ΟΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΚΩΜΙΚΟΥ ΗΡΩΑ ΝΕΑ ΚΩΜΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ 4 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΑΠ ΕΛΠ31

Transcript

1 ΕΑΠ ΕΛΠ31 4 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΟΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΚΩΜΙΚΟΥ ΗΡΩΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΕΑ ΚΩΜΩΔΙΑ ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ & ΤΟΥ ΚΝΗΜΩΝΑ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗΣ Περιστέρι, 21/04/2009 ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

2 «Αφού μελετήσετε προσεκτικά το κεφάλαιο 4 του διδακτικού εγχειριδίου σας Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, καθώς επίσης τις ενότητες 23 έως 27 των Παράλληλων Κειμένων και τα συναφή κεφάλαια του βιβλίου Η Κωμωδία του Αριστοφάνη του K. J. Dover, να αναλύσετε την ιδιαίτερη, και εν πολλοίς ιδιόρρυθμη, συμπεριφορά των πρωταγωνιστών στους Αχαρνείς (Δικαιόπολης) του Αριστοφάνη και στον Δύσκολο (Κνήμων) του Μενάνδρου, οι οποίοι μάλιστα επηρεάζονται βαθύτατα από ποικίλα σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα, καθώς επίσης να την συσχετίσετε με τον χαρακτήρα και τους ευρύτερους στόχους της αριστοφανικής και της μενανδρικής κωμωδίας». 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ Ι ΙΩΤΙΚΗ ΕΙΡΗΝΗ... 5 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΓΑΠΗ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Αριστοφάνους Αχαρνής (09/07/1961) Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολοµός Χριστόφορος Νέζερ ( ικαιόπολις). 3

5 τούτος εδώ ο ποιητής για το δίκιο θα καλαμπουρίζει, και πολλά θα διδάξει καλά για να είσαστε ευτυχισμένοι. Γαλιφιές και απατεωνιές, πονηριές και ψευτοπαινεψιές, τέτοια πράματα τούτος δεν ξέρει και μπαξίσια δεν τάζει ποτές, μόνο πάντα διδάσκει το δίκιο. Αχαρνής, στ Αριστοφάνης µτφρ. Λεωνίδας Ζενάκος 4

6 ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ Ι ΙΩΤΙΚΗ ΕΙΡΗΝΗ Έξι χρόνια πολέμου έχουν ήδη βιώσει οι Αθηναίοι όταν στα Λήναια το 426 π.χ. ο Αριστοφάνης, νέος ποιητής που δεν έχει φθάσει ακόμα την ηλικία των εικοσιπέντε ετών, ανεβάζει στη σκηνή τον κεντρικό του ήρωα το Δικαιόπολη, έναν μεσήλικα αγρότη που φέρει τη δικαιοσύνη στο όνομά του και είναι αποφασισμένος να φέρει και την ειρήνη στη ζωή του. 1 Ο ταλαιπωρημένος δημότης, εγκλωβισμένος λόγω του πολέμου σε μια πόλη που σιχαίνεται, μακριά από το χωριό του που το αγαπάει, έχοντας απομείνει να κοιτάζει πέρα κατά τα χωράφια και την ειρήνη που λαχταρά, βρίσκεται ήδη στην Πνύκα και αποδοκιμάζει τους συμπολίτες του που καθυστερούν για τη συνέλευση ενώ παρουσιάζεται αποφασισμένος να μη μιλήσει γι άλλο πράμα πάρεξ για την ειρήνη. 2 Στους υπόλοιπους στίχους του προλόγου ο Αριστοφάνης θα χρησιμοποιήσει με αριστοτεχνικό τρόπο τον ήρωα του σε μια σειρά σκηνών που γελοιοποιούν την αταξία στη λαϊκή συνέλευση, για να παρωδήσει την εκκλησία του Δήμου και την πολιτική κατάσταση της πόλης του. Ο παραλογισμός του πολέμου αντικατοπτρίζεται στην άρνηση των Αθηναίων να συζητήσουν για ειρήνη, όταν ο Αμφίθεος που κατέχει το θείο δικαίωμα να κλείσει ειρήνη με τους Λακεδαιμονίους, μόλο που είναι αθάνατος, θα αποπεμφθεί βίαια και συνοπτικά από τους Σκύθες τοξότες, ενώ στις διαμαρτυρίες του Δικαιόπολη ο κήρυκας θα απαντήσει παλουκώσου και σκασμός. 3 Ακολουθεί μια παρέλαση απατεώνων που μονοπωλούν το ενδιαφέρον της συνέλευσης. Οι απεσταλμένοι πρεσβευτές στην Περσία επιστρέφουν μετά από απουσία χρόνων, έχοντας ταλαιπωρηθεί σε ωραία τσαντίρια και σε σκεπαστές σούπερλουξ άμαξες, τρώγοντας και πίνοντας του σκασμού, ξεπουπουλιάζοντας τις δυο δραχμές ημερήσιο μισθό. 4 Κι ενώ κομίζουν στην πόλη τους ψεύτικα σημεία και τέρατα, κανένας πλην τον τετραπέρατο χωρικό που με καυστικότητα γελοιοποιεί και σατιρίζει τις ψευτιές τους, δεν αντιλαμβάνεται την άρνηση του Ψευδαρτάβα για οικονομική βοήθεια, ούτε αναγνωρίζει τους κάλπικους ευνούχους, τους μεταμφιεσμένους αισχρούς γυναικωτούς Κλεισθένη και Στράτωνα. 5 Μόνο αυτός άλλωστε διακρίνει στη συμμαχική στρατιωτική βοήθεια των Οδομάντων, στους καλύτερους πολεμιστές της Θράκης, αυτό που πράγματι είναι άνθρωποι απολίτιστοι, 6 μερικοί φουκαράδες πειναλέοι ψευτοστρατιώτες, που άμα τη εμφανίση τους κλέβουν τα σκόρδα του Δικαιόπολη, αφήνοντάς τον να διαμαρτύρεται για ένα ακόμα από τα δεινά του πολέμου. Είναι εξαρχής αντιληπτό ότι ο Δικαιόπολης που δηλώνεται φιλειρηνιστής, μετέρχεται των προβλημάτων του καιρού του και αφού γρήγορα συνειδητοποιήσει την πλήρη απροθυμία των συμπολιτών του για 1 Αριστοφάνη, Οι κωµωδίες του Αριστοφάνη, εισαγωγή & µτφρ. Θ. Σταύρου, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα , σ στ.32-33, 39. Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της κωµωδίας Αχαρνείς ακολουθούν τη µετάφραση του Λ. Ζενάκου στο Αριστοφάνη, Αχαρνής, µτφρ. Λ. Ζενάκου, εκδ. Σχολή Μωραΐτη Εταιρεία σπουδών νεοελληνικού πολιτισµού και γενικής παιδείας, Αθήνα στ.51-53, στ.69-71, 78, Αριστοφάνη 1991, ό.π., σ στ.153,

7 ειρήνη, προκαλεί τη λύση της συνεδρίασης, προφασιζόμενος δυσοίωνο οιωνό, ένα σημάδι από τον Δία, μια σταγόνα από τον ουρανό. 7 Αλλάζοντας τους στόχους του, προσδοκεί πλέον τη σύναψη μιας προσωπικής ειρήνης με τους Λακεδαιμονίους, μιας ειρήνης για λόγου του μονάχα, για τα παιδιά του και την κυρά του. 8 Με τη βοήθεια του μόνου άλλου ειρηνόφιλου Αθηναίου που αντάμωσε στην Πνύκα, του σπονδοφόρου Αμφίθεου και με κόστος οχτώ δραχμές μονάχα, τα ναύλα που δεν έδιναν οι άρχοντες, επιτυγχάνει δουλειά σπουδαία και τρανή, αυτό που η πόλη και όσοι χαζολογάνε με τις αντιπροσωπείες δεν κατάφεραν να συνάψει ιδιωτική ειρήνη για τριάντα χρόνια. 9 Αναχωρώντας από την Πνύκα αμέσως μετά, πρώτη του δουλειά είναι να πανηγυρίσει οικογενειακά τα κατ Αργούς Διονύσια, αλλά ενώ έχει γλιτώσει απ τον πόλεμο και τις συμφορές του, δεν έχει ξεφύγει από τις επιθέσεις των Αχαρνέων, του χορού της κωμωδίας που στην πάροδο κάνει πλέον την εμφάνισή του. Ήδη η αναφορά στη βίαιη συμπεριφορά του χορού εναντίον του σπονδοφόρου, 10 ενός προσώπου ιερού, που θα έπρεπε να χαίρει ασυλίας αφού μεταφέρει μήνυμα εκεχειρίας ενώ έχει και γενεαλογικούς δεσμούς με τα Ελευσίνια Μυστήρια, συμβολίζει την αταξία που κυριαρχεί στα πολιτικά πράγματα της πόλης. 11 Οι γέροντες καρβουνιάρηδες επαρχιώτες από το Μενίδι εισβάλουν στο θεατρικό χώρο με φιλοπόλεμο μένος απέναντι σε αυτόν που πήγε κι έκλεισε συνθήκη με τους εχθρούς, με εκείνους που τους χάλασαν τα χωράφια. 12 Ορκισμένοι εχθροί των Πελοποννήσιων, προασπίζουν την αντίδρασή τους στη χωριστή ειρήνη του Δικαιόπολη επιθυμώντας για της πόλης το καλό, 13 να ματαιώσουν το σχέδιό του. Η απαιτούμενη για την εξέλιξη της πλοκής αντίθεση, θα πραγματοποιηθεί στο τμήμα του αγώνα, ανάμεσα στους εκπροσώπους ενός δήμου έντονα τοποθετημένου υπέρ του πολέμου και ενός ατόμου εξίσου αφοσιωμένου στην ειρήνη. 14 Οι θεατές, έχοντας λόγω του πολέμου οι ίδιοι στερηθεί την απόλαυση των εορτών στους δήμους τους για έξι χρόνια, παρακολουθούν τις ετοιμασίες του ήρωα και τη φροντίδα του για τη σωστή οργάνωση της φαλλικής πομπής των κανηφόρων. Ο Δικαιόπολης τραγουδά και καλεί το Διόνυσο να ευλογήσει, την ατομική του ειρήνη, τις αποκλειστικές σπονδές που έθεσαν τέρμα στις ταραχές και στη μάχη, να πιεί μαζί τους ένα ποτηράκι ειρήνη. 15 Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, το γνωστό ως φαλλικό, ο Αριστοφάνης συνταιριάζει το λατρευτικό στοιχείο και τον τόπο της λατρείας, ήρθα πάλι στο χωριό, 16 με πλήθος αναφορών στο γεωργικό περιβάλλον και με την προσθήκη υπαινιγμών με ερωτική σημασία. 17 Ο ποιητής έχει εξασφαλίσει τη συγκίνηση 7 στ στ στ.130, 53-54, 128, στ Bowie A., Αριστοφάνης Μύθος, Τελετουργία και Κωµωδία, µτφρ. Π. Μοσχοπούλου, επιµ. Α. Μαρκαντωνάτος εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1999, σ στ στ Bowie, ό.π., σ στ , στ Ανδρουλιδάκης Μ., «Η χρήση των τραγουδιών στον Αριστοφάνη», στο Σεµινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωµωδία, επιµ. Α. Στέφος, εκδ. Μεταίχµιο, 2006, σσ

8 των θεατών του έχοντας προκαλέσει το θυμικό τους, όταν τα φιλόμαχα γεροντάκια διακόπτουν πετροβολώντας τον ξεδιάντροπο προδότη της πατρίδας, 18 επιζητώντας το θάνατό του, 19 να τον θάψουνε στις πέτρες 20 χωρίς να περιμένουνε και να ακούνε τις πολυλογίες του. 21 Ο Δικαιόπολης όμως είναι κι αυτός μαχητικός και αντί να το βάλει στα πόδια παίρνοντας μαζί του τη δική του ειρήνη, επιμένει να βάλει μυαλό στον έξαλλο όχλο. Η τόλμη του γέροντα επαρχιώτη τον οδηγεί να βάλει το κεφάλι του στο ντορβά 22 κι ας την αγαπάει τη ζωή του 23, με τον ίδιο τρόπο που ο νεαρός κωμωδιογράφος, αντιμετωπίζοντας κι αυτός δίκαια την πόλη του, διακηρύσσει στους συμπολίτες του θεατές ότι δε φταίνε οι Λάκωνες για όλα τους τα βάσανα. 24 Η πονηριά του ήρωα να σταματήσει την επίθεση των Αχαρνέων καρβουνιάρηδων απειλώντας με σφαγιασμό των ομήρων που έχει στην κατοχή του, ξεδιπλώνει την ευφυή ευρηματικότητα του Αριστοφάνη που εφησυχάζει τον εκνευρισμό των θεατών του και αποφορτίζει την ατμόσφαιρα. Το υψωμένο μαχαίρι του Δικαιόπολη, που φρενάρει την ορμητικότητα των Αχαρνέων και τους εξαναγκάζει να δεχθούν το διάλογο μαζί του, σημαδεύει ένα κοφίνι κάρβουνα που αυτός κρατά, ένα κοφίνι που είναι χωριανάκι του χορού, σύντροφος και φίλος. 25 Πριν όμως ξεκινήσει η κρίση και προχωρήσει στην υπεράσπισή του, ο ήρωας πρέπει να βρει κουράγιο 26 και αναζητά τον Ευριπίδη για να δανειστεί από τον τραγικό ποιητή τη σκευή του Τήλεφου. Ο κωμικός ήρωας για να δικαιώσει τον αγώνα του, θα μεταμφιεσθεί με την κουρελιασμένη ενδυμασία σε τραγικό χαρακτήρα, διεκδικώντας ηθική υπεροχή και λογοτεχνικό γόητρο. Προσδοκεί πέρα από τη συμπόνια που θα του εξασφαλίσει το δημοφιλές τραγικό πρόσωπο με τη όψη του ζητιάνου, να αποκτήσει και την πειθώ του να γεμίσει ρητορεία 27 με μια κοφτερή γλώσσα που πηγαίνει ροδάνι. 28 Εξάλλου έχει ήδη συμπεριφερθεί ως άλλος Τήλεφος όταν χρησιμοποίησε κι αυτός την ομηρία για να πετύχει το σκοπό του, σε αντιστοιχία με τον ευριπιδικό ήρωα που, με όμηρο το μικρό Ορέστη, πέτυχε τη δική του σωτηρία. Ο Αριστοφάνης εκμεταλλεύεται δυο μοτίβα της ευριπίδειας τραγωδίας, την ενδυμασία του επαίτη και την ομηρία, για να προωθήσει την πλοκή της κωμωδίας του προκαλώντας όσο το δυνατόν ζωηρότερη εντύπωση, αλλά και για να σατιρίσει τον τραγικό δραματουργό, σε μια μάλλον εκτενή παρωδία. 29 Η σκωπτικότητα του κωμωδιογράφου δεν εξαντλείται στη διακωμώδηση της προτίμησης του Ευριπίδη για ήρωες σακατεμένους και ρακένδυτους, αλλά επεκτείνεται και στο σοφιστικό χαρακτήρα της φρασεολογίας του τραγικού, την οποία εμφανίζει να έχει υιοθετήσει ακόμα και ο δούλος του. Θα 18 στ στ στ στ στ.318, στ στ στ.333, στ στ στ Zimmermann B., Η αρχαία ελληνική κωµωδία, µτφρ. Η. Τσικριγκάκης, επιµ.. Ιακώβ, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα , σσ

9 καυτηριάσει επίσης και την εμμονή του Ευριπίδη για συχνή χρήση των θεατρικών μηχανών, εισάγοντας τον τραγικό ποιητή στη σκηνή με εκκύκλημα, να αποκρίνεται στο κάλεσμα του Δικαιόπολη αναφωνώντας ἐκκυκλήσομαι. Ο αυθάδης ήρωάς μας δεν θα αποφύγει ούτε τις προσβλητικές αναφορές σχετικά με τη μανάβισσα μητέρα του Ευριπίδη. 30 Η κωμωδία μεταμφιεσμένη θα μπορέσει να εκπληρώσει το δίκαιο αίτημά της και τη διδακτική αποστολή της, ενώ η μάσκα του Τήλεφου θα νομιμοποιήσει τη δυσάρεστη ομιλία του κωμικού ήρωα απέναντι στο χορό και το κήρυγμα του κωμικού ποιητή στο κοινό του. 31 Όταν ο Δικαιόπολης θα βρεθεί ξανά απέναντι στους διώκτες του είναι πια ικανός ρήτορας, έτοιμος να τους αντιμετωπίσει. Αποφεύγοντας με μεγάλη προφύλαξη να θίξει τη δημοκρατία 32 ή να δώσει αφορμή για νέες καταγγελίες, 33 βεβαιώνει ότι μισεί τους Σπαρτιάτες όσο δεν παίρνει 34 και ταυτίζεται έτσι με τους θεατές. Ως άριστος δημαγωγός απαξιώνει τον πόλεμο που ξέσπασε ανάμεσα στους Έλληνες για τρείς πουτάνες 35 ενώ προβάλει εύστοχα και το δίκιο του εχθρού (στ ). 36 Η μακρά απολογία του πείθει μόνο τους μισούς Αχαρνείς ενώ οι υπόλοιποι επιμένουν στο μένος τους κι αν έχει δίκιο, λέγονται αυτά τα πράγματα; 37 Στην κλήση τους για βοήθεια βρίσκουν συμπαραστάτη το στρατηγό Λάμαχο, ο οποίος κάνει την είσοδό του πάνοπλος, με στομφώδες ύφος και καυχησιολογία, έτοιμος για επίθεση. Ο παλικαράς, στρατιώτης που αντιπροσωπεύει το φιλοπόλεμο κόμμα, αποτελεί τον τύπο του αλαζόνα, τα σοβαροφανή λόγια του οποίου θα ευτελίσει ο βωμολόχος Δικαιόπολης, καταδεικνύοντάς τα ως φούμαρα, κομπασμούς και περιαυτολογίες. 38 Ο παμπόνηρος επαρχιώτης, υποκρινόμενος το φοβισμένο 39 εμπαίζει σκαιά τον πολεμοχαρή Λάμαχο, αυτόν που όπως λέει το όνομά του επιθυμεί τη μάχη. 40 Αφού μετατρέψει το θύσανο του λοφίου του σε εμετικό φτερό και την ασπίδα με τη φοβερή γοργόνα σε λεκάνη όπου μέσα της θα ξεράσει, 41 θα τον αποψιλώσει από τα σύμβολα της εξουσίας του και θα τον αποδείξει ανάξιο. Δεν είσαι άξιος. Αν είχες κότσια, θα μου χες κόψει τ αχαμνά. Κι είσαι κι αρματωμένος. 42 Στη σκηνή που αντικαθιστά το αντεπίρρημα του αγώνα, ο Δικαιόπολης ως νομιμόφρων πολίτης 43 θα κατηγορήσει το Λάμαχο και τους ομοίους του ως θεσιθήρες και αργόμισθους, λουφαδόρους μισθοφόρους και φεσαδόρους τρακαδόρους. 44 Υπενθυμίζει ακόμα στο χορό ότι όσο αυτοί οι νεαροί θησαυρίζουν απολαμβάνοντας την αργομισθία τους, εκείνοι κι ας είναι 30 Σολοµός Α., Ο ζωντανός Αριστοφάνης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα , σσ Bowie, ό.π., σ στ στ στ στ Σολοµός, ό.π., σσ στ Σπυρόπουλος Η., Αριστοφάνης, Σάτιρα Θέατρο - Ποίηση, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σ στ Πανούσης Ι., «Από τον Αριστοφάνη στον Μένανδρο», στο Σεµινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωµωδία, επιµ. Α. Στέφος, εκδ. Μεταίχµιο, 2006, σ στ στ στ στ , ,

10 γέροντες, ασπρομάλληδες άνθρωποι, πηγαίνουνε στον πόλεμο. 45 Ο Δικαιόπολης επιτυγχάνει τελικά τη μεταστροφή ολόκληρου του χορού που σύσσωμος και συμφιλιωμένος πλέον, υιοθετεί ως ιδανικό την ειρήνη, αποδίδοντας λαϊκή έγκριση στην ιδιωτική του συνθήκη. 46 Στην παράβαση που ακολουθεί, ο χορός που εκφράζει την κοινή γνώμη και που πλέον δεν θα αποκαλεστεί ξανά ως Αχαρνείς, πλέκει το εγκώμιο του ήρωα αλλά και του ποιητή. 47 Στο δεύτερο μέρος της κωμωδίας ο ήρωας έχει ξεπεράσει πια όλα τα εμπόδια με την πονηριά, το θράσος, την καπατσοσύνη και τις γαλιφιές του. Έχοντας πραγματοποιήσει το σκοπό του, αψηφώντας το εμπάργκο και οριοθετώντας τη δική του επικράτεια, τα σύνορα της αγοράς του, 48 θα εμπορευθεί εκεί ελεύθερα με όλους τους πρώην εχθρούς του για να απολαύσει τα αγαθά της ειρήνης του. Εδώ, σύμφωνα με τη συνήθη δομή της αρχαίας κωμωδίας, θα παρουσιασθούν σε μια χαλαρή διαδοχή σκηνών οι συνέπειες της καινούργιας κατάστασης, όπου διάφορα πρόσωπα εμφανίζονται είτε για να εμπορευθούν με το Δικαιόπολη είτε για να του διαταράξουν την ευτυχία. Πρώτος εμφανίζεται ένας πεινασμένος πονηρός Μεγαρίτης, που στήνοντας κομπίνα θα ανταλλάξει της δυο υποσιτισμένες θυγατέρες του μασκαρεμένες σε γουρουνάκια, πληρώνοντας μια πλεξάνα σκόρδα για τη μια και μόνο ένα κιλό αλάτι για την άλλη. 49 Επόμενος επισκέπτης ένας Βοιωτός φορτωμένος με την πλούσια πραμάτεια του μαζί με το δούλο του. Αφού απαριθμήσει στο Δικαιόπολη ούλα τα καλά της Βοιουτίας που έφερε μαζί του, κεντρίζει το ενδιαφέρον του με τα χέλια από τα νερά της Κουπαΐδας, το νοστιμότερο μεζέ που υπάρχει για τον άνθρωπο. 50 Για την αγορά τους ο ευφυής Αθηναίος σκέπτεται να δώσει αυτό που έχει μπόλικο η Αθήνα, ένα συκοφάντη πακέτο και ο Βοιωτός προσβλέποντας στο μιγάλου διάφουρου που θα βγάλει απ την πολλή τη βρώμα τ, τον παίρνει για μαϊμού. 51 Ο Αριστοφάνης στο επεισόδιο με το Μεγαρίτη ασκεί την ποιητική του τέχνη χρησιμοποιώντας λογοπαίγνια, πλήθος άσεμνων υπαινιγμών και σεξουαλικών υπονοούμενων. Την εκδίωξη του συκοφάντη, του χαφιέ που επεμβαίνει στη συναλλαγή του, επιτυγχάνει με τη βοήθεια των φραγγελίων, των αγορανόμων που έχει διορίσει ο Δικαιόπολης για την αγορά του. 52 Αντίστοιχα το Νίκαρχο, το σπιούνο που ξέχειλος από κακία είναι ικανός για να ανακατεύει συμφορές, να κοπανάει δίκες, να μαγερεύει καρφιά και να φτιάχνει ανακατωσούρες, 53 τον κάνει εξαγωγή στη Βοιωτία. Εκτός από τους συκοφάντες απομακρύνονται όμως από τον ήρωά μας, που έχει πλέον μεγαλοπιαστεί, 54 και όλοι όσοι έχουν ευθύνη για τον πόλεμο 55 και τώρα του ζητάνε εκδουλεύσεις. Μόνο στη νεόνυμφη, που αγωνιά μήπως ο άντρας της φύγει για τον πόλεμο πριν καν τον χαρεί, αυτός συμπαραστέκεται με ένα βαζάκι σπονδές. 45 στ στ Σολοµός, ό.π., σσ στ στ , στ.873, στ. 900, , στ , στ. 909, στ στ

11 Ο χορός μακαρίζει την τύχη του ήρωα και θαυμάζει την ευκολία με την οποία ξεφορτώνεται τους χαφιέδες, τους πράκτορες και τους σπιούνους αλλά και τη λύτρωσή του από τοιούτους κωλαράδες, απατεώνες και δικολάβους, από καθάρματα και απ όλους τους παμπόνηρους κοπρίτες. 56 Ο ποιητής έχει κερδίσει τους συμπολίτες του που μέσω του χορού ζητούν την εκδίωξη των χαφιέδων, 57 και του πολέμου 58 ενώ αποζητούν την ειρήνη, τη συνδιαλλαγή, τον έρωτα και τις απολαβές τους. 59 Η παραστατική επίδειξη των αγαθών και των απολαύσεων που εξασφάλισε ο Δικαιόπολης με την ιδιωτική του συνθήκη, αποτέλεσε για τον κωμωδιογράφο ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο προπαγάνδας υπέρ της ειρήνης, ιδιαίτερα όταν τα αντιπαραθέτει με τις στερήσεις, τις κακουχίες και τις πίκρες του πολέμου. 60 Χρησιμοποιώντας τον αντιθετικό παραλληλισμό που αγαπά ιδιαίτερα ο ποιητής, θα φανερώσει με εντυπωσιακή δραματικότητα αυτή την αντιπαράθεση στο δίπολο Λάμαχος Δικαιόπολης, στη σκηνή που ο πρώτος ετοιμάζεται για πόλεμο και ο δεύτερος για το τιμητικό δείπνο στο οποίο ο ιερέας του Διόνυσου τον έχει προσκαλέσει. Όταν μάλιστα επιστρέφουν η αντιπαράθεση κορυφώνεται προβάλλοντας τα οφέλη πολέμου και ειρήνης. Ο κακόμοιρος, ο βαριόμοιρος τραυματίας Λάμαχος παρακαλά τη γιατρειά για τις πληγές του, που σύμφωνα με το δούλο του έγιναν άδοξα όταν πήδηξε ένα χαντάκι, ενώ σύμφωνα με τον ίδιο από το δόρυ του εχθρού. Ο μεθυσμένος Δικαιόπολης, εισέρχεται κι αυτός υποβασταζόμενος, από δυο εταίρες όμως. Εμπνευσμένος από του κρασιού το πανηγύρι επιδεικνύει ερωτικές διαθέσεις προβαίνοντας σε περιπτύξεις με τις συνοδούς του, απολαμβάνοντας τα αγαθά της ειρήνης του. Ο θρίαμβος είναι δικός του. Νίκη που του αποδίδει ο χορός στον τελευταίο στίχο. Νίκη στον αγώνα οινοποσίας που συμμετείχε αλλά και στον αγώνα του κόντρα στο φιλοπόλεμο πνεύμα που κυριαρχούσε την πόλη. Νίκη που αποδίδει αξία στην ειρηνική ζωή σαρκάζοντας και στηλιτεύοντας τη φρίκη του πολέμου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η νίκη αυτή ανήκει σε ένα άτομο που επιβάλλεται επί του κοινωνικού συνόλου, σε έναν μεμονωμένο φιλειρηνιστή που αποδεσμεύεται από την πολεμοχαρή και ανάλγητη πόλη. 61 Νίκη που κερδίζει όμως στο δραματικό αγώνα και ο ποιητής ο οποίος δε διστάζει να βάλει το κεφάλι του στο ντορβά για το καλό της πόλης. 56 στ. 836, 839κ.εξ. 57 στ στ στ. 990, 992, Σπυρόπουλος Η., «Η πολιτική σάτιρα του Αριστοφάνη: Ο πολιτικός λόγος στην αριστοφανική κωµωδία», στο Σεµινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωµωδία, επιµ. Α. Στέφος, εκδ. Μεταίχµιο, 2006, σ Zimmermann, ό.π., σ

12 Μενάνδρου, ύσκολος (15/7/ /7/1960), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Ωδείο Ηρώδου Αττικού Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολοµός Γιώργος Γληνός (Κνήµων). 11

13 Το μόνο ως τώρα σφάλμα που έκανα, ήταν πως θαρρούσα τον εαυτό μου αυτάρκη. Πως δεν είχα κανενός την ανάγκη. Τώρα ως βλέπω πόσο γοργά μπορεί να τελειώσει κι αιφνίδια η ζωή, καταλαβαίνω τι ανόητος ήμουν τότε. Πρέπει πάντα πλάι σου να χεις κάποιο βοηθό σου. Τόσο πολύ χε ξαστοχήσει ο νους μου βλέποντας τους ανθρώπους ότι ζούσαν με το μυαλό στραμμένο προς το κέρδος, που, μα τον Ήφαιστο, θαρρούσα ούτε ένας δε θα θελε ποτέ καλό του άλλου. ύσκολος, στ Μένανδρος µτφρ. Τάσος Ρούσσος 12

14 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΓΑΠΗ Είχε περάσει περισσότερο από ένας αιώνας από τη διδασκαλία της κωμωδίας Αχαρνείς, όταν ένας άλλος εικοσιπεντάχρονος ποιητής, ο Μένανδρος, παρουσίασε στο κοινό του το Δύσκολο. Βρισκόμαστε πια σε μια καινούργια πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα που έχει απομακρύνει τους κωμωδιογράφους από την πολιτική σάτιρα, τη διακωμώδηση τῶν τῆς πόλεως πραγμάτων και το μυθολογικό στοιχείο, ενώ τους έχει στρέψει σε ρεαλιστικότερα θέματα γενικευμένου και καθολικού χαρακτήρα γύρω από μια δεσπόζουσα ιδέα. Στο Δύσκολο, τη μόνη έως τώρα ολόκληρη διασωθείσα κωμωδία του Μένανδρου, κυριαρχούσα είναι η ιδέα της μισανθρωπίας και ή ενσάρκωσή της σε έναν ανθρώπινο χαρακτήρα, τον Κνήμωνα. 62 Η μορφή του απαρνητή των ανθρώπων, του μοναχικού και δύστροπου πρωταγωνιστή, είχε ήδη τους φιλολογικούς προγόνους της τόσο στο Μονότροπο του Φρύνιχου και στους Άγριους του Φενεκράτη, όσο και στο Δύσκολο του Μνησίμαχου, ακόμα και στους Όρνιθες του Αριστοφάνη. 63 Σε έναν κατατοπιστικό πρόλογο ο θεός Πάνας πληροφορεί τους θεατές για τον τόπο δράσης, την υπόθεση και τους σημαντικότερους χαρακτήρες του έργου, ενώ σκιαγραφεί τον Κνήμωνα ως μεγάλο μισάνθρωπο, δύσκολο σ όλους, μονόχνοτο και μονήρη. 64 Ο γεροπαράξενος ήρωας, έχοντας διαζευχθεί τη γυναίκα του η οποία μένει πια με το γιό της από τον πρώτο της γάμο, ζει απομονωμένος στο κτήμα του, με μόνη συντροφιά την κόρη του που δεν ξέρει πονηριές 65 και μια γριά υπηρέτρια. Αυτή τη θυγατέρα ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα ο Σώστρατος, νέος από την πόλη με πατέρα πάμπλουτο κτηματία 66 και έστειλε το δούλο του Πυρρία να προσεγγίσει τον πατέρα της εκ μέρους του. Ο δούλος με την επιστροφή του επιβεβαιώνει τους χαρακτηρισμούς του τραγοπόδαρου θεού για τον Κνήμωνα, περιγράφοντάς τον ως δαιμονισμένο, του πόνου γιο, στριμμένο και κακό μεγάλο, 67 ως θεότρελο χωριάτη, ανήμερο θεριό, γέρο-καθίκι 68 που τον εκδίωξε αδικαιολόγητα, πετροβολώντας τον πριν καν μπορέσει να του μιλήσει. Όταν ο ίδιος ο νέος, θα απομείνει μόνος του και θα συναντήσει τον τσαντισμένο και δύστροπο 69 γέρο, θα διαπιστώσει την πραγματικότητα των περιγραφών του Πυρρία και θα συνειδητοποιήσει τη δυσκολία για την επίτευξη του σκοπού του, θαρρώ το πράγμα πως δε θέλει κόπο συνηθισμένο αλλά μεγάλο. 70 Η τύχη όμως επιβραβεύει το νέο με μια απρόσμενη συνάντηση με τη νέα που αγαπά, η οποία βγαίνει από το σπίτι για να πάρει νερό από τη σπηλιά των Νυμφών. Ο Σώστρατος την βοηθά αλλά η σύντομη συνάντησή τους γίνεται αντιληπτή από ένα δούλο του Γοργία, του ετεροθαλή αδελφού της κοπέλας. Η συνομιλία όμως του Γοργία με τον ερωτευμένο νέο θα 62 Ξανθάκη Καραµάνου Γ., Παράλληλες εξελίξεις στη µετακλασσική (4 ος π.χ. αι.) Τραγωδία και Κωµωδία, εκδ. Καρδαµίτσας, Αθήνα , σσ.31, Μένανδρος, ύσκολος ή Μισάνθρωπος, µτφρ. Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1993, σ στ Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της κωµωδίας ύσκολος ακολουθούν τη µετάφραση του Τάσου Ρούσσου στο Μένανδρος, ύσκολος ή Μισάνθρωπος, µτφρ. Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα στ στ στ στ.117, στ στ

15 ανασκευάσει τους φόβους του και αφού βεβαιωθεί για τις αγαθές προθέσεις του υπόσχεται τη βοήθεια και τη συμπαράστασή του. Η επόμενη φορά που παρακολουθούμε τον Κνήμωνα είναι μπροστά στην είσοδο του σπιτιού του, ενοχλημένο από μια συμποσιακή θυσία που τελεί με μεγάλη ακολουθία η μητέρα του Σώστρατου στο γειτονικό σπήλαιο των Νυμφών. Αηδία και αλητήριους 71 χαρακτηρίζει τους θυσιαστές των οποίων την ευσέβεια αμφισβητεί αφού προσφέρουν στους θεούς όσα δεν τρώγονται, χολή και λίγη ουρίτσα, ενώ τ άλλα τα χλαπακιάζουν οι ίδιοι. 72 Όταν ο υπηρέτης πρώτα και κατόπιν ο μάγειρας θα τον ενοχλήσουν ζητώντας του ένα καζανάκι απαραίτητο για τη θυσία, αυτός θα τους εκδιώξει ενοχλημένος, απειλώντας με το λουρί 73 και γρονθοκοπώντας. 74 Η τύχη επεμβαίνει ακόμα μια φορά όταν η γριά Σιμίκη, η δούλα του Κνήμωνα ρίχνει στο πηγάδι την αξίνα. Την πρώτη φορά που της έπεσε ο κουβάς προκλήθηκε η συνάντηση των ερωτευμένων, τη δεύτερη όμως που έπεσε η αξίνα και στην προσπάθειά του θυμωμένου γέρου να την ανεβάσει, γκρεμίζεται ο ίδιος στο πηγάδι. Η σωτηρία του από τον πρόγονό του με τη συμπαράσταση του ερωτευμένου Σώστρατου, θα έρθει την κατάλληλη στιγμή για να προκαλέσει την αλλαγή στη συμπεριφορά του γεροπαράξενου. Αναγνωρίζει ως σφάλμα του ότι θαρρούσε τον εαυτό του αυτάρκη, πως δεν είχε κανενός την ανάγκη 75 και ότι όλοι οι άνθρωποι ζούσαν με το μυαλό στραμμένο προς το κέρδος, χωρίς να θέλουν ποτέ το καλό του άλλου. 76 Ο αλτρουισμός του Γοργία όμως του άλλαξε αυτή τη γνώμη. Είναι η τύχη που αναστατώνει λοιπόν τη ζωή των ανθρώπων με απροσδόκητο τρόπο και προωθεί την πλοκή της κωμωδίας η οποία αγγίζει την ιδιωτική σφαίρα, το οικογενειακό κύτταρο, μακριά από την άσκηση της πολιτικής. Οι αναταραχές της εποχής και οι συνακόλουθοι κίνδυνοι για τη ζωή και την ασφάλεια των πολιτών έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα ίχνη τους στη Νέα Κωμωδία που την απασχολούν πια τα κοινωνικά θέματα. 77 Από την αριστοφανική κωμωδία ατόμων και πολιτικών καταστάσεων έχουμε περάσει στην επεξεργασία των χαρακτήρων, στην αστική κωμωδία καταστάσεων και κοινωνικής κριτικής. 78 Οι χαρακτήρες επηρεάζονται πια από ακραιφνώς κοινωνικά γεγονότα και ο μονήρης Κνήμωνας μαζί με τις λανθασμένες αντιλήψεις του καθρεπτίζει τις δυσκολίες και τις στερήσεις της μετακλασικής ζωής και τις προσπάθειες να περισωθεί η προσωπική ασφάλεια και ευημερία όχι μέσα στην πόλη αλλά στον οίκο. 79 Στο βάθος όμως των θεμάτων που διαπραγματεύονται οι κωμωδίες του Μένανδρου βρίσκεται πάντα ο έρωτας χωρίς ρομαντικότητα και εξιδανίκευση αλλά και χωρίς διαστροφές. Ένας έρωτας που σκοντάφτει σε δυσκολίες και παρεξηγήσεις τις οποίες μέσα από την εξέλιξη της πλοκής θα καταφέρει να 71 στ.434, στ στ στ στ στ Zimmermann, ό.π., σ.71, Μπούρας Ν. Γ., Αριστοφάνης και Αθήνα, εκδ. Κολλέγιο Αθηνών, Αθήνα , σ Φουντουλάκης Α., Αναζητώντας τον διδακτικό Μένανδρο Μια προσέγγιση της κωµωδίας του Μενάνδρου και µια διερεύνηση της Σαµίας, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2004, σ

16 ξεπεράσει φθάνοντας πάντα σε ένα αίσιο τέλος. 80 Αυτός ο έρωτας θα βρει τη δικαίωσή του στη συγκεκριμένη κωμωδία όταν ο Κνήμωνας θα υιοθετήσει τον πρόγονό του, ορίζοντάς τον κληρονόμο του και κηδεμόνα της κόρης του. Ο Γοργίας τότε αφού μπλέξει το εγκώμιο του Σώστρατου θα συμφωνήσει για το γάμο του νέου φίλου του με την ομομήτρια αδελφή του. Από τη μεριά του ο Σώστρατος θα πείσει τον πατέρα του όχι μόνο να αποδεχθεί ως νύφη την αδελφή του Γοργία, αλλά και τον ίδιο το Γοργία ως γαμπρό για τη δική του κόρη. Όλα τα πρόσωπα συγκεντρώνονται στο ιερό του Πάνα γλεντώντας ενώ σχεδιάζουν τους γάμους για την επόμενη μέρα. Όλα εκτός του Κνήμωνα που αφού ερμήνευσε τη φύση του και αναγνώρισε το σφάλμα των απόψεών του, αποσύρθηκε μόνος και ανένταχτος χωρίς να αλλάξει το χαρακτήρα του. Μπορεί οι συμφορές που γέννησε η συμπεριφορά του μισάνθρωπου Κνήμωνα να τον σωφρόνισαν και να τον δίδαξαν, φαίνεται τα παθήματα πως είναι μαθήματα για μας, 81 μα δεν ήταν αρκετές παρά μόνο για τη μερική μεταστροφή του και για την αίσια λύση του προβλήματος που απασχολούσε το ερωτευμένο ζευγάρι. Σίγουρα έχει ήδη καταδειχθεί η ισχύ της αριστοτελικής άποψης ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον με ανάγκη των κοινωνικών σχέσεων, αλλά θα χρειαστεί κάτι ακόμα για την περίπτωση του Κνήμωνα. Ο Μένανδρος δεν θα επιτρέψει να παραμείνει ο ήρωάς του αναχωρητής και στην τελευταία σκηνή της κωμωδίας του το ζευγάρι Γέτας και Σίκων, ο υπηρέτης και ο μάγειρας τους οποίους είχε εκδιώξει και κακομεταχειριστεί ο δύστροπος γερογκρινιάρης, 82 θα του οργανώσουν ένα χουνέρι που θα τους ξεπληρώσει για τα παθήματά τους 83 και θα ημερώσει το γερο-δύσκολο. 84 Αφού λοιπόν μεταφέρουν τον κοιμισμένο ανήμπορο γέρο στη σκηνή, στην είσοδο του σπιτιού του και τον βασανίσουν κοροϊδεύοντάς τον με φανταστικές απαιτήσεις, θα πάρουν τη σπουδαία εκδίκησή τους έχοντας καταντήσει τον κωμικό ήρωα νούμερο του συμποσίου. 85 Ο μισάνθρωπος του Μένανδρου δεν είναι ούτε χαζός ούτε κακούργος, αλλά όπως ο ίδιος μας φανερώνει οφείλει το χαρακτήρα του στην κακή του πείρα από τον κόσμο και τους ανθρώπους μια πείρα που τον κατέστησε ενάντιο στην κρατούσα κοινωνική κατάσταση, αναγνωρίζοντας ως εχθρούς του όσους εμπλέκονται σε καταστάσεις που τον αφορούν. Ο ποιητής όμως γνωρίζει επίσης τη σημασία των κοινωνικών καταβολών για τον άνθρωπο και με τάση γενίκευσης διακρίνει στον ήρωά του τον εκπρόσωπο μιας ολόκληρης τάξης, 86 πραγματικός αγρότης πολεμάει με πέτρες που θυμάρι μόνο βγάζουν κι αλιφασκιά και τίποτα δεν παίρνει παρά μονάχα στενοχώριες Μένανδρος, Κωµωδίαι, Γεωργός - Επιτρέποντες, επιµ. Ε.Π. Παπανούτσος, µτφρ. εισαγωγή και σχόλια Θ. Σταύρου, εκδ. Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1954, σ στ στ στ στ.903, Lesky A., Ιστορία της αρχαία ελληνικής λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Γ. Τσοπανάκη, εκδ. Αφων Κυριακίδη ΑΕ, Θεσσαλονίκη , σσ Lesky, ό.π., σ στ

17 φέρνοντας ση μνήμη μας τους Αχαρνείς του Αριστοφάνη, στιπτοὶ γέροντες πρίνινοι ἀτεράμονες Μαραθωνομάχαι σφενδάμνινοι. 88 Η επιστροφή του δύσκολου στην κοινωνία θα πραγματοποιηθεί εντέλει όχι ως αποτέλεσμα λογικής σκέψης, αλλά λόγω ανάγκης, ως επακόλουθο των ενοχλητικών μεθοδεύσεων του δούλου και του μάγειρα. Όταν ο ίδιος γκρεμίστηκε στο πηγάδι, γκρεμίστηκε μαζί και το ιδεώδες του για απόλυτη αυτάρκεια. Όταν εμπαίζεται με άσχημο τρόπο από τους σκλάβους γίνεται το ευτράπελο θύμα της εμμονής και της αφροσύνης του. Η άρνησή του να φανεί συνετός θα καμφθεί από τον εξαναγκασμό και την αδυναμία του. Θα μπει τελικά στο χορό, θέλοντας και μη, κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία αφού θα του δοθεί και το εύλογο πρόσχημα: 89 Πηγαίνετέ με. Πιο καλά θ αντέξω το γλεντοκόπι μέσα. 90 Ο κωμικός ποιητής της εποχής του Μένανδρου απευθύνεται σε ένα κοινό που χρειάζεται την απόδραση από την τρέχουσα πραγματικότητα, την προσφυγή σε ένα φαντασιακό κόσμο, απαλλαγμένο από οικονομικές δυσχέρειες και ανυπέρβλητα προβλήματα. Αυτή η ανάγκη θα ικανοποιηθεί στη Νέα Κωμωδία όπου όλα τα προβλήματα έχουν μια λύση και όλες οι καταστάσεις μια ευτυχή κατάληξη. Ο Μένανδρος λοιπόν σε αντίθεση με τους παλιούς κωμωδιογράφους που ήταν οδηγοί των συμπολιτών τους, δεν έχει στάση δασκάλου και στηλιτευτή, αλλά με ανεκτικότητα και συμπάθεια δείχνει επιείκεια και κατανόηση, δημιουργώντας μια επιθυμητή για το κοινό του δραματική ψευδαίσθηση Αριστοφάνη, Αχαρνείς, στ Μένανδρος, ύσκολος, µτφρ. εισαγωγή και σχόλια Θ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008, σ στ Φουντουλάκης, ό.π., σσ

18 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Αμέτρητες σελίδες γράφτηκαν και θα γραφτούν για την αρχαία κωμωδία με κρίσεις, σχόλια, ερμηνείες και φιλολογικές αναλύσεις. Αναγνωρίστηκαν λογοτεχνικές και παιδευτικές αξίες, θεατρικές αρετές και συγγραφική ευρηματικότητα. Η πιο άμεση λειτουργία της όμως είναι η κωμική κάθαρση που προκαλεί το γέλιο, η ψυχική δηλαδή εκτόνωση και η ηδονική λύτρωση του θεατή. Εξάλλου όλες οι κωμωδίες που γράφτηκαν, αυτές που σώθηκαν και αυτές που χάθηκαν πιθανώς για πάντα, είναι κάτι περισσότερο από ένα σύνολο στίχων, από ένα λογοτεχνικό έργο. Είναι ένα ζωντανό σύνολο που επιδρά δυναμικά στο θεατή λειτουργώντας θεραπευτικά. Το γέλιο του Αριστοφάνη είναι σατιρικό αλλά και εορταστικό, είναι γέλιο χαράς και καταγγελίας, ασυγκράτητο αλλά και φυσιολογικό, φιλιώνοντας τον άνθρωπο με τη φύση, το κρασί, τον έρωτα και την ειρήνη. Είναι γέλιο έξυπνο και αιφνιδιαστικό, ευφάνταστο και μεταδοτικό, αθυρόστομο και πνευματώδες. Είναι επίσης και γέλιο λυρικό που πηγάζει από ένα ευρύ φάσμα που καλύπτει το απόλυτα κωμικό, το παράλογο, την παρωδία, το ευφυολόγημα και το πνεύμα. 92 Από την άλλη πλευρά το γέλιο του Μένανδρου δεν προκύπτει από το λόγο αλλά από τις συμπεριφορές και τα παθήματα των προσώπων. 93 Προκύπτει από τα παθήματα του Δύσκολου που θα μάθει να υπακούει στην ανάγκη της εποχής του και θα επιστρέψει στην προστασία που προσφέρει ο οίκος. 92 Παππάς Θ. Γ., Ο φιλόγελως Αριστοφάνης, εκδ. Καρδαµίτσας, Αθήνα , σσ Μένανδρος 2008, ό.π., σ

19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρουλιδάκης Μανώλης, «Η χρήση των τραγουδιών στον Αριστοφάνη», στο Σεμινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωμωδία, επιμ. Αναστάσιος Στέφος, εκδ. Μεταίχμιο, 2006, σσ Αριστοφάνη, Αχαρνής, μτφρ. Λεωνίδα Ζενάκου, εκδ. Σχολή Μωραΐτη Εταιρεία σπουδών νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδείας, Αθήνα Αριστοφάνη, Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, εισαγωγή & μτφρ. Θρασύβουλου Σταύρου, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα Bowie M Angus, Αριστοφάνης Μύθος, Τελετουργία και Κωμωδία, μτφρ. Πόλυ Μοσχοπούλου, επιμ. Ανδρέας. Μαρκαντωνάτος εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα Lesky Albin, Ιστορία της αρχαία ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, εκδ. Αφων Κυριακίδη ΑΕ, Θεσσαλονίκη Μένανδρος, Κωμωδίαι, Γεωργός - Επιτρέποντες, επιμ. Ευάγγελος Π. Παπανούτσος, μτφρ. εισαγωγή και σχόλια Θρασύβουλου Σταύρου, εκδ. Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα Μένανδρος, Δύσκολος ή Μισάνθρωπος, μτφρ. Τάσος Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα Μένανδρος, Δύσκολος, μτφρ. εισαγωγή και σχόλια Θεόδωρος Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Μπούρας Ν. Γ., Αριστοφάνης και Αθήνα, εκδ. Κολλέγιο Αθηνών, Αθήνα Ξανθάκη Καραμάνου Γ., Παράλληλες εξελίξεις στη μετακλασσική (4 ος π.χ. αι.) Τραγωδία και Κωμωδία, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα Πανούσης Ιωάννης, «Από τον Αριστοφάνη στον Μένανδρο», στο Σεμινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωμωδία, επιμ. Αναστάσιος Στέφος, εκδ. Μεταίχμιο, 2006, σσ Παππάς Θ. Γ., Ο φιλόγελως Αριστοφάνης, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα Σολομός Αλέξης, Ο ζωντανός Αριστοφάνης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα Σπυρόπουλος Σ. Ηλίας, Αριστοφάνης, Σάτιρα Θέατρο - Ποίηση, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη

20 Σπυρόπουλος Σ. Ηλίας, «Η πολιτική σάτιρα του Αριστοφάνη: Ο πολιτικός λόγος στην αριστοφανική κωμωδία», στο Σεμινάριο 33, Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωμωδία, επιμ. Αναστάσιος Στέφος, εκδ. Μεταίχμιο, 2006, σσ Φουντουλάκης Ανδρέας, Αναζητώντας τον διδακτικό Μένανδρο Μια προσέγγιση της κωμωδίας του Μενάνδρου και μια διερεύνηση της Σαμίας, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα Zimmermann Bernhard, Η αρχαία ελληνική κωμωδία, μτφρ. Ηλίας Τσικριγκάκης, επιμ. Δανιήλ Ι. Ιακώβ, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα