχοι Η δημιουργία μιας μιας κεντρικής πλατφόρμας πρόληψης κατά του καρκίνου Η αύξηση των πηγών εσόδων για τη χρηματοδότηση δράσεων που αφορούν στην πρόληψη Η καλύτερη και πιο συντονισμένη αξιοποίηση επικοινωνιακού χώρου και χρόνου Η καλύτερη αξιοποίηση πόρων από την εταιρική κοινωνική ευθύνη Υλοποίηση Η δημιουργία εθνικού λογοτύπου για την αντιμετώπιση του καρκίνου Η καθιέρωση εθνικών ημερών για την αντιμετώπιση όλων των τύπων του καρκίνου Ο σχεδιασμός και υλοποίηση στοχευμένων επικοινωνιακών εκστρατειών ενημέρωσης στα ΜΜΕ για όλους τους τύπους καρκίνου Η θεμελίωση εθνικού προγράμματος χορηγιών για την εκστρατεία πρόληψης κατά του καρκίνου Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Ιατρικές εταιρείες Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Χορηγοί Χρονοδιάγραμμα Έναρξη εκστρατείας Μάρτιος 2008 Επανάληψη εκστρατείας κάθε χρόνο Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη 27/56

28 Άξονας 2 Δράση 2: Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας στα Σχολεία «Η Ζωή έχει Χρώμα» Περιγραφή Δράσης Η συγκροτημένη ενημέρωση και εκπαιδευτική δραστηριότητα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της προαγωγής της υγείας ιδιαίτερα στους νέους. Η συμμετοχή των παιδιών και των γονιών τους, σε εκπαιδευτικά προγράμματα υγείας δημιουργεί μεγάλα περιθώρια για σημαντικά οφέλη για την καταπολέμηση των ανθυγιεινών συμπεριφορών. Με τη συνεχή εκπαίδευση και πληροφόρηση λανθασμένες συμπεριφορές μπορούν να ελεγχθούν, να τροποποιηθούν και να αντικατασταθούν με υγιεινό τρόπο ζωής με σκοπό τη βελτίωση της υγείας του ελληνικού πληθυσμού. Στόχοι Ενημέρωση της ελληνικής οικογένειας για τις προκλήσεις υγείας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά μας Η εκπαίδευση των παιδιών και των νέων για κρίσιμα ζητήματα δημόσιας υγείας όπως κάπνισμα, αλκοόλ, άσκηση, διατροφή, ναρκωτικά, σχολικός εκφοβισμός/βία, σεξουαλική αγωγή, διαδίκτυο/ηλεκτρονικά παιχνίδια Ο έλεγχος της σωματικής και ψυχοκοινωνικής υγείας του μαθητικού πληθυσμού της χώρας Υλοποίηση Διαφημιστικό πρόγραμμα (8 επώνυμοι πρεσβευτές για τους 8 θεματικούς άξονες) Συμμετοχή πρεσβευτών σε τηλεοπτικές εκπομπές Εκπαιδευτικά προγράμματα και διαδραστικά μαθησιακά γεγονότα στα σχολεία όλης της χώρας (δημιουργία και αποστολή CD-ROM στα σχολεία) Ενημερωτικά εγχειρίδια για τους εκπαιδευτικούς Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης Υπουργείο Παιδείας ΜΜΕ Χρονοδιάγραμμα Ιανουάριος 2008 Διαφημιστικό πρόγραμμα: Δεκέμβριος 2007 Μάρτιος 2008 Εκπαιδευτικά προγράμματα: Έναρξη Σεπτέμβριος 2008, συνεχής εφαρμογή Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης 28/56

29 Άξονας 2 Δράση 3: Μείωση της επίπτωσης καρκίνου που σχετίζεται με το κάπνισμα και το αλκοόλ Περιγραφή Δράσης Οι ενέργειες της πολιτείας πρέπει να περιλαμβάνουν συνδιαστική λήψη ενεργειών που θα οδηγούν στη μείωση της χρήσης καπνού και της κατανάλωσης αλκοόλ και στην προστασία των μη καπνιζόντων (WHO, 2007). Αναλυτική ανάπτυξη της αντικαπνιστικής πολιτικής και της πολιτικής για την κατανάλωση αλκοόλ διατυπώνονται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το Κάπνισμα και στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την καταπολέμηση των βλαβερών συνεπειών της χρήσης του αλκοόλ αντίστοιχα. Στόχοι Μείωση του καπνίσματος Μείωση της κατανάλωσης αλκοόλ Υλοποίηση Αυστηρή εφαρμογή νομοθεσίας που σχετίζεται με το κάπνισμα και την κατανάλωση αλκοόλ Ενίσχυση θεραπευτικών δομών και ανάπτυξη νέων υπηρεσιών απεξάρτησης στο ΕΣΥ Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης ΚΕΕΛΠΝΟ Χρονοδιάγραμμα Μάρτιος 2008: Εθνική καμπάνια για τον περιορισμό της κατανάλωσης αλκοόλ Μάρτιος 2008: Δημοσιοποίηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τον περιορισμό του αλκοόλ Μάρτιος 2008: Δημοσιοποίηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για το κάπνισμα : Ποιοτική αναβάθμιση υπαρχουσών δομών και δημιουργία νέων υπηρεσιών Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή 29/56

30 Άξονας 2 Δράση 4: Μείωση της επίπτωσης καρκίνου που σχετίζεται με τη διατροφή Περιγραφή Δράσης Ο καρκίνος συνδέεται με τις διατροφικές συνήθειες. Συγκεκριμένα, δίαιτες πλούσιες σε λιπαρά συνδέονται με υψηλούς δείκτες εμφάνισης κάποιων μορφών καρκίνου ενώ αντιθέτως η κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και χόρτων φαίνεται πως έχει προστατευτική δράση. Ο ΠΟΥ εκτιμά ότι το 40% των καρκίνων μπορεί να προληφθεί με τη σωστή διατροφή και σωματική άσκηση. Στόχοι Αύξηση κατανάλωσης φρούτων, λαχανικών και φυτικών ινών Μείωση της κατανάλωσης του κόκκινου κρέατος και τροφών πλούσιων σε λιπαρά Επιστροφή στην παραδοσιακή διατροφή μεσογειακή διατροφή Υλοποίηση Ανάπτυξη στοχευμένων ενημερωτικών εκστρατειών απο το Υπουργείο Υγείας με στόχο την προώθηση της υγιεινού διατροφικού προτύπου Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης Υπουργείο Παιδείας Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ΕΡΤ Χρονοδιάγραμμα Μάρτιος 2008: Εθνική καμπάνια για την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας και την ενίσχυση του μεσογειακού διατροφικού προτύπου : Συνεργατικές δράσεις ενίσχυσης της ιδέας της σωστής διατροφής Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή ΕΡΤ 30/56

31 Άξονας 2 Δράση 5: Μείωση της έκθεσης στην ηλιακή (UV) ακτινοβολία Περιγραφή Δράσης Ένα από τα κυριότερα αίτια καρκινογένεσης στο δέρμα είναι η υπεριώδης ακτινοβολία (UV) η οποία επιδρά άμεσα στο δέρμα. Η πιο συχνή μορφή καρκίνου του δέρματος είναι το μελάνωμα. Η πορεία της νόσου καταλήγει συχνά στη μετάσταση και στο θάνατο του αρρώστου. Το ενθαρρυντικό στοιχείο είναι ότι η έγκαιρη διάγνωση του μελανώματος σε πρώιμο στάδιο και η σωστή θεραπευτική αντιμετώπιση δίνουν σήμερα την μέγιστη πιθανότητα οριστικής ίασης. Στόχοι Μείωση του καρκίνου του δέρματος και ιδιαίτερα του μελανώματος Υλοποίηση Ενίσχυση ενημέρωσης κοινού για τους τρόπους προστασίας Καθιέρωση 1 εβδομάδας κάθε Αύγουστο για την προληπτική εξέταση για το μελάνωμα στα νοσοκομεία του ΕΣΥ Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης Δερματολογικές κλινικές/ ιατρεία ΕΣΥ Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Χρονοδιάγραμμα Μάιος Αύγουστος 2008: Εκστρατεία ενημέρωσης : Συνέχιση των δράσεων ενημέρωσης ευαισθητοποίησης του γενικού πληθυσμού Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή 31/56

32 Άξονας 2 Δράση 6: Μείωση της επίπτωσης του καρκίνου που σχετίζεται με λοιμώδεις παράγοντες Περιγραφή Δράσης Η παρουσία ορισμένων λοιμωδών παραγόντων σχετίζεται με ορισμένες μορφές καρκίνου, όπως οι Ηπατίτιδες Β (HBV) και C (HCV) με τον καρκίνο του ήπατος, ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV) με τον καρκίνο της μήτρας και το βακτήριο Helicobacter Pylori (HP) με τον καρκίνο του στομάχου. Αναλυτική ανάπτυξη για τη μείωση των HIV/AIDS και Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Νοσημάτων(ΣΜΝ) στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το HIV/AIDS και τα ΣΜΝ Στόχοι Μείωση της συχνότητα των τύπων καρκίνων που σχετίζονται με λοιμώδη νοσήματα Υλοποίηση Ενημέρωση για τους τρόπους προφύλαξης (π.χ χρήση προφυλακτικού) προκειμένου να περιορισθεί η επίπτωση των λοιμωδών νοσημάτων Εμβολιασμός των παιδιών και των ενηλίκων για HBV σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Eμβολιασμών Εμβολιασμός των νεαρών κοριτσιών για HPV σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Eμβολιασμών Συνεργασίες-Φορείς Υλοποίησης ΚΕΕΛΠΝΟ Χρονοδιάγραμμα 2008: Εθνικό σχέδιο δράσης για τον περιορισμό των ΣΜΝ και AIDS/HIV Μάιος 2008: Εκστρατεία ενημέρωσης για την πρόληψη των ΣΜΝ Ιούνιος 2008: Ενέργειες πρόληψης του AIDS/HIV στο νησιωτικό πληθυσμό της χώρας : Συνέχιση των δράσεων ενημέρωσης Χρηματοδότηση-Κύρια Πηγή 32/56

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΞΟΝΑΣ 3 ΕΓΚΑΙΡΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ 5.1 Η σπουδαιότητα της έγκαιρης διάγνωσης Η έγκαιρη διάγνωση στοχεύει στην ανίχνευση του καρκίνου πριν γίνουν εμφανή τα πρώτα συμπτώματά (προσυμπτωματικός έλεγχος) και αποτελεί τη βάση της δευτερογενούς πρόληψης. Η υπεροχή της πρωτογενούς πρόληψης (Κεφάλαιο 3) απέναντι σε κάθε άλλη στρατηγική υγείας είναι αυτονόητη, αλλά υπάρχουν καταστάσεις που η εφαρμογή της είναι δύσκολη ή πρακτικά αδύνατη (άγνωστοι παράγοντες κινδύνου). Στις καταστάσεις αυτές η δευτερογενής πρόληψη αποκτά προτεραιότητα, ιδίως όταν η αποτελεσματικότητα των κλασικών θεραπευτικών μέτρων είναι περιορισμένη. Η έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου βασίζεται κατά κανόνα στη γενική αρχή ότι η θεραπεία είναι αποτελεσματικότερη εάν εφαρμοσθεί νωρίς, πριν την εμφάνιση των συμπτωμάτων, απ ότι εάν εμφανισθεί όταν η νόσος βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και οι βλάβες δεν είναι πια αναστρέψιμες (Miller et al., 1990, Selby et al., 1992; Newcomb et al., 1992, International Prostate Screening Trial Evaluation Group, 1999, Sankaranarayanan et al., 2000). Ακόμα και στις περιπτώσεις που το τελικό αποτέλεσμα δεν μπορεί να αλλάξει, η θεραπεία είναι πιο αποτελεσματική και λιγότερο σύνθετη και η ποιότητα ζωής βελτιώνεται εάν διαγνωσθεί έγκαιρα η νόσος. Οι καρκίνοι που συνήθως επιδέχονται έγκαιρη διάγνωση είναι: στοματικής κοιλότητας, ρινοφάρυγγα, στομάχου, εντέρου, μελάνωμα και άλλων καρκίνων του δέρματος, μαστού, τραχήλου της μήτρας, ωοθηκών, ουροδόχου κύστης και προστάτη. Η καθιέρωση προγραμμάτων προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου είναι μόνο ένα μέρος μιας πιο ευρείας διαδικασίας που περιλαμβάνει τη διάγνωση, τη θεραπεία και την παρακολούθηση και πρέπει να βασίζεται σε τεκμηριωμένα στοιχεία γιατί πολύ συχνά τα νοσολογικά δεδομένα, οι οργανωτικές δομές και οι υγειονομικές δυνατότητες που σχετίζονται με τον καρκίνο δεν επιτρέπουν την αποτελεσματική και αποδοτική εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων (WHO, 2002). Κατά την εφαρμογή της έγκαιρης διάγνωσης στις υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη έμφαση (WHO, 2002): στη σημαντικότητα της νόσου για τη δημόσια υγεία στα χαρακτηριστικά των διαγνωστικών τεστ στην αποτελεσματικότητα & τη οικονομική ωφέλεια της έγκαιρης διάγνωσης στην διαθεσιμότητα και την επάρκεια του ανθρώπινου δυναμικού ι 33/56

34 στο επίπεδο και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. που βρίσκονται σήμερα οι υπηρεσίες υγείας. Ο προσυμπτωματκός πληθυσμιακός έλεγχος (screening) μπορεί να εφαρμοσθεί σε ατομική ή ομαδική βάση. Eίναι η προκαταρκτική εξέταση ασυμπτωματικών ή φαινομενικά υγιών ανθρώπων με την εφαρμογή κλινικών, παρακλινικών ή εργαστηριακών εξετάσεων που μπορούν να γίνουν εύκολα, φθηνά και γρήγορα με σκοπό να ανιχνευθεί η πιθανότητα των ανθρώπων αυτών να ασθενήσουν. Mπορεί να εφαρμόζεται στο σύνολο του πληθυσμού μιας περιοχής ή σ ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού αυτού (πχ σε όλους τους ενήλικες ή σε όλους τους άντρες)και ονομάζεται «γενικός» ή «μαζικός» έλεγχος. Συνηθέστερα εφαρμόζεται σε μικρότερα τμήματα αυτού που επιλέγονται σύμφωνα με την επίπτωση της νόσου και ονομάζεται «επιλεκτικός». Στον επιλεκτικό προσυμπτωματικό πληθυσμιακό έλεγχο συγκροτούνται ομάδες-στόχοι που μπορεί να καθορίζονται από την ηλικία, το φύλο, την τοποθεσία (π.χ γυναίκες άνω των 40 ετών που κατοικούν στην επαρχία), δίνοντας προτεραιότητα σε εκείνα τα άτομα που έχουν προδιάθεση ή βεβαρημένο οικογενειακό ιστορικό και καλούνται για εξέταση. Ένας τέτοιος έλεγχος έχει βάσιμες πιθανότητες να ανιχνεύσει την νόσο στα πρώιμα στάδια σε μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, ωστόσο αυτό εξαρτάται κυρίως από την κατανόηση και την ευαισθησία των τεστ που εφαρμόζονται, από το επαρκές και καταρτισμένο προσωπικό, από την προσβασιμότητα στις υπηρεσίες υγείας και από τη διαθεσιμότητα των τεστ (WHO,2002, WHO, 2002a). Μια τέτοια διαδικασία ελέγχου σπάνια είναι διαγνωστική και άτομα με θετικά ή ύποπτα ευρήματα πρέπει να υποβληθούν σε λεπτομερέστερο περαιτέρω έλεγχο. Σύμφωνα με έρευνες για την αποτελεσματικότητα του προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου (screening) και τη διεθνή πρακτική οι καρκίνοι για τους οποίους ενδείκνυται τέτοιου είδους έλεγχος παρουσιάζονται παρακάτω μαζί με τα κριτήρια επιλογής του πληθυσμού τα οποία συνήθως βασίζονται στην ηλικία και στην κατάσταση υγείας του ατόμου. Τα κριτήρια που παρουσιάζονται παρακάτω είναι αυτά που προτείνει η Αμερικανική Εταιρεία για τον καρκίνο (American cancer Society), τα οποία όμως διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα. Καρκίνος του μαστού: εξέταση με μαστογραφία σε γυναίκες >40 ετών, μία φορά το χρόνο Καρκίνος του τραχήλου της μήτρας: κυτταρολογική εξέταση του τραχηλικού επιθήλιου (Pap Test) κάθε χρόνο σε σεξουαλικές ενεργές γυναίκες (έναρξη 3 χρόνια μετά την πρώτη σεξουαλική επαφή) 34/56

35 Καρκίνος του παχέος εντέρου: εξέταση κοπράνων για την ανίχνευση αφανούς αίματος στα κόπρανα ή κολονοσκόπηση ή ενδοσκόπηση άνδρες και γυναίκες >50 ετών ή και σε νεότερα άτομα εφόσον υπάρχει οικογενειακό ιστορικό για καρκίνο του παχέος εντέρου και αδενωματωδών πολυπόδων. Σχετικά με τον καρκίνο του προστάτη και των ωοθηκών η αποτελεσματικότητα του προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου (screening) δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί. 5.2 Προτεινόμενες δράσεις Οι αναγνωρισμένες και προτεινόμενες στρατηγικές προσεγγίσεις για την έγκαιρη ανίχνευση του καρκίνου αφορούν : (α) Τη σωστή ενημέρωση, πληροφόρηση και εκπαίδευση με την οποία τα άτομα θα είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τα «σημάδια» της νόσου και να κινητοποιηθούν ώστε να επισκεφθούν τον ειδικό ιατρό (Gastrin et al., 1994). (β) Την προληπτική εξέταση για την ανίχνευση πιθανού καρκίνου στα πρώτα στάδια σε φαινομενικά υγιή άτομα. Και οι δύο προσεγγίσεις προϋποθέτουν «κόστος» για το άτομο (σε όρους χρόνου, απόστασης που διανύεται, εξόδων για την ανίχνευση/διάγνωση) και για τις υπηρεσίες υγείας (σε προσωπικό, επιχορηγήσεις για την ανίχνευση/διάγνωση, τη θεραπεία, την παρακολούθηση). Είναι όμως σημαντικό να αναφερθεί ότι τα οφέλη που προκύπτουν από την έγκαιρη διάγνωση είναι τεράστια και για το άτομο και για το κράτος, αφού ελαχιστοποιούν τις επιπλοκές και τις επιζήμιες συνέπειες που προκαλεί ο καρκίνος σε προχωρημένο στάδιο. Οι εθνικές υπηρεσίες υγείας συχνά λειτουργούν με περιορισμένους πόρους έναντι ενός μακρύ καταλόγου ανταγωνιστικών προτεραιοτήτων θεραπείας και περίθαλψης. Για το λόγο αυτό, είναι σημαντικό να εφαρμοστούν εκείνες οι δράσεις για τις οποίες υπάρχουν πραγματικά στοιχεία αποτελεσματικότητας και ωφέλειας κόστους. Οι προτεινόμενες δράσεις γα τον άξονα 3 διαμορφώνονται με βάση τα παραπάνω, παρουσιάζονται επιγραμματικά παρακάτω και επεξηγούνται στη συνέχεια. Δημιουργία Κέντρων πρόληψης και έγκαιρης διάγνωσης Δημιουργία κινητών μονάδων για την εφαρμογή του προσυμπτωματικού πληθυσμιακού ελέγχου (screening) σε απομακρυσμένες περιοχές της χώρας 35/56