Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Του φοιτητή: ηµητρίου Ζάχου Α. Μ.: τηλ: Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ: ηµητρόπουλος, Ανδρέας Γ. Παπαιωάννου Ζωή 1

2 Η ελευθερία του λόγου Περιεχόµενα Εισαγωγή...1 Ι. Σηµασία...1 ΙΙ. Ελληνική ρύθµιση..5 α. Τα προηγούµενα Συντάγµατα...5 β. Ισχύον Σύνταγµα...7 γ. Κοινό δίκαιο...8 ΙΙΙ. ιεθνής κατοχύρωση 9 α Ξένα Συντάγµατα 9 β ιεθνείς Συµβάσεις...12 γ. Σχέδιο Ευρωπαϊκού Συντάγµατος 15 Α. Αντικειµενική αρχή και συνταγµατικό δικαίωµα ελευθερίας των ιδεών 16 Ι. ιφυής συνταγµατική κατοχύρωση..16 α. Συνταγµατική (αντικειµενική) αρχή 18 β. Συνταγµατικό (υποκειµενικό) δικαίωµα Φορείς Παραίτηση 24 ΙΙ. Ισχύς 25 ΙΙΙ. Σχέση µε άλλες διατάξεις...26 Β. Γενικό περιεχόµενο 27 Ι. Προστατευόµενο αγαθό 27 α Ορισµοί. Έννοιες...27 β. Corpus, animus...35 γ. Είδη. ιακρίσεις. Συναφείς έννοιες Παραγωγή, κατοχή και έκφραση των ιδεών 42 i) Η σκέψη 43 ii) Οι πεποιθήσεις.44 iii) Η έκφραση Τρεις µερικότερες ελευθερίες Μορφές εκφράσεως των ιδεών Αρνητική και θετική ελευθερία έκφρασης Σχέση µε άλλες συναφείς έννοιες 58 i) Ανθρώπινη αξία και ελευθερία γνώµης 58 ii) Η κρατούσα ιδεολογία.60 iii) Ελευθερία της γνώµης και ηµοκρατία.61 ΙΙ. Εξουσία 64 α. Μορφές.64 1.Θετική και αρνητική ελευθερία των ιδεών Ενεργητική και παθητική ελευθερία των ιδεών..67 β. Τρεις µερικότερες ελευθερίες (ξανά)..69 γ. ιαστάσεις και Αποδέκτες Αµυντικό περιεχόµενο Προστατευτικό περιεχόµενο ιασφαλιστικό περιεχόµενο.75 ΙΙΙ. Άσκηση

3 α. Γενική σχέση και Γενική εφαρµογή-οριοθέτηση και οιονεί περιορισµοί...76 β. Οι κατ ιδίαν οιονεί περιορισµοί Εξύβριση Αφισοκολλήσεις και συνθήµατα Θόρυβοι Ιδιωτική ζωή.81 γ. Η τήρηση των νόµων του κράτους...82 Γ. Ειδικά Θέµατα Ι. Ειδική σχέση και Θεσµική προσαρµογή-περιορισµοί.84 α. Ρητά προβλεπόµενοι ειδικοί περιορισµοί- Κατάσταση πολιορκίας 84 β. Μη ρητοί ειδικοί περιορισµοί-αιτιώδης συνάφεια ηµόσιες Υπηρεσίες και Στράτευµα Προεκλογική περίοδος.88 ΙΙ. Ειδικά θέµατα..89 α. Ελευθερία γλώσσας-επίσηµη γλώσσα 89 β. Ελεύθερη έκφραση των ιδεών και κρατική ουδετερότητα..91 ΙΙΙ. Εφαρµογές. Νοµολογία..92 Περίληψη/ Λήµµατα..94 Zusammenfassung/ Stichwoerter...95 Βιβλιογραφία Νοµολογία 3

4 Η Ελευθερία του λόγου Εισαγωγή Ι. Σηµασία 1. Η ελευθερία των ιδεών κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 του ισχύοντος Συντάγµατος κυρίως ως ελευθερία των ιδεών. Γι αυτό και από τούδε θα γίνεται λόγος για ελευθερία των ιδεών ως εννοίας ταυτόσηµης της ελευθερίας του λόγου. Ως φιλοσοφικός όρος «η ιδέα» χρησιµοποιήθηκε από πλήθος διανοητών από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, ο ηµόκριτος και ο Αναξαγόρας ονόµαζαν «ιδέας» τα συνιστώντα τον κόσµο άτοµα, ενώ ο Πλάτων θεωρούσε τις ιδέες ως αυθύπαρκτες οντότητες µεταφυσικού χαρακτήρα (οµοίως και ο Hegel). Ο Descartes ονοµάζει ως ιδέα παν µέσω της νοήσεως αντιληπτό ον και ο Kant θεωρεί ότι «η ιδέα» είναι µια αναγκαία έννοια του λόγου. Εγγύτερη στην σηµερινή έννοια του όρου «ιδέα» είναι, µαζί µε εκείνη του Kant, η από τον Hobbes εκφρασθείσα άποψη ότι η ιδέα είναι εικόνα των αισθητών πραγµάτων που σχηµατίζονται µε την νόηση Η ελευθερία των ιδεών (στοχασµών) αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πνευµατικής ελευθερίας. Είναι µεγάλης αξίας η ρήση του Ρήγα Φεραίου, «συλλογάται καλά όποιος συλλογάται ελεύθερα». Για την απόδοση δε της υπό µελέτη ελευθερίας χρησιµοποιούνται διάφοροι παρεµφερείς όροι (ελευθερία των 1 Ως φιλοσοφικός όρος η ιδέα χρησιµοποιήθηκε και χρησιµοποιείται µε διάφορες σηµασίες. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, ο Αναξαγόρας και ο ηµόκριτος ονόµαζαν ιδέας (ή σχήµατα ) τα άτοµα από τα οποία συνίσταται ο κόσµος. Ο Ιπποκράτης χρησιµοποιεί την ιδέα µε την έννοια της µορφής. Στον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη η λέξη ιδέα σηµαίνει την εξωτερική εµφάνιση, τον τρόπο και την κατηγορία. Η αρχική σηµασία της λέξης ταυτίζεται µε την εξωτερική µορφή, την οπτική εικόνα. Μεταφυσικό περιεχόµενο αποδίδει στον όρο ιδέα ο Πλάτων, ο οποίος θεωρούσε τις ιδέες ως αντικειµενικώς και αυτοτελώς υπάρχουσες οντότητες. Κατά τον Πλάτωνα ιδέα είναι το τυπικό και γενικό περιεχόµενο που αποτελεί την ουσία των αντικειµένων, ο µεταφυσικός πυρήνας της πραγµατικότητας. Πρόκειται για το ουσιαστικό µεταφυσικό στοιχείο των πραγµάτων που συλλαµβάνεται όχι µε την αίσθηση αλλά µε την νόηση. Οι ιδέες είναι τα αιώνια κα αναλλοίωτα πρότυπα σύµφωνα µε τα οποία έχουν κατασκευασθεί τα αισθητά πράγµατα. Συγκρινόµενες οι ιδέες προς τα αισθητά πράγµατα έχουν δύο προσόντα. Πρώτον είναι αιώνιες και αναλλοίωτες και δεύτερον, έχουν τελειότητα στην οποία δεν µπορούν να φθάσουν τα αισθητά αντικείµενα, που αποτελούν αποµιµήσεις των ιδεών. Οι ιδέες κατά τον Πλάτωνα είναι τύποι των πραγµάτων, τους οποίους αντιλαµβανόµαστε µε την νόηση. Οι ιδέες παραµένουν αναλλοίωτες, ενώ τα όντα που δηµιουργούνται κατ αποµίµησή τους έρχονται και παρέρχονται.- Οι στωικοί φιλόσοφοι θεωρούν τις ιδέες ως λογικές έννοιες που σχηµατίζονται µε λογική αφαίρεση και υπάρχουν µόνο στην περιοχή της ψυχής του ανθρώπου ( εννοήµατα, φαντάσµατα ψυχής ). Ο Φίλων αντιλαµβάνεται τις ιδέες ως ασώµατες δυνάµεις που δίνουν µορφή στην ύλη. Κατά τον Πλωτίνο ιδέες είναι τα πρότυπα που ενυπάρχουν στον υπερκόσµιο νού σύµφωνα µε τα οποία δηµιουργείται ο κόσµος. Σε αντίθεση προς την αντικειµενική θεώρηση των ιδεών από τον Πλάτωνα, η υποκειµενική εκδοχή της ιδέας εµφανίζεται τον 17ο αιώνα. Ο Καρτέσιος ονοµάζει ιδέα πάν ότι γίνεται αντιληπτό αµέσως µε την νόηση. Ο Χόµπς θεωρεί τις ιδέες ως εικόνες των αισθητών πραγµάτων, που σχηµατίζονται µε την φαντασία. Κατά τον ορισµό που δίνει ο Κάντ στο σύγγραµά του Κριτική του καθαρού λόγου (Υπερβατ. ιαλεκτ. Βιβλ. 1 και 2) ιδέα είναι µια αναγκαία έννοια του λόγου, προς την οποία ουδέν ισοστάθµως αντίστοιχον αντικείµενον δύναται να δοθεί εις τας αισθήσεις. Κατά τον Γκαίτε ιδέες είναι αρχέτυποι τύποι και πρωταρχικές µήτρες των πραγµάτων. Μεταφυσικό περιεχόµενο προσδίδει στην ιδέα ο Έγελος, κατά τον οποίο η ιδέα είναι η µόνη αληθινή ουσία και πραγµατικότητα και εξελίσσεται σε τρία στάδια. 4

5 ιδεών, ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης, ελευθερία της γνώµης, ελευθερία του λόγου, ελευθερία των στοχασµών κλπ 2 ). 3. Οι διάφορες λέξεις, που χρησιµοποιούνται, τονίζουν µερικότερες πλευρές της ίδιας ελευθερίας. Γι αυτό και η χρησιµοποιούµενη ορολογία είναι τόσο ευρεία, ώστε σε ορισµένες περιπτώσεις δηµιουργείται σύγχυση. Η επιλεγόµενη, όµως, ορολογία επιδρά, όπως άλλως τε είναι αναµενόµενο, στον ακριβέστερο καθορισµό του προστατευτικού κύκλου και την ανάλυση του δικαιώµατος. Απαραίτητο είναι, λοιπόν, να καθοριστεί ποια και για ποιους λόγους είναι η ορθότερη ορολογία. 4. Εκ προοιµίου δε πρέπει να καθορισθεί, ότι ο ορθότερος όρος είναι η «ιδέα» και εποµένως ορθότερο είναι να γίνεται λόγος για ελευθερία των ιδεών. Η «ιδέα» είναι συνώνυµο του «στοχασµού», στον οποίο ρητά αναφέρεται το ισχύον Σύνταγµα (παρ. 1 του άρθρου 14 Σ). Στοχασµός σηµαίνει σκέψη, συλλογισµό, ιδέα. Η "ιδέα" δε αποτελεί την κεντρική έννοια του πνευµατικού χώρου. Άρα, εφ όσον ελευθερία των στοχασµών σηµαίνει ελευθερία της σκέψης, ελευθερία των ιδεών, ο συντακτικός νοµοθέτης όντως προστατεύει την ελευθερία των ιδεών. ΙΙ. Ελληνική Ρύθµιση α. Προηγούµενα Συντάγµατα 5. Κατά παράδοση τα ελληνικά Συντάγµατα προστατεύουν την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασµών 3 µαζί µε τον τύπο, που όµως αποτελεί ιδιαίτερο µέσο έκφρασης και µαζικής επικοινωνίας. 6. Η σηµαντικότατη, όµως, θέση της ελευθερίας των ιδεών στο όλο συνταγµατικοπολιτικό σύστηµα καθιστά απαραίτητη την ιδιαίτερη αναφορά στην ελευθερία των στοχασµών, ως το βασικό αξίωµα και µητρικό δικαίωµα του πνευµατικού χώρου. Το Σύνταγµα του Άστρους του 1823 προστάτευε τις δοξασίες: «Οι Έλληνες έχουσι το δικαίωµα να κοινοποιώσιν άλλως τε και δια των τύπων τας δοξασίας των, αλλά µε τους ακολούθους τρεις όρους», ενώ το άρθρο 26 του Συντάγµατος της Τροιζήνας 4 (1827) προστάτευε την ελευθερία των στοχασµών και της γνώµης : «Οι έλληνες έχουσι το δικαίωµα, χωρίς προεξέτασιν να γράφωσι και να δηµοσιεύωσιν ελευθέρως δια του τύπου ή αλλέως τους στοχασµούς και τας γνώµας των, φυλάττοντες του ακολούθους όρους». Την ελευθερία των στοχασµών κατοχυρώνει το Σύνταγµα του 1844, καθώς και τα επόµενα ελληνικά Συντάγµατα 5. Άρθρο 10 Σ 1844 : Πας τις δύναται να δηµοσιεύει προφορικώς τε, εγγράφως, δια του τύπου τους στοχασµούς του, τηρών τους Νόµους του Κράτους. 2 Για ελευθερία γνώµης κάνει λόγο ο αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, Τόµος Α, σελ. 485 επ. και για «ελευθερία έκφρασης» ο Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα (2002) σ. 270 επ. 3 Βλ. H. Liddell - R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης τόµος 4, σ. 135: Στοχασµός : το σκοπεύειν ή σηµαδεύειν εναντίον τινός, όθεν εικασία. 4 Το Σύνταγµα της Επιδαύρου (1822) δεν περιείχε σχετική διάταξη. 5 Σ 1844 άρθρο 10- Σ 1864 άρθρο 14- Σ 1927 άρθρο 16- Σ 1952 άρθρο 14 5

6 Άρθρο 14 Σ 1864 εδ. α : Έκαστος δύναται να δηµοσιεύει προφορικώς, εγγράφως, δια του τύπου τους στοχασµούς του, τηρών τους νόµους του Κράτους. Άρθρο 14 Σ 1911 παρ.1 εδ. α : Ως άρθρο 14 Σ 1864 Άρθρο 16 Σ 1927 παρ.1 εδ. α : Ως άρθρο 14 Σ 1911 Άρθρο 14 Σ 1952 παρ.1 εδ. α: Ως άρθρο. 16 Σ 1927 Άρθρο 14 Σ 1968 παρ. 1: Έκαστος δύναται να εκφράζει προφορικώς εγγράφως, δια του τύπου ή οπωσδήποτε άλλως τους στοχασµούς του, τηρών τους νόµους του Κράτους. Άρθρο 14 Σ 1968/1973 παρ.1 : Ως άρθρο 14 Σ 1968 Άρθρο 14 Σ 1975 παρ. 1: Καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους. Άρθρο 14 παρ. 1 Σ 1975/1986 : Ως άρθρο 14 Σ 1975 β. Ισχύον Σύνταγµα 7. Κατά το άρθρο 14 του ισχύοντος Συντάγµατος 1975/1985/2001: 1. Καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους. 2. Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό µέτρο απαγορεύονται. 3. Η κατάσχεση εφηµερίδων και άλλων εντύπων, είτε πριν από την από την κυκλοφορία είτε ύστερα από αυτή, απαγορεύεται. Κατ εξαίρεση επιτρέπεται η κατάσχεση, µε παραγγελία του εισαγγελέα, µετά την κυκλοφορία: α) για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, β) για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της ηµοκρατίας, γ) για δηµοσίευµα που αποκαλύπτει πληροφορίες για την σύνθεση, τον εξοπλισµό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάµεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που έχει σκοπό την βίαιη ανατροπή του πολιτεύµατος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Κράτους, δ) για άσεµνα δηµοσιεύµατα που προσβάλλουν την δηµόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόµος. 4. Σ όλες τις περιπτώσεις της προηγούµενης παραγράφου ο εισαγγελέας, µέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες από την κατάσχεση, οφείλει να υποβάλλει την υπόθεση στο δικαστικό συµβούλιο, και αυτό, µέσα σε άλλες είκοσι τέσσερεις ώρες, οφείλει να αποφασίσει για την διατήρηση ή την άρση της κατάσχεσης, διαφορετικά η κατάσχεση αίρεται αυτοδικαίως. Τα ένδικα µέσα της έφεσης και της αναίρεσης επιτρέπονται στον εκδότη της εφηµερίδας ή άλλου εντύπου που κατασχέθηκε και στον εισαγγελέα. 5. Καθένας ο οποίος θίγεται από ανακριβές δηµοσίευµα ή εκποµπή έχει δικαίωµα απάντησης, το δε µέσο ενηµέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άµεσης δηµοσίευσης ή µετάδοσης της απάντησης. Νόµος ορίζει τον τρόπο µε τον οποίο ασκείται το δικαίωµα απάντησης και διασφαλίζεται η πλήρης και άµεση επανόρθωση ή η δηµοσίευση και µετάδοση της απάντησης. 6. Το δικαστήριο, ύστερα από τρεις τουλάχιστον καταδίκες µέσα σε µία πενταετία για διάπραξη των εγκληµάτων που προβλέπονται στην παράγραφο 3, διατάσσει την οριστική ή προσωρινή παύση της έκδοσης του εντύπου και, σε βαριές περιπτώσεις, την απαγόρευση της άσκησης δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος από 6

7 το πρόσωπο που καταδικάστηκε, όπως νόµος ορίζει. Η παύση ή η απαγόρευση αρχίζουν αφότου η καταδικαστική απόφαση γίνει αµετάκλητη. 7. Νόµος ορίζει τα σχετικά µε την αστική και ποινική ευθύνη του τύπου και των άλλων µέσων ενηµέρωσης και µε την ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. 8. Νόµος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος. 9. Νόµος µπορεί να προσδιορίσει ότι τα µέσα χρηµατοδότησης εφηµερίδων και περιοδικών πρέπει να γίνονται γνωστά. γ. Κοινό δίκαιο 8. Οι διατάξεις του άρθρου 14 εξειδικεύονται µε πλήθος διατάξεων του κοινού δικαίου, εκ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχουν οι κατεστρωµένες στον Ποινικό Κώδικα, καθώς και τα άρθρα 57 έως 59 περί προστασίας της προσωπικότητας και 914 επ. περί αδικοπραξιών ΑΚ. ΙΙΙ. ιεθνής κατοχύρωση. Ξένα Συντάγµατα α. ιεθνείς Συµβάσεις 9. Σύµβασις δια την Προάσπισιν των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Θεµελιωδών Ελευθεριών (ΕΣ Α) Άρθρο 9: Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας.. Άρθρο 10: 1. Παν πρόσωπον έχει δικαίωµα εις την ελευθερίαν εκφράσεως. Το δικαίωµα τούτο περιλαµβάνει την ελευθερίαν γνώµης ως και την ελευθερία λήψεως ή µεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεµβάσεως δηµοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων. Το παρόν άρθρον δεν κωλύει τα Κράτη από του να υποβάλωσι τας επιχειρήσεις ραδιοφωνίας κινηµατογράφου ή τηλεοράσεως εις κανονισµούς εκδόσεως αδειών λειτουργίας. 2. Η άσκησις των ελευθεριών τούτων, συνεπαγοµένων καθήκοντα και ευθύνας δύναται να υπαχθή εις ορισµένας διατυπώσεις, όρους, περιορισµούς ή κυρώσεις, προβλεποµένους υπό του νόµου και αποτελούντας αναγκαία µέτρα εν δηµοκρατική κοινωνία δια την εθνικήν ασφάλειαν, την εδαφικήν ακεραιότητα ή δηµοσίαν ασφάλειαν την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήµατος, την προστασίαν της υγείας ή της ηθικής, την προστασίαν της υπολήψεως ή των δικαιωµάτων των τρίτων, την παρεµπόδισιν της κοινολογήσεως εµπιστευτικών πληροφοριών ή την διασφάλισιν του κύρους και αµεροληψίας της δικαστικής εξουσίας. 10. Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου Άρθρο 18: 1. Κάθε άτοµο, έχει το δικαίωµα της ελευθερίας της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας.. Άρθρο 9: Καθένας έχει το δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης και της έκφρασης, που σηµαίνει το δικαίωµα να µην υφίστανται δυσµενείς συνέπειες για 7

8 τις γνώµες του και το δικαίωµα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, µε οποιοδήποτε µέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσµο. 11. Το ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα (που κυρώθηκε µε τον ν. 2462/1997) στο άρθρο 19 παρ. 2 κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης κάθε προσώπου. Όπως αναφέρεται στην ίδια διάταξη, το δικαίωµα αυτό περιλαµβάνει την ελευθερία της αναζήτησης της λήψης και της µετάδοσης πληροφοριών και απόψεων κάθε είδους, ανεξαρτήτως συνόρων, προφορικά, γραπτά, σε έντυπα, σε κάθε µορφή τέχνης, ή µε κάθε άλλο µέσο της επιλογής του. Το άρθρο 10 παρ. 1 της ΕΣ Α ορίζει κατοχυρώνει την ελευθερία γνώµης και κυκλοφορίας ιδεών ή πληροφοριών χωρίς επέµβαση των δηµόσιων αρχών και ασχέτως συνόρων. Παράλληλα η διάταξη του άρθρου 10 παρ. 2 επαναλαµβάνει την αρχή κατά την οποία οι περιορισµοί πρέπει να αποτελούν αναγκαία µέτρα σε µια δηµοκρατική κοινωνία. β. Ξένα Συντάγµατα 12. Η ελευθερία της γνώµης κατοχυρώνεται µε την πρώτη τροποποίηση (First Amendment) του αµερικανικού Συντάγµατος του 1787, που κυρώθηκε το (Congress shall make no law. Abridging the freedom of speech or of the press) Το άρθρο 10 της γαλλικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 ορίζει: «Κανείς δεν πρέπει να ενοχλείται για τις πεποιθήσεις του, ακόµη και τις θρησκευτικές, εφόσον η εκδήλωσή τους δεν διαταράσσει τη δηµόσια τάξη που ορίζεται από το Νόµο». Επίσης κατά το άρθρο 11 της ίδιας διακήρυξης: «Η ελεύθερη επικοινωνία των σκέψεων και των απόψεων είναι ένα από τα πολυτιµότερα δικαιώµατα του ανθρώπου. Κάθε πολίτης δύναται συνεπώς να µιλάει, να γράφει και να τυπώνει ελεύθερα, χωρίς να αποκλείεται να δίνει λόγο για κατάχρηση αυτής της ελευθερίας στις περιπτώσεις που καθορίζονται από το Νόµο». 14. Κατά το άρθρο 5 παρ.1 και 2 του γερµανικού Θεµελιώδους Νόµου: 1. Καθένας έχει το δικαίωµα να εκφράζει και διαδίδει ελεύθερα τη γνώµη του προφορικά, γραπτά και µε παραστάσεις και να αντλεί ανεµπόδιστα πληροφορίες από κάθε γενικά προσιτή πηγή.. 2. Τα δικαιώµατα αυτά έχουν όρια τις διατάξεις των γενικών νόµων, τις νοµοθετικές διατάξεις για την προστασία της νεότητας και το δικαίωµα σεβασµού της προσωπικής τιµής. 10. Η ελευθερία της γνώµης κατοχυρώνεται επίσης στο άρθρο. 14 παρ. 1 του βελγικού Συντάγµατος, το άρθρο 77 του δανικού, 40 παρ. 6 στοιχείο α του ιρλανδικού, 20 του ισπανικού, 21 παρ. 1 του ιταλικού, 24 παρ. 1 του λουξεµβουργιανού, 7 του ολλανδικού και 37 του πορτογαλικού Συντάγµατος. γ. Σχέδιο Ευρωπαϊκού Συντάγµατος 6 Μαυριάς Κ., Η ελευθερία του πολιτικού λόγου κατά το Σύνταγµα των ΗΠΑ, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 8

9 15. Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας: Άρθρ. ΙΙ-70: 1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας.. Ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης Άρθρ. ΙΙ-71: 1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στην ελευθερία έκφρασης. Το δικαίωµα αυτό περιλαµβάνει την ελευθερία γνώµης και την ελευθερία λήψης ή µετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών 9

10 Α. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ Ι. ιφυής συνταγµατική κατοχύρωση 16. Ο ορθός προσδιορισµός του προστατευτικού αντικειµένου της συνταγµατικής διάταξης απαιτεί την ταυτόχρονη αναφορά στην αντικειµενική - θεσµική και στην υποκειµενική διάσταση της συνταγµατικής προστασίας. 17. Η συνταγµατική κατοχύρωση της ελευθερίας των ιδεών είναι αφ ενός αντικειµενική, αφ ετέρου υποκειµενική. Υπό την αντικειµενική της µορφή κατοχυρώνεται ως συνταγµατική αρχή της ελευθερίας των ιδεών. Υποκειµενικά κατοχυρώνεται ως συνταγµατικό δικαίωµα, δηλαδή ως ελευθερία της γνώµης. Από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών προκύπτει το συνταγµατικό δικαίωµα ενός εκάστου. α. Συνταγµατική (αντικειµενική) αρχή 18. Tο Σύνταγµα προστατεύει την ελευθερία των ιδεών ως γενικότερη συνταγµατική αρχή της σύνολης έννοµης τάξης. Μέσω δε της συνταγµατικής προστασίας ανυψώνεται η ιδέα ως πνευµατικό αγαθό, ως πνευµατική οντότητα ανάγεται σε συνταγµατικό αγαθό. Μάλιστα ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει τις ιδέες αντικειµενικά, δηλαδή έξω, πέρα και ανεξάρτητα από τον δηµιουργό τους. Έτσι η αντικειµενική προστασία της ελευθερίας των ιδεών βαίνει παράλληλα προς την συνταγµατική κατοχύρωση του απαραβιάστου της ανθρώπινης αξίας. 19. Κατά πρώτον το Σύνταγµα προστατεύει αντικειµενικά την ελευθερία των στοχασµών, πνευµατικής οντότητας. Το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία των ιδεών ως αντικειµενική αρχή µε ιδιαίτερα µεγάλη σηµασία για το όλο δικαιοπολιτικό σύστηµα. Η ελευθερία των ιδεών αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία σκέψης, την ελευθερία έκφρασης και την ελευθερία διάδοσης. Αντικειµενικά προστατεύεται η ελεύθερη έκφραση, η ύπαρξη και η διάδοση, δηλαδή, η ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών. Από την αντικειµενική αυτή αρχή απορρέουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα των διαφόρων φορέων. β. Συνταγµατικό (υποκειµενικό) δικαίωµα - Η ελευθερία της γνώµης 20. Από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών απορρέουν οι υποκειµενικές ελευθερίες γνώµης (οι οποίες συνιστούν το ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης). Η σκέψη κατοχυρώνεται συνταγµατικά, αλλά και ως σκέψη ενός εκάστου, ως ελευθερία του ατόµου να πιστεύει σε εκείνο το οποίο ο ίδιος έχει επιλέξει. 21. Ο συντακτικός νοµοθέτης, δηλαδή, προστατεύει την ιδέα όχι µόνον αντικειµενικά ως πνευµατικό αγαθό, αλλά και υποκειµενικά ως δικαίωµα. Από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών απορρέει το δικαίωµα, η ελευθερία ενός εκάστου φορέα. Το ευρύτερο δικαίωµα της ελευθερίας των ιδεών είναι δικαίωµα του ευρύτερου κοινωνικού χώρου, το οποίο προσλαµβάνει εξειδικευµένη µορφή στον πολιτικό, οικονοµικό και κοινωνικό χώρο. Έχει δε ως θεµελιώδες ατοµικό δικαίωµα αµυντική, προστατευτική και διασφαλιστική διάσταση. 10

11 1. Φορείς 22. Σύµφωνα µε την συνταγµατική διατύπωση φορείς του δικαιώµατος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, έλληνες, αλλοδαποί και ανιθαγενείς. Φορείς του δικαιώµατος είναι, επίσης, και τα νοµικά πρόσωπα (δηµοσίου και ιδιωτικού δικαίου). Για ορισµένα µάλιστα απ αυτά (πολιτικά κόµµατα, συνδικαλιστικές οργανώσεις), η συνταγµατική αυτή προστασία έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. 23. Η ελευθερία των ιδεών κατέχει, επίσης, κεντρική θέση στην οργάνωση και λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων και κυρίως των Πανεπιστηµίων. 2. Παραίτηση 24. Η ελευθερία των ιδεών δεν επιδέχεται παραιτήσεως. ΙΙ. Ισχύς 25. Η ελευθερία των ιδεών δεν αποτελεί προγραµµατική πρόταση, αλλά «ισχύον δίκαιο» και κατοχυρώνει συνταγµατικό δικαίωµα που αναπτύσσει πλήρη νοµική δύναµη. ΙΙΙ. Σχέση µε άλλες διατάξεις 26. Η ελευθερία των ιδεών αποτελεί γενική αρχή. Παράλληλα η ελευθερία της γνώµης αποτελεί µητρικό δικαίωµα για πολλά άλλα δικαιώµατα της πνευµατικής υπόστασης του ανθρώπου, όπως οι θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις, οι οποίες απολαύουν ιδιαίτερης συνταγµατικής προστασίας (Σ 5 παρ. 2 εδ. α ) και η θρησκευτική ελευθερία (Σ 13). 11

12 Β. ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Ι. Προστατευόµενο αγαθό α. Ορισµοί. Έννοιες Ορισµοί: 27. α) Ιδέα ονοµάζεται οιαδήποτε αναφορά του ανθρωπίνου πνεύµατος. Αποτελεί πνευµατική οντότητα και ως εκ τούτου στερείται υλικής υποστάσεως. Αντανακλάται απλώς στον εξωτερικό κόσµο. 28. Οι ιδέες µπορεί να είναι πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές. 29. Αν και ο ακριβής εννοιολογικός προσδιορισµός του όρου «ιδέα» έχει απασχολήσει, όπως εδείχθη και στην εισαγωγή, την φιλοσοφία, αλλά και άλλους χώρους της επιστήµης, ο συντακτικός νοµοθέτης δεν τον χρησιµοποιεί ως φιλοσοφικό terminus technicus. Ο όρος ιδέα πρέπει να εκληφθεί µε την ευρύτερη δυνατή έννοια, ώστε να εξασφαλίζεται η µεγαλύτερη δυνατή προστασία. 30. β) Γνώµη είναι η για οποιοδήποτε θέµα άποψη συγκεκριµένου ανθρώπου. Αποτελεί την προσωπική τοποθέτηση του ατόµου απέναντι σε κάποια ιδέα, την υποκειµενική διάστασή της. Υποδηλώνει, δηλαδή, όχι µόνον πως γίνεται αντιληπτή, αλλά και πως γίνεται αποδεκτή η αντικειµενική ιδέα από συγκεκριµένο άνθρωπο. Με την έννοια αυτή είναι συνώνυµη µε την «πεποίθηση», την συνείδηση, το πιστεύω συγκεκριµένου ανθρώπου Από την άποψη της εξωτερικής της εµφάνισης δε διακρίνεται σε εξωτερική (ελευθερία έκφρασης) και εσωτερική (ελευθερία συνειδήσεως). Με βάση το περιεχόµενό της η γνώµη διακρίνεται σε τρία βασικά είδη, την πολιτική κοινωνική και οικονοµική. Αντικείµενο: 31. Προστατευόµενο αγαθό είναι τόσο οι ιδέες όσο και οι γνώµες. Περιεχόµενο των ιδεών και κατά συνέπεια της γνώµης εκάστου µπορεί να είναι ο τιδήποτε. Το Σύνταγµα προστατεύει την κατοχή και έκφραση γνώµης για οιονδήποτε θέµα. Άλλως τε, ενώ η ιδέα αποτελεί πνευµατική οντότητα ανεξάρτητα προς ορισµένο φορέα, η γνώµη εκφράζει την σύνδεση προς συγκεκριµένο υποκείµενο. Γι αυτό και στην υποκειµενική κατεύθυνση της γνώµης βρίσκεται η πεµπτουσία της συνταγµατικής προστασίας. 33. Επίσης, η συνταγµατική προστασία είναι ανεξάρτητη του περιεχοµένου των ιδεών. Η «αλήθεια» των ιδεών είναι συνταγµατικά αδιάφορη, αλλά προστατεύεται αντικειµενικά ανεξαρτήτως του περιεχοµένου της. Η «αλήθεια» της γνώµης δε δεν έχει, επίσης, απολύτως καµιά σηµασία, αλλά η γνώµη προστατεύεται αντικειµενικά, επειδή εκφράζεται από τον άνθρωπο, τον φορέα των θεµελιωδών δικαιωµάτων. εν προστατεύεται, δηλαδή, µόνον η «ορθή» ή «κρατούσα» γνώµη, αλλά και η «λανθασµένη» ή η «µειοψηφούσα». Ελευθερία των ιδεών άλλως τε σηµαίνει απαγόρευση του «µονοπωλίου της αλήθειας» (Ουδείς δικαιούται να εµφανίζεται ως αυθεντικός εκφραστής της αλήθειας και να επιβάλλει τις οιουδήποτε περιεχοµένου απόψεις του στους άλλους). Η 7 Βλ. και αγτόγλου Π.., οπ. π., σελ. 491: Ωστόσο η έννοια της γνώµης µπορεί να παραπέµψει στην διανοητική ή αισθηµατική αντίδραση του ατόµου σ ένα οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισµα. Βέβαια την έννοια της γνώµης πρέπει να την εκλάβουµε µε κάποια ευρύτητα, καθώς «γνώµη» µπορεί να περιέχει ένα άρθρο, µια γελοιογραφία, µια µελέτη, ένα ευθυµογράφηµα, µια οµιλία, ένα τραγούδι, ένα κήρυγµα, µια παντοµίµα, ένα βιβλίο, ένα αστείο ή ακόµη και η µετάδοση µια είδησης µε ηλεκτρονικό ταχυδροµείο ( ). 12

13 «νοµιµότητα» των ιδεών δεν αποτελεί προϋπόθεση της συνταγµατικής προστασίας τους. 34. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει τις ιδέες αντικειµενικά, έξω, πέρα και ανεξάρτητα από τον δηµιουργό τους. β. Corpus, animus 35. Ως συνταγµατικά κατοχυρωµένο αγαθό η ελευθερία του λόγου αποτελείται από corpus και animus. 36. Η ιδέα αποτελεί πνευµατική οντότητα, πνευµατικό δηµιούργηµα. Ως εκ τούτου έχει πνευµατική υπόσταση (animus), περιέχει κάποιας µορφής «µήνυµα» και γίνεται αντιληπτή µέσω της νοητικής λειτουργίας. 37. Ως πνευµατική οντότητα η ιδέα αντανακλάται στον εξωτερικό-υλικό κόσµο και προσλαµβάνει έτσι ανάλογη «υλική υπόσταση» είτε άµεση είτε έµµεση-συµβολική. Στη τελευταία κατηγορία ανήκουν π.χ. τα διάφορα σύµβολα των διαφόρων πολιτικών, θρησκευτικών και άλλων ιδεολογιών. Η «υλική υπόσταση» δε των ιδεών ποικίλλει και παραλλάσσει αναλόγως του ουσιαστικού περιεχοµένου τους και διαφόρων άλλων παραγόντων. 38. Αποκτούν µ αυτόν τον τρόπο οι ιδέες και τα δύο βασικά στοιχεία της φύσης του πράγµατος, δηλαδή animus και corpus. 39. Ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προσθέτει εννοιολογικούς προσδιορισµούς. Πραγµατική και νοµική έννοια της ιδέας ταυτίζονται. Ό τι είναι ιδέα στη πραγµατικότητα είναι και προστατεύεται ως τοιαύτη από το δίκαιο. Το Σύνταγµα προστατεύει την πίστη και έκφραση γνώµης για οποιοδήποτε θέµα 8. Κυρίως το Σύνταγµα εµποδίζει τη διαµόρφωση κάποιας στενότερης νοµικής έννοιας της ιδέας, που θα συµπεριελάµβανε µόνο την «επιτρεπόµενη ιδεολογία» και θα άφηνε εκτός προστασίας την «απαγορευόµενη ιδεολογία». γ. Είδη. ιακρίσεις. Συναφείς έννοιες. 40. Η εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου «ιδέα» απαιτεί την σαφή διάκρισή του από συγγενείς έννοιες. Η ιδέα ιδιαίτερα οµοιάζει µε -αλλά και διαφέρει απότην γνώµη 9, τη σκέψη, τον στοχασµό, τη συνείδηση και τον λόγο. Η στενή σχέση, που υπάρχει µεταξύ τους έχει οδηγήσει στην -πολλές φορές- αδιάκριτη χρήση των διαφόρων όρων, στους οποίους αποδίδεται -περισσότερο ή λιγότεροτο ίδιο περιεχόµενο. 41. Παρ ότι, λοιπόν, οι ιδέες αποτελούν ενιαίο σύνολο, µε τη σκέψη, τη συνείδηση και τον ανθρώπινο λόγο, οι όροι αυτοί - αν και χρησιµοποιούνται µε ευρύτερο περιεχόµενο, περίπου ως όροι συνώνυµοι- κατά λεκτική κυριολεξία ανάγονται σε µερικότερα θέµατα, που αφορούν τις ιδέες και συγκεκριµένα στη παραγωγή, την πίστη («κατοχή») και την έκφραση των ιδεών. 1. Παραγωγή, κατοχή και έκφραση των ιδεών 8 To άρθρο 14 παρ. 1 εδ. α του Σ. προστατεύει την για οποιοδήποτε κοινωνικό ζήτηµα γνώµη. Βλ. ΣτΕ 1550/1984, υπόθεση του καθηγητή του λυκείου Γρεβενών. 9 Για την γνώµη ως τοποθέτηση συγκεκριµένου φορέα απέναντι σε ορισµένη ιδέα βλ. Β Ι α. Ορισµοί. Προς την παραπάνω έννοια της γνώµης αντιδιαστέλλεται η "κοινή γνώµη" η οποία έχει αντικειµενικό περιεχόµενο. 13

14 42. Με τις ιδέες συνδέονται στενότατα τρεις λειτουργίες του ανθρώπου κατά τέτοιον τρόπο, ώστε η αναφορά στις ιδέες να είναι ταυτόχρονα και αναφορά στις λειτουργίες αυτές. Οι ιδέες αποτελούν ενιαίο σύνολο µε την σκέψη, την συνείδηση και τον ανθρώπινο λόγο. εν µπορεί να υπάρχει αποτελεσµατική προστασία των ιδεών, αν δεν αναφέρεται στο σύνολο. i) Η σκέψη 43. Ανάµεσα στην σκέψη και την ιδέα υπάρχει σχέση γενετική. Η ιδέα ως πνευµατικό δηµιούργηµα είναι αποτέλεσµα πνευµατικής διεργασίας, της σκέψης. Με την σκέψη ο άνθρωπος οδηγείται στην παραγωγή νέων ή στην αποδοχή ήδη υπαρχόντων ιδεών. ii) Οι πεποιθήσεις 44. Η µέσω της σκέψης επεξεργασία των ιδεών οδηγεί στις πεποιθήσεις, στα πιστεύω, στην συνείδηση του ανθρώπου, η οποία διαµορφώνεται µέσω της παραγωγής νέων ή της αποδοχής (είτε ως έχουν είτε µε τροποποιήσεις) των ήδη υπαρχόντων ιδεών. 45. Η εσωτερική γνώµη, ως ανήκουσα στον ενδιάθετο κόσµο του ανθρώπου και ως κατ αποτέλεσµα µη εκδηλωθείσα, είναι ανεξακρίβωτη. Το Σύνταγµα κατ αρχήν προστατεύει την ελευθερία της εσωτερικής γνώµης (ή της συνείδησης ή των πεποιθήσεων ή της σκέψης ή του στοχασµού, όπως ορθότερα γίνεται λόγος). Η ένταση της γνώµης ενδέχεται να παραλλάσσει, αλλά για την συνταγµατική προστασία είναι αδιάφορη. Περισσότερη ένταση και εµµονή στις υποστηριζόµενες θέσεις και ιδέες έχουν οι όροι «πεποιθήσεις», «πιστεύω», στοχασµός). 46. Αν και η µη εκδηλωθείσα γνώµη, η σκέψη, δεν φαίνεται να έχει ανάγκη αυτοτελούς συνταγµατικής προστασίας, η ελευθερία της έκφρασης, ως αναγκαία συνέπειά της, δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς αυτήν. iii) Η έκφραση 47. Παράλληλα ο άνθρωπος εκφράζει τις ιδέες του, δηλαδή τις εξωτερικεύει. Το κύριο µέσω έκφρασης είναι ο λόγος. Ο άνθρωπος, όµως, έχει ανάγκη και να διαδίδει τις ιδέες του στους άλλους ανθρώπους. Έκφραση και διάδοση των ιδεών αποτελούν αναπόσπαστα τµήµατα ενός και του αυτού συνόλου. 48. Ιδιαίτερη συνταγµατική σηµασία έχει η προστασία της εξωτερικής γνώµης, η «ελευθερία έκφρασης». Ο όρος αυτός αποδίδει κάθε εξωτερίκευση της εσωτερικής γνώµης, ανεξάρτητα από την ειδικότερη µορφή µε την οποία εµφανίζεται, ενώ στενότερο περιεχόµενο φαίνεται να έχει ο όρος «ελευθερία του λόγου». 2. Τρεις µερικότερες ελευθερίες 49. Η γενικότερη ελευθερία των ιδεών αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία της συνείδησης και την ελευθερία της έκφρασης. Η αντικειµενική προστασία των ιδεών έχει µερικότερες διαστάσεις µε τις οποίες εκδηλώνεται η ελευθερία των ιδεών. 14

15 50. Ελευθερία των ιδεών σηµαίνει κατ αρχήν ελευθερία παραγωγής ιδεών, δηλαδή ελευθερία σκέψης. Σηµαίνει, επίσης, ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των ιδεών. 51. Προστασία της ιδέας σηµαίνει κατ αρχήν προστασία της παραγωγής της. Η ιδέα σηµαίνει παράγεται µέσω της σκέψης. Συνεπώς προστασία των ιδεών σηµαίνει κατά πρώτο λόγο προστασία της σκέψης. Ελευθερία των ιδεών δε σηµαίνει ελευθερία υπόστασης των ιδεών. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει την ίδια την υπόσταση των ιδεών και ως εκ τούτου όλες οι ιδέες ως πνευµατικά δηµιουργήµατα είναι κατ αρχήν ελεύθερες. 52. Επίσης, η συνταγµατική προστασία είναι ανεξάρτητη του περιεχοµένου των ιδεών. Η «αλήθεια» των ιδεών είναι συνταγµατικά αδιάφορη, αλλά προστατεύεται αντικειµενικά ανεξαρτήτως του περιεχοµένου της. Επίσης, η «αλήθεια» της γνώµης δεν έχει απολύτως καµιά σηµασία, αλλά η γνώµη προστατεύεται αντικειµενικά, επειδή εκφράζεται από τον άνθρωπο, τον φορέα των θεµελιωδών δικαιωµάτων. εν προστατεύεται µόνον η «ορθή» ή «κρατούσα» γνώµη, αλλά και η «λανθασµένη» ή η «µειοψηφούσα» γνώµη. Ελευθερία των ιδεών άλλως τε σηµαίνει απαγόρευση του «µονοπωλίου της αλήθειας» (Ουδείς δικαιούται να εµφανίζεται ως αυθεντικός εκφραστής της αλήθειας και να επιβάλλει τις οιουδήποτε περιεχοµένου απόψεις του στους άλλους). Η «νοµιµότητα» των ιδεών δεν αποτελεί προϋπόθεση της συνταγµατικής προστασίας τους. 3. Μορφές εκφράσεως των ιδεών 53. Στις διάφορες µορφές εµφάνισης των ιδεών ανήκουν και οι εξής: α) Με κριτήριο την εξωτερική µορφή εµφάνισης οι ιδέες διακρίνονται σε γραπτές και προφορικές. β) Αναφορικά προς το ουσιαστικό περιεχόµενό τους οι ιδέες (και οι γνώµες) µπορεί να είναι πολιτικές, κοινωνικές ή οικονοµικές. Περιεχόµενο των ιδεών και κατά συνέπεια της γνώµης ενός εκάστου µπορεί να είναι ο τιδήποτε. 54. Η γνώµη προστατεύεται ανεξαρτήτως των µέσων και του τρόπου εκφράσεώς της. Το Σύνταγµα ρητά ορίζει ότι προστατεύεται η προφορική και γραπτή έκφραση της γνώµης. Προφορική ονοµάζεται η µε ήχους εκφραζόµενη γνώµη. Χαρακτηρίζεται δε συνήθως και ως ελευθερία του λόγου. Εδώ ανήκει κυρίως η οµιλία είτε ζωντανή είτε ηχογραφηµένη ή µε οποιοδήποτε άλλο τρόπο αποτυπωµένη, αλλά και ο µουσικός ήχος. 55. Ελευθερία έκφρασης σηµαίνει ελευθερία επιλογής του τρόπου έκφρασης, στην οποία ανήκει η επιλογή γλώσσας. Οι ιδέες είναι, επίσης, δυνατό να εκφράζονται µε χειρονοµίες ή µε ειδικό τρόπο ένδυσης ή και µε την επίδειξη συγκεκριµένης συµπεριφοράς. 4. Αρνητική και θετική ελευθερία έκφρασης 56. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει την ελευθερία έκφρασης ως θετική ελευθερία υπό την έννοια της µε οιονδήποτε τρόπο εξωτερικεύσεως της συνείδησης και ως αρνητική ελευθερία υπό την έννοια ότι ο φορέας του δικαιώµατος δεν υποχρεούται σε εξωτερίκευση των «πιστεύω» του, αλλά δικαιούται να απέχει από οποιανδήποτε έκφραση, δηλαδή να αποσιωπήσει. 57. εν περιλαµβάνει, όµως, η ελευθερία γνώµης το δικαίωµα αρνήσεως µαρτυρίας. 15

16 5. Σχέση µε άλλες συναφείς έννοιες i) Ανθρώπινη αξία και ελευθερία γνώµης 58. Η ιδέα ως πνευµατικό δηµιούργηµα του ανθρώπου αποτελεί την κύρια έκφραση της πνευµατικής ζωής την οποία µόνον ο άνθρωπος απολαµβάνει, αφού µόνον αυτός ως κοινωνός της πνευµατικής ζωής δύναται να παράγει και να αντιλαµβάνεται τις ιδέες, να έχει και να εκφράζει γνώµη. 59. Αυτή η ιδιότητα του ανθρώπου, που τον διακρίνει από τα άλλα πλάσµατα, έχει ιδιαίτερη ανάγκη συνταγµατικής προστασίας. Η προστασία, λοιπόν, της ελευθερίας της γνώµης αποτελεί προστασία αυτής της ίδιας της ανθρώπινης αξίας. Η ελευθερία της γνώµης ανήκει στα δικαιώµατα πνευµατικής υπόστασης, στα δικαιώµατα που περικλείουν και προστατεύουν την ανθρώπινη αξία. Η ύπαρξη γνωµών, η διάδοση και η ανταλλαγή τους αποτελούν βασική έκφρασης της πνευµατικής ζωής και υπόστασης του ανθρώπου. Εποµένως η προσβολή της ελευθερίας της γνώµης συνιστά προσβολή της πνευµατικής υποστάσεως του ανθρώπου και συνακόλουθα της ανθρώπινης αξίας. ii) Η κρατούσα ιδεολογία 60. Ιδιαίτερη σηµασία έχουν οι πολιτικές πεποιθήσεις και µε την µορφή όχι της κολακείας, αλλά της αµφισβήτησης των κρατούντων (Άλλως τε οι εξυµνούντες την εξουσία ουδέποτε εµποδίστηκαν). Οι πολιτικές διώξεις κατέχουν σηµαντική θέση στο µελανό τµήµα της ανθρώπινης ιστορίας. Φόνοι, συλλήψεις, βασανισµοί, εκτοπίσεις, εξορίες κλπ χρησιµοποιούνται από ανελεύθερα καθεστώτα για τον «σωφρονισµό» ή την εξαφάνιση των πολιτικών αντιπάλων. Η προστασία της «αντίθετης» γνώµης, η προστασία των αντιφρονούντων, είναι προστασία αυτής της ίδιας της δηµοκρατίας. Η ελεύθερη έκφραση και διάδοση των ιδεών αποτελεί βασική αρχή του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. iii) Ελευθερία της γνώµης και ηµοκρατία 61. Ιδιαίτερη αναφορά διεκδικεί η συνταγµατοπολιτική σηµασία της προστασίας της γνώµης. Η γενική ελευθερία πεποιθήσεων, το «πιστεύω» του ανθρώπου, η ελευθερία συνείδησης και έκφρασης αποτελεί την κύρια µορφή της πνευµατικής ελευθερίας. Η περίπτωση της ελευθερίας της γνώµης αποτελεί µιαν απ τις πλέον εµφανείς περιπτώσεις αντικειµενικής διασύνδεσης συνταγµατικών δικαιωµάτων και πολιτεύµατος, συνταγµατικού προτύπου πολίτη και συνταγµατικού προτύπου του κράτους. 62. Η κατοχύρωση της ελευθερίας της γνώµης αποτελεί κατοχύρωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και αντίστροφα. Κατοχύρωση της ηµοκρατίας σηµαίνει προστασία της ελευθερίας της γνώµης. Τα ανελεύθερα καθεστώτα πάντα ασκούσαν έλεγχο των ιδεών η δράση τους δε είχε διττή κατεύθυνση: αφ ενός εδιώκοντο οι αντιφρονούντες και ήσαν απαγορευµένες οι ιδέες τους αφ ετέρου επεβάλλοντο συγκεκριµένες ιδέες (για την κρατούσα ιδεολογία βλ. αµέσως παραπάνω υπό ii). 63. Στο δηµοκρατικό πολίτευµα αντίθετα όλες οι ιδέες είναι αποδεκτές, µε την έννοια ότι όλες οι ιδέες είναι ελεύθερες. Επιτρέπεται, πλην της ελεύθερης έκφρασης και κυκλοφορίας, η ελεύθερη αποδοχή και απόρριψή όλων των ιδεών, 16

17 καθώς και ο ελεύθερος µεταξύ τους ανταγωνισµός. Εφ όσον, λοιπόν, η επικράτηση των οιωνδήποτε ιδεών εξαρτάται από την ελεύθερη βούληση ενός εκάστου, είναι αποτέλεσµα ελεύθερης διαδικασίας και όχι επιβολής. Η «ανοχή» όλων των ιδεών είναι βασικό χαρακτηριστικό του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. ΙΙ. Εξουσία. α. Μορφές 1.Θετική και αρνητική ελευθερία των ιδεών 64. Σύµφωνα µε την προηγηθείσα ανάπτυξη, η γενικότερη ελευθερία των ιδεών αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία της συνείδησης και την ελευθερία της έκφρασης, ενώ η ελευθερία της γνώµης αποτελεί την συγκεκριµενοποίηση της ελευθερία των ιδεών µέσω της πρόσδεσης της αντικειµενικώς υπάρχουσας ιδέας µε συγκεκριµένο φορέα του δικαιώµατος. 65. Όσον αφορά στο περιεχόµενο, συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει την ελευθερία έκφρασης ως θετική ελευθερία υπό την έννοια της µε οιονδήποτε τρόπο εξωτερικεύσεως της συνείδησης και ως αρνητική ελευθερία υπό την έννοια ότι ο φορέας του δικαιώµατος δεν υποχρεούται σε εξωτερίκευση των «πιστεύω» του, αλλά δικαιούται να απέχει από οποιανδήποτε έκφραση, δηλαδή να αποσιωπήσει. 66. εν περιλαµβάνει, όµως, η ελευθερία γνώµης το δικαίωµα αρνήσεως µαρτυρίας. 2. Ενεργητική και παθητική ελευθερία των ιδεών 67. Με τη σκέψη ο άνθρωπος οδηγείται είτε στη παραγωγή νέων ιδεών (ενεργητική κατάσταση), είτε στην αποδοχή ιδεών (παθητική κατάσταση) που ήδη υπάρχουν. εν είναι όλοι οι άνθρωποι παραγωγοί ιδεών. Οι περισσότεροι, όµως, πιστεύουν σε διάφορες ιδεολογίες. 68. Η ελευθερία των ιδεών προστατεύεται επίσης µε την ενεργητική αλλά και µε τη παθητική της διάσταση. Η ενεργητική διάσταση αναφέρεται επίσης, όπως άλλως τε τονίζεται µε τη διατύπωση της παραγράφου 1 του άρθρου 14 Σ, στο δικαίωµα του καθενός να εκφράζεται ελεύθερα. Παθητική ελευθερία έκφρασης είναι το δικαίωµα του καθενός να είναι δέκτης των γνωµών που διατυπώνουν οι άλλοι. Η παθητική ελευθερία έκφρασης συναντάται µε το δικαίωµα πληροφόρησης. β. Τρεις µερικότερες ελευθερίες (ξανά) 69. Η γενικότερη ελευθερία των ιδεών αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία της συνείδησης και την ελευθερία της έκφρασης (αναλυτικότερα για τις έννοιες της σκέψης, της συνείδησης και της έκφρασης βλ. παραπάνω υπό Β.Ι.γ.1). Η αντικειµενική προστασία των ιδεών έχει µερικότερες διαστάσεις µε τις οποίες εκδηλώνεται η ελευθερία των ιδεών. 17

18 70. Ελευθερία των ιδεών σηµαίνει κατ αρχήν ελευθερία παραγωγής ιδεών, δηλαδή ελευθερία σκέψης. Σηµαίνει, επίσης, ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των ιδεών. 71. Προστασία της ιδέας σηµαίνει κατ αρχήν προστασία της παραγωγής της. Η ιδέα σηµαίνει παράγεται µέσω της σκέψης. Συνεπώς προστασία των ιδεών σηµαίνει κατά πρώτο λόγο προστασία της σκέψης. Ελευθερία των ιδεών δε σηµαίνει ελευθερία υπόστασης των ιδεών. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει την ίδια την υπόσταση των ιδεών και ως εκ τούτου όλες οι ιδέες ως πνευµατικά δηµιουργήµατα είναι κατ αρχήν ελεύθερες. 72. Επίσης, η συνταγµατική προστασία είναι ανεξάρτητη του περιεχοµένου των ιδεών. Η «αλήθεια» των ιδεών είναι συνταγµατικά αδιάφορη, αλλά προστατεύεται αντικειµενικά ανεξαρτήτως του περιεχοµένου της. Επίσης, η «αλήθεια» της γνώµης δεν έχει απολύτως καµιά σηµασία, αλλά η γνώµη προστατεύεται αντικειµενικά, επειδή εκφράζεται από τον άνθρωπο, τον φορέα των θεµελιωδών δικαιωµάτων. εν προστατεύεται µόνον η «ορθή» ή «κρατούσα» γνώµη, αλλά και η «λανθασµένη» ή η «µειοψηφούσα» γνώµη. Ελευθερία των ιδεών άλλως τε σηµαίνει απαγόρευση του «µονοπωλίου της αλήθειας» (Ουδείς δικαιούται να εµφανίζεται ως αυθεντικός εκφραστής της αλήθειας και να επιβάλλει τις οιουδήποτε περιεχοµένου απόψεις του στους άλλους). Η «νοµιµότητα» των ιδεών δεν αποτελεί προϋπόθεση της συνταγµατικής προστασίας τους. γ. ιαστάσεις και Αποδέκτες 1. Αµυντικό περιεχόµενο 73. Η παρ. 1 του άρθρου 14 Σ παρέχει απόλυτη προστασία της ελευθερίας της γνώµης. Η ελευθερία αυτή αναπτύσσοντας την erga omnes ισχύ της προστατεύεται τόσο από την κρατική όσο και από την ιδιωτική εξουσία. Η αµυντική αξίωση της ελευθερίας έκφρασης εξαναγκάζει τον αποδέκτη να απέχει από ενέργειες, που εµποδίζουν την ελεύθερη έκφραση και κατά συνέπεια προσβάλλουν τη συνταγµατική αυτή ελευθερία. 2. Προστατευτικό περιεχόµενο 74. Η ελευθερία των ιδεών ως προστατευτικό δικαίωµα στρέφεται (αποκλειστικά και µόνο) προς το κράτος για την λήψη όλων των απαραίτητων µέτρων για την προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. 3. ιασφαλιστικό περιεχόµενο 75. εν κατοχυρώνεται διασφαλιστικό περιεχόµενο. ΙΙΙ. Άσκηση α. Γενική σχέση και Γενική εφαρµογή-οριοθέτηση και οιονεί περιορισµοί 18

19 76. Η ελευθερία της έκφρασης, όπως κάθε συνταγµατικό δικαίωµα, οριοθετείται. Οι γενικές οριοθετήσεις θέτουν το γενικό πλαίσιο άσκηση του δικαιώµατος. Καθένας δικαιούται να εκφράζει τους στοχασµούς του εφ όσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα και τα χρηστά ήθη. Η ελευθερία έκφρασης, δηλαδή, δεν παρέχει στον φορέα του δικαιώµατος δυνατότητα προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων 10 ή των χρηστών ηθών, ενώ απαγορεύεται και η καταχρηστική άσκηση του δικαιώµατος της ελεύθερης έκφρασης. 77. Από τις γενικές ρήτρες προκύπτουν δεσµεύσεις οι οποίες δεν συνιστούν περιορισµούς του περιεχοµένου της ελευθερίας της έκφρασης, αλλά οιονεί περιορισµούς, δηλαδή αποδοκιµαζόµενες µορφές έκφρασης ευρισκόµενες πέρα από το προστατευόµενο συνταγµατικό όριο του δικαιώµατος. Σ αυτές ανήκουν η εξύβριση, η προσβολή της τιµής, η συκοφαντία, η δυσφήµιση. β. Οι κατ ιδίαν οιονεί περιορισµοί 1. Εξύβριση 78. Η ελευθερία έκφρασης δεν παρέχει δυνατότητα εξύβρισης ή δυσφήµισης, καθ όσον οριοθετείται από τα δικαιώµατα των άλλων (δικαίωµα προσωπικότητα, Σ 5 παρ. 1), ενδεχοµένως κατά περίπτωση και από τα χρηστά ήθη, αλλά και από τις διατάξεις των συµφώνων µε το Σύνταγµα νόµων που απαγορεύουν την εξύβριση. Ο κατά τον Ποινικό Κώδικα κολασµός των εγκληµάτων κατά της τιµής (άρθρα 361 επ. ΠΚ) θέτει απλούς περιορισµούς που τελούν σε αιτιώδη συνάφεια µε τα δικαιώµατα των άλλων, είναι, δηλαδή, απόλυτα αναγκαίοι προκειµένου να διαφυλάσσεται και η άσκηση των δικαιωµάτων των άλλων και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. 2. Αφισοκολλήσεις και συνθήµατα 79. Η ελευθερία έκφρασης των πεποιθήσεων δεν παρέχει εξουσία αναγραφής συνθηµάτων στον τοίχο ξένης ιδιοκτησίας, διότι οριοθετείται από τα δικαιώµατα των άλλων (δικαίωµα ιδιοκτησίας, Σ 17) 3. Θόρυβοι 80. Η ελευθερία έκφρασης οριοθετούµενη από τα δικαιώµατα των άλλων στο πλαίσιο της γενικής σχέσης µεταξύ των κοινωνών του δικαίου δεν παρέχει εξουσία πρόκλησης τέτοιων ισχυρών θορύβων, ώστε να είναι αδύνατη η παραµονή και η εργασία στον ίδιο χώρο, τουλάχιστον για µεγάλο χρονικό διάστηµα. 4. Ιδιωτική ζωή 10 Ειδικότερα για την κατοχυρούµενη στο άρθρο 14 παρ. 1 ελευθερία, η εφαρµογή των χρηστών ηθών και των δικαιωµάτων των άλλων προκύπτει όχι µόνο από την εφαρµογή του άρθρου 5 παρ. 1 αλλά και από την επιταγή της τήρησης των νόµων, του άρθρου 14 παρ.1, στο µέτρο που τέτοιου είδους ρυθµίσεις εισάγονται µε την κοινή νοµοθεσία. Βλ. και αγτόγλου, τοµ. Α σ Στη περίπτωση όµως αυτή θα µπορούσε να τεθεί ζήτηµα συνταγµατικότητας των διατάξεων της νοµοθεσίας. Σε τελική ανάλυση η εφαρµογή των δύο αυτών γενικών ρητών ως οριοθετήσεων ελευθερίας έκφρασης, γίνεται αποδεκτή. 19

20 81. Η ελευθερία έκφρασης οριοθετούµενη από τα δικαιώµατα των άλλων και συγκεκριµένα από το δικαίωµα στην ιδιωτική ζωή, δεν παρέχει εξουσία γνωστοποίησης πληροφοριών που ανάγονται στην ιδιωτική ζωή άλλων προσώπων. γ. Η τήρηση των νόµων του κράτους 82. Κατά την παράγραφο 1 του άρθρου 14 Σ καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους. Η επιταγή τήρησης των νόµων του κράτους της παραγράφου 1 του άρθρου 14 Σ συµπίπτει κατά περιεχόµενο µε την απαγόρευση παραβίασης του Συντάγµατος κατ άρθρο 5 παρ. 1 Σ. Γι αυτό και η γενική επιφύλαξη του νόµου της παραγράφου 1 του άρθρου 5 Σ θα ίσχυε και άνευ της ειδικά προβλεπόµενης οριοθέτησης της παραγράφου 1 του άρθρου 14 Σ. 83. εσµευτικοί, εποµένως, είναι οι εισαγόµενοι µε νόµο απλοί περιορισµοί, δηλαδή οι σύµφωνες µε το Σύνταγµα συρρικνώσεις της ελευθερίας της έκφρασης. εν είναι δεσµευτικοί νοµοθετικοί περιορισµοί που υπερβαίνουν τα από το Σύνταγµα διαγραφόµενα όρια. Η επιφύλαξη «τηρώντας τους νόµους» δεν είναι επιφύλαξη για την εισαγωγή περιορισµών, δηλαδή συρρικνώσεων του γενικού περιεχοµένου της ελευθερίας της έκφρασης, στο πεδίο της γενικής κυριαρχικής σχέσης κράτους-πολίτη. 20

21 Γ. ΕΙ ΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Ι. Ειδική σχέση και Θεσµική προσαρµογή-περιορισµοί α. Ρητά προβλεπόµενοι ειδικοί περιορισµοί- Κατάσταση πολιορκίας 84. Είναι δυνατή η αναστολή της ελευθερίας της γνώµης κατ άρθρο 48 Σ. Η αναστολή αυτή αποτελεί περιορισµό προβλεπόµενο απ ευθείας εκ του Συντάγµατος και εφαρµοζόµενο µόνον στην κατάσταση πολιορκίας. Από την κατάσταση πολιορκίας αναπτύσσεται µια ιδιαίτερα έντονη ειδική κυριαρχική σχέση κράτους-πολίτη. Η ιδιαιτερότητά της βρίσκεται στο ότι, αν και ειδική σχέση, δεν αφορά µόνον ένα µικρό τµήµα του πληθυσµού, αλλά και όλους τους πολίτες. Η άµεση από το Σύνταγµα πρόβλεψη καθιστά περιττή την θεµελίωση της στην αιτιώδη συνάφεια. β. Μη ρητοί ειδικοί περιορισµοί-αιτιώδης συνάφεια 85. Η ελευθερία γνώµης, όπως όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα υφίστανται θεσµική προσαρµογή ασκούµενη στο πλαίσιο µερικότερων θεσµών και εννόµων σχέσεων δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Ο νοµοθέτης µπορεί, όµως, απλά και µόνον να επαναλάβει τους περιορισµούς σε επίπεδο εννόµων σχέσεων, όπως οι περιορισµοί αυτοί προκύπτουν από το ίδιο το Σύνταγµα κατά συνδυασµένη εφαρµογή των διατάξεών του στις περιπτώσεις της θεσµικής εφαρµογής, όπως αµέσως παρακάτω αναλύεται. 1. ηµόσιες Υπηρεσίες και Στράτευµα 86. Η ελευθερία της γνώµης, όπως όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, υφίσταται θεσµική προσαρµογή ασκούµενη στο πλαίσιο µερικότερων έννοµων σχέσεων και θεσµών, δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, οι οποίοι εµπεριέχονται στο Σύνταγµα και εποµένως διαθέτουν συνταγµατική θεµελίωση. Η ανάγκη δε θεσµικής προσαρµογής του συνταγµατικού αυτού δικαιώµατος σε µερικότερες σχέσεις εµφανίζεται ιδιαίτερα έντονη. Η έκφραση πολιτικών πεποιθήσεων στις δηµόσιες υπηρεσίες δηµιουργεί ιδιαίτερα προβλήµατα. Όπως επίσης η έκφραση των πολιτικών πεποιθήσεων µέσα στο στράτευµα. Στις περιπτώσεις αυτές η αρχή της ουδετερότητας του κράτους επιβάλλει την µη ανακοίνωση των πολιτικών πεποιθήσεων ενός εκάστου. 87. Στα πολιτικά κόµµατα εντοπίζεται και εκεί ζήτηµα θεσµικής προσαρµογής της ελευθερίας της γνώµης κυρίως εξωκοµµατικά. 2. Προεκλογική περίοδος 88. Στον ειδικό θεσµικό πλαίσιο της προεκλογικής περιόδου η ελευθερία έκφρασης µε την χρήση µαγνητοφώνων, διαφηµιστιών, φυλλαδίων κλπ διευρύνεται σηµαντικά και επανέρχεται στα κανονικά της όρια µετά την διεξαγωγή των εκλογών. 21

22 ΙΙ. Ειδικά θέµατα α. Ελευθερία γλώσσας-επίσηµη γλώσσα 89. Στην ελευθερία έκφρασης ανήκει η ελευθερία επιλογής γλώσσας, δηλαδή γλωσσικού ιδιώµατος ή τύπου, γραπτής ή προφορικής. Η ελευθερία της γλώσσας έχει κατ αρχήν την έννοια της µη απαγόρευσης χρήσης οποιασδήποτε γλώσσας και αντίκειται στο Σύνταγµα οποιαδήποτε απαγόρευση γλώσσας, πχ. µειονοτικής. Ο ελεύθερα εκφραζόµενος αποφασίζει ο ίδιος αν θα εκφραστεί στην δηµοτική ή την καθαρεύουσα ή σε κάποια ειδικότερη µορφή τους, αν θα χρησιµοποιήσει µονοτονικό ή πολυτονικό σύστηµα κλπ. 90. Η γλωσσική ελευθερία δεν είναι αντίθετη µε την ύπαρξη επίσηµης γλώσσας (µίας ή περισσοτέρων), η οποία αναγνωρίζεται ως η γλώσσα που επισήµως χρησιµοποιείται από τα κρατικά όργανα. Με την ίδια λογική δεν αντίκειται στο Σύνταγµα η καθιέρωση ως επισήµου ενός γλωσσικού τύπου πχ της δηµοτικής και η υποχρέωση των κρατικών οργάνων να συντάσσουν τα κρατικά έγγραφα στην συγκεκριµένη γλώσσα. Η ύπαρξη επίσηµης γλώσσας εξαναγκάζει τον υπάλληλο να εκφράζεται στην γλώσσα αυτή. Όµως δεν πρόκειται για παραβίαση, αλλά για απλό περιορισµό δικαιώµατος, καθόσον µεταξύ της ελευθερίας έκφρασης του υπαλλήλου και της δηµοσιοϋπαλληλικής σχέσης υπάρχει αιτιώδης συνάφεια. Το αυτό συµβαίνει και σε όλες τις περιπτώσεις, στις οποίες η έκφραση σε συγκεκριµένη γλώσσα ή γλωσσικό τύπο εµπεριέχεται στο περιεχόµενο της σχέσης εργασίας. β. Ελεύθερη έκφραση των ιδεών και κρατική ουδετερότητα 91. Το Σύνταγµα προστατεύει την ελεύθερη έκφραση των ιδεών, ταυτόχρονα, όµως, αναγνωρίζει και προστατεύει τον θεσµό του κράτους. Η άσκηση της ελευθέριας έκφρασης των πολιτικών ιδεών µέσα στο πλαίσιο της κρατικής µηχανής, µπορεί να γίνεται µέχρι του σηµείου και κατά τρόπο που δεν αναιρεί την αρχή της πολιτικής ουδετερότητας του κράτους. Γι αυτό και είναι ιδιαίτερης σηµασίας η θεσµική εφαρµογή της ελεύθερης έκφρασης των πολιτικών ιδεών στο πλαίσιο της δηµόσιας υπηρεσίας 11. ΙΙΙ. Εφαρµογές. Νοµολογία 92. Το άρθρο 14 παρ. 1 Σ προστατεύει την για οποιοδήποτε κοινωνικό ζήτηµα γνώµη. Βλ. ΣτΕ 1550/1984 την υπόθεση καθηγητή λυκείου Γρεβενών, στον οποίο είχε επιβληθεί δυσµενής µετάθεση για ανάξια λόγου διαγωγή. Ο καθηγητής αυτός σε δηµόσια συζήτηση καταφέρθηκε κατά του θεσµού του γάµου και τάχθηκε υπέρ του ελεύθερου έρωτα. Το δικαστήριο δέχθηκε ότι η έκφραση της γνώµης αυτής εµπίπτει στην προστασία του άρθρου 14. Ο καθηγητής της µέσης εκπαίδευσης έχει το δικαίωµα να εκφράσει την προσωπική του γνώµη. Υπόκειται πάντως στους περιορισµούς της δηµοσιοϋπαλληλικής σχέσης. 11 η µ η τ ρ ό π ο υ λ ο ς, Α ν δ ρ έ α ς Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ, ηµίτοµος Β, φωτοτυπηµένη έκδοση, σελ. 86 επ., απ όπου και οι βασικές πληροφορίες για την παρούσα εργασία. 22

23 93. Χαρακτηριστική είναι, επίσης, η απόφαση 7716/1997 ΑΠ η οποία έκρινε ότι απαγορεύεται στους Έλληνες να διαδίδουν απόψεις που έρχονται σε αντίθεση µε αρχές που εκφράζονται από το Σύνταγµα (εν προκειµένω επρόκειτο για φιλοβασιλικές απόψεις) 23

24 Περίληψη 94 Η ελευθερία του λόγου κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 του ισχύοντος Συντάγµατος κυρίως ως ελευθερία των ιδεών. Αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία σκέψης, την ελευθερία έκφρασης και την ελευθερία διάδοσης των ιδεών. Συνδεόµενη δε µε συγκεκριµένο φορέα η ελευθερία του λόγου τρέπεται σε ελευθερία της γνώµης. Φυσικά, το ίδιο το Σύνταγµα, αλλά και ο κοινός νόµος θέτουν τα όρια της ελευθερίας του λόγου τα οποία κυρίως είναι η (απαγορευµένη) εξύβριση και η (επίσης απαγορευµένη) διάδοση πληροφοριών σχετικών µε την εθνική άµυνα. Επιβάλλονται, βέβαια, και άλλοι µη ρητοί περιορισµοί, εφ όσον υπάρχει αιτιώδης συνάφεια. Λήµµατα Ελευθερία του λόγου Ελευθερία των ιδεών Ελευθερία της γνώµης Ελευθερία σκέψης Ελευθερία έκφρασης Ελευθερία διάδοσης Εξύβριση Ελευθερία γλώσσας 24

25 Zusammenfassung 95 Die Redefreiheit ist im Artikel Nr. 14 der geltenden Verfassung hauptsaechlich als Ideenfreiheit gefestigt. Sie besteht aus drei Teilfreiheiten; die Gedankenfreiheit, die Ausdrucksfreiheit und die Verbreitungsfreiheit. Wenn sie mit einem bestimmten Traeger verbundet ist, wandelt sie sich in Meinungsfreiheit um. Naturlich, setzen die Verfassung selbst und das gewoenliche Gesetz die Grentze der Redefreiheit, die hauptsaechlisch die (verbotene) Beschimpfung und die (auch verbotene) Verbreitung der Informationen ueber die Verteidigung sind. Andere Schranken werden auch durchgesetzt, sofern es Kausalitaetszusammenhang gibt. Stichwoerter Redefreiheit Ideenfeiheit Meinungsfreiheit Gedankenfreiheit Ausdrucksfreiheit Verbreitungsfreiheit Beschimpfung Sprachefreiheit 25

26 Βιβλιογραφία α γ τ ό γ λ ο υ, Π ρ ό δ ρ ο µ ο ς., Ατοµικά ικαιώµατα, Τόµοι Α και Β, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005 η µ η τ ρ ό π ο υ λ ο ς, Α ν δ ρ έ α ς Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ, ηµίτοµος Β, φωτοτυπηµένη έκδοση. Κ ρ ο υ σ τ α λ λ ά κ η ς, Ε υ ά γ γ ε λ ο ς, Η ελευθερία συνείδησης και η ελευθερία έκφρασης γνώµης και πληροφόρησης στα πολιτικά και ποινικά δικαστήρια, εις Οι συνταγµατικές ελευθερίες στην πράξη, 1986, σ. 69 επ. Μαυριάς, Κώστας, Η ελευθερία του πολιτικού λόγου κατά το Σύνταγµα των ΗΠΑ, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1978 Τσακυράκης Σπυρίδων., Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ, εκδ. Π. Ν. Σάκκουλα Νοµολογία ΑΠ 7716/1977 «Οι φιλοβασιλικοί» ΣτΕ 1550/1984 «Ο καθηγητής του λυκείου Γρεβενών» Νοµολογιακή πηγή: 26