ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. ΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ: ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ... σελ. 3

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ: ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ... σελ. 3 Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ... σελ. 45 ΒΑΣΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ... σελ. 70 TPIMHNIAIA ΕΚΔΟΣΗ / ΜΑΪΟΣ 2012 / ΤΕΥΧΟΣ 117

2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΜΑΪΟΣ 2012 ΤΕΥΧΟΣ 117 Το "Οικονομικό Δελτίο", πέραν του πληροφοριακού χαρακτήρος του, αποβλέπει στη συμβολή της Alpha Bank σε επίκαιρους οικονομικούς προβληματισμούς. Τα κείμενα του συντάσσονται κατά κανόνα από τα στελέχη της Διευθύνσεως Οικονομικών Μελετών της Τραπέζης. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση με την παράκληση να αναφέρεται η πηγή και να στέλνονται στον εκδότη τα σχετικά δημοσιεύματα. Tριμηνιαία Έκδοση της Alpha Bank A.E. Υπεύθυνος σύμφωνα με το Νόμο: M. E. Μασουράκης Σταδίου 40, AΘHNAI Επιμέλεια / Παραγωγή: 2 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

3 ΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ: ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Εισαγωγή H σημαντική προσαρμογή που έχει επιτευχθεί έως σήμερα έχει συντελεσθεί με πολύ μεγάλο κόστος στην οικονομία της χώρας η οποία έχει βυθισθεί σε μία πρωτοφανούς σε έκταση και σε χρονική διάρκεια ύφεση, που αποτελεί από μόνη της σοβαρό εμπόδιο στην επιδιωκόμενη προσαρμογή. Η ελληνική κυβέρνηση αλλά και το πολιτικό σύστημα ουδέποτε θεώρησαν το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και μεταρρυθμίσεων ως μία μοναδική ευκαιρία για την εκλογίκευση της λειτουργίας του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και για την δημιουργία μίας ισχυρής ανταγωνιστικής οικονομίας στην Ελλάδα. Η Ελλάδα τα τελευταία δύο χρόνια καταβάλλει μία γιγαντιαία προσπάθεια αναδιατάξεως της οικονομίας της μέσω ενός μακροχρόνιου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής και διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, κάτω από την εποπτεία και με την χρηματοδότηση της Τρόικας, δηλαδή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Σημειώνονται, ωστόσο σημαντικές καθυστερήσεις σε πολλούς τομείς και αδυναμίες εφαρμογής κρίσιμων πολιτικών, όπως, π.χ., η αδυναμία αποτελεσματικής μεταρρυθμίσεως του φορολογικού συστήματος της χώρας και ανασυγκροτήσεως των δημοσίων υπηρεσιών, βεβαιώσεως και εισπράξεως των φόρων, η μη έγκαιρη προώθηση των ιδιωτικοποιήσεων και των δράσεων αξιοποιήσεως της δημόσιας περιουσίας, η μη έγκαιρη ενεργοποίηση των πολιτικών προωθήσεως των επενδύσεων που εξαρτώνται από το κράτος και εκείνων που συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η αδυναμία αντιμετωπίσεως ισχυρών ομάδων συμφερόντων για αποκατάσταση συνθηκών ισονομίας και ανταγωνισμού σε πολλούς κλάδους παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών, κ.ά. Ως αποτέλεσμα, η σημαντική προσαρμογή που έχει επιτευχθεί έως σήμερα έχει συντελεσθεί με πολύ μεγάλο κόστος στην οικονομία της χώρας η οποία έχει βυθισθεί σε μία πρωτοφανούς σε έκταση και σε χρονική διάρκεια ύφεση, που αποτελεί από μόνη της σοβαρό εμπόδιο στην επιδιωκόμενη προσαρμογή. Τα ανωτέρω ήταν αποτέλεσμα του τρόπου που σχεδιάσθηκε, αναθεωρήθηκε πολλάκις και εφαρμόσθηκε το πρόγραμμα ομού από την Τρόικα και την ελληνική κυβέρνηση. Είναι γεγονός ότι η ελληνική κυβέρνηση που ανέλαβε να διαχειρισθεί την δημοσιονομική κρίση τον Οκτώβριο του 2009 και την κρίση δημοσίου χρέους μετά το πρώτο τρίμηνο του 2010, αλλά και το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του, ουδέποτε θεώρησαν το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και μεταρρυθμίσεων ως μία μοναδική ευκαιρία για την εκλογίκευση της λειτουργίας του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και για την δημιουργία μίας ισχυρής ανταγωνιστικής οικονομίας στην Ελλάδα. Το θεώρησαν ως υποχρέωση που μας επιβλήθηκε αρχικά από τις αγορές και στη συνέχεια από την Τρόικα. Έτσι, χάθηκε πολύτιμος χρόνος, τόσο στην περίοδο από τον Οκτώβριο του 2009 έως τον Μάιο του 2010 όσο και στην μετέπειτα περίοδο που συνέβαλε στη συνεχή επιδείνωση της κρίσεως και κατέληξε στην εκτεταμένη αναδιάρθρωση του ελληνικού δημοσίου χρέους. Στην αρχή υπήρχαν οι εκτός πραγματικότητας προεκλογικές διακηρύξεις και υποσχέσεις υπό τον μανδύα του «λεφτά υπάρχουν». Στη συνέχεια υπήρξαν οι μετεκλογικές πρακτικές των «επιδομάτων αλληλεγγύης» από τη μία μεριά (το 3 ο επίδομα μέσα στο 2009 δόθηκε στο τέλος του έτους) και από την άλλη μεριά των αλλεπάλληλων «έκτακτων εισφορών» στις μεγάλες επιχειρήσεις (τον πιο παραγωγικό και συνεπή φορολογικά τομέα 3 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

4 της οικονομίας), της μειώσεως των φορολογικών συντελεστών και σημαντικής αυξήσεως του αφορολογήτου ορίου εισοδήματος για την συντριπτική πλειοψηφία των φορολογουμένων που δήλωναν εισοδήματα έως , των ατελέσφορων «φόρων πολυτελείας και μεγάλης ακίνητης περιουσίας» (που επιβάρυναν δυσανάλογα αποκλειστικά στους συνεπείς φορολογούμενους, ενώ οι συνολικές εισπράξεις ήταν ελάχιστες λόγο της φοροδιαφυγής), «των φόρων στα μερίσματα και στις υπεραξίες» (όταν οι τιμές των μετοχών και τα μερίσματα καταποντίζονταν στο ελληνικό χρηματιστήριο), κ.ά. Κατά την κατάρτιση του Προϋπολογισμού του 2010, εφαρμόσθηκαν όλες εν γένει οι πολιτικά αβανταδόρικες «λύσεις», που υποτίθεται ότι θα έδιναν λύση στις πρωτοφανείς δημοσιονομικές δυσχέρειες που αντιμετώπιζε η χώρα στα τέλη του Τα ανωτέρω μέτρα και πολιτικές, που ουσιαστικά δεν έθιγαν τις βασικές συνιστώσες της πολιτικής που είχε οδηγήσει στη δημοσιονομική κρίση, ενώ αντίθετα συνιστούσαν νέες σημαντικές επιβαρύνσεις στην επιχειρηματικότητα και στις επενδύσεις σε περιουσιακά στοιχεία στην Ελλάδα δείχνοντας στο επενδυτικό κεφάλαιο την θύρα εξόδου από την Ελλάδα, δεν καθησύχασαν τις αγορές. Έτσι, παρά την ψήφιση της εξαιρετικά σημαντικής μεταρρυθμίσεως του συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων τον Απρίλιο του 2010, που ουσιαστικά αποκαθιστούσε την ισορροπία των δημοσιονομικών προοπτικών της χώρας στη μεσο-μακροπρόθεσμη περίοδο, η Ελλάδα βρέθηκε να αντιμετωπίζει πλήρη και οδυνηρή απώλεια προσβάσεως στις αγορές, γεγονός που οδήγησε στην προσφυγή της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο τον Μάιο του 2010 και την έγκριση του 1 ου Πακέτου Χρηματοδοτικής Ενισχύσεως (ΠΧΕ Ι) της χώρας, ύψους 110 δισ., που δεν είχε προηγούμενο στην ιστορία. Το πακέτο αυτό εγκρίθηκε υπό την προϋπόθεση της αυστηρής εφαρμογής από την Ελλάδα του 1 ου Μνημονίου Οικονομικής Πολιτικής (1 ο ΜΟΠ) που περιελάμβανε ένα εξαιρετικά φιλόδοξο πρόγραμμα μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής και διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για δραστική μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και έγκαιρη επίτευξη πρωτογενών πλεονασμάτων και για αποκατάσταση της αναπτυξιακής δυναμικής της ελληνικής οικονομίας μέσω των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Τα μέτρα που θα έπρεπε να είχαν αρχίσει να λαμβάνονται από τον Οκτώβριο του 2009 για να αποφευχθεί η κρίση χρέους, ελήφθησαν τελικά υπό την πίεση της Τρόικας τον Μάιο του 2010, όταν πια η Ελλάδα ήταν εκτός αγορών. Η ελληνική κυβέρνηση θεσμοθέτησε έγκαιρα τα μέτρα που επιβάλλονταν με το 1 ο ΜΟΠ και τα αποτελέσματα από την εφαρμογή αυτών των μέτρων ήταν θετικά έως τον Φεβρουάριο του Άλλωστε και η πτώση του ΑΕΠ το 2010 ήταν τελικά μικρότερη, στο -3,5%, από τις προβλέψεις της Τρόικας. Ωστόσο, το 1 ο ΜΟΠ επιβαρυνόταν από δύο σημαντικές παραλείψεις: Πρώτον, δεν επέβαλε στην ελληνική κυβέρνηση την δραστική μεταρρύθμιση του φορολογικού νόμου που είχε ψηφισθεί τον Απρίλιο του 2010, που όπως ήδη τονίστηκε συνεπαγόταν μεγάλη απώλεια εσόδων ιδιαίτερα, από τις αρχές του 2011 και συνιστούσε ουσιαστικό αντικίνητρο για την επιχειρηματικότητα και τις επενδύσεις στην Ελλάδα, ενώ επεδίωξε αύξηση των εσόδων της γενικής κυβερνήσεως με υπέρμετρη αύξηση των συντελεστών του ΦΠΑ (κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες) καθώς και των συντελεστών άλλων έμμεσων φόρων. Δεύτερον, δεν προέβλεπε ουσιαστικά τίποτα για ιδιωτικο- 4 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

5 ποιήσεις και αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Επιπλέον, τον Νοέμβριο του 2010 εντάχθηκαν στη γενική κυβέρνηση 17 ΔΕΚΟ και έγιναν διάφορες επανεκτιμήσεις ελλειμμάτων και υποχρεώσεων φορέων της γενικής κυβερνήσεως (αγνοώντας πλήρως τα περιουσιακά στοιχεία των φορέων αυτών), με αποτέλεσμα την περαιτέρω διόγκωση του ελλείμματος και του χρέους της γενικής κυβερνήσεως το 2009 και το Οι ανωτέρω κρίσιμες εξελίξεις οδήγησαν στην υπέρμετρη υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας από τις εταιρίες πιστοληπτικής αξιολογήσεως, σε μεγάλη υστέρηση των εσόδων της γενικής κυβερνήσεως στο 1 ο εξάμηνο του 2011, στις αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις του προγράμματος προσαρμογής και στη λήψη συνεχώς νέων επώδυνων μέτρων με εξαιρετικά οδυνηρές επιπτώσεις στο οικονομικό κλίμα και στην οικονομική δραστηριότητα της χώρας. Η ελληνική κυβέρνηση παρουσιάσθηκε αμήχανη και αναποφάσιστη στέλνοντας λανθασμένα μηνύματα στην παγκόσμια επενδυτική κοινότητα. Η διστακτικότητα της κυβερνήσεως να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις έντονες αντιδράσεις σημαντικών ομάδων συμφερόντων σε προστατευμένους τομείς της οικονομίας στις περισσότερες περιπτώσεις υποθάλπτονταν από αυτά τα ίδια τα πολιτικά κόμματα. Γενικά, μετά τον Μάρτιο του 2011 η ελληνική κυβέρνηση έχασε πλήρως την πρωτοβουλία στον σχεδιασμό της στρατηγικής εξόδου από την κρίση με το χαμηλότερο δυνατό κόστος στην ανάπτυξη, και έγινε εμφανές ότι προχωρούσε μόνο στην υποχρεωτική εφαρμογή των όσων δραστικών μέτρων πολιτικής προτείνονταν από την Τρόικα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ξαφνικά, τον Φεβρουάριο του 2011, η Τρόικα ανακοίνωσε για πρώτη φορά την συμπερίληψη στο πρόγραμμα προσαρμογής του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων και αξιοποιήσεως της ακίνητης περιουσίας του Δημοσίου από το οποίο απαιτούσε έσοδα ύψους 50 δισ. έως το Η ελληνική κυβέρνηση, αντί να ανακτήσει την πλήρη ευθύνη και την ιδιοκτησία του προγράμματος αυτού και να διακηρύξει την αποφασιστικότητά της για την έγκαιρη και αποτελεσματική υλοποίησή του αλλά και τις ευνοϊκές επιπτώσεις του στην προσπάθεια εξόδου της ελληνικής οικονομίας από την κρίση, παρουσιάσθηκε αμήχανη και αναποφάσιστη στέλνοντας λανθασμένα μηνύματα στην παγκόσμια επενδυτική κοινότητα. Στη συνέχεια, το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων απετέλεσε βασική συνιστώσα του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής και η κυβέρνηση διαβεβαιώνει την αποφασιστικότητά της για την πλήρη υλοποίησή του, αν και μέχρι σήμερα δεν έχει ολοκληρωθεί ούτε μία ιδιωτικοποίηση. Έχει, βεβαίως, σημειωθεί σημαντική πρόοδος όσον αφορά στις απαραίτητες προπαρασκευαστικές ενέργειες για την υλοποίηση του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων, παρά τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες και την εξαιρετικά αυξημένη αβεβαιότητα που δημιούργησαν οι εξελίξεις έως την τελική έγκριση του 2 ου ΠΧΕ της Ελλάδος τον Μάρτιο του Επιπλέον των ανωτέρω, η διστακτικότητα της κυβερνήσεως να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις έντονες αντιδράσεις σημαντικών ομάδων συμφερόντων σε προστατευμένους τομείς της οικονομίας (οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις υποθάλπτονταν από αυτά τα ίδια τα πολιτικά κόμματα είχε ως αποτέλεσμα την συσσώρευση σημαντικών εκκρεμοτήτων όσον αφορά στο πρόγραμμα διαρθρωτικών αλλαγών. Επίσης, η αδυναμία της κυβερνήσεως να προχωρήσει σε ουσιαστική αναδιάρθρωση και σταδιακή μείωση του προσωπικού του ευρύτερου δημοσίου τομέα με ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγικότητάς του, οδήγησε στο τέταρτο τρίμηνο του 2011 στην πολιτική της επιβολής εξόδου από την υπηρεσία ενός μέρους του προσωπικού μόνο με ηλικιακά κριτήρια με συνέπεια την περαιτέρω 5 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

6 Το δημοψήφισμα ουδέποτε πραγματοποιήθηκε, ενώ η προκληθείσα κυβερνητική κρίση οδήγησε σε παραίτηση του Πρωθυπουργού και στη δημιουργία της κυβερνήσεως συνεργασίας στα τέλη Νοεμβρίου 2011, με σκοπό την υλοποίηση των δεσμεύσεων που είχαν αναληφθεί από την Ελλάδα στο Συμβούλιο Κορυφής της 27 ης Οκτωβρίου 2011 και, κυρίως, την διενέργεια του PSI Plus. απορρύθμιση και υποβάθμιση του έργου αυτών των υπηρεσιών, που σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. στις υπηρεσίες βεβαιώσεως και εισπράξεως των εσόδων του Δημοσίου) ήταν εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την επιτυχία της πολιτικής δημοσιονομικής προσαρμογής. Στο 2 ο εξάμηνο του 2011, σημειώθηκαν επίσης σημαντικές κυβερνητικές δυσλειτουργίες, ασυνεννοησία υπουργών, με επιστέγασμα όλων την πρόταση του Πρωθυπουργού για την διενέργεια δημοψηφίσματος περί παραμονής της χώρας στην Ζώνη του Ευρώ, σε μία συγκυρία όπου το Ευρώ υφίστατο την απειλή της κρίσεως στην Ιταλία. Το δημοψήφισμα ουδέποτε πραγματοποιήθηκε, ενώ η προκληθείσα κυβερνητική κρίση οδήγησε σε παραίτηση του Πρωθυπουργού και στη δημιουργία της κυβερνήσεως συνεργασίας στα τέλη Νοεμβρίου 2011, με σκοπό την υλοποίηση των δεσμεύσεων που είχαν αναληφθεί από την Ελλάδα στο Συμβούλιο Κορυφής της 27 ης Οκτωβρίου 2011 και, κυρίως, την διενέργεια του PSI Plus. Η κατάσταση άρχισε τότε να σταθεροποιείται σταδιακά, υπεγράφη το 2 ο Μνημόνιο και η χώρα οδηγήθηκε σε εκλογές στις 6 Μαΐου Σε συνδυασμό με σημαντικά μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής που συμπεριλαμβάνουν σημαντικές περικοπές στους μισθούς και τις συντάξεις, υπέρμετρη αύξηση του φορολογικού βάρους των συνεπών φορολογουμένων κει μείωση των απασχολουμένων στον ευρύτερο δημόσιο τομέα κατά 150 χιλ. άτομα στο τέλος του 2011 έναντι του 2009, η αυξανόμενη αβεβαιότητα για τις εξελίξεις στην Ελλάδα μετά τον Φεβρουάριο του 2011 οδήγησε την ελληνική οικονομία στην βαθύτερη ύφεση της σύγχρονης ιστορίας της, με την ανεργία να τριπλασιάζεται μέσα σε τρία χρόνια, οδηγώντας σε υστερήσεις όσον αφορά στους στόχους δημοσιονομικής προσαρμογής και όλο και περισσότερα μέτρα, επιδεινώνοντας περαιτέρω την ύφεση. Αντιμέτωπη με τον φαύλο αυτό κύκλο, η Τρόικα επέλεξε να επιβάλει στην Ελλάδα την υποχρέωση να προχωρήσει σε αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους της που διακρατείται από τον ιδιωτικό τομέα, με απομείωση του 53,5% της ονομαστικής του αξίας, καθώς, από τον Οκτώβριο του 2011, θεωρεί ότι έπρεπε να δοθεί περισσότερος χρόνος για την επιδιωκόμενη προσαρμογή μέσω της ελαφρύνσεως του διογκωμένου χρέους της χώρας και του κόστους εξυπηρετήσεως του. Στην πορεία, οι ελληνικές τράπεζες οδηγήθηκαν σε απομείωση των κρατικών ομολόγων, αλλά και άλλων εγγυημένων από το Δημόσιο ομολόγων ΔΕΚΟ σε μία προσπάθεια εξομαλύνσεως των ζημιών μεταξύ τραπεζών που είχαν διαφορετική έκθεση σε κρατικά ομόλογα και σε ομόλογα ΔΕΚΟ. Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα ήταν η καταγραφή ζημιών ύψους 28 δισ. το 2011 από τις τέσσερεις μεγαλύτερες τράπεζες. Στη συμφωνία για την αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους υπάρχει πρόβλεψη, και κεφάλαια ύψους 50 δισ. από το Ταμείο Χρηματοπιστωτική Σταθερότητας (ΤΧΣ), για την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών. Ήδη, έχει καθορισθεί ένα ποσό 18 δισ. σε ομόλογα Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΕΤΧΣ) για την προσωρινή ενίσχυση της κεφαλαιακής επάρκειας των τεσσάρων τραπεζών σε επίπεδο ικανό ώστε να συνεχισθεί η χρηματοδότησή τους από την ΕΚΤ και την Τράπεζα της Ελλάδος. Η ανακεφαλαιοποίηση αναμένεται να πραγματοποιηθεί εντός του 2012 με συνδυασμό πόρων από ιδιώτες και το ΤΧΣ, λαμβάνο- 6 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

7 ντας υπ όψει όχι μόνο τις απώλειες κεφαλαίων από το PSI Plus αλλά και την επίπτωση από την διαγνωστική μελέτη της Blackrock για να καλυφθούν δυνητικές απώλειες κεφαλαίων από μία μεγαλύτερη του αναμενομένου ύφεση την επόμενη τριετία, Ο συνδυασμός του PSI Plus και της ασκήσεως της Blackrock έχει φέρει τις τράπεζες στα όρια των δυνατοτήτων τους για την αντιμετώπιση της δυσμενούς συγκυρίας, με την διαμορφούμενη πολιτική κατάσταση να επιτείνει την αβεβαιότητα. Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρηματολογείται ότι, πέραν των καθυστερήσεων, αστοχιών, ατολμίας και παλινωδιών της ελληνικής κυβερνήσεως, η εφαρμογή του προγράμματος συνοδεύθηκε από μία αναποτελεσματική διαχείριση των προσδοκιών όσον αφορά στις αναπτυξιακές προοπτικές της ελληνικής οικονομίας με συνεχείς αρνητικές δηλώσεις και διαπιστώσεις εκ μέρους της Τρόικας, με αποτέλεσμα να παρατείνεται η ύφεση, να εμποδίζεται η επίτευξη των δημοσιονομικών στόχων και να επιδιώκονται επιλογές χωρίς εξασφαλισμένες πιθανότητες επιτυχίας. Κλασσική ένδειξη των αδιεξόδων που δημιουργούνται είναι η απαίτηση του Μνημονίου να εξειδικευθούν μέτρα περικοπής δαπανών 11,5 δισ. περίπου μέχρι το τέλος Ιουνίου 2012 για την επίτευξη του δημοσιονομικού στόχου του 2014 για πρωτογενές πλεόνασμα 4,5 ποσοστιαίων μονάδων του ΑΕΠ. Ενδεχόμενη αστοχία στην συμμόρφωση της ελληνικής κυβερνήσεως με τον στόχο αυτό μπορεί να δημιουργήσει προϋποθέσεις πρόωρης απογοητεύσεως όσον αφορά στην υλοποίηση του προγράμματος, με καταλυτικές επιπτώσεις για την σταθερότητα και την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. Το Πακέτο των 110 δισ. και το «Μνημόνιο Ι» Από τις αρχές του 2010 η Ελλάδα υφίσταται τις εξαιρετικά οδυνηρές επιπτώσεις από τη βαθειά κρίση δημοσίου χρέους στην οποία περιήλθε εξαιτίας της δημοσιονομικής εκτροπής, που ώθησε το έλλειμμα και το χρέος της γενικής κυβερνήσεως (ΓΚ) στο 15,8% και στο 128,9% του ΑΕΠ αντιστοίχως και τον ετήσιο κρατικό δανεισμό σε άνω των 100 δισ. το Εξαιτίας αυτής της κρίσεως η Ελλάδα έχει αποκλεισθεί από τις αγορές ομολόγων από τον Μάϊο του 2010 και αναγκάσθηκε να ζητήσει εσπευσμένα χρηματοδοτική Ενίσχυση από την Ζώνη του Ευρώ (ΖτΕ) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) προκειμένου να συνεχίσει απρόσκοπτα την αναχρηματοδότηση του δημοσίου χρέους και τη χρηματοδότηση των ελλειμμάτων της ΓΚ που συνέχιζαν να δημιουργούνται το 2010 και το Η ΖτΕ και το ΔΝΤ συμφώνησαν στη σύναψη ενός τριετούς Προγράμματος Χρηματοδοτικής Ενισχύσεως για την Ελλάδα ύψους 110 δισ. (ΠΧΕ Ι) 3ετούς διάρκειας, με χρηματοδοτικές δόσεις ύψους 38 δισ. το 2010, 40 δισ. το 2011, 24 δισ. το 2012 και 8 δισ. το 2013, υπό την προϋπόθεση της πιστής εφαρμογής από την Ελλάδα του συμφωνηθέντος Μνημονίου, δηλαδή του Προγράμματος Δημοσιονομικής Προσαρμογής και Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (ΠΔΠ&ΔΜ) που συμφωνήθηκε μεταξύ της ελληνικής κυβερνήσεως και της Τρόικας (των εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του ΔΝΤ), τον Μάϊο του Η πιστή εφαρμογή του ΠΔΠ&ΔΜ επεδίωκε αφενός τη δραστική μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων σε επίπεδα κάτω του 3,0% του ΑΕΠ το 2014, από 15,8% το 2009 και αφετέρου την εκλογίκευση της 7 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

8 Οι δυνατότητες επανόδου της Ελλάδος στις αγορές εξαφανίσθηκαν πλήρως, ως αποτέλεσμα των καθυστερήσεων και των παλινωδιών στην εφαρμογή του ΠΔΠ&ΔΜ από την Ελλάδα και της αντιοικονομικής διαχειρίσεως των προσδοκιών (των επενδυτών παγκοσμίως και των οικονομικών μονάδων στην Ελλάδα) για τις μελλοντικές εξελίξεις στην ελληνική οικονομία από τους ίδιους τους επίσημους δανειστές της και από την Τρόικα. λειτουργίας του κράτους και την προώθηση δραστικών διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για ουσιαστική βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και της αναπτυξιακής δυναμικής της ελληνικής οικονομίας. Η κατακόρυφη πτώση του καθαρού δανεισμού της χώρας από το εξωτερικό και η αναγκαία ταχεία δημοσιονομική προσαρμογή, καθώς και οι εκ βάθρων διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις αναμενόταν ότι θα οδηγούσε σε μεγάλη μείωση της εγχώριας ζητήσεως και της απασχολήσεως και σε βαθειά ύφεση στην εγχώρια οικονομία. Η αρχική πρόβλεψη της Τρόικας ήταν για πτώση του ΑΕΠ κατά -4,0% το 2010 και κατά -2,6% το 2011, ενώ για το 2012 προβλεπόταν αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,1% και επιστροφή σε υψηλότερους ρυθμούς αναπτύξεως της οικονομίας από το 2013 (2,1%), 2014 (2,1%), (2,7%). Γενικά, το ΠΧΕ Ι απαιτούσε την αποκατάσταση της δυνατότητας δανεισμού της Ελλάδος από τις αγορές ήδη από τα μέσα του 2012, ενώ η χρηματοδότηση από το ΠΧΕ Ι έληγε στις αρχές του 2013 και από το ίδιο έτος είχε προγραμματισθεί και η έναρξη της αποπληρωμής των δόσεων των δανείων που θα είχαν δοθεί από το Ειδικότερα, σύμφωνα με την αρχική συμφωνία η Ελλάδα θα έπρεπε να αποπληρώσει δάνεια ύψους 6,1 δισ. το 2013, 28,6 δισ. το 2014, 38,9 δισ. το 2015 και τα υπόλοιπα στα επόμενα έτη. Έτσι, ακόμη και με πλήρη εφαρμογή του ΠΔΠ&ΔΜ για μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων οι δανειακές ανάγκες της Ελλάδος από τις αγορές θα ανέρχονταν σε περίπου 50 δισ. το 2012, 50 δισ. το 2013 και άνω των 65 δισ. από το 2014 και στα επόμενα έτη. Οι δυνατότητες επανόδου της Ελλάδος στις αγορές με αυτό το πρόγραμμα ήταν έτσι κι αλλιώς εξ αρχής σημαντικά περιορισμένες, πράγμα που ελήφθη σοβαρά υπ όψει στη συνέχεις κατά την εφαρμογή πολύ πιο ρεαλιστικών προγραμμάτων διασώσεως για την Ιρλανδία και την Πορτογαλία. Ωστόσο, οι δυνατότητες αυτές περιορίσθηκαν περαιτέρω και τελικά εξαφανίσθηκαν πλήρως, ως αποτέλεσμα των καθυστερήσεων και των παλινωδιών στην εφαρμογή του ΠΔΠ&ΔΜ από την Ελλάδα και της αντιοικονομικής διαχειρίσεως των προσδοκιών (των επενδυτών παγκοσμίως και των οικονομικών μονάδων στην Ελλάδα) για τις μελλοντικές εξελίξεις στην ελληνική οικονομία από τους ίδιους τους επίσημους δανειστές της και από την Τρόικα. Παράγοντες που λειτούργησαν αρνητικά στην έξοδο από την κρίση Η δυνατότητα εφαρμογής του ΠΔΠ&ΔΜ του Μαΐου 2010 από την Ελλάδα και, ειδικότερα, το εγχείρημα της αποκαταστάσεως της διαταραχθείσης εμπιστοσύνης των αγορών για επάνοδο της Ελλάδος στις αγορές από το 2012, απαιτούσε: Πρώτον, την εξασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής των μέτρων αυξήσεως των δημοσίων εσόδων και μειώσεως των δημοσίων δαπανών έτσι ώστε από το 2010 να γίνει εμφανής μία σαφής βελτίωση της δημοσιονομικής καταστάσεως της χώρας. Δεύτερον, την εξασφάλιση του περιορισμού κατά το δυνατό των υφεσιακών επιπτώσεων στην οικονομία στην περίοδο , και τη λήψη των αναγκαίων μέτρων για την έγκαιρη ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας από το Διότι χωρίς τον περιορισμό της υφέσεως και την έγκαιρη ανάκαμψη της οικονομίας το ΠΧΕ Ι δεν είχε καμμία δυνατότητα να επιτύχει και η δημοσιονομική προσαρμογή στην Ελλάδα δεν θα ήταν δυνατή. Τρίτον, και σπουδαιότερο, την ανάληψη πρωτοβουλιών για την αποτροπή της δημιουργίας στην Ελλάδα 8 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

9 μίας καταστάσεως πανικού, δηλαδή πλήρους αποθαρρύνσεως και απογοητεύσεως των εγχώριων οικονομικών μονάδων, που θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε βαθύτερη ύφεση στην οικονομία και σε πλήρη αδυναμία εφαρμογής των ανωτέρω προγραμμάτων. H ελληνική κυβέρνηση δεν είναι άμοιρη ευθυνών που θέσπιζε μέτρα και στην συνέχεια δεν επεδίωκε την αποτελεσματική τους υλοποίηση, με αποτέλεσμα οι μεταρρυθμίσεις να παραμένουν στα χαρτιά, παρά την πρόοδο που σημειώθηκε σε πολλούς τομείς. Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική κυβέρνηση δεν είναι άμοιρη ευθυνών που θέσπιζε μέτρα και στην συνέχεια δεν επεδίωκε την αποτελεσματική τους υλοποίηση, με αποτέλεσμα οι μεταρρυθμίσεις να παραμένουν στα χαρτιά, παρά την πρόοδο που σημειώθηκε σε πολλούς τομείς. Πέραν τούτου, η υλοποίηση του ΠΔΠ&ΔΜ και η επιδίωξη του ΠΧΕ Ι για επάνοδο της Ελλάδος στις αγορές από τα μέσα του 2012, επηρεάσθηκαν εξ αρχής αρνητικά από τους ακόλουθους σημαντικούς παράγοντες: Πρώτον, από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το ΔΝΤ που συνέβαλαν στην επιδείνωση του οικονομικού κλίματος στη χώρα και κατά συνέπεια στην εμβάθυνση της υφέσεως και στην παρεμπόδιση της δημοσιονομικής προσαρμογής, ιδιαιτέρως από τις αρχές του Από την αρχή συνέδεσαν τη δημοσιονομική εκτροπή στην Ελλάδα όχι μόνον με την ανεύθυνη δημοσιονομική πολιτική, των ανεξέλεγκτων παροχών στους πάντες και της αυξανόμενης φοροδιαφυγής στην περίοδο , αλλά και με την απώλεια ανταγωνιστικότητας, καθόλη αυτή την περίοδο. Υπέθεσαν ότι η ανάπτυξη στην περίοδο ήταν αποτέλεσμα της ελλειμματικής δημοσιονομικής διαχειρίσεως και του δανεισμού της χώρας από το εξωτερικό και, επομένως, ότι η αναγκαία δραστική μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και ο περιορισμός και η τελική εξάλειψη του δανεισμού από το εξωτερικό το θα οδηγούσαν την ελληνική οικονομία σε παρατεταμένη βαθειά ύφεση και σε αρνητικό πληθωρισμό για πολλά έτη. Θεώρησαν δε ότι για να επανέλθει η ελληνική οικονομία σε πορεία ανακάμψεως θα έπρεπε να ανατραπεί εκ βάθρων ολόκληρο το θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο λειτουργίας της μέσα σε δύο έτη και να αντικατασταθεί με ένα άλλο, σύγχρονο, πλαίσιο που θα έφερνε την ανάπτυξη. Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που δεν είχαν γίνει στα τελευταία 40 έτη θα έπρεπε να ολοκληρωθούν στην Ελλάδα κυρίως το 2010, και ότι είχε απομείνει το Σε αυτή τη διαδικασία τα Προγράμματα Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ), το ΕΣΠΑ , από το οποίο η Ελλάδα είχε εξασφαλίσει επιχορηγήσεις επενδύσεων άνω των 18 δισ. στην περίοδο , τα ΣΔΙΤ, οι επενδύσεις στην ενέργεια, και οι περισσότερες μεγάλες επιχειρήσεις που η λειτουργία τους εξαρτιόταν από το κράτος, έπαψαν ουσιαστικά να λειτουργούν. Με αυτά τα δεδομένα, η πτώση του ΑΕΠ άρχισε να γίνεται πολύ μεγαλύτερη από ό,τι είχε προγραμματισθεί, ενώ, όσο η πίεση της Τρόικας για ολοκλήρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων εδώ και τώρα, η ύφεση επεκτεινόταν ακόμη περισσότερο τόσο σε βάθος όσο και σε χρονική έκταση. Συνέδεσαν τότε την ανάκαμψη της οικονομίας με την ολοκλήρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και στη συνέχεια απέδωσαν τη υπέρμετρα βαθύτερη ύφεση στην οικονομία στο ότι δεν προχώρησαν όσο γρήγορα θα έπρεπε οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Έτσι, σε κάθε επίσκεψή τους αναθεωρούσαν επί το δυσμενέστερο τις εκτιμήσεις τους για την ύφεση και τη δυνατότητα ανακάμψεως της οικονομίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να στέλνουν μηνύματα στις αγορές και στους εγχώριους επενδυτές και καταναλωτές ότι υπήρχε ουσι- 9 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

10 Το έλλειμμα και το χρέος της γενικής κυβερνήσεως για το 2009 και το 2010 διογκώθηκαν τον Νοέμβριο του 2010 με την ενσωμάτωση των ελλειμμάτων και των υποχρεώσεων 17 ΔΕΚΟ (επιχειρήσεων και Οργανισμών) οι οποίες ευρίσκονται υπό κρατικό έλεγχο και οι οποίες σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενώσεως δεν υπάγονται στο πεδίο δραστηριοτήτων της γενικής κυβερνήσεως. αστική αδυναμία ανακάμψεως και επανόδου της ελληνικής οικονομίας σε πορεία ικανοποιητικής αναπτύξεως στο άμεσο και στο απώτερο μέλλον. Τα μηνύματα αυτά, σε συνδυασμό με την ολιγωρία της κυβερνήσεως και την αναπόφευκτη αποδιοργάνωση της ελληνικής οικονομίας με την πίεση για άμεσες μεταρρυθμίσεις (που, ωστόσο, απαιτούν χρόνο για την εγκαθίδρυσή τους), υπονόμευαν το οικονομικό κλίμα και επιβεβαίωναν στη συνέχεια ακόμη και τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις για την ύφεση και την ταχεία αύξηση της ανεργίας. Έδωσαν έτσι τον τόνο για δραματικές υποθέσεις περί καταρρεύσεως και αδυναμίας προσαρμογής της ελληνικής οικονομίας τόσο από τους οίκους πιστοληπτικής αξιολογήσεως όσο και από παντός είδους οικονομικούς αναλυτές και σχολιαστές παγκοσμίως και στην Ελλάδα. Αυτές οι υποθέσεις-εκτιμήσεις-προβλέψεις οδηγούσαν αναπόφευκτα σε παράλληλες εκτιμήσεις-προβλέψεις για διατήρηση ή για περαιτέρω διόγκωση των εξαιρετικά υψηλών δημοσιονομικών ελλειμμάτων και του ελληνικού δημοσίου χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ, παρά τα δραστικά και επώδυνα μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής που ήδη εφαρμόζονταν από τον Μάϊο του Για παράδειγμα, την Άνοιξη του 2011 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΕΕ) προέβλεπε ότι το έλλειμμα της γενικής κυβερνήσεως της Ελλάδος θα διαμορφωνόταν στο 9,3% του ΑΕΠ και το χρέος της ΓΚ θα ανερχόταν στο 166,1% του ΑΕΠ ακόμη και το Κατέστησαν έτσι σχετικά απλή τη γνωμοδότηση ότι η ελληνική οικονομία αντιμετώπιζε πρόβλημα απώλειας φερεγγυότητας (δηλαδή αδυναμίας μειώσεως των δημοσιονομικών της ελλειμμάτων και εξυπηρετήσεως του δημοσίου χρέους της) και όχι κάποιο προσωρινό πρόβλημα ρευστότητας (έως ότου αποκατασταθεί και πάλι η πρόσβασή της στις αγορές ομολόγων), όπως είχε υποτεθεί κατά την εκπόνηση του ΠΧΕ Ι. Δεύτερον, από τις στατιστικές υπηρεσίες ΕΛΣΤΑΤ και Eurostat που, στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν το παγκοσμίως υπέρ-προβεβλημένο πρόβλημα των «ελληνικών στατιστικών», με τις πρόσφατες εκτιμήσεις τους και παρεμβάσεις τους συνέβαλαν στην παρουσίαση υπέρμετρα διογκωμένου του ήδη σημαντικού δημοσιονομικού προβλήματος της χώρας. Όσον αφορά τα δημοσιονομικά μεγέθη οι εκτιμήσεις τους βασίζονται στην υπόθεση ότι στην Ελλάδα αξία έχουν μόνο οι υποχρεώσεις των φορέων της γενικής κυβερνήσεως. Τα περιουσιακά στοιχεία ή οι απαιτήσεις αυτών των φορέων δεν έχουν καμμία αξία, ή σε κάθε περίπτωση δεν λαμβάνονται υπ όψει. Με αυτό τον τρόπο διογκώθηκε με αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις το έλλειμμα και το χρέος της ΓΚ, με συμπερίληψη σε αυτά των πάσης φύσεως υποχρεώσεων του Δημοσίου, π.χ. από παροχή εγγυήσεων σε ΔΕΚΟ και εκτός ΔΕΚΟ, ή από την αγορά προνομιούχων μετοχών των τραπεζών, ή από οφειλές σε προμηθευτές των οποίων η βεβαίωση και ο διακανονισμός καθυστερούσε (π.χ. διότι η τιμή στην οποία είχαν διακανονισθεί ήταν πολλαπλάσια εκείνης που επικρατούσε στην αγορά), κ.ά. Για παράδειγμα, το έλλειμμα και το χρέος της ΓΚ για το 2009 και το 2010 διογκώθηκαν τον Νοέμβριο του 2010 με την ενσωμάτωση στα μεγέθη της ΓΚ των ελλειμμάτων και των υποχρεώσεων 17 ΔΕΚΟ (επιχειρήσεων και Οργανισμών) οι οποίοι ευρίσκονται υπό κρατικό έλεγχο και οι οποίες σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενώσεως δεν υπάγονται στο πεδίο δραστηριοτήτων της ΓΚ. Τα σημαντικά περιουσιακά στοιχεία αυτών των φορέων δεν ελήφθησαν υπ όψει. Μόνο οι υποχρεώσεις τους. Επίσης, καταγράφονται 10 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

11 Η δανειακή επιβάρυνση του ιδιωτικού τομέα της ελληνικής οικονομίας ήταν από τις χαμηλότερες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπήρχε, επομένως, μία υγιής βάση για διατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας που θα συνέβαλε στη δημοσιονομική προσαρμογή. λεπτομερειακά και παρουσιάζονται με δραματικό τόνο οι τρέχουσες υποχρεώσεις της κεντρικής κυβερνήσεως και των λοιπών φορέων της ΓΚ, που ανέρχονταν στο τέλος του 2011 στα 6,7 δισ., χωρίς να γίνεται αναφορά στις βεβαιωμένες ληξιπρόθεσμες απαιτήσεις του Δημοσίου από φορολογικές υποθέσεις και από εισφορές στα ασφαλιστικά ταμεία ύψους άνω των 50 δισ. Σημειώνεται ότι υπάρχουν επιπλέον σημαντικές απαιτήσεις του Δημοσίου από φορολογικές και άλλες υποθέσεις που δεν έχουν ακόμη ελεγχθεί και βεβαιωθεί, καθώς και από απαιτήσεις έναντι προμηθευτών του Δημοσίου (ιδιαιτέρως των νοσοκομείων και των κατασκευαστών δημοσίων έργων) για μη νόμιμη εκτέλεση συμβάσεων προμήθειας. Όσον αφορά το ΑΕΠ, η ΕΛΣΤΑΤ τον Μάρτιο του 2011, ανακοίνωσε τις εκτιμήσεις της ότι η πτώση του ΑΕΠ το 2010 ήταν πολύ μεγαλύτερη, στο -4,5%, έναντι -4,0% που προέβλεπε αρχικώς η Τρόικα και μάλιστα με τεράστια πτώση του ΑΕΠ κατά -6,6% στο 4 ο 3μηνο. 11. Οι εκτιμήσεις αυτές, για την ανάπτυξη και για τα σημαντικά διογκωμένα δημοσιονομικά ελλείμματα (ιδιαιτέρως μετά την ένταξη των 17 ΔΕΚΟ στη ΓΚ τον Νοέμβριο του 2010), χρησιμοποιήθηκαν από τις εταιρίες πιστοληπτικής αξιολογήσεως για τις δραματικές επιθετικές υποβαθμίσεις της ελληνικής οικονομίας μετά τον Μάρτιο του 2011, όπως παρουσιάζεται στη συνέχεια. Τρίτον, από τις εταιρίες πιστοληπτικής αξιολογήσεως οι οποίες προχώρησαν εσπευσμένα σε επιθετικές και πολλαπλές υποβαθμίσεις του Ελληνικού Δημοσίου χρέους, ουσιαστικά σε πλήρη αντιδιαστολή με την τακτική που εφήρμοσαν στην περίπτωση άλλων ανάλογα ή περισσότερο υπερχρεωμένων ευρωπαϊκών χωρών ή/και τραπεζών. Σχετικά σημειώνεται ότι το ελληνικό τραπεζικό σύστημα, παρά την παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του , είχε διατηρήσει υψηλούς δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας. Επίσης, η δανειακή επιβάρυνση του ιδιωτικού τομέα της ελληνικής οικονομίας ήταν από τις χαμηλότερες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπήρχε, επομένως, μία υγιής βάση για διατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας που θα συνέβαλε στη δημοσιονομική προσαρμογή. Πριν ακόμη τεθεί σε εφαρμογή το ΠΔΠ&ΔΜ, η εταιρία πιστωτικής αξιολογήσεως Moody s προχώρησε, τον Ιούνιο 2010, σε επιθετική υποβάθμιση του χρέους του Ελληνικού Δημοσίου κατά 4 βαθμίδες, σε βαθμίδα «Junk» (Ba1). Η υποβάθμιση αυτή και οι υπέρμετρα απαισιόδοξες εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΔΝΤ για την Ελλάδα, εξέθεσαν τη χώρα στη δίνη των δραματικών προβλέψεων-αναλύσεων-εκτιμήσεων παγκοσμίως, περί επικείμενης πτωχεύσεώς της ή ακόμη και χειρότερων δεινών. Οι υποβαθμίσεις της οικονομίας οδήγησαν σε μία άνευ προηγουμένου πτώση της εγχώριας καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης, με το σχετικό δείκτη οικονομικού κλίματος να καταποντίζεται στο 70,2 τον Μάϊο του 2010, από 75,8 τον Απρίλιο του 2010 και 81,7 τον Ιανουάριο του Επίσης, ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης μειώθηκε κατακόρυφα στο -67 τον Μάϊο του 2010 και στο -75 τον Δεκέμβριο του 2010, από -44 τον Δεκέμβριο του Αυτή η υπέρμετρη πτώση της καταναλωτικής εμπιστοσύνης τροφοδότησε με τη σειρά της την κατακόρυφη πτώση του δείκτη όγκου των λιανικών πωλήσεων κατά -11,1% στο 3 ο 3μηνο. 10 και στη συνέχεια κατά -15,0% στο 4 ο 3μηνο 2010 (-20,1% τον Δεκέμβριο 2010), από ελεγχόμενη πτώση κατά -5,9% το 2 ο 3μηνο 2010 και την άνοδο κατά 5,7% το 1 ο 3μηνο 2010, σε συνδυασμό και 11 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

12 με τις συνεχείς φοροεπιδρομές του επιχειρήθηκαν. Τροφοδότησε επίσης μία εξίσου δραματική πτώση των επιχειρηματικών επενδύσεων και των επενδύσεων σε οικοδομές. Όλα αυτά συνέβαλαν ουσιαστικά στην απότομη εμβάθυνση της υφέσεως το 2 ο 6μηνο 2010, σε σύγκριση με την σχετικά ήπια ύφεση του 1 ου 6μηνου Στη συνέχεια, με βάση τις προαναφερθείσες εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ για την ανάπτυξη στην Ελλάδα το 2010 και τις επίσης καταθλιπτικές προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Άνοιξη 2011) για τις εξελίξεις στα δημόσια οικονομικά της χώρας που προαναφέρθηκαν, και μη λαμβάνοντας επαρκώς υπ όψει τις όποιες ικανοποιητικές εξελίξεις στους τομείς της δημοσιονομικής προσαρμογής, των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας κατά το 2010, η Moody s προχώρησε σε νέα επιθετική υποβάθμιση της Ελλάδος στη βαθμίδα Β1 με αρνητικές προοπτικές στις (από Ba1), και ξανά στη βαθμίδα Caa1 με αρνητικές προοπτικές στην Επίσης, η Standard & Poor s υποβάθμισε την Ελλάδα στη βαθμίδα BB- με αρνητικές προοπτικές στις , και ξανά στη βαθμίδα B με αρνητικές προοπτικές στις και στη βαθμίδα CCC και πάλι με αρνητικές προοπτικές στις Τέλος, ο οίκος Fitch υποβάθμισε την Ελλάδα στη βαθμίδα BB+ με αρνητικές προοπτικές στις (από BBB-), και ξανά στη βαθμίδα B+ με αρνητικές προοπτικές στις Όπως επισημαίνει ο ΟΟΣΑ (Ιούλιος 2011), όσον αφορά την δημοσιονομική προσαρμογή στην Ελλάδα το 2010, «καμμία άλλη χώρα του ΟΟΣΑ δεν έχει επιτύχει τόσο σημαντική δημοσιονομική βελτίωση μέσα σε ένα και μόνο έτος, τα τελευταία τριάντα έτη». Αυτές οι υποβαθμίσεις έλαβαν χώρα παρότι στο ανωτέρω εξαιρετικά δυσμενές οικονομικό περιβάλλον για την Ελλάδα, η υλοποίηση του Προγράμματος ΔΠ&ΔΜ το 2010 ήταν γενικώς επιτυχημένη, όπως διαπιστώθηκε κατά την 3 η αξιολόγηση της προόδου του Προγράμματος από τους εκπροσώπους της Τρόικας τον Φεβρουάριο του Επίσης, όπως επισημαίνει ο ΟΟΣΑ (Ιούλιος 2011), όσον αφορά την δημοσιονομική προσαρμογή στην Ελλάδα το 2010, «καμμία άλλη χώρα του ΟΟΣΑ δεν έχει επιτύχει τόσο σημαντική δημοσιονομική βελτίωση μέσα σε ένα και μόνο έτος, τα τελευταία τριάντα έτη». Ειδικότερα, όπως φαίνεται στους Πίνακες 1 και 2, το έλλειμμα της ΓΚ υποχώρησε στο 10,8% του ΑΕΠ το 2010, από 15,7% του ΑΕΠ το 2009, παρότι η φοροδιαφυγή διατηρήθηκε κατά το πρώτο αυτό έτος της προσαρμογής σε υψηλά επίπεδα. Τα έσοδα της ΓΚ ανήλθαν στο 39,5% του ΑΕΠ το 2010, από 37,9% του ΑΕΠ το 2009, αλλά οι δαπάνες της ΓΚ μειώθηκαν πολύ περισσότερο στο 44,6% του ΑΕΠ το 2010, από 48,3% του ΑΕΠ το Έτσι, το πρωτογενές έλλειμμα της ΓΚ μειώθηκε στο 5,1% του ΑΕΠ το 2010, από 10,4% του ΑΕΠ το Ωστόσο, ο λόγος χρέους της ΓΚ προς το ΑΕΠ έφθασε στο 144,9% στο τέλος του 2010, με συμπερίληψη στο δημόσιο χρέος ακόμη και των προνομιούχων μετοχών των τραπεζών που κατέχει το Ελληνικό Δημόσιο, από τις οποίες το 2010 το Δημόσιο είχε έσοδα άνω των 650 εκατ. και το 2011 άνω των 850 εκατ. Συμπεριλαμβάνονται επίσης και οι υποχρεώσεις των ΔΕΚΟ που εντάχθηκαν στη ΓΚ τον Νοέμβριο του 2010, όπως προαναφέρθηκε. Τον Μάρτιο του 2011, η Τρόικα ανακοίνωσε ότι, εκτός του υψηλού δημοσίου χρέους, το ελληνικό Δημόσιο διέθετε και μία τεράστια περιουσία, η οποία δεν είχε ληφθεί υπ όψει έως τότε και ότι από την ιδιωτικοποίηση αυτής της περιουσίας η Ελλάδα θα μπορούσε να εισπράξει έως και 50 δισ. στην 5ετία Ωστόσο, τον Μάρτιο του 2011 οι αποφάσεις για 12 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

13 τις επιθετικές υποβαθμίσεις της Ελλάδος είχαν ήδη ληφθεί και κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να συνεκτιμήσει τη σημαντική δημοσιονομική προσαρμογή που είχε επιτύχει η Ελλάδα το 2010 ή την αποκάλυψη ότι εκτός από τα υψηλά δημόσια χρέη το Ελληνικό Δημόσιο διέθετε και μία μεγάλη ακίνητη περιουσία την οποία είχε τη δυνατότητα να αξιοποιήσει σταδιακά για να εξυπηρετήσει τα χρέη του στο μέλλον σε συνδυασμό, βέβαια, με τη συνεχιζόμενη προσπάθεια για δραστική μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και για ενίσχυση της αναπτυξιακής δυναμικής της ελληνικής οικονομίας. Βεβαίως, στο θέμα της αξιοποιήσεως της δημόσιας περιουσίας, η κυβέρνηση εμφανίσθηκε με τελείως αρνητική θέση, συμβάλοντας έτσι στις αρνητικές αξιολογήσεις για την πορεία εφαρμογής της δημοσιονομικής προσαρμογής. Πίνακας 1. Έλλειμμα Γενικής Κυβερνήσεως στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενώσεως % του ΑΕΠ Ιρλανδία -14,3% -31,3% -10,3% Ελλάδα -15,8% -10,6% -9,2% Ισπανία -11,2% -9,3% -8,5% Πορτογαλία -10,1% -9,8% -5,8% Ην. Βασίλειο -11,5% -10,3% -9,4% Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Autumn 2011), Reuters, τελευταίες εκτιμήσεις για την Ελλάδα. Πίνακας 2. Ελλάδα: Δημοσιονομική Προσαρμογή % του ΑΕΠ Πρωτογενές Ισοζύγιο Γενικής Κυβερνήσεως Πλεόνασμα Γενικής Κυβερνήσεως ,6% -15,8% ,1% -10,6% ,4% -9,2% ,3% -6,7% Πηγή: Προϋπολογισμός 2012, Υπουργείο Οικονομικών, τελευταίες εκτιμήσεις για το 2011 και το Τέλος, τον Νοέμβριο του 2011, η ΕΛΣΤΑΤ ανακοίνωσε ότι, σύμφωνα με τις νεώτερες εκτιμήσεις της, η πτώση του ΑΕΠ την Ελλάδος το 2010 δεν ήταν, τελικά, -4,5%, αλλά πολύ χαμηλότερη στο -3,5%. Ήταν δηλαδή, σημαντικά μικρότερη ακόμη και από τις αρχικές εκτιμήσεις της Τρόικας. Βέβαια, και πάλι στην περίοδο που έγινε αυτή η νέα ανακοίνωση της ΕΛΣΤΑΤ, υπό την απειλή της μη καταβολής της 6 ης δόσεως του ΠΧΕ Ι το Φθινόπωρο του 2011, ελάχιστοι ήταν διατεθειμένοι να αξιολογήσουν το γεγονός ότι τελικά η ύφεση στην Ελλάδα το 2011 δεν ήταν -4,5%, αλλά -3,5%. Το -4,5% εξυπηρέτησε τις υποβαθμίσεις της ελληνικής οικονομίας τον Μάρτιο του Τον Νοέμβριο του 2011 η οικονομία είχε ήδη υποστεί τις δραματικές συνέπειες αυτών των υποβαθμίσεων. Όταν μία οικονομία ευρίσκεται σε κρίση όπως αυτή που επιβάρυνε την ελληνική οικονομία τον Μάρτιο του 2011, οι επιθετικές υποβαθμίσεις και οι δραματικά αρνητικές προβλέψεις για τη μελλοντική της πορεία έχουν σαφώς αυτοεκπληρούμενο χαρακτήρα. Αντί για πρακτικές και πολιτικές που θα οδηγούσαν στην απολύτως αναγκαία ενίσχυση της εμπιστοσύνης στην ελληνική οικο- 13 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

14 νομία, η Ελλάδα βρέθηκε σε έναν κυκεώνα πολιτικών, πρακτικών και καταστάσεων που οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια στην εκ βάθρων υπονόμευση της εμπιστοσύνης στην οικονομία της. Ύφεση και δημοσιονομική προσαρμογή Η πτώση του ΑΕΠ στο 1 ο 6μηνο 2011 συνέβαλε στην απαρχή της απώλειας καταθέσεων από το τραπεζικό σύστημα και, ταυτοχρόνως, στη δραστική υποβάθμιση των ενεχύρων των τραπεζών για χρηματοδότησή τους από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Από τον Μάρτιο του 2011, ήταν ήδη εμφανές ότι στο νέο εξαιρετικά αρνητικό οικονομικό περιβάλλον που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα, με την καταλυτική συμβολή των ανωτέρω ισχυρών παραγόντων, οι δυνατότητες ανακάμψεως και της δημοσιονομικής προσαρμογής της υπερχρεωμένης ελληνικής οικονομίας είχαν περιορισθεί επικίνδυνα. Τα πολύ αρνητικά αποτελέσματα αυτής της νέας καταστάσεως δεν άργησαν να φανούν: Πρώτον, η ύφεση στην οικονομία στο 1 ο 6μηνο 2011 ήταν πολύ βαθύτερη του αναμενομένου. Δεύτερον, η μεγαλύτερη ύφεση, σε συνδυασμό με τις σημαντικές αστοχίες του φορολογικού νόμου του Απριλίου 2010, οδήγησαν σε σημαντική πτώση των καθαρών εσόδων του Τακτικού Προϋπολογισμού (ΤΠ) και των εισπράξεων των Ασφαλιστικά Ταμεία (ΑΤ) από εισφορές ασφαλισμένων και επιχειρήσεων στο 1 ο 6μηνο του 2011 και σε προσδοκίες ότι η υλοποίηση του Π2011 δεν ήταν πλέον δυνατή χωρίς τη λήψη και νέων μέτρων. Ειδικότερα: Στο περιβάλλον των δραστικών υποβαθμίσεων της ελληνικής οικονομίας, η ΕΛΣΤΑΤ κατέγραψε νέα μεγάλη πτώση του ΑΕΠ κατά -7,8% σε ετήσια βάση (χωρίς διόρθωση των στοιχείων για τις εποχιακές διακυμάνσεις) στο 1 ο 3μηνο 2011 και στη συνέχεια κατά πτώση κατά -7,3% στο 2 ο 3μηνο Η πτώση αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα: α) Της δραστικής δημοσιονομικής προσαρμογής που είχε τεθεί σε εφαρμογή από το 2 ο 6μηνο του 2010 και των ισχυρών αποτελεσμάτων βάσης που υπήρχαν αφού η οικονομική δραστηριότητα στη χώρα στο 1 ο 6μηνο του 2011 μετά την εφαρμογή των επώδυνων μέτρων ΔΠ συγκρινόταν με την οικονομική δραστηριότητα στο 1 ο 6μηνο του 2010, πριν την εφαρμογή των μέτρων ΔΠ. β) Της καταλυτικής συμβολής της κρατικής πολιτικής της δραστικής μειώσεως των επενδύσεων του ΠΔΕ, της ουσιαστικής διακοπής της εφαρμογής του ΕΣΠΑ και γενικότερα των επενδύσεων που εξαρτώνται από το κράτος και, τέλος, της σχεδόν πλήρους διακοπής της επενδυτικής και της παραγωγικής λειτουργίας πολλών ΔΕΚΟ. Ωστόσο, η πτώση του ΑΕΠ στο 1 ο 6μηνο 2011 οφείλεται και στην εξαιρετικά μεγάλη επιδείνωση του οικονομικού κλίματος στη χώρα από τον Μάρτιο του 2011, λόγω των επιθετικών υποβαθμίσεων της ελληνικής οικονομίας. Αυτό συνέβαλε στην απαρχή της απώλειας καταθέσεων από το τραπεζικό σύστημα και, ταυτοχρόνως, στη δραστική υποβάθμιση των ενεχύρων των τραπεζών για χρηματοδότησή τους από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Μετά τις υποβαθμίσεις η ρευστότητα στην οικονομία μειώθηκε σταδιακά, με αποτέλεσμα την επιδείνωση της υφέσεως. Παρ όλα αυτά, η ελληνική οικονομία ανέκαμψε στο 3 ο 3μηνο. 11, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Επίσης, στο ανωτέρω εξαιρετικά αρνητικό περιβάλλον στο 1 ο 6μηνο του 2011 σημειώθηκε μεγάλη πτώση των καθαρών εσόδων του ΤΠ και των εσόδων από εισφορές στα Ασφαλιστικά Ταμεία: Στο 6μηνο αυτό τα καθαρά έσοδα του ΤΠ υποχωρούσαν κατά -8,3% σε ετήσια βάση, έναντι αυξήσεώς τους κατά 8,5% το 2011 που προέβλεπε ο Προϋπολογισμός του Επίσης, οι εισπράξεις των ΑΤ από εισφορές ήταν σημαντικά μειωμέ- 14 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

15 Οι αστοχίες και το πλήθος των ανεδαφικών ρυθμίσεων του φορολογικού νόμου ν. 3842/ οδήγησαν σε απώλεια εσόδων το 2011 από τον φόρο εισοδήματος φυσικών και νομικών προσώπων, από τον ΦΠΑ και από τον ΕΦΚ καυσίμων, άνω των 4,5 δισ. σε σχέση με τις εκτιμήσεις του Π2011. Οι σημαντικές αυτές αδυναμίες του φορολογικού νόμου δεν είχαν γίνει αντιληπτές από την κυβέρνηση και την Τρόικα. Επίσης, οι πρωτογενείς δαπάνες του ΤΠ κατέγραψαν αύξηση 4,8% έως το 9μηνο του Όμως, αυτό ήταν και πάλι πρόβλημα υστερήσεως των εσόδων και όχι πρόβλημα δαπανών. νες με αποτέλεσμα τη μεγάλη αύξηση των επιχορηγήσεων των ΑΤ από τον ΤΠ, πράγμα που οδήγησε στην αύξηση των πρωτογενών δαπανών του ΤΠ κατά 4,5% στο 1 ο 6μηνο. 11, σε σύγκριση με την πρόβλεψη για αύξησή τους κατά 1,9% το Συνολικά, η υλοποίηση του Π2011 στο 1 ο 6μηνο 2011 παρουσίασε σημαντική απόκλιση από τους στόχους που είχαν τεθεί. Οι κύριοι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτή την απόκλιση, εκτός της βαθύτερης υφέσεως της οικονομίας και της υπονομεύσεως του οικονομικού κλίματος στη χώρα που προαναφέρθηκαν, ήταν οι ακόλουθοι: α) Ο φορολογικός νόμος του Απριλίου 2010 (ν. 3842/ ) με βάση τον οποίο είχαν καταρτιστεί οι προβλέψεις του Π2011 για την προαναφερθείσα αύξηση των εσόδων του ΤΠ το Ο νόμος αυτός συμπεριλάμβανε αφενός φορολογικές ρυθμίσεις (αύξηση αφορολογήτου ορίου εισοδήματος, μείωση των φορολογικών συντελεστών, σύστημα αποδείξεων, κ.ά.) που οδήγησαν τελικά σε εξαιρετικά υψηλές και μη αναμενόμενες απώλειες εσόδων και αφετέρου φορολογικές ρυθμίσεις (χρήση αντικειμενικών κριτηρίων για τον προσδιορισμό του φορολογητέου εισοδήματος των ελεύθερων επαγγελματιών, λογιστικός προσδιορισμός του φορολογητέου εισοδήματος πολλών κατηγοριών εργαζομένων, κ.ά.) που δεν απέδωσαν ούτε στο ελάχιστο την επιδιωκόμενη με αυτές αύξηση των φορολογικών εσόδων. Συνολικά, οι αστοχίες και το πλήθος των ανεδαφικών ρυθμίσεων αυτού του νόμου οδήγησαν σε απώλεια εσόδων το 2011 από τον φόρο εισοδήματος φυσικών και νομικών προσώπων, από τον ΦΠΑ και από τον ΕΦΚ καυσίμων άνω των 4,5 δισ. σε σχέση με τις εκτιμήσεις του Π2011, με το κυριότερο μέρος αυτών των απωλειών να εμφανίζεται στο 1 ο 6μηνο του Οι σημαντικές αυτές αδυναμίες του φορολογικού νόμου δεν είχαν γίνει αντιληπτές από την κυβέρνηση και την Τρόικα πριν εμφανισθούν τα αρνητικά τους αποτελέσματα. β) Η μεγάλη πτώση των εσόδων από εισφορές ασφαλισμένων και εργοδοτών των μεγάλων ΑΤ της χώρας. Η πτώση αυτή ανήλθε στα 1,82 δισ. στο 1 ο 6μηνο του 2011 και στα 3,5 δισ. το Έτσι, τα ελλείμματά τους και οι απαιτήσεις τους για πρόσθετη επιχορήγηση από τον ΤΠ διευρύνθηκαν με αποτέλεσμα οι πρωτογενείς δαπάνες του ΤΠ να καταγράψουν αύξηση 4,8% έως το 9μηνο του Όμως αυτό ήταν και πάλι πρόβλημα υστερήσεως των εσόδων και όχι πρόβλημα δαπανών. Τελικά, το 2011 ως σύνολο οι πρωτογενείς δαπάνες του ΤΠ ήταν μειωμένες κατά -0,3%, με πτώση των δαπανών για αποδοχές και συντάξεις κατά -4,1%, πτώση των λειτουργικών δαπανών κατά -20,3%, ή κατά 1,79 δισ. (επιχορηγήσεις ΔΕΚΟ: -35,7%), αύξηση των αποδιδόμενων πόρων κατά 1,1 δισ. και αύξηση των επιχορηγήσεων των ασφαλιστικών ταμείων κατά 1,4 δισ. γ) Η συνεχιζόμενη δυσλειτουργία των υπηρεσιών του Υπουργείου Οικονομικών που έχουν αρμοδιότητα στην βεβαίωση και την είσπραξη των εσόδων του κράτους, καθώς και των φορέων διοικήσεως και εισπράξεως των εσόδων των ΑΤ. Αρνητικές επιπτώσεις στη λειτουργία αυτών των υπηρεσιών προκύπτουν και από το ότι οι υπηρεσίες αυτές ευρίσκονται στη διετία σε κατάσταση εκ βάθρων αναδιοργανώσεως και μισθολογικής εκλογικεύσεως, που επιβαρύνει αναπόφευκτα τη λειτουργία τους στην τρέχουσα περίοδο αν και αναμένεται να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη λειτουργία τους στη μεσο-μακροχρόνια περίοδο. Σημειώνονται οι συχνές απεργιακές κινητοποιήσεις με αφορμή μισθολογικές περικοπές, η εκ βάθρων μεταρρύθμιση 15 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

16 των ΑΤ και οι μειώσεις συντάξεων, η δημοσιοϋπαλληλική εφεδρεία, οι αυξημένες φορολογικές επιβαρύνσεις, κ.ά. Η Συμφωνία της Συνόδου Κορυφής της 21 ης Ιουλίου 2011 και το PSI Οι μεγάλες χώρες της ζώνης του Ευρώ, πρώτον απαίτησαν την αποδοχή και την πιστή εφαρμογή από την Ελλάδα ενός αυστηρότερου Προγράμματος ΔΠ&ΔΜ, του ΜΠΔΣ , που πράγματι καταρτίστηκε σε συμφωνία με την Τρόικα και ψηφίσθηκε εγκαίρως, στις αρχές Ιουλίου Δεύτερον, απαίτησαν, επίσης, τη συμμετοχή σε εθελοντική βάση και των ιδιωτών δανειστών του Ελληνικού Δημοσίου στη διαμόρφωση του ΠΧΕ ΙΙ για την Ελλάδα. Ειδικότερα, η συμβολή των ιδιωτών δανειστών θα συνέβαλε στη σημαντική μείωση των δανειακών αναγκών του Ελληνικού Δημοσίου στην περίοδο Η Τρόικα και οι μεγάλες χώρες της Ζώνης του Ευρώ και οι διεθνείς και πολλοί εγχώριοι αναλυτές και σχολιαστές εξέλαβαν τις ανωτέρω απογοητευτικές αναπτυξιακές και δημοσιονομικές επιδόσεις της Ελλάδος το 1 ο 6μηνο 2011 ως απόδειξη της θεωρούμενης αδυναμίας της χώρας να επιτύχει πρόοδο στον τομέα της δημοσιονομικής προσαρμογής. Απέδωσαν τη μεγάλη πτώση των καθαρών εσόδων του ΤΠ και των εσόδων των ΑΤ από εισφορές στη «μεγαλύτερη του αναμενομένου ύφεση» (η οποία απλώς συνέβη χωρίς να ευθύνεται κανείς), αποσιωπώντας ουσιαστικά τις προαναφερθείσες αστοχίες του φορολογικού νόμου (ν. 3842/ ) και τις δυσλειτουργίες των υπηρεσιών Υπουργείου Οικονομικών και των αντίστοιχων υπηρεσιών των ΑΤ για τη βεβαίωση και την είσπραξη των φόρων και των ασφαλιστικών εισφορών. Το κυριότερο ήταν ότι αποσιωπήθηκε πλήρως η σημαντική δημοσιονομική προσαρμογή και η πρόοδος στον τομέα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που επέτυχε η χώρα το Επιπλέον, υποβαθμίσθηκε και η προσπάθεια αντιμετωπίσεως των προβλημάτων που προέκυψαν από τις παραπάνω αποκλίσεις στα έσοδα στο 1 ο 6μηνο του 2011 μέσω της νομοθετήσεως σε συνεργασία με την Τρόικα, στο 2 ο 6μηνο 2011 όλων των αναγκαίων μέτρων για την απαιτούμενη αύξηση των εσόδων και τη μείωση των πρωτογενών δημοσίων δαπανών το 2011 και το 2012, ώστε να αντισταθμισθεί πλήρως η υστέρηση του 1 ου 6μήνου του 2011 και να μειωθεί το έλλειμμα της ΓΚ στον Π2012 σε επίπεδα κάτω του 6,5% του ΑΕΠ. Άλλωστε, η εμπιστοσύνη των αγορών είχε χαθεί, ενώ οι προσπάθειες των ελληνικών κυβερνήσεων για υλοποίηση του προγράμματος προσαρμογής πραγματοποιούνταν σε ένα εξαιρετικά αρνητικό οικονομικό περιβάλλον. Γενικά, τον Ιούλιο του 2011 είχαν διαμορφωθεί συνθήκες που οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα δεν είχε πια καμμία ελπίδα ή προσδοκία ότι θα μπορούσε και πάλι να προσφύγει αυτόνομα για δανεισμό από τις αγορές από τα μέσα του 2012, όπως προέβλεπε το ΠΧΕ Ι. Διαμορφώθηκε έτσι η ανάγκη για την παροχή στην Ελλάδα ενός 2 ου Πακέτου Χρηματοδοτικής Ενισχύσεως (ΠΧΕ ΙΙ) από τη ΖτΕ και από το ΔΝΤ, το οποίο θα έπρεπε να καλύπτει τις χρηματοδοτικές ανάγκες του Ελληνικού Δημοσίου και των ελληνικών τραπεζών έως τουλάχιστον τα τέλη του Σε αυτή τη συγκυρία οι μεγάλες χώρες της ΖτΕ έθεσαν νέες βασικές προϋποθέσεις για την παροχή της εγκρίσεώς τους και της συμβολής τους σε ένα 2 ο ΠΧΕ. Πρώτον, απαίτησαν την αποδοχή και την πιστή εφαρμογή από την Ελλάδα ενός αυστηρότερου Προγράμματος ΔΠ&ΔΜ, του ΜΠΔΣ , που πράγματι καταρτίστηκε σε συμφωνία με την Τρόικα και ψηφίσθηκε εγκαίρως, στις αρχές Ιουλίου 2011, από το ελληνικό Κοινοβούλιο. Δεύτερον, απαίτησαν, επίσης, τη συμμετοχή σε εθελοντική βάση και των ιδιωτών δανειστών του Ελληνικού Δημοσίου (Private Sector Involvement ή PSI) στη διαμόρφωση του ΠΧΕ ΙΙ για την Ελλάδα. Ειδικότερα, η συμβολή των ιδιωτών δανειστών θα συνέβαλε στη σημαντική μείωση των δανειακών αναγκών του Ελληνικού Δημοσίου στην περίοδο , έτσι ώστε να εξασφαλισθεί η άνετη χρηματοδότησή του στην περίοδο έως την εξασφάλιση 16 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

17 της αυτόνομης προσφυγής του στις αγορές για την κάλυψη του συνόλου των ετήσιων δανειακών του αναγκών. Συνολικά, κατά την αξιολόγηση της υλοποιήσεως του Προγράμματος ΔΠ&ΔΜ από την Τρόικα, που πραγματοποιήθηκε στο διάστημα Μαΐου-Ιουνίου 2011, εκτιμήθηκε ότι για την απαιτούμενη μείωση του ελλείμματος της ΓΚ σε λιγότερο από το 7,8% του ΑΕΠ το 2011 και σε 6,5% του ΑΕΠ το 2012, ήταν αναγκαία η λήψη πρόσθετων μέτρων αυξήσεως των εσόδων και μειώσεως των δαπανών της ΓΚ, ύψους 6,74 δισ. για το 2011 και 13,64 δισ. για το Τα μέτρα αυτά, τα οποία σε μεγάλο βαθμό διόρθωναν τις επώδυνες για τη χώρα αστοχίες του φορολογικού νόμου (ν. 3842/ ), προσδιορίσθηκαν και εξειδικεύτηκαν ταχύτατα από την ελληνική κυβέρνηση, συμφωνήθηκαν με την Τρόικα και περιλήφθηκαν στο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δημοσιονομικής Στρατηγικής (ΜΠΔΣ). Το τελευταίο αποτελούσε συνέχεια του Προγράμματος ΔΠ&ΔΜ του Μαΐου 2010 και συμπεριελάμβανε: α) για πρώτη φορά και το χρονοδιάγραμμα της υλοποιήσεως του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων και αξιοποιήσεως της δημόσιας περιουσίας, αξιοποιώντας και την προετοιμασία που ήδη είχε γίνει στο 3μηνο Μαρτίου Ιουνίου 2011, και β) το χρονοδιάγραμμα υλοποιήσεως και ολοκληρώσεως των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στις οποίες είχε ήδη σημειωθεί εντυπωσιακή πρόοδος το 2010 και στο 1 ο 6μηνο του Με αυτά τα σημαντικά χαρακτηριστικά, το ΜΠΔΣ ψηφίσθηκε ως νόμος του κράτους από τη Βουλή στις αρχές Ιουλίου Σημαντικό κόστος από την εφαρμογή του ΠΧΕ ΙΙ προέκυπτε και για τις ελληνικές τράπεζες, με απομείωση κατά 21% της αξίας των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου που είχαν στην κατοχή τους, με περιορισμένες όμως επιπτώσεις στην κεφαλαιακή τους επάρκεια και χωρίς να θίγεται το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς. Έτσι, την 21 η Ιουλίου 2011, μετά την ψήφιση του ΜΠΔΣ και μετά από πολλές πρόσθετες καθυστερήσεις, που συνεπάγονταν και καθυστέρηση στην καταβολή της 5 ης δόσης του ΠΧΕ Ι, το Συμβούλιο Κορυφής της ΖτΕ συμφώνησε στην παροχή του ΠΧΕ ΙΙ στην Ελλάδα, το οποίο συμπεριελάμβανε: α) Χρηματοδοτική βοήθεια από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοοικονομικής Σταθερότητας ύψους 109 δισ. (Πίνακας 3) και, β) μία μορφή PSI, σύμφωνα με την οποία οι ιδιώτες δανειστές του Ελληνικού Δημοσίου (ΕΔ) που κατείχαν ομόλογα ύψους περίπου 135 δισ. που έληγαν στην περίοδο θα τα αντάλλαζαν με άλλα μακροπρόθεσμα ομόλογα του ΕΔ, μειώνοντας δραστικά τις χρηματοδοτικές ανάγκες του έως το Με την υπόθεση ενός επιτοκίου προεξοφλήσεως 9,0%, είχε εκτιμηθεί ότι από τις ανωτέρω ανταλλαγές ομολόγων του ΕΔ θα προέκυπτε απώλεια παρούσης αξίας για τους ιδιώτες δανειστές περίπου 21%. Σημαντικό κόστος από την εφαρμογή του ΠΧΕ ΙΙ προέκυπτε και για τις ελληνικές τράπεζες, με απομείωση κατά 21% της αξίας των ομολόγων του ΕΔ που είχαν στην κατοχή τους, με περιορισμένες επιπτώσεις στην κεφαλαιακή τους επάρκεια και χωρίς να θίγεται το ιδιοκτησιακλο τους καθεστώς. Πίνακας 3. ΠΧΕ ΙΙ στην Ελλάδα από το ΕΤΧΣ, 21 η Ιουλίου 2011 (δισ. ) Πρόσθετα δάνεια από το ΕΤΧΣ 34 Δάνεια για αγορά ομολόγων στη δευτερογενή αγορά 20 Δάνεια για ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών 20 Εγγυήσεις για το PSI 35 Συνολική πρόσθετη χρηματοδότηση OIKONOMIKO ΔEΛTIO

18 Σε κάθε περίπτωση το ΠΧΕ ΙΙ της 21 ης Ιουλίου 2011 έδιδε τον αναγκαίο χρόνο στην Ελλάδα για να ολοκληρώσει με επιτυχία το ΜΠΔΣ , μειώνοντας δραστικά τα δημοσιονομικά της ελλείμματα και το δημόσιο χρέος της και επαναφέροντας εγκαίρως την ελληνική οικονομία σε πορεία αυτοδύναμης αναπτύξεως με βάση την έγκαιρη ολοκλήρωση του εξαιρετικά φιλόδοξου προγράμματος αποκρατικοποιήσεων και αξιοποιήσεως της δημόσιας περιουσίας όλων των φορέων της ΓΚ (το οποίο αναμένεται να συμβάλει ουσιαστικά στην προσέλκυση σημαντικών ξένων άμεσων επενδύσεων στην Ελλάδα), καθώς και των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων (με δραστική μείωση των παρεμβάσεων του κράτους στην οικονομία) και τη σημαντική βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της. Τα κύρια μέτρα που εγκρίθηκαν με το ΠΧΕ ΙΙ του Ιουλίου 2011 θα συνέβαλαν επίσης ουσιωδώς στην ορθή υλοποίηση του ΜΠΔΣ Όπως σημείωνε ο Επίτροπος Όλι Ρεν στις 5 Αυγούστου 2011, «η μείωση των επιτοκίων των δανείων από τη ΖτΕ και το ΔΝΤ σε 4% περίπου θα μείωνε τις σωρευτικές πληρωμές τόκων κατά περίπου 25 δισ. μεταξύ 2011 και 2020». Αυτό συνεπαγόταν τη μείωση του χρέους κατά περίπου 10 ποσοστιαίες μονάδες (π.μ.) του ΑΕΠ, ακόμη και χωρίς την επίπτωση του PSI στη μείωση του χρέους της ΓΚ. Η πτώση του χρέους από το PSI είχε εκτιμηθεί τότε στις 12 π.μ. του ΑΕΠ και η συνολική επίπτωση του ΠΧΕ ΙΙ της 21 ης Ιουλίου 2011 στη μείωση του χρέους έως το 2020 θα έφθανε σε περίπου 22 π.μ. του ΑΕΠ. Με αυτά τα δεδομένα, το Institute of International Finance (Research Note, August 3, 2011) προέβλεπε ότι με βάση τις αποφάσεις της 21 ης Ιουλίου 2011, και με την υπόθεση της πλήρους εφαρμογής από την Ελλάδα του ΜΠΔΣ , το χρέος του Ελληνικού Δημοσίου (χωρίς τις χρηματοοικονομικές εγγυήσεις που θα παρέχονταν από το ΕΤΧΣ για τη διευκόλυνση της ανταλλαγής των ομολόγων του ΕΔ (του PSI) θα διαμορφωνόταν στο 122% του ΑΕΠ το 2015 και στο 98% του ΑΕΠ το 2020, από 142% του ΑΕΠ το Η αστοχία της Συμφωνίας της 21 ης Ιουλίου 2011 Ωστόσο, η Συμφωνία της 21 ης Ιουλίου 2011 σχετικά με το ΠΧΕ ΙΙ για την Ελλάδα άρχισε να αμφισβητείται και υπήρχαν διαρροές ειδήσεων ότι η Ευρωζώνη και το ΔΝΤ αναζητούσαν μία νέα, σημαντικά πιο ενισχυμένη, συμφωνία με μία κατά πολύ μεγαλύτερη συμβολή των ιδιωτών δανειστών του ΕΔ (PSI Plus). Οι κύριοι λόγοι γι αυτή την ουσιαστική αλλαγή στάσεως των δανειστών της Ελλάδος που τελικά ακύρωσε την Συμφωνία της 21 ης Ιουλίου 2011 (το PSI) και οδήγησε στη Συμφωνία της 26 ης Οκτωβρίου 2011 (στο PSI Plus), συνοψίζονται ως εξής: Πρώτον, η απόφαση για το PSI της Ελλάδος οδήγησε το Ευρώ σε κρίση. Η απόφαση της Συνόδου Κορυφής της ΖτΕ της 21 ης Ιουλίου 2011 να συμπεριληφθεί στο ΠΧΕ ΙΙ για την Ελλάδα μία σχετικά ήπια εθελοντική PSI, συνεπαγόταν την «απομείωση» κατά 21% της παρούσας αξίας των ομολόγων του ΕΔ που κατείχαν ιδιώτες (τράπεζες και θεσμικοί επενδυτές) και έληγαν στο διάστημα Αυτή η απόφαση οδήγησε σε ουσιαστική διατάραξη της εμπιστοσύνης των επενδυτών διεθνώς στις αγορές κρατικού χρέους όλων των περιφερειακών χωρών της ΖτΕ, όχι μόνον της Ιρλανδίας και της Πορτογαλίας, αλλά επίσης και της Ισπανίας, της Ιταλίας και ακόμη και των γαλλικών και άλλων ευρωπαϊκών τραπεζών. Η Moody s 18 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

19 από την πλευρά της έσπευσε να επισημάνει στις 25 Ιουλίου 2011 ότι «το Πρόγραμμα ενισχύσεως (για την Ελλάδα) δημιουργεί προηγούμενο για μελλοντικές αναδιαρθρώσεις, εφόσον τα οικονομικά κάποιου άλλου κράτους της Ευρωζώνης γίνουν το ίδιο προβληματικά με αυτά της Ελλάδος». Έτσι, εξ αιτίας του ελληνικού PSI, η ευρωπαϊκή κρίση κρατικών ομολόγων επιδεινώθηκε ραγδαία στο διάστημα Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 2011, μετασχηματιζόμενη σε κρίση του ίδιου του Ευρώ. Η εκτόξευση του χρέους κατά περισσότερο από 50 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ συμπεριλήφθηκε στους πίνακες των εκθέσεων του ΔΝΤ και της ΕΕ χωρίς ουσιαστική εξήγηση. Ο καθένας ήταν ελεύθερος να υποθέσει ότι ήταν αποτέλεσμα μίας περαιτέρω επιδεινώσεως των δημόσιων οικονομικών της χώρας, αντί της ουσιαστικής βελτιώσεώς τους που σημειώθηκε στην πραγματικότητα. Δεύτερον, το ΠΧΕ ΙΙ της 21 ης Ιουλίου 2011 χρησιμοποιήθηκε από την Τρόικα για να παρουσιάσει μία απίστευτη διόγκωση του χρέους της ΓΚ της Ελλάδος ως ποσοστό του ΑΕΠ, αντί της αναμενόμενης σημαντικής μειώσεως αυτού του χρέους λόγω της Συμφωνίας. Εκτιμήθηκε, δηλαδή, ότι η εφαρμογή αυτής της συμφωνίας θα οδηγούσε τον λόγο Χρέους/ΑΕΠ της Ελλάδος σε εκρηκτικό άλμα στο 189,1% του ΑΕΠ το 2012 (από 144,9% του ΑΕΠ το 2010) σύμφωνα με το ΔΝΤ, και στο 198,3% του ΑΕΠ το 2012 σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αυτή η εκτόξευση του χρέους κατά περισσότερο από 50 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ συμπεριλήφθηκε στους πίνακες των εκθέσεων του ΔΝΤ και της ΕΕ χωρίς ουσιαστική εξήγηση. Ο καθένας ήταν ελεύθερος να υποθέσει ότι ήταν αποτέλεσμα μίας περαιτέρω επιδεινώσεως των δημόσιων οικονομικών της χώρας, αντί της ουσιαστικής βελτιώσεώς τους που σημειώθηκε στην πραγματικότητα, όπως αναλύεται στη συνέχεια. Η απλή εξήγηση είναι ότι το ΔΝΤ και η ΕΕ συμπεριέλαβαν στο χρέος του ΕΔ τα εξής: α) Ποσό 40 δισ. που το ΠΧΕ ΙΙ προέβλεπε να είναι διαθέσιμο ώστε να διατεθεί για την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών, εάν και όταν αυτό χρειασθεί. Σημειώνεται, ότι έως τον Οκτώβριο του 2011 δεν είχε καταγραφεί χρήση αυτών των κονδυλίων, με την εξαίρεση 0,4 δισ. που δαπανήθηκαν για την Proton Bank. Βάσει της Συμφωνίας της 21 ης Ιουλίου 2011, οι ελληνικές τράπεζες δεν θα χρειάζονταν περισσότερο από 10 δισ. από τα κονδύλια αυτά. Ακόμη δε και αυτά τα 10 δισ. θα καλύπτονταν χρησιμοποιώντας ως εξασφαλίσεις περιουσιακά στοιχεία των τραπεζών και θα συνεισέφεραν στο κράτος ετήσιες αποδόσεις έως και 10%. β) Ποσό 35 δισ., που αντιστοιχούσε σε ομόλογα του ΕΤΧΣ, χωρίς τοκομερίδιο και με διαβάθμιση ΑΑΑ, τα οποία θα ήταν διαθέσιμα ως εγγυήσεις, βελτιώνοντας την πιστοληπτική διαβάθμιση των νέων μακροπρόθεσμων ομολόγων αξίας 135 δισ., τα οποία η Ελλάδα θα εξέδιδε στον ιδιωτικό τομέα σε αντικατάσταση των ομολόγων που έληγαν στο διάστημα Το χρέος της Ελλάδος στο πλαίσιο αυτής της συναλλαγής θα ήταν 135 δισ. και όχι 170 δισ., όπως διατείνονταν το ΔΝΤ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Εάν η Ελλάδα εξυπηρετούσε κανονικά το χρέος της, ύψους 135 δισ., τότε τα 35 δισ. των πιστωτικών ενισχύσεων δεν θα χρησιμοποιούνταν καν. Η δημοσίευση από το ΔΝΤ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των ανωτέρω παράλογα διογκωμένων μεγεθών για το χρέος του ΕΔ αποτέλεσε ισχυρό εργαλείο στα χέρια κάθε σχολιαστή διεθνώς ο οποίος επιθυμούσε να επιβεβαιώσει ισχυρισμούς που είχαν ήδη υιοθετηθεί και αναφέρονταν εκτενώς στην αφερεγγυότητα και στην αδυναμία της Ελλάδος να «πληρώσει» τα χρέη της. Αποτέλεσε επίσης ισχυρό μηχανισμό για την περαιτέρω επιδείνωση του εγχώριου οικονομικού κλίματος και της καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης στην Ελλάδα με εξαιρετικά αρνητικές επι- 19 OIKONOMIKO ΔEΛTIO

20 Η δημοσίευση από το ΔΝΤ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των παράλογα διογκωμένων μεγεθών για το χρέος αποτέλεσε μηχανισμό για την περαιτέρω επιδείνωση του εγχώριου οικονομικού κλίματος και της καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης στην Ελλάδα με εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στο χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας (με ουσιαστική παρακίνηση της διαρροής καταθέσεων) και στην ελληνική οικονομία γενικότερα. Άρχισε να διαμορφώνεται η άποψη ότι ήταν αναγκαία μία πολύ μεγαλύτερη συμβολή του ιδιωτικού τομέα με δραστικότερη μείωση του ελληνικού δημοσίου χρέους. Η προοπτική αυτή που βρήκε πρόσφορο έδαφος και στις απόψεις της ελληνικής κυβερνήσεως περί μεταφοράς του δημοσίου χρέους «από τις πλάτες του ελληνικού λαού στις τράπεζες». πτώσεις στο χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας (με ουσιαστική παρακίνηση της διαρροής καταθέσεων) και στην ελληνική οικονομία γενικότερα, αλλά και στο πρόγραμμα προσαρμογής της Ελλάδος, ιδιαιτέρως στο 4 ο 3μηνο του Επιπλέον, δημιούργησαν το μεγάλο πρόβλημα για το Ευρώ, το οποίο θα έπρεπε πράγματι να αντιμετωπισθεί με πιο δραστικές αποφάσεις πολιτικής κατά κύριο λόγο στη ΖτΕ, αλλά με την συνδρομή και του ΔΝΤ. Όσον αφορά στην Ελλάδα, οι ανωτέρω εξελίξεις οδήγησαν τελικά στη διαμόρφωση νέας άποψης, που άρχισε να διατυπώνεται ανοικτά από τον Σεπτέμβριο του 2011 ακόμη και από αρμόδιους παράγοντες της ΖτΕ και των κρατών-μελών της αλλά παραδόξως και της ελληνικής κυβερνήσεως, σύμφωνα με την οποία το ΠΧΕ ΙΙ της 21 ης Ιουλίου για την Ελλάδα δεν ήταν πλέον αρκετό ή κατάλληλο, και ότι για την σταθεροποίηση του χρέους του ΕΔ και, το κυριότερο, για την σταθεροποίηση της ΖτΕ, ήταν τώρα αναγκαία μία πολύ μεγαλύτερη συμβολή του ιδιωτικού τομέα για δραστικότερη μείωση του ελληνικού δημοσίου χρέους. Μία τέτοια προοπτική βρήκε πρόσφορο έδαφος και στις απόψεις της ελληνικής κυβερνήσεως περί μεταφοράς του δημοσίου χρέους «από τις πλάτες του ελληνικού λαού στις τράπεζες». Έτσι, το 2 ο ΠΧΕ της Ελλάδος, που είχε αποφασισθεί από την Σύνοδο Κορυφής της ΖτΕ τον Ιούλιο του 2011, θα έπρεπε να επανασχεδιασθεί με ένα PSI Plus που θα συνεπαγόταν μείωση και της ονομαστικής αξίας του χρέους του ΕΔ. Έτσι, οι διεθνείς επενδυτές άρχισαν να υπολογίζουν μία πολύ μεγαλύτερη απομείωση (50% ή ακόμη και 60%) της αξίας των ομολόγων του ΕΔ, τα οποία οι τράπεζες (και ιδιαιτέρως οι ελληνικές τράπεζες) είχαν εγγεγραμμένα στα βιβλία τους. Αυτό οδήγησε αναπόφευκτα σε νέα κατακόρυφη αύξηση των ελληνικών spreads και, επίσης, σε κατακόρυφη πτώση της τιμής των μετοχών των ελληνικών τραπεζών (που κατείχαν ομόλογα του ΕΔ μεγάλης αξίας) και της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς συνολικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ευνοϊκές επιπτώσεις που είχαν προκύψει από την αναγγελία της συγχωνεύσεως της Alpha Bank με την Eurobank (την 29 η Αυγούστου 2011), με σημαντική κεφαλαιακή συμβολή και ξένων επενδυτών, αντιστράφηκαν μέσα σε λίγες ημέρες, ενώ η σημαντική απώλεια καταθέσεων μετά τον Σεπτέμβριο του 2011 δημιούργησε νέα προβλήματα ρευστότητας επιπλέον εκείνων που ήδη υπήρχαν. Όπως ήταν φυσικό, η εξέλιξη αυτή έφερε επιπρόσθετα εμπόδια και αντέστρεψε πλήρως την πορεία ανακάμψεως της ελληνικής οικονομίας που είχε σημειωθεί στο 3 ο 3μηνο του 2011, ενώ συνέβαλε επίσης και στη επώδυνη μείωση της αποδόσεως των μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής που είχαν ληφθεί το 2010 και το Οι ανωτέρω εξελίξεις επιδείνωσαν ιδιαιτέρως το οικονομικό περιβάλλον στον τομέα των ιδιωτικοποιήσεων και του προγράμματος αξιοποιήσεως της δημόσιας περιουσίας. Η πώληση περιουσιακών στοιχείων μεγάλης αξίας σε ένα τέτοιο περιβάλλον ήταν ουσιαστικά αδύνατη. Τελικά, η κυβέρνηση παραδέχθηκε ότι τα έσοδα από τις ιδιωτικοποιήσεις δεν θα υπερέβαιναν τα 2,0 δισ. το 2011, έναντι του στόχου των 5,5 δισ. που είχε τεθεί στο ΜΠΔΣ Αποκορύφωμα της ανωτέρω διαδικασίας επιδεινώσεως των προοπτικών έγκαιρης ανακάμψεως της ελληνικής οικονομίας ήταν η απότομη περαιτέ- 20 OIKONOMIKO ΔEΛTIO