2 ο Πειραματικό Γσμνάσιο Θεσσαλονίκης

Transcript

1 2 ο Πειραματικό Γσμνάσιο Θεσσαλονίκης Τπεύζπλνη θαζεγεηέο: Φσηεηλή Καξαγθηανύξε Βαζηιηθή ηνύξια Σαζνύια Καββαδά Γεκήηξεο Υαηδεκηραήι Θεζζαινλίθε, Μάηνο

2 Εισαγωγή Η αθνξκή γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο «Γλσξίδσ ηελ πόιε κνπ, γλσξίδσ πόιεηο ηεο παηξίδαο κνπ» δόζεθε από ην κάζεκα ηεο λενειιεληθήο γιώζζαο, ηελ πξώηε ελόηεηα κε ζέκα «Η Διιάδα ζηνλ θόζκν» θαη από ην πξόγξακκα «Mediterrania» ζην κάζεκα ησλ Γεξκαληθώλ, ζην νπνίν θιεζήθακε λα παξνπζηάζνπκε ηελ πόιε καο ζε καζεηέο από ηελ Πνισλία, ηελ Σζερία, ηε Γαλία, ηε Γαιιία θαη ηε ινβελία ην πξόγξακκα ζπκκεηείραλ όινη νη καζεηέο ηεο ηξίηεο ηάμεο ηνπ ζρνιείνπ καο. ελώ ζπληνληζηέο θαζεγεηέο ήηαλ νη: Σαζνύια Καββαδά, θαζεγήηξηα Γαιιηθώλ, ηνύξια Βαζηιηθή, θηιόινγνο, Φσηεηλή Καξαγθηανύξε, θαζεγήηξηα γεξκαληθώλ θαη Γεκήηξεο Υαηδεκηραήι, θηιόινγνο. Οη καζεηέο πξνζπάζεζαλ ζε νκάδεο λα δηεθπεξαηώζνπλ ηηο εξγαζίεο πνπ ηνπο αλαηέζεθαλ, ςάρλνληαο ζε εγθπθινπαίδεηεο θαη ζην δηαδίθηπν. Σα απνηειέζκαηα ησλ εξγαζηώλ παξαηίζεληαη ζηηο ζειίδεο πνπ αθνινπζνύλ. 2

3 3

4 4

5 5

6 6

7 Σνπνγξαθηθό ζρεδηάγξακκα ηεο Αξραίαο Αγνξάο, ηνπ ξσκατθνύ ινπηξνύ θαη ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ. 7

8 Η Αξραία Αγνξά ηεο Θεζζαινλίθεο Υξνλνινγία: Οξγαλώζεθε ην 168 π.υ. 8

9 Άπνςε ηεο Αξραίαο Αγνξάο από ηα Β.Γ. 9

10 10

11 Τπόκλεκα πξνεγνύκελεο ζειίδαο 11

12 Η Κακάξα Σν ζξηακβηθό ηόμν ηνπ Γαιεξίνπ Σν ζπγθξόηεκα ησλ νηθνδνκεκάησλ ηνπ Γαιεξίνπ: 1. Θξηακβηθό ηόμν (Κακάξα) 2. Ρνηόληα 3. Ιππόδξνκνο 4. Αλάθηνξα 5. Οθηάγσλν Κάηνςε ηεο πεξηνρήο ηεο θακάξαο Αλαπαξάζηαζε ζξηακβηθνύ ηόμνπ θαη Ρνηόληαο όπσο ήηαλ θαηά ηνπο παιαηνρξηζηηαληθνύο ρξόλνπο. 12

13 Αλαπαξάζηαζε ηεο ΒΓ πξόζνςεο ηνπ ηόμνπ Υξνλνινγία: Υηίζηεθε από ηνλ θαίζαξα Γαιέξην κέζα ζηελ πξώηε πεληαεηία ηνπ 4 νπ αη. κ.υ. 13

14 Η Ρνηόληα Υξνλνινγία: Σέιε 3 νπ κε αξρέο 4 νπ αη. κ.υ. 14

15 15

16 16

17 17

18 18

19 19

20 20

21 21

22 ΑΓΗΟ ΓΖΜΖΣΡΗΟ Υξνλνινγία: Αξρηηεθηνληθόο Ρπζκόο: 413 κ.υ. Πεληάθιεηε Βαζηιηθή, μπιόζηεγε 22

23 Ο λαόο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ βξίζθεηαη ζην θέληξν ζρεδόλ ηεο παιηάο πόιεο ηεο Θεζζαινλίθεο -βνξεηναλαηνιηθά ηεο Αξραίαο Αγνξάο- ζε επαθή κε ηε ζεκεξηλή νδό Αγίνπ Γεκεηξίνπ, πνπ αθνινπζεί ηε ράξαμε αξραίαο νδνύ ηεο πόιεο. Δίλαη θηηζκέλνο ζε ζρήκα πεληάθιηηεο βαζηιηθήο, ηνπ ιεγόκελνπ "Διιεληζηηθνύ" ηύπνπ, αιιά κε πνιιά ηδηαίηεξα θαη ζπάληα ραξαθηεξηζηηθά ζε ζρέζε κε άιινπο λανύο ηεο ίδηαο πεξηόδνπ ζηελ Διιάδα. Δίλαη μπιόζηεγν θηίζκα ρσξίο ζόιν, κε δηαζηάζεηο θάηνςεο 43,58 κ. (κήθνο) θαη 33 κ. (πιάηνο). Δζσηεξηθά ρσξίδεηαη κε 4 ζεηξέο καξκάξηλσλ θηνλνζηνηρεηώλ ζε 5 θιίηε (πεληάθιηηε), ελώ έλα 6 ν θιίηνο δηακνξθώλεηαη θάζεηα ζηα πξνεγνύκελα, όπνπ ε Αγία Σξάπεδα θαη ην ηεξό. Σν κεζαίν θιίηνο, πην πιαηύ από ηα άιια, ππεξπςώλεηαη θαη θπξηαξρεί ζαλ όγθνο, ελώ ηα πιάγηα ζηεγάδνληαη θιηκαθσηά κε ζηέγεο, δίλνληαο ηε δπλαηόηεηα λα δεκηνπξγεζνύλ πνιύζρεκα παξάζπξα ζηνπο πιάγηνπο ηνίρνπο (κνλόινβα, δίινβα θαη πνιύινβα). ην κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ κλεκείνπ δηαηεξείηαη ε παιηά ηνηρνπνητα δηακνξθσκέλε από αληζόδνκε αξγνιηζνδνκή θαη πιηλζνδνκή, πνπ ζρεκαηίδεη πεξίηερλα ηόμα πάλσ από ηηο ζύξεο θαη ηα παξάζπξα. Όηαλ ην 324 κ.υ., ν Μέγαο Κσλζηαληίλνο όξηζε ην ρξηζηηαληζκό ζαλ επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο, νη ρξηζηηαλνί ηεο Θεζζαινλίθεο έζπεπζαλ ακέζσο λα ηηκήζνπλ ην ζπκπνιίηε ηνπο κεγαινκάξηπξα Άγην Γεκήηξην θηίδνληαο έλα κηθξό λαό ("νηθίζθν") ζην ρώξν όπνπ (θαηά ηελ παξάδνζε) είρε καξηπξήζεη θαη ηαθεί ν Άγηνο, θνληά ζην ππόγεην εξεηπσκέλνπ ξσκατθνύ ινπηξνύ, δίπια ζην "ζηάδην" ηεο πόιεο. Γελ πέξαζε πνιύο θαηξόο θαη ν ρώξνο απηόο ηνπ κηθξνύ λατζθνπ ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ έγηλε θέληξν ιαηξείαο ηνπ Αγίνπ όρη κόλν γηα ηε Θεζζαινλίθε, αιιά θαη γηα νιόθιεξν ην ρξηζηηαληθό θόζκν. Πηζηνί από όια ηα κέξε ηνπ θξάηνπο θαηέθζαλαλ ζηε Θεζζζαινλίθε γηα λα πξνζεπρεζνύλ ζηνλ ηάθν ηνπ Αγίνπ ή γηα λα ζεξαπεπζνύλ από βαξηέο αζζέλεηο κε ην κύξν πνπ αλάβιπδε από ηνλ ηάθν ηνπ. Μεηαμύ ησλ πξνζθπλεηώλ ήηαλ θαη ν έπαξρνο ηνπ Ιιιπξηθνύ Λεόληηνο, από ην ύξκην, πνπ ζεξαπεύζεθε ηειείσο από ηελ αζζέλεηα πνπ έπαζρε. Σόηε ν Λεόληηνο, από επγλσκνζύλε πξνο ηνλ Άγην Γεκήηξην, έθηηζε γύξσ ζην 413 ζηελ ίδηα ζέζε ηνπ λατζθνπ πνπ ππήξρε, λέν, επηβιεηηθό λαό πξνο ηηκήλ ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ, πνπ θπξηαξρνύζε ζαλ θηίζκα ζε νιόθιεξε ηε Θεζζαινλίθε, θαζώο κάιηζηα ήηαλ θηηζκέλνο ζηελ αξρή ηεο αλεθόξαο γηα ηελ Άλσ Πόιε. Δίλαη ν λαόο πνπ κε δηάθνξεο πξνζζήθεο, επηζθεπέο θαη δηαξξπζκίζεηο ζώζεθε κέρξη ηε κεγάιε ππξθαγηά ηνπ 1917, νπόηε θαηαζηξάθεθε, γηα λα αλαζηεισζεί ζηε ζπλέρεηα κε κεγάιε πηζηόηεηα. 23

24 Η είζνδνο ζην λαό γηλόηαλ ζηελ αξρή από ηε δπηηθή πιεπξά, όπνπ ππήξρε κεγάιε νξζνγώληα απιή κε πεξηζηύιην (αίζξην, ή "atrium"), ζηε κέζε ηεο νπνίαο ήηαλ ηνπνζεηεκέλε ε "θηάιε", καξκάξηλε ζηεγαζκέλε ιεθάλε, όπνπ νη πηζηνί έπιελαλ ηα ρέξηα ηνπο πξνηνύ κπνπλ ζην λαό. ην βόξεην ηκήκα ηνπ λανύ ακέζσο κεηά ην λάξζεθα, ππάξρνπλ 3 αίζνπζεο πνπ είραλ θηηζηεί πηζαλόηαηα πξηλ από ην λαό θαη ίζσο λα απνηεινύλ ηκήκαηα ηνπ παιηνύ ξσκατθνύ ινπηξνύ, θνληά ζην νπνίν -θαηά ηηο γξαπηέο παξαδόζεηο- ηάθεθε ν Άγηνο Γεκήηξηνο. ηε κία από ηηο κηθξέο απηέο αίζνπζεο, ίζσο κεηά ηελ άισζε από ηνπο Σνύξθνπο, κεηαθέξζεθε ην ιείςαλν ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ, γηα λα δηαηεξεζεί έηζη ζηελ παξάδνζε ζαλ ν ηάθνο ηνπ Αγίνπ. ύκθσλα κε ηελ παξάδνζε θαη ηηο γξαπηέο καξηπξίεο, ζηελ αξηζηεξή πιεπξά ηνπ κεζαίνπ θιίηνπο ηνπ λανύ, πεξίπνπ ζηε κέζε, ηνπνζεηήζεθε αξρηθά ην ιείςαλν ηνπ Αγίνπ "ππό ηελ γελ", ελώ ζην πάλσ κέξνο θαηαζθεπάζζεθε έλα εμαγσληθό κηθξό θηίζκα, ην "Κηβώξην", από αζήκη θαη ρξπζάθη. Από ηνλ ηάθν ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ θαη εηδηθά από ηε Λάξλαθα -όπνπ είρε ηνπνζεηεζεί ην ιείςαλό ηνπ ζην "Κηβώξην"-, "αλέβξπελ" ην ζαπκαηνπξγό "κύξν", γηα ην νπνίν ππάξρνπλ πνιιέο γξαπηέο καξηπξίεο. Πξνεγνύκελα, ζην ρώξν ηεο ζεκεξηλήο "θξύπηεο", πνπ βξίζθεηαη θάησ από ην ηκήκα ηνπ ηεξνύ, ππήξρε "αγίαζκα" πνπ επηθνηλσλνύζε ηζόπεδα κε ηε ζεκεξηλή νδό ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ, αλαηνιηθά ηνπ λανύ. Ο λαόο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ κεηαμύ ησλ εηώλ , επί απηνθξάηνξα Ηξαθιείνπ ( ), θαηαζηξάθεθε από κεγάιε ππξθαγηά. Ακέζσο όκσο αλνηθνδνκήζεθε κε κεξηθέο δηαθνξνπνηήζεηο, γηα λα παξακείλεη έηζη σο ηελ ππξθαγηά ηνπ αηώλα καο (1917). Σν 904, όηαλ ε Θεζζαινλίθε θαηαιήθζεθε από ηνπο αξαθελνύο Άξαβεο, ν λαόο ιεειαηήζεθε άγξηα θαη ην ηεξό "Κηβώξην" ηνπ Αγίνπ αξπάρζεθε ζε θνκκάηηα από ηνπο εηζβνιείο. Άιιε δηαξπαγή ηνπ λένπ πηα "Κηβώξηνπ" ηνπ ηάθνπ ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ έγηλε κε ηελ ίδηα βαλαπζόηεηα από ηνπο Ννξκαλδνύο 281 ρξόληα αξγόηεξα, όηαλ θαηαιήθζεθε από απηνύο ε πόιε (1185). Σν 13ν αηώλα, επί απηνθξάηνξα Μηραήι Η Παιαηνιόγνπ ( ), επηζθεπάζζεθε ν λαόο θαη αλαθαηλήζζεθε ε μύιηλε ζηέγε ηνπ. Σελ επνρή επίζεο ησλ Παιαηνιόγσλ θηίζηεθε θαη ην κηθξό παξεθθιήζη ηνπ Αγίνπ Δπζπκίνπ ζηελ αλαηνιηθή πιεπξά ηνπ λανύ, πνπ ηνηρνγξαθήζεθε ην 1303 από ηνλ "πξσηνκάζηνξα", κεγάιν ζηαπιάξρε, Μηραήι. ύκθσλα κάιηζηα κε κία άπνςε, νη ηνηρνγξαθίεο ηνπ λατδξίνπ απηνύ, είλαη έξγα ηνπ κεγάινπ Θεζζαινληθέα αγηνγξάθνπ Μαλνπήι Παλζέιελνπ, ηνπ πην γλσζηνύ Έιιελα δσγξάθνπ ησλ κεζαησληθώλ ρξόλσλ θαη θύξηνπ εθπξνζώπνπ ηεο ιεγόκελεο "Μαθεδνληθήο ρνιήο" ησλ Παιαηνιόγσλ. ηελ άισζε ηεο Θεζζαινλίθεο από ηνπο Σνύξθνπο ην 1430, ν λαόο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ ιεειαηήζεθε γηα κία αθόκε θνξά, ζε ζεκείν κάιηζηα ώζηε νη ηνίρνη ηνπ λα κείλνπλ γπκλνί, ζύκθσλα κε γξαπηή καξηπξία ηνπ βπδαληηλνύ ηζηνξηθνύ Γνύθα. Όκσο γηα 60 πεξίπνπ ρξόληα ν 24

25 λαόο έκεηλε ζηα ρέξηα ησλ ρξηζηηαλώλ. Σόηε, ην 1481, ηνπνζεηήζεθε ζην εζσηεξηθό ηνπ λανύ, ακέζσο κεηά ην λάξζεθα αξηζηεξά, ν καξκάξηλνο ηάθνο αλαγελλεζηαθνύ ηύπνπ ηνπ εύπνξνπ Θεζζαινληθέα Λνπθά παληνύλε, πνπ θαίλεηαη πσο δηέζεζε αξθεηά ρξήκαηα γηα ηελ επηζθεπή θαη ζπληήξεζε ηνπ λανύ. Σν 1490 (ή ην 1491), επί ζνπιηάλνπ Βαγηαδήη Β ( ), ν λαόο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ κεηαηξάπεθε από ηνπο ηνύξθνπο ζε κνπζνπικαληθό ηέκελνο (ηδακί), κε ην όλνκα "Καζεκηέ Σδακί", γηα λα κείλεη έηζη σο ηελ απειεπζέξσζε ηεο πόιεο ην Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο, ην 1907, ζε κία επηζθεπή ηνπ κλεκείνπ απνθαιύθζεθαλ ηα πεξίθεκα ςεθηδσηά ηνπ πνπ θνζκνύζαλ θαηά ηε βπδαληηλή πεξίνδν ην εζσηεξηθό ηνπ θηηξίνπ. Σα πεξηζζόηεξα από ηα ςεθηδσηά απηά αλαθέξνληαλ ζηνλ Άγην Γεκήηξην θαη δηαθξίλνληαλ γηα ηε ιηηή αιιά θαη γιαθπξή -ζε ηξόπν έθθξαζεο- ηερληθή ηνπο. Μεξηθά από ηα ςεθηδσηά θαηαζηξάθεθαλ ζηε κεγάιε ππξθαγηά ηνπ 1917, από ηελ νπνία ην κλεκείν ζρεδόλ αθαλίζηεθε. Υάξε όκσο ζηα ζηνηρεία πνπ ππήξραλ, ν λαόο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ αλαζηειώζεθε "εθ βάζξσλ", γηα λα δνζεί θαη πάιη ζηνπο πηζηνύο ην 1949, ζηηο 26 Οθησβξίνπ, ηελ εκέξα ηεο γηνξηήο ηνπ πξνζηάηε ηεο Θεζζαινλίθεο, Αγίνπ Γεκεηξίνπ. ε εηδηθή Λάξλαθα θπιάγνληαη ζήκεξα ζην λαό ηα ιείςαλα ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ, πνπ κεηαθέξζεθαλ πξόζθαηα ζηελ πόιε από ην αβαείν ηεο πνιίρλεο S. Lorenzo in Campo ηεο Ιηαιίαο. ύκθσλα κε καξηπξίεο, ηα ιείςαλα ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ κεηαθέξζεθαλ από ηε Θεζζαινλίθε θαηά ηνπο κεζαησληθνύο ρξόλνπο, από ρξηζηηαλνύο κνλαρνύο ζηε κηθξή απηή πόιε ηεο Ιηαιίαο, γηα λα ηαθνύλ θάησ από ην ηεξό βήκα ηνπ λανύ ηνπ S. Lorenzo. 25

26 26

27 27

28 Η θόγρε ηνπ ηεξνύ ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο. Υξνλνινγείηαη: κεηά ην 447/8 κ.ρ. Αξρηηεθηνληθόο ξπζκόο: Σξίθιεηε, μπιόζηεγε βαζηιηθή 28

29 29

30 ΟΗΟ ΓΑΒΗΓ (ΜΟΝΖ ΛΑΣΟΜΟΤ) Ο λαφο ηνπ Οζίνπ Γαβίδ βξίζθεηαη ζηελ Άλσ Πφιε ηεο Θεζζαινλίθεο, θάησ θαη λνηηνδπηηθά ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ. Σν θαζνιηθό ηεο κνλήο Λαηόκνπ (Όζηνο Γαβίδ). Υξνλνινγία: ζηα ηέιε ηνπ 5 νπ αη. κ.υ. Αξρηηεθηνληθόο ξπζκόο: Σεηξάγσλν θηίξην κε θόγρε ζηα αλαηνιηθά. ην εζσηεξηθό δεκηνπξγείηαη έλαο ηζνζθειήο ζηαπξόο. Ο κηθξφο απηφο λαφο, πνπ αλάγεηαη ζηα ηέιε ηνπ 5νπ ή ζηηο αξρέο ηνπ 6νπ αηψλα, παξφιεο ηηο δηαθνξνπνηήζεηο θαη επεκβάζεηο πνπ δέρζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο, είλαη κλεκείν κνλαδηθήο αξραηνινγηθήο θαη ηζηνξηθήο αμίαο, θαζψο απνηειεί ηνλ πξφδξνκν ηνπ "ζηαπξνεηδνύο" λανχ κε ηξνχιν, φπνπ εκθαλίζηεθε πνιχ αξγφηεξα (δεχηεξε ρηιηεηία). Αξρηθά ν λαφο ήηαλ ηεηξάγσλνο, κε αςίδα ζηα αλαηνιηθά, ζηνλ νπνίν εγγξάθνληαλ ηέζζεξηο θακάξεο, ζε ζρήκα ζηαπξνύ. ην θέληξν νξζνλψηαλ κία ηεηξάγσλε βάζε, πνπ εδξαδφηαλ ζηνπο ηέζζεξηο "πεζζνύο" ησλ θακαξώλ. Πάλσ ζηε βάζε απηή δηακνξθσλφηαλ έλαο -φρη απφιπηα θαλνληθφο- ηξνχινο. ήκεξα έλα ηκήκα ηνπ αξρηθνχ λανχ (δπηηθφ) δελ ππάξρεη. Ο ηξνχινο αληηθαηαζηάζεθε απφ θεξακσηή ζηέγε θαη ε είζνδνο ζην λαφ γίλεηαη απφ ην λφην. Οη επεκβάζεηο απηέο, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ φηαλ ζηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο ν λαφο κεηαηξάπεθε ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (νπιηηδέ ή Κεξακεληίλ ηδακί), δηαθνξνπνίεζαλ ζε κεγάιν βαζκφ ην κνλαδηθφ απηφ "ζηαπξφζρεκν" παιαηνρξηζηηαληθφ κλεκείν. Σν φλνκα Μνλή Λαηόκνπ νθείιεηαη ζην φηη ν κηθξφο λαφο ππήξμε θαζνιηθφ κνλαζηεξηνχ κε ην φλνκα απηφ ζηνπο πξψηνπο ρξφλνπο ηνπ 9νπ αηψλα. Σν κνλαζηήξη ιέγεηαη πσο ην έθηηζε ε θφξε ηνπ απηνθξάηνξα Μαμηκηαλνύ Γαιέξηνπ, Θενδώξα, πνπ είρε θξπθά βαπηηζηεί ρξηζηηαλή απφ ηνλ αξρηεπίζθνπν Θεζζαινλίθεο Αιέμαλδξν. ηαλ ν Γαιέξηνο έθπγε απφ ηε Θεζζαινλίθε γηα θάπνηα εθζηξαηεία, ε Θενδψξα κεηέηξεςε έλα "βαιαλείν" πνπ ππήξρε εθεί, ζηε ζέζε πνπ νη Έιιελεο ηελ νλφκαδαλ "ιαηνκεία", ζε 30

31 "ηεξόλ πλεύκαηνο Θενύ θαηαγώγηνλ" (ρξηζηηαληθφ λαφ). Μάιηζηα ε ίδηα παξάδνζε αλαθέξεη πσο ην κνλαδηθφ παιαηνρξηζηηαληθφ ςεθηδσηό ηνπ Υξηζηνχ ζην λαφ θαηαζθεπάζηεθε κε εληνιή ηεο Θενδψξαο, παξφιν φηη απηφ είλαη αζθαιψο κεηαγελέζηεξν (5νο ή αξρέο 6νπ αηψλα). Σν ςεθηδσηό απηφ, πνπ είλαη ηνπνζεηεκέλν ζηελ αςίδα ηνπ ηεξνχ, παξηζηάλεη ην "φξακα" ηνπ πξνθήηε Ιεδεθηήι κε ην Υξηζηφ "αγέλεην" λα θάζεηαη πάλσ ζε έλα πνιχρξσκν θσηεηλφ ηφμν. Σν έξγν ζθεπάζηεθε κε "βόεηνλ" δέξκα, γηα λα ζσζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Δηθνλνκαρίαο θαη αλαθαιχθζεθε ηπραία ζηα ρξφληα ηνπ απηνθξάηνξα Λένληα ηνπ Αξκέληνπ ( ). Απφ ηφηε θαη σο ηελ ηνπξθνθξαηία ην κνλαζηήξη πήξε ην φλνκα "Υξηζηνχ σηήξνο", ίζσο απφ ηελ παξάζηαζε ηνπ πεξίθεκνπ ςεθηδσηνχ ηνπ θαζνιηθνχ ηνπ. Καηά ηελ ηνπξθνθξαηία θαη πάιη ζθεπάζηεθε κε θνλίακα ην ςεθηδσηφ απφ ηνπο Σνχξθνπο, γηα λα απνθαιπθζεί κφιηο ην Σφηε δφζεθε ζην λαφ ην φλνκα ηνπ Οζίνπ Γαβίδ πεξηζζφηεξν απφ αλάγθε λα ηηκεζεί ν "ελ Θεζζαινλίθε αζθήζαο νύηνο Άγηνο". Πέξα απφ ην αξρηηεθηνληθφ ελδηαθέξνλ πνπ παξνπζηάδεη ην κλεκείν θαη ην πεξίθεκν ςεθηδσηφ ηνπ, ζην λαφ ηνπ Οζίνπ Γαβίδ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ηνηρνγξαθίεο ηνπ 12νπ αηψλα, πνπ απνηεινχλ ζπνπδαία θαη ραξαθηεξηζηηθά δείγκαηα ηεο αγηνγξαθίαο πνπ γλψξηζε ηδηαίηεξε άλζεζε ζηε βπδαληηλή Θεζζαινλίθε. Αλαηνιηθή όςε (θόγρε ηεξνύ) ηνπ λανύ ηνπ Οζίνπ Γαβίδ Θεζζαινλίθεο. Τν πεξίθεκν ςεθηδσηό ηεο θόγρεο ηνπ λανύ ηνπ Οζίνπ Γαβίδ Θεζζαινλίθεο 31

32 ΑΓΗΑ ΟΦΗΑ Ο λαόο ηεο Αγίαο νθίαο. Υξνλνινγία: Σέιε 8 νπ αη. κ.υ. Αξρηηεθηνληθόο ξπζκόο: Μεηαβαηηθνύ ηύπνπ, από «βαζηιηθή κε ηξνύιν» ζε «ηξνπισηό ζηαπξόζρεκν» λαό. Ο λαφο ηεο Αγίαο νθίαο Θεζζαινλίθεο βξίζθεηαη λφηηα ηεο νδνχ Δγλαηία πξνο ηε ζάιαζζα, ζε κηθξή απφζηαζε απφ ην λαφ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ. Απηφο, καδί κε ηνπο λανχο ηεο Θεζζαινλίθεο Άγην Γεκήηξην θαη Αρεηξνπνίεην απνηεινχλ ηα πην ζεκαληηθά παιαηνρξηζηηαληθά κλεκεία ηεο Διιάδαο θαη νιφθιεξεο ηεο Οξζνδνμίαο. Ζ Αγία νθία Θεζζαινλίθεο θηίζηεθε πξνο ηηκή ηνπ Υξηζηνχ, φπσο ε Αγία νθία Κσλζηαληηλνχπνιεο, κε ηελ νπνία έρνπλ πνιιά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά. Ζ αλέγεξζε ηνπ λανχ έγηλε κεηά ηελ Α Οηθνπκεληθή Σύλνδν ηεο Νίθαηαο ηνπ 325, φπνπ ν Υξηζηφο αλαγλσξίζζεθε ζαλ ν "Λόγνο θαη ε Σνθία" ηνπ Θενχ. Γχξσ πάλησο απφ ηε ρξνλνινγία αλέγεξζεο ηνπ λανχ δεκηνπξγήζεθε κεγάιν ζέκα. Πνιινί ππνζηήξημαλ πσο ν λαφο θηίζηεθε ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν κε απηφλ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο απφ ηνλ Ινπζηηληαλό ( ) κε ζρέδηα κάιηζηα ηνπ αξρηηέθηνλα Αλζέκηνπ. Άιινη πάιη, πξνζπάζεζαλ λα ρξνλνινγήζνπλ ηελ εκεξνκελία αλέγεξζήο ηνπ κε βάζε ηα αξρηηεθηνληθά-κνξθνινγηθά ηνπ ζηνηρεία, ηα νηθνδνκηθά πιηθά πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ή 32

33 ηα ππέξνρα ςεθηδσηά ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπ ρψξνπ. Πάλησο, ε επηθξαηέζηεξε άπνςε είλαη πσο ε Αγία νθία Θεζζαινλίθεο θηίζηεθε πάλσ κάιηζηα ζε ζεκέιηα πξνυπάξρνπζαο "βαζηιηθήο" ζηα ρξφληα ηεο Δηθνλνκαρίαο, ίζσο ζην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 8νπ αηψλα. Αλαηνιηθή όςε (θόγρε ηεξνύ) ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Σνθίαο Θεζζαινλίθεο. Δζσηεξηθά, ν λαόο ρσξίδεηαη ζε 3 θιίηε από ελαιαζζόκελνπο θίνλεο θαη πεζζνύο, ελώ ζε ζπλέρεηα ησλ πιάγησλ θιηηώλ δηακνξθώλεηαη θάζεηα ν λάξζεθαο, γηα λα ζρεκαηηζηεί έηζη έλα θηίξην ζρεδόλ ηεηξάγσλεο βάζεο. ηε κέζε ηνπ θεληξηθνύ θιίηνπο εδξάδεηαη πάλσ ζε 4 θακάξεο ν ηξνύινο ηνπ λανύ, ηνπ νπνίνπ ε βάζε δελ είλαη θύθινο αιιά νπζηαζηηθά πξόθεηηαη γηα ηεηξάγσλν κε ζηξνγγπιεκέλεο ηηο γσλίεο. Σόζν ην γεγνλόο απηό όζν θαη άιιεο θαηαζθεπαζηηθέο αηέιεηεο πνπ παξαηεξνύληαη ζηε ζύλζεζε θαη αλάπηπμε ησλ όγθσλ θαη επηθαλεηώλ ηνπ λανύ, πείζνπλ όηη ην θηίξην θηίζηεθε ζε κία πεξίνδν κεηαβαηηθή, όπνπ αθόκα εξεπλνύληαλ ε εθαξκνγή ηνπ "ζηαπξνεηδνύο λανύ κε ηξνύιν", ξπζκνύ κεηαγελέζηεξνπ ζηελ εθθιεζηαζηηθή αξρηηεθηνληθή. ην ηύκπαλν ηεο βάζεο ηνπ ηξνχινπ, πνπ εμσηεξηθά γίλεηαη ηεηξάγσλν, ππάξρνπλ 12 παξάζπξα, πάλσ ζηα νπνία -θαη ζε φιε ηελ εζσηεξηθή επηθάλεηα ηνπ ηξνχινπ, αλαπηχζζεηαη κία ππέξνρε ςεθηδσηή παξάζηαζε ηεο Αλάιεςεο ηνπ Φξηζηνύ. Έλα επίζεο ζαπκάζην ςεθηδσηφ ππάξρεη ζηελ αςίδα ηνπ ηεξνχ, πνπ παξηζηάλεη ηελ Παλαγία θαζηζκέλε ζε ζξφλν λα θξαηά ζηα ρέξηα ηεο ην Υξηζηφ, πνπ επινγεί κε ην δεμί ηνπ ρέξη. Μάιηζηα ε παξάζηαζε ηνπ Υξηζηνχ είλαη κεηαγελέζηεξε απφ φιν ην ςεθηδσηφ θαη θαίλεηαη πσο ζηε ζέζε ηνπ Υξηζηνχ ππήξρε ζηα ρέξηα ηεο Παλαγίαο ηαπξφο, πνπ αληηθαηαζηάζεθε κε ην Υξηζηφ, φηαλ ζηακάηεζε ε πεξίνδνο ηεο Δηθνλνκαρίαο ζην Βπδάληην. Ο λαφο ηεο Αγίαο νθίαο ππήξμε κεηξνπνιηηηθόο λαφο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηελ Φξαγθνθξαηία ηνπιάρηζηνλ (1204) σο ηελ επνρή πνπ κεηαηξάπεθε -κεηά ηελ άισζε- ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί), κε ην φλνκα "Αγηά-Σνθηά ηδακί", γηα λα παξακείλεη έηζη σο ηελ απειεπζέξσζε ηεο πφιεο (1912). 33

34 34

35 35

36 36

37 37

38 Κάηνςε ηνπ λανύ ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ Θεζζαινλίθεο. Φαξαθηεξηζηηθό γλώξηζκα απνηειεί ε "θαζαξόηεηα" ηεο δηάηαμεο ησλ ρώξσλ κε βάζε ην ζηαπξό πνπ ζρεκαηίδνπλ νη θάζεηεο θακάξεο ("ζηαπξνεηδήο"). Η Παλαγία ησλ Υαιθέσλ Υξνλνινγία: 1028 κ.υ. Αξρηηεθηνληθόο ξπζκόο: Ναόο ζηαπξνεηδήο κε ηξνύιν 38

39 39

40 Υξνλνινγία: ηα ηέιε ηνπ 13 νπ κε αξρέο ηνπ 14 νπ αη. κ.υ. 40

41 41

42 Ο Λεπθόο Πύξγνο 42

43 43

44 Η θακάξα Σν ζξηακβηθό ηόμν ηνπ Γαιέξηνπ ζηε Θεζζαινλίθε Υξνλνινγία: κέζα ζηελ πξώηε πεληαεηία ηνπ 4 νπ αη. κ.υ. Υηίζηεθε από ηνλ θαίζαξα Γαιέξην. 44

45 Ο Ναόο ηεο Αρεηξνπνηήηνπ ΑΥΔΗΡΟΠΟΗΖΣΟ 45

46 Ο λαφο ηεο Αρεηξνπνηήηνπ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο παιηάο πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, κεηαμχ ηεο Αξραίαο Αγνξάο θαη ηεο Ρνηφληαο, παξάπιεπξα θαη βφξεηα ηεο νδνχ Δγλαηία. Δίλαη μπιφζηεγε, ηξίθιηηε βαζηιηθή "ειιεληζηηθνχ" ηχπνπ θαη απνηειεί, καδί κε ηνπο λανχο ηεο Θεζζαινλίθεο Άγην Γεκήηξην θαη Αγία νθία ραξαθηεξηζηηθφ δείγκα ηεο παιηνρξηζηηαληθήο λανδνκίαο. Δμσηεξηθά ην θηίζκα είλαη ιηηφ θαη απέξηηην, κε ηνπο φγθνπο ηνπ ζπκκεηξηθά ηνπνζεηεκέλνπο πξνο ηνλ θαηά ηελ έλλνηα ηνπ κήθνπο άμνλα. Σν κεζαίν θιίηνο, δηαζηάζεσλ 37κ. (κήθνο) θαη 15,5κ. (πιάηνο), πςψλεηαη πην πάλσ απφ ηα δχν πιάγηα θαη δίλεη έηζη ηε δπλαηφηεηα λα θσηηζηεί ην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ θαη ηα ππεξψα, κε ηα "ηξίινβα" ή "πνιχινβα" παξάζπξα πνπ δεκηνπξγνχληαη ζηνπο πεξηκεηξηθνχο ηνίρνπο. Ο θαιφο απηφο εζσηεξηθφο θσηηζκφο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηηζκάησλ ηεο πεξηφδνπ ηνπ 4νπ θαη 5νπ αηψλα (πξσηνρξηζηηαληθή επνρή), θαηά ηελ νπνία θπξηάξρεζε ζηελ απηνθξαηνξία ν Φξηζηηαληζκόο, ζαλ επίζεκε ζξεζθεία θαη ηδενινγία. Αξρηθά ν λαφο είρε, πξνο ηε δπηηθή πιεπξά, εμσλάξζεθα απφ ηνλ νπνίν κφλν ίρλε ζψδνληαη ζήκεξα. Αθφκα ζεσξείηαη βέβαην πσο κπξνζηά απφ ηνλ εμσλάξζεθα, ζην ρψξν ηνπ ζεκεξηλνχ πάξθνπ ησλ Μαθεδνλνκάρσλ, ππήξρε κία ηεηξάγσλε απιή κε "πεξηζηχιην" (αίζξην), φπσο ζην λαφ ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ. Δζσηεξηθά ν λάξζεθαο, πνπ δηακνξθψλεηαη θάζεηα πξνο ηα ηξία θιίηε, επηθνηλσλεί κε ηνλ θπξίσο λαφ κε ηξεηο ζχξεο, απφ ηηο νπνίεο ε κεζαία είλαη "ηξίβεινο" (ηξηπιή) θαη έθιεηλε παιηά κε θνπξηίλεο ("βήια"), φπσο ζπρλά απεηθνλίδεηαη ζε βπδαληηλέο παξαζηάζεηο. Σα δχν πιάγηα θιίηε δηαρσξίδνληαη απφ ην θεληξηθφ κε δχν καξκάξηλεο θηνλνζηνηρείεο κε "θνξηλζηάδνληα" θηνλφθξαλα θχιισλ αθάλζνπ. Πάλσ απφ ηηο θηνλνζηνηρείεο ηνπ ηζνγείνπ, ζηα ππεξώα, ππάξρνπλ άιιεο αληίζηνηρεο θηνλνζηνηρίεο, έηζη ψζηε ν φινο ρψξνο εζσηεξηθά λα γίλεηαη πεξηζζφηεξν αλάιαθξνο, ελψ ζπκβάιιεη ζε απηφ θαη ν άπιεηνο θσηηζκφο πνπ πξνέξρεηαη απφ πιάγηα παξάζπξα ηνπ κλεκείνπ. ην κέζν ηεο λφηηαο πιεπξάο (εμσηεξηθά) ππάξρεη έλα κηθξφ παξεθθιήζηβαπηηζηήξην. Άιιν έλα παξφκνην ππάξρεη ζην ηέινο ηνπ βφξεηνπ θιίηνπο, παξάπιεπξα απφ ηελ θφγρε ηνπ ηεξνχ, πνπ θπξηαξρεί ζαλ αξρηηεθηνληθφ ζηνηρείν ζε νιφθιεξε ηελ αλαηνιηθή φςε ηνπ θηίζκαηνο. Κάηνςε ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο. Μπξνο από ηνλ εγάξζην λάξζεθα δηαθξίλνληαη ίρλε θαηαζθεπώλ ηνπ εμσλάξζεθα πνπ δελ ζώδεηαη ζήκεξα. 46

47 Γεμηά ην κηθξό βαπηηζηήξην θαη πάλσ αξηζηεξά, ζην ηέξκα ηνπ βόξεηνπ θιίηνπο, έλα παξεθθιήζη. Γηαθξίλνηαη (δεμηά, αξηζηεξά) ηα "ηξίινβα" παξάζπξα θαη ην κηθξό παξεθθιήζη ζε επαθή κε ην ηεξό. Σν πφηε θηίζηεθε ν λαφο δελ έρεη πξνζδηνξηζηεί κε αθξίβεηα. Ζ άπνςε πνπ επηθξαηεί είλαη φηη θηίζηεθε ακέζσο κεηά ηελ Γ Οηθνπκεληθή Σύλνδν ηεο Δθέζνπ ηνπ 431, νπφηε θαηαδηθάζηεθε ν αηξεηηθφο Νεζηόξηνο πνπ δίδαζθε φηη ε Παλαγία δελ είλαη "Θενηφθνο" αιιά απιά "Υξηζηνηφθνο". Μεηά ηελ εμέιημε απηή θηίζηεθαλ ζε νιφθιεξε ηελ απηνθξαηνξία πνιινί λανί πξνο ηηκή ηεο Θενηφθνπ θαη -θαηά πάζα πηζαλφηεηα- θαη απηφο ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο κε ηελ νλνκαζία: "Ναόο ηεο Παξζέλνπ θαη Θενηόθνπ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ θαη Οδεγεηξίαο". Καηά ηελ παξάδνζε ην φλνκα "Αρεηξνπνίεηνο" δφζεθε ζην λαφ απφ κία εηθφλα ηεο Θενηφθνπ πνπ δελ πιάζηεθε απφ αλζξψπηλα ρέξηα (α-ρεηξνπνίεηνο), αιιά έπεζε απφ ηνλ νπξαλφ. Μάιηζηα ππνζηεξίρζεθε απφ ηνπο βπδαληηλνχο ζπγγξαθείο φηη ε εηθφλα απηή ήηαλ ηζάμηα κε ηηο πεξίθεκεο "αρεηξνπνίεηεο" εηθφλεο ηνπ "Αγίνπ Μαλδειίνπ" θαη ηνπ "Αγίνπ Κεξακίνπ". ηαλ ν Σνχξθνο νπιηάλνο Μνπξάη Β θαηέιαβε ηε Θεζζαινλίθε, γηα λα δηαησλίζεη ηελ ηζηνξηθή εθείλε κέξα ηεο άισζεο ηεο πφιεο, δηέηαμε θαη ράξαμαλ ζε κία καξκάξηλε θνιψλα ηεο βφξεηαο θηνλνζηνηρίαο ηνπ λανχ ηε θξάζε πνπ ζψδεηαη κέρξη θαη ζήκεξα: "Ο Σνπιηάλνο Μνπξάη πήξε ηε Θεζζαινλίθε ην 833 (=1430)". Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο επηθξάηεζε ζαλ αλάκλεζε -άγλσζην απφ πφηελα ιέγεηαη ν λαφο ηεο Αρεηξνπνηήηνπ λαφο ηεο Αγίαο Παξαζθεπήο. ηαλ κάιηζηα κεηαηξάπεθε ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί) απφ ηνπο Σνχξθνπο, νλνκάζηεθε "Δζθή Σδνπκά", πνπ ηνπξθηθά ζεκαίλεη "Παιηά Παξαζθεπή". Καηά ηελ άπνςε πνπ επηθξαηεί, ην φλνκα "Αγία Παξαζθεπή" δφζεθε πεξηζζφηεξν ζηελ πεξηνρή φπνπ πηζηεχεηαη πσο ππήξρε άιινο λαφο κε ην φλνκα απηφ, παξά ζην ίδην κλεκείν. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο πφιεο ρξεηάζηεθαλ λα γίλνπλ πνιιέο επηζθεπέο θαη ζπληεξήζεηο γηα λα δνζεί θαη πάιη ν λαφο ζε ρξήζε ην Τν κηθξό παξεθθιήζη-βαπηηζηήξην ηεο λόηηαο πιεπξάο ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο. 47

48 Παιαηνρξηζηηαληθό ςεθηδσηό από εζσξάρην ηεο θηνλνζηνηρείαο ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο. Χεθηδσηό δάπεδν πνπ απνθαιύθζεθε πξόζθαηα ζην Β.Α. ηκήκα ηνπ λανύ.. Απνθαηάζηαζε ηεο αξρηθήο κνξθήο ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ Θεζζαινλίθεο ζύκθσλα κε ηε κειέηε ηνπ Γάιινπ αξρηηέθηνλα-πνιενδόκνπ Φεξκπξάλη.Γηαθξίλεηαη ην "αίζξην" θαη ε δπηηθή ζηνά πνπ δε ζώδεηαη ζήκεξα 48

49 Όηαλ ν Μνπξάη Β θαηέιαβε ηε Θεζζαινλίθε (1430), γηα λα δηαησλίζεη ηελ ηζηνξηθή εθείλε κέξα ηεο άισζεο ηεο πόιεο, δηέηαμε θαη ραξαμαλ ζε κία καξκάξηλε θνιώλα ηνπ βόξεηνπ θιίηνπο ηνπ λανύ ηεο Αρεηξνπνηήηνπ ηε θξάζε πνπ ζώδεηαη θαη ζήκεξα: "Ο Σνπιηάλνο Μνπξάη πήξε ηε Θεζζαινλίθε ην 833 (=1430). 49

50 ΠΑΝΑΓΗΑ ΥΑΛΚΔΩΝ Ο λαφο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο παιηάο πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, λνηηνδπηηθά ηεο Αξραίαο Αγνξάο θαη βφξεηα ηεο νδνχ Δγλαηία. Δίλαη θηηζκέλνο ζε ζρήκα ζηαπξνχ, κε ηξνχιν πνπ ζηεξίδεηαη ζηε δηαζηαχξσζε ησλ θάζεησλ θακαξψλ, κε έλα ςειφ ηύκπαλν. Σν θηίζκα είλαη νιφθιεξν πιηλζφθηηζην κε πνιιά κνξθνινγηθά θαη δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία πνπ ηνπ δίλνπλ κία ραξαθηεξηζηηθή θνκςφηεηα, θαζψο φια ηα αλνίγκαηα θαη ηα ηφμα πεξηβάιινληαη απφ επζείεο θαη νδνλησηέο ηνχβιηλεο ηαηλίεο. Απφ ηα βαζηθά απηά ραξαθηεξηζηηθά ν λαφο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ κπνξεί λα ζεσξεζεί εθπξφζσπνο ηεο ιεγφκελεο "Αξρηηεθηνληθήο Σρνιήο ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο" θαη πξφγνλνο ηεο "Μαθεδνληθήο Σρνιήο", φπνπ δηακνξθψζεθαλ θαζαξέο ιχζεηο "ζηαπξνεηδνύο" ηχπνπ (Άγηνο Παληειεήκνλαο, Πξνθήηεο Ζιίαο, Άγηνη Απφζηνινη θ.ά.). Υαξαθηεξηζηηθφ επίζεο ηνπ λανχ είλαη θαη ε χπαξμε νξφθνπ πάλσ απφ ην λάξζεθα, ζην δπηηθφ ηκήκα ηνπ. Σν ζηνηρείν κάιηζηα απηφ πνπ ζπλαληάηαη ζπλήζσο ζε κνλαζηεξηαθνύο λανύο, δεκηνπξγεί ηε βάζηκε άπνςε πσο ν λαφο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ ίζσο λα ήηαλ θαζνιηθφ θάπνηαο κνλήο γηα ηελ νπνία φκσο δελ έρνπκε ζηνηρεία. Ο ηξνχινο, ζηνλ θπξίσο λαφ, ζηεξίδεηαη ζε ηέζζεξα ζθαηξηθά ηξίγσλα, πνπ ππνβαζηάδνληαη απφ ηζάξηζκνπο κνλνιηζηθνχο θίνλεο κε θηνλφθξαλα (θπθιηθά ζην θάησ κέξνο θαη ηεηξάγσλα ζην πάλσ) κε αλάγιπθνπο ξφδαθεο θαη ζηαπξνχο. Γεμηά θαη αξηζηεξά ηεο Αγίαο Τξάπεδαο ππάξρνπλ δχν κηθξά δηακεξίζκαηα πνπ επηθνηλσλνχλ κε ρακειέο ζχξεο (πξφζεζε θαη δηαθνληθφ). ηε κέζε ηνπ λανχ, ζηε βφξεηα πιεπξά, ππάξρεη ν ηάθνο ηνπ ηδξπηή ηνπ λανχ "Πξσηνζπαζάξηνπ" ή "Καηεπάλσ" ηεο Λαγνπβαξδίαο Φξηζηνθόξνπ. Γηα ηνλ ηδξπηή ηνπ λανχ Υξηζηφθνξν, κηιάεη ε επηγξαθή πνπ είλαη ραξαγκέλε ζην καξκάξηλν ππέξπζξν ηεο δπηηθήο εηζφδνπ ηνπ λανχ: "αθηεξόζε ν πξελ βέβεινο ηόπνο εηο λαόλ πεξίβιεπηνλ ηεο Θ(ενηό)θνπ παξά Φξηζησθ(όξνπ) ηνπ ελδνμνηάη(νπ) βαζηιεθνύ (πξσην)ζπαζαξήνπ θ(αη) θαηεπάλν Λαγνπβαξδίαο θ(αη) ηηο ζπλβίνπ απηνύ Μαξίαο θ(αη) Καηαθαιίο κελή Σεπηεκβξίν ελδ(ηθηηώλνο) ηβ, έηη οθιδ (=6537)". Απφ ηε ρξνλνιφγεζε απηή πξνθχπηεη πσο ν λαφο θηίζηεθε ην Οη ιέμεηο αθφκα "ν πξηλ βέβεινο ηφπνο", ζεκαίλνπλ πσο ν λαφο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ θηίζηεθε ζε ρψξν φπνπ πξνεγνχκελα ππήξρε αξραίνο εηδσινιαηξηθφο λαφο, πηζαλά ηνπ Ηθαίζηνπ ή ηνπ Καβείξνπ, ζενηήησλ πνπ είραλ πάλησο ζρέζε κε ηελ ραιθεπηηθή ηέρλε, πνπ ζπλερίδεη απφ παξάδνζε λα ππάξρεη αθφκα ζηελ γχξσ πεξηνρή. Άιισζηε ζηνλ ίδην ρψξν πξνζδηνξίδεηαη ε "Φαιθεπηηθή Σηνά", ε "Καηαθπγή", θαη νη "Υπόγεηεο θακάξεο" φπνπ δίδαμε πξνο ηνπο Θεζζαινληθείο ν πξνζηάηεο ηεο πφιεο Άγηνο Γεκήηξηνο. 50

51 Νόηηα όςε ηνπ λανύ ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ Θεζζαινλίθεο. ην λαφ ππάξρνπλ αμηφινγεο ηνηρνγξαθίεο ζχγρξνλεο κε ην θηίζκα, φπσο: ε Αλάιεςε ηνπ Φξηζηνύ (ζηνλ ηξνύιν), ν Μπζηηθόο Γείπλνο (ζην ηεξό), ε Γεπηέξα Παξνπζία (ζην λάξζεθα), Η Πεληεθνζηή, ε Γέλλεζε, ε Πξνζθύλεζε ησλ Μάγσλ, ε Υπαπαληή, ε Σηαύξσζε, ε Κνίκεζε ηεο Θενηόθνπ θ.ά., ζε δηάθνξα ζεκεία ηνπ λανχ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο ν λαφο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ κεηαηξάπεθε απφ ηνπο Σνχξθνπο ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί) κε ην φλνκα "Καδαληδηιάξ ηδακί", κία θαη βξηζθφηαλ θνληά ζηελ πεξηνρή ησλ "ραιθάδηθσλ" (θαδαληδίδηθα) ηεο πφιεο. Ο ηάθνο ηνπ ηδξπηή ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ Φξηζηνθόξνπ. Τνηρνγξαθίεο ηεο θόγρεο ηνπ ηεξνύ ηνπ λανύ ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ ( ) Η Θεία Δπραξηζηία. Τνηρνγξαθία από ην λαό ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ. Ο ηάθνο ηνπ "Καηεπάλσ" ηεο Λαγνπβαξδίαο Φξηζηνθόξνπ, ηδξπηή θαη θηήηνξα ηεο Παλαγίαο ησλ Φαιθέσλ ζηε βόξεηα πιεπξά ηνπ λανύ. 51

52 ΑΓΗΟΗ ΑΠΟΣΟΛΟΗ Ο λαφο ησλ Αγίσλ (ή Γψδεθα) Απνζηφισλ βξίζθεηαη λφηηα ηεο νδνχ Αγίνπ Γεκεηξίνπ, ζρεδφλ ζε επαθή κε ηα Γπηηθά Σείρε, φπνπ ππήξρε ε αξραία Λεηαία Πύιε. Δίλαη θαη ν λαφο απηφο -φπσο ε Αγία Αηθαηεξίλε- ζηαπξνεηδήο ηξνπισηφο λαφο ηεο ιεγφκελεο "Μαθεδνληθήο ρνιήο", κία θαη ν πςειφο θεληξηθφο ηνπ ηξνχινο εδξάδεηαη ζην ηεηξάγσλν πνπ ζρεκαηίδνπλ ηέζζεξηο θακάξεο ζε ζρήκα ζηαπξνύ. πσο ζηελ Αγία Αηθαηεξίλε, έηζη θαη ζην λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ, ζηηο ηξεηο άιιεο πιεπξέο ηνπ, εθηφο ηνπ ηεξνχ, δεκηνπξγείηαη έλα ρακεισκέλν θιίηνο, ζηηο ηέζζεξηο γσλίεο ηνπ νπνίνπ αλπςψλνληαη ηζάξηζκνη ηξνχινη κηθξφηεξνη ζε χςνο απφ απηφλ ηνπ θέληξνπ. Οη απνιήμεηο, -βφξεηα θαη λφηηα- ηνπ πιάγηνπ θιίηνπο θαηαιήγνπλ ζε κηθξά παξεθθιήζηα, ελψ δεμηά θαη αξηζηεξά ηνπ ηεξνχ δεκηνπξγνχληαη δχν κηθξφηεξεο θφγρεο πνπ ρξεζηκεχνπλ αληίζηνηρα γηα πξφζεζε θαη δηαθνληθφ. ηε δπηηθή φςε, εθηφο απφ ηελ είζνδν, ζρεκαηίδνληαη 6 ζπλνιηθά αλνίγκαηα, ηα νπνία δηαρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο απφ 4 καξκάξηλνπο θίνλεο κε γιππηά θηνλφθξαλα, πάλσ ζηα νπνία θαηαιήγνπλ θαη εδξάδνληαη εκηθπθιηθά ηφμα. Σν κλεκείν, πέξα απφ ηελ ηδηαίηεξε αηζζεηηθή κνξθνινγία πνπ ζπλζέηνπλ νη φγθνη ηνπ θαη ηα επηκέξνπο αξρηηεθηνληθά ηνπ ζηνηρεία, δηαθξίλεηαη γηα ηελ πνιχ ελδηαθέξνπζα θαη πεξίηερλε ηνηρνπνηία ηνπ (πιηλζνπεξίθιεηζηνο). Πξνπαληψο ζην αλαηνιηθφ ηκήκα (ηεξφ) ζρεκαηίδνληαη ππέξνρα δηαθνζκεηηθά ζρήκαηα, καίαλδξνη θαη νδνλησηέο ηαηλίεο, πνπ απνδεηθλχνπλ νηθνδνκηθή ηέρλε πνιχ πςεινχ επηπέδνπ. Κάηνςε ηνπ λανύ ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. Όπσο θαη ζηνπο άιινπο λανύο ηεο Θεζζαινλίθεο ηεο "Παιαηνιόγεηαο επνρήο", ην θηίξην αλαπηύζζεηαη γύξσ από ην ζηαπξό πνπ ζρεκαηίδνπλ νη θάζεηεο θακάξεο. Γχν άιια αξρηηεθηνληθά ζηνηρεία πνπ ζψδνληαη ζηνλ γχξσ απφ ην λαφ ρψξν, ην ηκήκα ελφο πξφππινπ θαη ηκήκα ηεο αλαηνιηθήο φςεο θηίζκαηνο λφηηα ηνπ λανχ, θαζψο θαη κία θηηζηή πδαηνδεμακελή ("θηλζηέξλα") βνξεηνδπηηθά, πείζνπλ πσο ν λαφο ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ ππήξμε θαζνιηθό κνλαζηεξηνύ. Ζ ρσξεηηθφηεηα κάιηζηα ηεο ηεο πδαηνδεμακελήο (750 πεξίπνπ θπβηθά κέηξα λεξνχ) καο νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα πσο ην κνλαζηήξη απηφ ζηα ρξφληα ηεο αθκήο ηνπ ζα ήηαλ αζθαιψο πνιπάλζξσπν. 52

53 ην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ ππάξρνπλ αμηφινγεο ηνηρνγξαθίεο θαη ςεθηδσηά άξηζηεο ηέρλεο ηεο επνρήο ησλ Παιαηνιφγσλ (14νο αηψλαο) πνπ απνθαιχθζεθαλ κφιηο ην 1940 θαηά ηε δηάξθεηα αλαζηεισηηθψλ εξγαζηψλ. Καη εδψ νη ηνίρνη έρνπλ επηρξηζηεί κε θνλίακα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο, φηαλ ν λαφο κεηαηξάπεθε απφ ηνπο ηνχξθνπο ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί) κε ην φλνκα "Σννύθ-Σνπ ηδακί". Σν πφηε θηίζηεθε ν λαφο ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ πξνθχπηεη απφ κνλφγξακκα ηνπ Παηξηάξρε Νίθσλα, πνπ ππάξρεη ραξαγκέλν ζηα επηζηχιηα ησλ δχν θηφλσλ ηεο αςίδαο ηνπ λάξζεθα θαη απφ επηγξαθή ραξαγκέλε ζην αλψθιη ηεο λφηηαο εηζφδνπ ηνπ λανχ (κεηαμχ 1312 θαη 1315). Βνξεηνδπηηθή όςε ηνπ λανύ ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. Αλαηνιηθή όςε (θόγρε ηεξνύ) ηνπ λανύ ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. Πέξα από ηελ ηδηαίηεξε αηζζεηηθή κνξθνινγία πνπ ζπλζέηνπλ νη όγθνη ηνπ κλεκείνπ, κεγάιν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη θαη ε πεξίηερλε ηνηρνπνηία ηνπ κε ηα ππέξνρα δηαθνζκεηηθά ζρήκαηα θαη ηηο νδνλησηέο ηαηλίεο. Γηαθνζκεηηθό έλζεην από ην αξραίν πξόππιν ηεο παιηάο κνλήο ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ, πνπ ηκήκα ηνπ ζώδεηαη ζηελ νδό Παπαξξεγνπνύινπ. 53

54 Κεξακνπιαζηηθόο δηάθνζκνο κε ηελ επηγξαθή ηνπ Παηξηάξρε Νίθσλα Α, ζηα ρξόληα ηεο παηξηαξρίαο ηνπ νπνίνπ ηδξύζεθε ε κνλή ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. Τνίρνο ηεο παιηάο κνλήο ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ πνπ ζώδεηαη ζήκεξα λόηηα ηνπ λανύ. Νόηηα όςε ηεο θηηζηήο πδαηνδεμακελήο (θηλζηέξλαο) ηεο κνλήο ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ πνπ ζώδεηαη ζήκεξα βνξεηνδπηηθά ηνπ λανύ. 54

55 Η Μεηακόξθσζε ηνπ Φξζηνύ. Ο Φξηζηόο θαη νη Πξνθήηεο. Χεθηδσηά από ην λαό ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. Ο Μαηζαίνο. Χεθηδσηό από ην λαό ησλ Αγίσλ Απνζηόισλ Θεζζαινλίθεο. 55

56 ΑΓΗΟ ΝΗΚΟΛΑΟ ΟΡΦΑΝΟ Ο λατζθνο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνχ βξίζθεηαη ζην ηέξκα ηεο νδνχ Απνζηφινπ Παχινπ θαη αλαηνιηθά ηεο νδνχ Ζξνδφηνπ, ζηα λφηηα ηεο πιαηείαο Καιιηζέαο ηεο Άλσ Πφιεο Θεζζαινλίθεο. Απνηειείηαη απφ έλα θεληξηθφ ππεξπςσκέλν ηκήκα θαη απφ κηα ζηεγαζκέλε θαη θιεηζηή ζηνά ζε ζρήκα "Π", πνπ ηνλ πεξηβάιιεη απφ ηηο ηξεηο πιεπξέο ηνπ (λφηηα, δπηηθή, βφξεηα). Σν θεληξηθφ ηκήκα πνπ είλαη θαη ην παιηφηεξν, ζηεγάδεηαη κε μχιηλε ζακαξσηή ζηέγε, ελψ ηα πιάγηα κέξε ηεο ζηνάο ζηεγάδνληαη κε κνλνθιηλή ζηέγε. Ζ επηθνηλσλία ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο κε ηε ζηνά πνπ ην πεξηβάιιεη γίλεηαη κε δχν "δίινβα" αλνίγκαηα (λφηνο, βνξξάο) θαη κία ζχξα (δχζε). Οη καξκάξηλεο θνιψλεο πνπ ππνβαζηάδνπλ ηα "δίινβα" αλνίγκαηα έρνπλ ελδηαθέξνληα "Θενδνζηαλά" παιαηνρξηζηηαληθά θηνλόθξαλα κε δηπιέο ζεηξέο θχιισλ αθάλζνπ, ελψ κεγάιν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη θαη ην καξκάξηλν ηέκπιν ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο πνπ ζψδεηαη. Γεμηά θαη αξηζηεξά ηνπ ηέκπινπ ζην αλαηνιηθφ ηέξκα ησλ αληίζηνηρσλ "ζηνψλ" εζσηεξηθά, δεκηνπξγνχληαη δχν κηθξά παξεθθιήζηα, απφ ηα νπνία ην έλα (βφξεην) ζπγθνηλσλεί, κε ζχξα, κε ην ηεξφ θαη ρξεζηκνπνηείηαη σο "πξφζεζε". Δζσηεξηθά, φιεο νη πιεπξέο ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο είλαη θαιπκκέλεο κε αγηνγξαθίεο άξηζηεο ηέρλεο πνπ αλάγνληαη ρξνληθά ζην 14ν αηψλα. Οη αγηνγξαθίεο απηέο έρνπλ ζπλζεηηθή δχλακε, ρξσκαηηθφ πινχην θαη ελδηαθέξνπζα ζεκαηνινγία. Αθφκα απνηεινχλ έλα έξγν ζπλνιηθά κνλαδηθφ, θαζψο νξγαλψλνληαη κε ηξφπν αμηνζαχκαζην ζην δηαζέζηκν ρψξν θαη ζηηο επηθάλεηεο ησλ ηνίρσλ. Ζ ηνηρνγξάθεζε γίλεηαη βαζηθά κε κία αξρή δεκηνπξγίαο δσλώλ. ηελ θάησ δψλε εηθνλίδνληαη νιφζσκνη άγηνη, πην πάλσ κπνχζηα αγίσλ θαη κεηά απφ απηά αλαπηχζζνληαη νιφθιεξεο παξαζηάζεηο απφ ην Γσδεθάνξην, ηα Πάζε θαη ηελ Αλάζηαζε ηνπ Υξηζηνχ. Άιιεο ηνηρνγξαθίεο πνπ παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ είλαη εηθφλεο απφ ην βίν ηνπ Αγίνπ Γεξαζίκνπ, παξαζηάζεηο ηεο Παλαγίαο, ζαχκαηα Αγίσλ, ν Αθάζηζηνο Όκλνο, ν βίνο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ θαη ζθελέο απφ ην Μελνιφγην. Κάηνςε ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. Γηαθξίλεηαη ν θεληξηθόο ππξήλαο θαη ε πεξηκεηξηθή θιεηζηή ζηνά. Ζ ηνηρνδνκία ηνπ κλεκείνπ επίζεο παξνπζηάδεη κεγάιν ελδηαθέξνλ, θαζψο κάιηζηα είλαη θαλεξή κία νπζηαζηηθή δηαθνξνπνίεζε ζηα πιηθά δφκεζεο ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο θαη ηεο θεληξηθήο ζηνάο. ηελ πξψηε πεξίπησζε ε δφκεζε γίλεηαη κε ζεηξέο πιίλζσλ 56

57 θαη δηαθνζκεηηθά ζχλνια. Αληίζεηα ε ζηνά πνπ είλαη λεφηεξε, έρεη πην απιφ ηξφπν θηηζίκαηνο. Πάλησο, γεληθά εκθαλίδνληαη ζην θηίζκα πνιιά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά θαη νκνηφηεηεο -θχξηα ζε φηη αθνξά ηε δφκεζε- κε ην θαζνιηθφ ηεο Μνλήο ησλ Βιαηάδσλ, ην λαφ ησλ Σαμηαξρψλ θαη ηνλ λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ Θεζζαινλίθεο. Δίλαη ζρεδφλ βέβαην πσο θαη ν λατζθνο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνχ είλαη θηίζκα ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 14νπ αηψλα. Γπηηθή όςε ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. Ο Άγηνο Νηθφιανο Οξθαλφο, πνπ ππήξμε κεηόρη ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ, θαηά ηελ παξάδνζε ήηαλ λαφο ελφο κηθξνχ κνλαζηεξηνχ, πνπ δηαηεξνχζε ζηνλ ίδην ρψξν θαη νξθαλνηξνθείν. Γηα ην ιφγν απηφ κάιηζηα νλνκάζζεθε θαη "Άγηνο Νηθόιανο ησλ Οξθαλώλ". Ζ άπνςε φκσο πνπ επηθξαηεί είλαη φηη ην φλνκά ηνπ ην πήξε απφ ην φλνκα ηνπ θηήηνξά ηνπ "Οξθαλνχ". ηνλ αχιεην ρψξν ηνπ κλεκείνπ θαη ζε επαθή κε ηε ζεκεξηλή νδφ Ζξνδφηνπ, πνπ θαίλεηαη πσο ππεξρε απφ παιηά, ζψδνληαη ίρλε ηνπ "πξφππινπ" ηεο κηθξήο κνλήο, απφ φπνπ γηλφηαλ, φπσο θαη ηψξα, ε πξνζπέιαζε ζην λαφ. Απνθαηάζηαζε ηεο αξρηθήο κνξθήο ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινληθεο θαη ηνπ αξραίνπ πξόππινπ ηεο κνλήο ίρλε ηνπ νπνίνπ ζώδνληαη ζε επαθή κε ηελ νδό Ηξνδόηνπ (θαηά Α. Ξπγγόπνπιν). 57

58 Δπξήκαηα από ην αξραίν πξόππιν ηεο Μνλήο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. Θενδνζηαλό καξκάξηλν θηνλόθξαλν από ην λαό ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο Αλαηνιηθή όςε (θόγρε ηεξνύ) ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. Δίλαη θαλεξή θαη ζηελ εηθόλα ε δηαθνξνπνίεζε ηεο ηνηρνπνηταο ηνπ θεληξηθνύ ππξήλα θαη ηεο πεξηκεηξηθήο ζηνάο. 58

59 Ο Άγηνο Γεκήηξηνο. Τνηρνγξαθία από ην λαό Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο.. Δζσηεξηθό από ην λαό ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. Σην πξώην πιάλν ην καξκάξηλν ηέκπιν ηνπ λανύ,ελώ πίζσ δηαθξίλνληαη νη ζαπκάζηεο ηνηρνγξαθίεο ηνπ πνπ αλάγνληαη ρξνληθά ζην 14ν αηώλα. Ο ελ Καλά γάκνο. Τνηρνγξαθία από ην λαό ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Οξθαλνύ Θεζζαινλίθεο. 59

60 ΑΓΗΟ ΠΑΝΣΔΛΔΖΜΟΝΑ Ο λαφο ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα βξίζθεηαη ζην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο παιηάο πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, δπηηθά ηεο Ρνηφληαο, πνιχ θνληά ζηελ Κακάξα. ην λαφ απηφ δηακνξθψλνληαη γηα πξψηε θνξά ηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο ιεγφκελεο Μαθεδνληθήο Σρνιήο, δειαδή γξαθηθή αλόκνηα ηνηρνγξαθία κε πέηξεο θαη πιίλζνπο, ειαθξά ζπλερφκελα δηαθνζκεηηθά αςηδψκαηα ζηηο πξνζφςεηο ηνπ θηηξίνπ θαη ππεξχςσζε ησλ ζφισλ, πνπ δεκηνπξγνχλ κία θαλεξή αλάηαζε, θαζψο πάλσ ζε απηνχο είλαη ηνπνζεηεκέλνο ν ηξνύινο. Ο θεληξηθφο απηφο ηξνχινο ζηεξίδεηαη ζηηο ηέζζεξηο θακάξεο ησλ ζφισλ πνπ ζρεκαηίδνπλ ζηαπξφ θαη -ζηε ζπλέρεηα- ζε ηέζζεξηο θίνλεο πνπ θαζψο είλαη ηνπνζεηεκέλνη θνληά ζηνπο πεξηκεηξηθνχο ηνίρνπο ηνπ θπξίσο λανχ, ζπληεινχλ ζην λα δηεπξπλζεί αηζζεηά ν εζσηεξηθφο ρψξνο. Ο ηξνχινο ηνπ λάξζεθα είλαη ηνπνζεηεκέλνο ζε ρακειφηεξν επίπεδν, γεγνλφο πνπ πξνζδίδεη ηειηθά κία ηδηαίηεξε ράξε θαη θνκςφηεηα ζην θηίζκα. Αξρηθά ην λαφ ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα πεξηέβαιιε, απφ ηα ηξία κέξε, αλνηρηή ζηνά (πεξίζησν) πνπ θαηαζηξάθεθε κεηαγελέζηεξα. Ζ ζηέγε ηεο ζηνάο απηήο δε ζηεξηδφηαλ ζε ζπλερφκελν ηνίρν, φπσο ζηνπο λανχο ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο θαη Αγίσλ Απνζηφισλ, αιιά ζε θηνλνζηνηρείεο θαη κηθξά ηκήκαηα ηνίρσλ. ην ηέξκα ηεο βφξεηαο θαη λφηηαο πιεπξάο ηεο ζηνάο ππήξρε αληίζηνηρα απφ έλα παξεθθιήζη. Κάηνςε ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα Θεζζαινλίθεο. Η ηνπνζέηεζε ησλ θηόλσλ θνληά ζηνπο πεξηκεηξηθνύο ηνίρνπο ζπληειεί νπζηαζηηθά ζην λα δηεπξπλζεί ν εζσηεξηθόο ρώξνο ηνπ κλεκείνπ. Σν θνκςφ απηφ θηίζκα, ζχκθσλα κε ηα δνκηθά ηνπ ζηνηρεία, ηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ κνξθνινγία θαη ηηο ειάρηζηεο, αιιά ζεκαληηθήο αμίαο αγηνγξαθίεο ηνπ, ρξνλνινγείηαη ζηελ "Παιαηνιόγεηα" επνρή. Απφ θείκελα κάιηζηα ησλ αξρψλ ηνπ 14νπ αηψλα, πξνθχπηεη πσο ήηαλ θαζνιηθό ηεο Μνλήο ηεο Πεξηβιέπηνπ ή ηνπ "θπξ Ιζαάθ". Μεηά ηελ άισζε ηεο Θεζζαινλίθεο από ηνπο Τνύξθνπο (1430), ν λαόο ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα κεηαηξάπεθε ζε κνπζνπικαληθό ηέκελνο κε ην όλνκα "Ιζαθηέ ηδακί". 60

61 Ννηηνδπηηθή άπνςε ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα Θεζζαινλίθεο ακέζσο κεηά ηνπο κεγάινπο ζεηζκνύο ηνπ 1978, πνπ πξνμέλεζαλ ζνβαξέο βιάβεο ζην κνλαδηθό απηό κλεκείν ηνπ 14νπ αηώλα. Τνηρνγξαθία από ην λαό ηνπ Αγίνπ Παληειεήκνλα Θεζζαινλίθεο. Οη ειάρηζηεο ηνηρνγξαθίεο πνπ δηαζώζεθαλ έσο ζήκεξα θαη βξίζθνληαη ζηελ "πξόζεζε" θαη ζην "δηαθνληθό" ηνπ λανύ, αλάγνληαη ρξνληθά - όπσο θαη ν λαόο- ζηηο αξρέο ηνπ 14νπ αηώλα. 61

62 ΑΓΗΑ ΑΗΚΑΣΔΡΗΝΖ Ο λαφο ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο βξίζθεηαη ζην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο Άλσ Πφιεο Θεζζαινλίθεο, βφξεηα ηεο νδνχ Αγίνπ Γεκεηξίνπ, θνληά ζηα Βπδαληηλά Σείρε. Δίλαη θηίζκα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ιεγφκελεο "Μαθεδνληθήο ρνιήο", θαζψο δηακνξθψλεηαη κε ηέζζεξηο θακάξεο εγγεγξακκέλνπ ζε ηεηξάγσλν ζηαπξφ, πάλσ ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ν θεληξηθφο ηξνχινο. Γχξσ απφ ην ηεηξάγσλν απηφ ηεο βάζεο ηνπ ηξνχινπ αλαπηχζζεηαη πξνο ηξεηο θαηεπζχλζεηο (λφηνο, δχζε, βνξξάο) έλα ρακεισκέλν θιίηνο πνπ δίλεη κεγαιχηεξε επξπρσξία ζην λαφ θαη πξνζζέηεη θνκςφηεηα θαη κνξθνινγηθφ ελδηαθέξνλ, θαζψο ζηηο ηέζζεξηο γσλίεο ηνπ θιίηνπο αλπςψλνληαη ηζάξηζκνη ηξνχινη, πην ρακεινί απφ ηνλ θεληξηθφ πνπ θπξηαξρεί. Απφ πιεπξάο δηάηαμεο ησλ ρψξσλ θαη κνξθνινγίαο, ν λαφο ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο έρεη πνιιά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά κε ηνλ λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ Θεζζαινλίθεο, παξφιν πνπ έρνπλ θάπνηα ρξνληθή δηαθνξά ζηελ αλέγεξζή ηνπο (ηέιε 13νπ αηψλα ε Αγία Αηθαηεξίλε, αξρέο 14νπ αηψλα νη Άγηνη Απφζηνινη). Ζ νκνηφηεηα κάιηζηα απηή είλαη πνιχ θαλεξή θαη ζηα δνκηθά -γεληθά- ζηνηρεία θαζψο θαη ζηνλ ηξφπν θηηζίκαηνο ησλ ηνίρσλ. Πάλησο ε χπαξμε ησλ κλεκείσλ απηψλ κε ηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά απνδεηθλχεη φηη ζηε Θεζζαινλίθε απφ ηνλ 11ν θαη σο ηνλ 14ν αηψλα, είρε δεκηνπξγεζεί κία ζεκαληηθή εκπεηξία ζηελ αλέγεξζε ησλ λαψλ, πνπ θιεξνδνηήζεθε -πξνζαξκνζκέλε ζηα ηφηε δεδνκέλα- θαη ζηνπο Έιιελεο νηθνδφκνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο. Έλα απφ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λανχ είλαη νη πεξίηερλεο ηνηρνπνηίεο εμσηεξηθά, πνπ εθκεηαιιεχνληαη αηζζεηηθά θάζε αξρηηεθηνληθφ-κνξθνινγηθφ ζηνηρείν αλαδεηθλχνληάο ην. Σν ίδην ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ θαη νη ηνηρνγξαθίεο ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπ, πνπ είραλ ζνβαηηζηεί απφ ηνπο Σνχξθνπο φηαλ κεηέηξεςαλ ην λαφ ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί) κε ην φλνκα "Γηαθνύπ-παζά ηδακί". Οη ηνηρνγξαθίεο απηέο πνπ είλαη ζχγρξνλεο κε ην λαφ, παξηζηάλνπλ κνξθέο Αγίσλ, ζθελέο απφ ην Δπαγγέιην, ζαχκαηα ηνπ Υξηζηνχ θ.ά. Οη ηνηρνγξαθίεο ηνπ λανχ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο καδί κε απηέο ησλ άιισλ λαψλ ηεο πφιεο (Πξνθήηεο Ζιίαο, Άγηνη Απφζηνινη, Άγηνο Νηθφιανο Οξθαλφο, παξεθθιήζη Αγίνπ Δπζπκίνπ ζηνλ Άγην Γεκήηξην, λατδξην ηνπ σηήξα θ.ι.π.), πείζνπλ πσο ε Θεζζαινλίθε ήηαλ θέληξν ηεο βπδαληηλήο αγηνγξαθίαο, απφ φπνπ κάιηζηα κεηαδφζεθε ε ηέρλε απηή ζε φιεο ηηο πεξηνρέο ηεο Βαιθαληθήο. ε απηφ ζπλεηέιεζε ζεκαληηθά αζθαιψο ην γεηηλίαζκα ηεο Θεζζαινλίθεο κε ην Άγην ξνο θαη νη ζρέζεηο θαη νη επαθέο ηεο πφιεο κε ηελ Αζσληθή πνιηηεία. Κάηνςε ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο Θεζζαινλίθεο. Από ηε δηάηαμε ησλ ρώξσλ πξνθύπηεη πσο ην θηίζκα είλαη ραξαθηεξηζηηθό δείγκα ηεο ιεγόκελεο 62

63 "Μαθεδνληθήο Σρνιήο". Γπηηθή όςε ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο Θεζζαινλίθεο. Κύξην ραξαθηεξηζηηθό ηνπ κλεκείνπ είλαη ε δηάηαμε ησλ όγθσλ ηνπ θαη νη πεξίηερλεο ηνηρνπνητεο πνπ αλαδεηθλύνπλ αηζζεηηθά θάζε αξρηηεθηνληθό κνξθνινγηθό ζηνηρείν ηνπ λανύ απηνύ. Λεπηνκέξεηα ηνηρνπνηταο ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο κε εληνηρηζκέλα κάξκαξα από παιαηνρξηζηηαληθά ζσξάθηα. Έλα δείγκα ηεο πεξίηερλεο ηνηρνπνηταο ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο Θεζζαινλίθεο. 63

64 Λεπηνκέξεηα από ηε δπηηθή όςε ηνπ λανύ ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο όπνπ θαίλεηαη ν πεξίηερλνο ηξόπνο δόκεζεο ηνπ κλεκείνπ.. Τνηρνγξαθία από ην λαό ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο Θεζζαινλίθεο Λεπηνκέξεηα εμσηεξηθήο ηνηρνπνηταο κε εληνηρηζκέλεο πιάθεο από ην λαό ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο Θεζζαινλίθεο. 64

65 ΣΑΞΗΑΡΥΔ Ο λαφο ησλ Σαμηαξρψλ βξίζθεηαη ζην βνξεηναλαηνιηθφ ηκήκα ηεο Άλσ Πφιεο Θεζζαινλίθεο, λφηηα ηεο νδνχ Αθξνπφιεσο. Μεηαγελέζηεξεο θαη λεφηεξεο θαηαζθεπέο θαη πξνζζήθεο ζην κλεκείν έρνπλ δηαθνξνπνηήζεη ζε κεγάιν βαζκφ ην θηίζκα θαη είλαη δχζθνιν ζήκεξα λα πξνζδηνξηζζεί ε αξρηθή ηνπ κνξθή. Έηζη, ελψ δίλεη ηελ εληχπσζε "ηξίθιηηεο" μπιφζηεγεο βαζηιηθήο, ζα πξέπεη λα ήηαλ αξρηθά "κνλφθιηηνο" λαφο κε ζηνά ζε ζρήκα "Π" θαηά ηηο ηξεηο δηεπζχλζεηο (λφηνο, δχζε, βνξξάο). ηε λφηηα πιεπξά, φπνπ άιινηε ππήξρε αλνηθηή ζηεγαζκέλε ζηνά πξνζηέζεθε κεηαγελέζηεξα έλα λέν "θιίηνο", κε ζθνπφ λα δηεπξπλζεί ν εζσηεξηθφο ρψξνο ηνπ λανχ. Ίρλε ζηήξημεο ησλ ζσξαθίσλ ή ησλ θηγθιηδσκάησλ ηεο αξρηθήο ζηνάο είλαη νξαηά θαη ζήκεξα ζηηο ηξεηο καξκάξηλεο θνιψλεο ηεο λφηηαο πιεπξάο. Παξφκνηα επέκβαζε έγηλε θαη ζηε δπηηθή πιεπξά -φπνπ θαη ε είζνδνο- κε ηελ πξνζζήθε θιεηζηνχ λάξζεθα. Κη εδψ πηζαλνινγείηαη πσο εθηφοαπφ ηελ εμσηεξηθή ζθάια πνπ νδεγνχπζε κε δχν ζθέιε ζην λαφ, ππήξρε αλνηθηή ζηεγαζκέλε ζηνά. Σν αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ λανχ θαηαιήγεη ζε πεληάπιεπξε εμσηεξηθά αςίδα δεμηά θαη αξηζηεξά ηεο νπνίαο ππάξρνπλ δχν ηεηξάγσλα κηθξά δηακεξίζκαηα ζηεγαζκέλα κε εκηζθαηξηθή νξνθή, φπνπ δηακνξθψλνληαη ε "πξόζεζε" (κε θφγρε, βφξεηα) θαη ην "δηαθνληθό" (ρσξίο θφγρε, λφηηα). Έηζη, ε εμσηεξηθή αλαηνιηθή φςε δελ εκθαλίδεη ηε γλσζηή ζπκκεηξία, ρσξίο φκσο απηφ λα δεκηψλεη ηελ αηζζεηηθή ζχλζεζε ηνπ κλεκείνπ. Κάηνςε ηνπ λανύ ησλ Ταμηαξρώλ Θεζζαινλίθεο. Τα καύξα ηκήκαηα ηεο ηνηρνπνηταο απνηεινύλ κέξνο ηνπ αξρηθνύ θηίζκαηνο (14νο αηώλαο). Τν θιηκαθνζηάζην, ε δπηηθή θαη ε λόηηα θιεηζηή ζηνά είλαη λεόηεξεο πξνζζήθεο. Κάησ απφ ην δάπεδν ηνπ λανχ, πνπ είλαη αξθεηά ππεξπςσκέλν ζε ζρέζε κε ην γχξσ ρψξν, δηακνξθψλεηαη ηζφγεηα θξύπηε κε δηάηαμε παξφκνηα απηήο ηνπ νξφθνπ. Πηζαλά ν ρψξνο απηφο κε ηηο δηάθνξεο εζνρέο λα ρξεζίκεπε παιηά γηα νζηενθπιάθην ή -αθφκαθαη ζαλ ρώξνο ηαθήο. 65

66 Δμσηεξηθά ν λαφο ησλ Σαμηαξρψλ, ζηα νξαηά ηκήκαηα ηεο παιηάο ηνηρνπνηταο ηνπ, παξνπζηάδεη ηε γλσζηή πιαζηηθή δηακφξθσζε ησλ λαψλ ηεο Θεζζαινλίθεο ηνπ 14νπ αηψλα (θηηζηνί "θηνλίζθνη", νδνλησηέο ηαηλίεο θαη δηαθνζκεηηθέο πιηλζόθηηζηεο δώλεο). Με βάζε ηα κνξθνινγηθά ηνπ ζηνηρεία θαη ραξαθηεξηζηηθά, ν λαφο ησλ Σαμηαξρψλ πξνζδηνξίδεηαη ρξνληθά ζαλ θηίζκα ηνπ 14νπ αηψλα, πεξίνδνο ζηελ νπνία ε ηέρλε ηεο λανδνκίαο γλψξηζε ηδηαίηεξε άλζεζε ζηε Θεζζαινλίθε. Αθφκα, ε χπαξμε θξύπηεονζηενθπιαθίνπ δίλεη βάζηκε έλδεημε φηη ν λαφο ησλ Σαμηαξρψλ ίζσο ήηαλ "θαζνιηθό" θάπνηνπ άγλσζηνπ κηθξνχ κνλαζηεξηνχ πνπ άθκαζε ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν. Πνην ήηαλ ην φλνκα ηνπ λανχ θαηά ηε βπδαληηλή πεξίνδν δελ είλαη γλσζηφ. Καηά ηελ παξάδνζε, κε ην λαφ ηηκνχληαλ νη δχν Αξράγγεινη θαη Ταμηάξρεο Μηραήι θαη Γαβξηήι. ηαλ κάιηζηα νη Σνχξθνη κεηέηξεςαλ ην λαφ ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο (ηδακί), έθηηζαλ παξάπιεπξα έλα κηλαξέ κε δχν εμψζηεο πνπ -θαζψο ιέγεηαη- ζπκβφιηδαλ ηνπο δχν Αξραγγέινπο. Γηα ην ιφγν απηφ νλνκάζζεθε θαη ην "Σδακί" "Ιθί Σεξηθέ ηδακί", δειαδή ηδακί ησλ δχν εμσζηψλ. ην εζσηεξηθφ ηνπ λανχ ζψδνληαη ειάρηζηεο ηνηρνγξαθίεο: ε Αλάιεςε ζην αλαηνιηθφ αέησκα θαη ε Πεληεθνζηή ζην αληίζηνηρν δπηηθφ. Οη ηνηρνγξαθίεο απηέο ρξνλνινγνχληαη ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα θαη ζεσξνχληαη ζχγρξνλεο κε ην λαφ. Γπηηθή όςε ηνπ λανύ ησλ Ταμηαξρώλ Θεζζαινλίθεο. Γείγκα ηνηρνπνηταο από ηε λόηηα αςίδα ηνπ λανύ ηνπ Πξνθήηε Ηιία Θεζζαινλίθεο 66

67 ΜΟΝΖ ΒΛΑΣΑΓΩΝ Ζ Μνλή Βιαηάδσλ (ή Βιαηαίσλ) βξίζθεηαη ζην βφξεην ηκήκα ηεο Άλσ Πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, λφηηα ησλ Βφξεησλ Σεηρψλ, απέλαληη απφ ηνλ Πύξγν ησλ Παιαηνιόγσλ θαη ζε πςφκεηξν 130 πεξίπνπ κέηξσλ απφ ηε ζάιαζζα. Ζ Μνλή Βιαηάδσλ είλαη ην κφλν απφ ηα πνιπάξηζκα βπδαληηλά κνλαζηήξηα ηεο Θεζζαινλίθεο πνπ δηαζψζεθε σο ηηο κέξεο καο παξφιεο ηηο θαηαζηξνθέο πνπ έπαζε κέρξη ζήκεξα. ηα ρξφληα ησλ Παιαηνιόγσλ ( ) ε Θεζζαινλίθε, ζχκθσλα κε ηζηνξηθέο καξηπξίεο, είρε πιήζνο κνλαζηεξηψλ ("ζεθώλ") κέζα ζηα φξηα ηεο θαζηξνπεξίθιεηζηεο πφιεο θαη ζηε γχξσ πεξηνρή. Ήηαλ ε επνρή πνπ νη Παιαηνιφγνη επέδεημαλ ηδηαίηεξν δήιν γηα ηελ ηφλσζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ αηζζήκαηνο ηνπ ιανχ, πνπ ζπλέβαιιε άιισζηε θαη ζηελ επηζπκεηή ελφηεηα, απαξαίηεηε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζνβαξψλ θηλδχλσλ πνπ απεηινχζαλ κε δηάιπζε ηε Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία. Ηδηαίηεξε θξνληίδα πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή εθδήισζε ε απηνθξάηεηξα Άλλα Παιαηνινγίλα, πνπ ήξζε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηε Θεζζαινλίθε ην 1351, κε πξνηξνπή ηνπ Καληαθνπδελνύ, κεηά ηελ επηθξάηεζε θαη ηνλ ζξίακβν ηνπ "εζπραζκνύ", ηνπ νπνίνπ εγνχληαλ ν κεηξνπνιίηεο Θεζζαινλίθεο Γξεγόξηνο Παιακάο. Μαδί κε ηνλ Παιακά, ήξζαλ ηφηε ζηελ πφιε θαη νη νκντδεάηεο ηνπ κνλαρνί Γσξόζενο θαη Μάξθνο Βιαηήο, πνπ ε παξάδνζε ηνπο ζέιεη Θεζζαινληθείο, θαηαγφκελνπο φκσο απφ ηελ Κξήηε. Οη κνλαρνί απηνί, πνπ δηαθξίλνληαλ γηα ηε κεγάιε ηνπο κφξθσζε θαη ηε βαζηά ρξηζηηαληθή ηνπο πίζηε, ίδξπζαλ γχξσ ζηα ηε Μνλή ησλ Βιαηάδσλ, βνεζνχκελνη ίζσο θαη απφ ηελ Άλλα Παιαηνινγίλα, πνπ ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν επηζθεχαδε ηα ηα θνληηλά πξνο ην ρψξν ηεο Μνλήο αλαηνιηθά ηείρε ηεο πφιεο. Σν λέν κνλαζηήξη αθηεξψζεθε ζηνλ Παληνθξάηνξα Υξηζηφ θαη ηηκνχληαλ ζηε γηνξηή ηεο Μεηακφξθσζεο ηνπ σηήξα. Κάηνςε ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ Θεζζαινλίθεο. Τα καύξα ηκήκαηα ηεο ηνηρνπνηίαο ηνπ απνηεινύλ κέξνο ηνπ αξρηθνύ θηίζκαηνο (14νο αηώλαο). Απφ ην παιηφ κνλαζηεξηαθφ ζπγθξφηεκα ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ ειάρηζηα θηίξηα δηαζψζεθαλ ζήκεξα. ην θαζνιηθφ ηεο Μνλήο πνπ ζψδεηαη έρεη δηαθνξνπνηεζεί ξηδηθά απφ απηφ πνπ αξρηθά θηίζηεθε ζην πξψην κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα. Σα ηκήκαηα ηνπ αξρηθνχ λανχ πνπ δηαζψζεθαλ, κε ηα θακπχια ςεπδναεηώκαηα πνπ βξίζθνληαη ζηα άθξα ησλ ηεζζάξσλ θεξαηψλ ηνπ ζηαπξνχ, κε ηε κνξθή ηνπ ηξνχινπ, ηα επάιιεια ηόμα θαη ηνπο εκηθίνλεο ζηηο γσλίεο ηνπ, παξνπζηάδνπλ πνιιέο νκνηφηεηεο κε ην λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ ( ) θαη γεληθά πνιιά ραξαθηεξηζηηθά κε ηνπο λανχο ηεο Θεζζαινλίθεο ηεο επνρήο ησλ Παιαηνιφγσλ. Καηά ηηο πξφζθαηεο εξγαζίεο αλαζηήισζεο θαη ζηεξέσζεο ηνπ κλεκείνπ (1983), απνθαιχθζεθαλ ζην θαζνιηθφ ηεο Μνλήο ηνηρνγξαθίεο ηνπ 11νπ αηψλα, γεγνλφο πνπ δηαθνξνπνηεί ηελ άπνςε φηη νιφθιεξν ην θηίζκα αλήθεη ρξνληθά ζην 14ν αηψλα. 67

68 Σν παιηφ θηίζκα-ππξήλαο ηνπ λανχ πεξηβάιιεηαη απφ λεφηεξεο πξνζζήθεο, πνπ αιινηψλνπλ θαη δηαθνξνπνηνχλ ηελ αξρηθή ηνπ κνξθή. Μφλν ην ηεξφ, ην παξεθθιήζη ησλ Απνζηφισλ Πέηξνπ θαη Παχινπ, ν ηξνχινο κε ην γχξσ ηκήκα ηνπ, θαζψο θαη ν εζσηεξηθφο λφηηνο ηνίρνο αλήθνπλ ζην αξρηθφ θηίζκα. Σα ππφινηπα αλάγνληαη ρξνληθά ζην 1801, φηαλ ν λαφο επηζθεπάζηεθε ξηδηθά απφ ην Θεζζαινληθέα κεγαιέκπνξα Ησάλλε Γνχηα Καπηαληδφγινπ. Αθφκα ε λφηηα ζηνά ηνπ λανχ θαη ην κηθξφ πξφππιν ηεο δπηηθήο εηζφδνπ θαηαζθεπάζηεθαλ κφιηο ην Τν θαζνιηθό ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ Θεζζαινλίθεο. Αξρηηεθηνληθφ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ζην λαφ ν ηξφπνο ζηήξημεο ηνπ ηξνχινπ ζηνπο ηνίρνπο ηνπ ηεξνχ θαη ζηηο δπηηθέο παξαζηάδεο ρσξίο λα ππάξρνπλ θίνλεο, ηξφπνο πνπ θπξηάξρεζε ζηνπο λανχο ηεο Διιάδαο ηνλ 9ν σο ηνλ 12ν αηψλα. Πάλησο ν ππξήλαο ηνπ "θαζνιηθνύ" είλαη θαη απηφο "ζηαπξνεηδνύο" ηχπνπ, φπσο θαη νη λανί ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο θαη ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ Θεζζαινλίθεο. Δλδηαθέξνλ επίζεο παξνπζηάδνπλ νη ηνηρνγξαθίεο ηνπ λανχ πνπ ππήξραλ κε βεβαηφηεηα πξηλ απφ ηελ άισζε ηεο πφιεο απφ ηνπο Σνχξθνπο (1430), θαζψο θαη πνιιά καξκάξηλα "ζσξάθηα", θνξεηέο εηθφλεο θαη δηάθνξα κνλαδηθά θεηκήιηα ηεο Μνλήο. Δπηγξαθή πνπ βξίζθεηαη πάλσ από ηε δπηηθή είζνδν ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ θαη πνπ αλαθέξεηαη ζηελ αλαθαίλεζε ηνπ λανύ θαηά ην Η αλαθαίλεζε έγηλε κε ηε ζπλδξνκή ηνπ Θεζζαινληθέα κεγαιέκπνξνπ Ισάλλε Γνύηα Καπηαληδόγινπ. 68

69 Δπηγξαθή ηνπ δπηηθνύ ππέξπζξνπ ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ πνπ αλαθέξεηαη ζηε λεόηεξε αλαθαίλεζε ηνπ θηίζκαηνο θαηά ην 1907, κε δαπάλε ηνπ ελνξίηνπ Σσηεξίνπ Σππξίδσλνο. Πέξα απφ ην θαζνιηθφ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ ππάξρνπλ ζηνλ αχιεην ρψξν ηεο: ην "Ηγνπκελείν", πνπ θηίζηεθε ην 1926 πάλσ ζε ζεκέιηα πξνυπάξρνληνο αλάινγνπ θηίζκαηνο, έλαο λεφηεξνο λατζθνοηεο Θενηφθνπ θαη ην ζχγρξνλν ζπγθξφηεκα ηνπ Παηξηαξρηθνύ Ιδξύκαηνο Παηεξηθώλ Μειεηώλ. ην λνηηνδπηηθφ ηκήκα ηεο Μνλήο, θάησ απφ βξάρν, ππάξρεη αθφκε ε παιηά πδαηνδεμακελή ("θηλζηέξλα") ηεο Μνλήο, φπνπ έθηαλε, κε θιεηζηνχο θαη αλνηρηνχο αγσγνχο, ην λεξφ κε ην νπνίν πδξεπφηαλ ε πφιε απφ ηηο πεγέο ηνπ βνπλνχ Φνξηηάηε ("Υνξηατηε"), απφ ηα Βπδαληηλά αθφκε ρξφληα. Ζ Μνλή Βιαηάδσλ είλαη ζηαπξνπεγηαθή Μνλή, πνπ ζεκαίλεη πσο εμαξηάηαη απεπζείαο απφ ην Παηξηαξρείν ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο. χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ζηνλ ηφπν πνπ ηδξχνληαλ κνλαζηήξηα, θαηά ηε ζεκειίσζε, ηνπνζεηνχληαλ ζην ρψξν ζηαπξφο ("ζηαπξόο πήμαηην") θαη έκεηλε έηζη ε νξνινγία απηή. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο ε Μνλή Βιαηάδσλ νλνκαδφηαλ "Τζανύο Μνλαζηήξη", ίζσο απφ ην φλνκα ηνπ Σνχξθνπ ζηξαηησηηθνχ δηνηθεηή Τζανύο-Μπέε, πνπ ήηαλ εγθαηεζηεκέλνο ζην "Δπηαπύξγην", βφξεηα ηεο Μνλήο θαη ζχρλαδε ζην κνλαζηήξη γηα λα απνιακβάλεη ηνλ θαζαξφ αέξα θαη ηελ ππέξνρε ζέα ηνπ. Τν εγνπκελείν ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ Θεζζαινλίθεο. Τν θηίζκα απηό θαηαζθεπάζηεθε ζηα 1926 ζηελ ίδηα ζέζε όπνπ ππήξρε ην παιηό εγνπκελείν ηεο Μνλήο. 69

70 Ο λατζθνο ηεο Κνίκεζεο ηεο Θενηόθνπ. Τν λεόδκεην απηό θηίζκα ηνπ όινπ ζπγθξνηήκαηνο ηεο Μνλήο βξίζθεηαη δπηηθά ηνπ θαζνιηθνύ. Απνθαηάζηαζε ηεο αξρηθήο κνξθήο ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ (θαηά Α. Ξπγγόπνπιν). Δληνηρηζκέλν βπδαληηλό πηλάθην ζηελ ηνηρνπνηία ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο Βιαηάδσλ Θεζζαινλίθεο. Μαξκάξηλε επηγξαθή από ην θηηξηαθό ζπγθξόηεκα ηεο Μνλήο ησλ Βιαηάδσλ. 70

71 ΠΡΟΦΖΣΖ ΖΛΗΑ Ο λαφο ηνπ Πξνθήηε Ζιία βξίζθεηαη ζηε βνξεηνδπηηθή πεξηνρή ηεο Άλσ Πφιεο Θεζζαινλίθεο, κεηαμχ ησλ νδψλ Αγίνπ Γεκεηξίνπ θαη Αζελάο (Οιπκπηάδαο), πίζσ απφ ην Γηνηθεηήξην. Έρεη ζρήκα ζηαπξνεηδνχο ηξνπισηνχ λανχ "κεηά ιηηήο" θαηά ην πξφηππν ησλ κνλαζηεξηαθψλ "θαζνιηθψλ" ηνπ Αγίνπ ξνπο. Ο θεληξηθφο ηξνχινο ζηεξίδεηαη, φπσο ζε φινπο ηνπο λανχο απηνχ ηνπ ηχπνπ, ζε ηέζζεξηο θακάξεο πνπ ζρεκαηίδνπλ ζηαπξφ. Πέξα απφ ηελ αςίδα ηνπ ηεξνχ, αλάινγεο αςίδεο δεκηνπξγνχληαη θαη ζηε βφξεηα θαη λφηηα πιεπξά -είλαη νη ιεγφκελνη "ρνξνί"- έηζη ψζηε ε θάηνςή ηνπ λα κνηάδεη κε ηξηθχιιη ("ηξηθπιινεηδήο, ηξίθνγρνο λαφο"). ην δπηηθφ κέξνο, πξν ηνπ θπξίσο λανχ, ππάξρεη ηεηξάγσλνο "ηεηξαθηφληνο" λάξζεθαο ("ιηηή"), ν νπνίνο εθηφο ηνπ φηη επηθνηλσλεί κε ηξία αλνίγκαηα κε ην λαφ, ζπλδέεηαη κε θηηζηή θιίκαθα κε "ππεξψν", πνπ θαιχπηεη ην λάξζεθα θαη ρξεζηκνπνηνχληαλ -πηζαλφηαηα- σο ζθεπνθπιάθην ή θαη βηβιηνζήθε. Με ηα κνλαζηεξηαθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λανχ ηνπ Πξνθήηε Ζιία (χπαξμε "ιηηήο", "ρνξψλ" γηα ηνπο ςάιηεο θαη ππεξψν), δελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ήηαλ θαζνιηθφ Μνλήο πνπ θηίζηεθε κεηά ην 1293, νπφηε γηα πξψηε θνξά ζην Μαθεδνληθφ ρψξν εθαξκφζζεθε ε "ιηηή" ζηε Μνλή Υειαλδαξίνπ ηνπ Αγίνπ ξνπο. χκθσλα κάιηζηα κε ηελ άπνςε πνπ επηθξαηεί, ν λαφο ηνπ Πξνθήηε Ζιία ππήξμε θαζνιηθφ ηεο νλνκαδνκέλεο "Νέαο Μνλήο", πνπ έθηηζε ν Μαθάξηνο Υνχκλνο θαηά ην 1360 πάλσ ζε εξείπηα ησλ παιηψλ βπδαληηλψλ αλαθηφξσλ. Κάηνςε ηνπ λανύ ηνπ Πξνθήηε Ηιία Θεζζαινλίθεο. Κύξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θηίζκαηνο είλαη ην "ηξηθπιινεηδέο" ζρήκα πνπ δεκηνπξγνύλ ε θόγρε ηνπ ηεξνύ θαη νη δύν πιάγηεο αςίδεο ("ρνξνί") θαζώο θαη ε ύπαξμε ηνπ ηεηξαθηόληνπ ηεηξάγσλνπ λάξζεθα κνλαζηεξηαθνύ ηύπνπ ("ιηηή") 71

72 Πνιιά ζηνηρεία ζπλεγνξνχλ ζην φηη ν λαφο ηνπ Πξνθήηε Ζιία θηίζηεθε πάλσ ζε εξείπηα ησλ βπδαληηλψλ αλαθηφξσλ ηεο Θεζζαινλίθεο. Απφ αξραηνινγηθέο αλαζθαθηθέο έξεπλεο κηθξήο θιίκαθαο πνπ έγηλαλ γχξσ απφ ην λαφ, δηαπηζηψζεθε πσο είλαη ζεκειησκέλνο θαηά έλα κεγάιν κέξνο ζε βξάρν θαη θαηά ην άιιν ζε εξείπηα παιηψλ θηηζκάησλ, πνιιά καξκάξηλα ζηνηρεία ησλ νπνίσλ ππάξρνπλ θαη αθφκα ζήκεξα ζηε γχξσ πεξηνρή. Ζ ζεκειίσζε απηή ηνπ λανχ πάλσ ζε αλνκνηνγελή βάζε ήηαλ ε αηηία ησλ πνιιψλ δεκηψλ θαη ξεγκαηψζεσλ πνπ έπαζε κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ, γεγνλφο πνπ αλάγθαζε λα ιεθζνχλ κέηξα γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο, κε ηελ θαηαζθεπή ηεξάζηησλ ιίζηλσλ αληεξίδσλ, πνπ θαηεδαθίζζεθαλ κεηά ηε ξηδηθή αλαζηήισζε ηνπ κλεκείνπ. Σα Βπδαληηλά Αλάθηνξα ("βαζίιεηα") ηεο Θεζζαινλίθεο, ζχκθσλα κε ηζηνξηθέο καξηπξίεο, θαηαζηξάθεθαλ ζηε κεγάιε ιατθή εμέγεξζε ησλ "Εεισηψλ" θαηά ηνπ "Πξσηνζηάηνξα" (δηνηθεηή) ηεο Θεζζαινλίθεο Θεόδσξνπ Σπλαδηλνύ θαη ησλ πινχζησλ αξρφλησλ ηεο πφιεο, ην ζέξνο ηνπ Ζ αλάκλεζε ηνπ "παιαηηνχ" έκεηλε φκσο ζηε ιατθή παξάδνζε. Έηζη, φηαλ νη Σνχξθνη θαηέιαβαλ ηε Θεζζαινλίθε (1430), νλφκαζαλ ηε ζπλνηθία ηνπ λανχ ηνπ Πξνθήηε Ζιία "Μπαιαάη", πνπ ίζσο είλαη ε ειιεληθή ιέμε "παιάηη", παξεθζαξκέλε. ηαλ κάιηζηα κεηέηξεςαλ ην λαφ ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο ("ηδακί"), ην νλφκαζαλ "Δζθή-εξάη ηδακί" (=ηδακί ησλ Παιηψλ Αλαθηφξσλ) θαη "αξαιή ηδακί". Άιισζηε θαη νη Σνχξθνη θνληά ζηνλ ίδην ρψξν έθηηζαλ θαη ην αλάθηνξν ηνπ Σνχξθνπ δηνηθεηή ηεο πφιεο, ην "Κνλάθη". Αιιά θαη ην κεηαγελέζηεξν Γηνηθεηήξην, πνπ θηίζζεθε ην 1891, πάιη ηελ ίδηα πεξηνρή ηνπνζεηήζεθε, γηα λα είλαη ζχκθσλν κε ηελ παξάδνζε πνπ ζέιεη "επίζεκν" ην ρψξν ηεο πεξηνρήο ηνπ λανχ ηνπ Πξνθήηε Ζιία. Ννηηνδπηηθή όςε ηνπ λανύ ηνπ Πξνθήηε Ηιία Θεζζαινλίθεο. Ο λαφο, πέξα απφ ηελ ελδηαθέξνπζα αξρηηεθηνληθή ηνπ κνξθνινγία θαη ηελ πεξίηερλε ηνηρνπνητα ηνπ κε επάιιεια ηφμα θαη δηαθνζκεηηθέο ηαηλίεο, έρεη ελδηαθέξνπζεο ηνηρνγξαθίεο ζην λάξζεθα, πνπ φκσο ππέζηεζαλ ζνβαξέο δεκηέο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθνθξαηίαο. 72