Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας «Κεραμική από τον λάκκο 1 & 2 του αγροτεμαχίου 174»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Ειδίκευση στην Προϊστορική Αρχαιολογία Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας «Κεραμική από τον λάκκο 1 & 2 του αγροτεμαχίου 174» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μαρία Καρανίκα

2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Ειδίκευση στην Προϊστορική Αρχαιολογία Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας «Κεραμική από τον λάκκο 1 & 2 του αγροτεμαχίου 174» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Κώστας Κωτσάκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

3 Στα παιδιά μου, Γιώργο και Σοφία

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Συντομογραφίες ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Γενικά Προβληματισμοί Κεραμική και μονιμότητα Κεραμική- Τέχνη Αναδρομή στα θεωρητικά αρχαιολογικά ρεύματα Η κεραμική στη σύγχρονη αρχαιολογία.. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. Η έρευνα της Νεολιθικής στην Μακεδονία 2.1. Αναδρομή στα στερεότυπα Η έρευνα στην Μακεδονία 2.3. Αναφορά σε θέσεις. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3. Γενικό πλαίσιο 3.1. Θέμα επιπεδότητας οικισμών 3.2. Νέα δεδομένα 3.3. Κεραμική της ΝΝ..

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4. Η θέση του Κάτω Αγίου Ιωάννη 4.1. Γενικά η περιοχή της βόρειας Πιερίας 4.2. Ο Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας 4.3. Το αγροτεμάχιο 174: ανασκαφικά στοιχεία. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 5. Μακροσκοπική ανάλυση της κεραμικής 5.1. Ιδιότητες των αγγείων Παράμετροι που καθορίζουν την χρήση Κατασκευή αγγείων- Επεξεργασία επιφανειών Όπτηση αγγείων- Χρώμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 6. Μακροσκοπική ανάλυση της κεραμικής του Κάτω Αγίου Ιωάννη 6.1. Γενική καταγραφή- Βήματα 6.2. Γενική καταγραφή- Αποτελέσματα Ειδική καταγραφή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 7. Η τυπολογία της κεραμικής του λάκκου 1 & Γενικά στοιχεία Ανοιχτά αγγεία Κύπελλα. Σφαιρικά κύπελλα..

6 Τροπιδωτά κύπελλα. Κωνικό ή ημισφαιρικό κύπελλο.. Ημισφαιρικό κύπελλο Φιάλες Φιάλες αδιάγνωστες Φιάλες σφαιρικές Φιάλες κωνικές ή ημισφαιρικές Φιάλες κωνικές. Φιάλες με κάθετα τοιχώματα Φιάλες ημισφαιρικές Φιάλες τροπιδωτές Φιάλες αμφικωνικές Λεκάνες Ταψιά Ολμοειδές αγγείο Αδιάγνωστα ανοιχτά Κλειστά αγγεία 7.4. Ευρύστομα αγγεία Αδιάγνωστα αγγεία Γενικά Χείλη. Βάσεις.. Λαβές- Αποφύσεις.. Τροπιδώσεις. Κεραμικές κατηγορίες.. Αδιακόσμητα αγγεία. Διακοσμημένα αγγεία Στοιχεία συνολικά Βάσεις.. Λαβές Τροπιδώσεις Διακόσμηση αγγείων. Γενικά Μοτίβα.

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 8. Η κεραμική του λάκκου 1 & 2 σε ευρύτερο πλαίσιο 8.1. Γενικά 8.2. Σχέση με Μακρύγιαλο Ι 8.3. Σύνδεση με την Σταυρούπολη 8.4. Αναφορικά με την Θέρμη Αναφορά στην Θεσσαλία Ένταξη στον χώρο των Βαλκανίων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 9. Επίλογος 9.1. Παρατηρήσεις 9.2. Επίλογος Βιβλιογραφία.. Παράρτημα Χάρτες Πίνακες Γραφήματα Εικόνες

8 Ονειρεύομαι ότι ζωγραφίζω και μετά ζωγραφίζω αυτό που ονειρεύομαι. Vincent Van Gogh, ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η απόκτηση αυτού του μεταπτυχιακού ήταν ένα προσωπικό όνειρο ζωής, το οποίο πραγματοποιήθηκε. Την αγάπη μου και το ενδιαφέρον για την Προϊστορική Αρχαιολογία μου την μετέδωσαν οι καθηγητές της Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., στα χρόνια 1999 με 2003, όταν ήμουν ακόμη προπτυχιακή φοιτήτρια. Για την εκπόνηση της συγκεκριμένης εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Ματθαίο Μπέσιο για την παραχώρηση του αρχαιολογικού υλικού μέσω της ΚΖ ΕΠΚΑ Πιερίας. Επίσης, τον κ. Κώστα Κωτσάκη, ο οποίος ήταν ο επιβλέπων καθηγητής μου. Ακόμη, ευχαριστώ την αρχαιολόγο Τρισεύγενη Παπαδάκου για την βοήθεια που μου προσέφερε με ευγένεια και ήθος όλα αυτά τα χρόνια σε κάθε στάδιο καταγραφής και μελέτης του υλικού με το οποίο ασχολήθηκα. Ευχαριστώ την Teresa Silva για την βοήθεια στην καταγραφή του υλικού, που έγινε στην αρχαιολογική αποθήκη Μακρυγιάλου Πιερίας. Τέλος, ευχαριστίες οφείλω στην κ. Σ. Μ. Βαλαμώτη, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., για τη στήριξη και βοήθειά της.

9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΝ: Αρχαιότερη Νεολιθική ΜΝ: Μέση Νεολιθική ΝΝ: Νεότερη Νεολιθική ΤΝ: Τελική Νεολιθική

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Γενικά H κεραμική φέρνει συνήθως έντονα συναισθήματα, οι αρχαιολόγοι είτε την μισούν ή την λατρεύουν, για κάποιους είναι συναρπαστική και γεμάτη πληροφορίες. (Clive, Tryers and Vince, 1993: 3). Αξίζει η μελέτη της κεραμικής, γιατί μπορεί να συνεισφέρει στην κατανόηση του παρελθόντος του ανθρώπου (Anderson Anne, 1984: 196). Πέρα από την προσωπική κλίση ή προτίμηση των αρχαιολόγων, θα λέγαμε πως η κεραμική είναι κοινά αποδεκτό ότι αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία μελέτης των πολιτισμών του παρελθόντος. Εκτός από τον βασικό παράγοντα ασφαλούς χρονολόγησης κάποιου αρχαιολογικού πλαισίου, η κεραμική μπορεί να προσφέρει πλήθος πληροφοριών που μπορούν με τη σειρά τους να οδηγήσουν σε γόνιμους προβληματισμούς. Ετυμολογικά η κεραμική προέρχεται από την αρχαία λέξη κέραμος και περιγράφει περισσότερο το αντικείμενο που έχει ψηθεί, παρά ένα ωμό υλικό (Rice, 1987: 3). Ως γνωστό, η κεραμική αποτελεί το δημιούργημα του ανθρώπου, με το οποίο μετασχηματίζεται μια πρώτη ύλη της φύσης. Συνδυάζει τα τέσσερα στοιχεία της φύσης: γη, νερό, φωτιά και αέρα ( Rice, 1987: 3). Αποτελεί γεγονός ότι η κεραμική έχει μια μακρά και σύνθετη πορεία αναλυτικής προσέγγισης, καθώς έχει μελετηθεί από διάφορες πλευρές, όπως η καλλιτεχνική, η αρχαιολογική, η αισθητική, η ιστορική, η μηχανική, η χημική, η πετρογραφική (Rice, Pottery Analysis, 1987: 3). Βασικό σημείο στην κεραμική τέχνη διαχρονικά αποτελεί η πρώτη ύλη, δηλαδή ο πηλός, του οποίου οι φυσικές ιδιότητες ποικίλλουν ανάλογα με τη σύνθεση και το βαθμό της καθαρότητάς του. Ένα από τα ενδιαφέροντα ζητήματα είναι η επιλογή του πηλού, η οποία καθορίζει τη συνέχεια της σειράς που ακολουθεί στα στάδια επεξεργασίας, κατασκευής και χρήσης των αγγείων. Θεωρείται ότι η κεραμική είναι το πρώτο συνθετικό υλικό που δημιούργησε ο άνθρωπος με τη βοήθεια της τεχνολογίας, στο οποίο αντικατοπτρίζεται η νέα σχέση που αποκτά με το φυσικό περιβάλλον (Κωτσάκης, 1996: ). Στην παρούσα εργασία στο κέντρο τίθεται η Νεολιθική κεραμική, της οποίας η μελέτη ακολουθεί κάποιες συμβάσεις, τυπολογικές και

11 χρονολογικές, όπως πάντα γίνεται στον διαχωρισμό των περιόδων για την διευκόλυνση και επίτευξη της επιστημονικής ανάλυσης. Η κεραμική βέβαια, τοποθετείται μέσα στο πλαίσιο των τεχνουργημάτων που συναποτελούν τον πολιτισμό, ο οποίος τίθεται στο κέντρο ως αντικείμενο της Αρχαιολογίας. Ο πολιτισμός είναι το σύνθετο τεχνητό περιβάλλον, το οποίο μας απομονώνει από την φύση. Στην πρώιμη Νεολιθική οι άνθρωποι είναι πιο κοντά στην φύση, ενώ στη Νεότερη Νεολιθική αυξάνεται η διαφοροποίηση στην οικονομία ( Renfrew, 1972, xxvi: 3-8, 13, 52, 365-6). Μια τέτοια άποψη στην πραγματικότητα θέτει όρια, καθώς διαχωρίζει την φύση από τον πολιτισμό. Θα μπορούσαν αυτοί οι δυο παράγοντες να συνυπάρχουν και να αλληλοσυνδέονται, οδηγώντας σε μια πολύπλοκη και πολυδιάστατη σχέση. Πιθανώς ο πολιτισμός αποτελεί το σύμπλεγμα ανάμεσα στην φύση και τα ανθρώπινα τεχνουργήματα, που μαζί διαμορφώνουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που με την σειρά τους εντοπίζονται και αναλύονται από την επιστήμη της Αρχαιολογίας. Ο αρχαιολόγος ασχολείται με το πώς οι άνθρωποι και τα τεχνουργήματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. (Schiffer with Miller, 1999 : 7). Aυτή η σχέση ανθρώπων και τεχνουργημάτων είναι μια σύνθετη διαδικασία, στην αποκωδικοποίηση της οποίας συμβάλλει η μελέτη των μεμονωμένων κατηγοριών, όπως αυτή της κεραμικής Προβληματισμοί Ένα ερώτημα το οποίο είναι δύσκολο να απαντηθεί, παρά μόνο να συζητηθεί, είναι ο σκοπός και η χρησιμότητα των πρώτων αγγείων, ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι επένδυσαν τόσο μεγάλη προσπάθεια στην κεραμική. Υπάρχει η άποψη ότι τα αγγεία άρχισαν να κατασκευάζονται για να εξυπηρετήσουν τις δραστηριότητες γύρω από την τροφή, δηλαδή αρχικά το μαγείρεμα και την κατανάλωση και αργότερα την αποθήκευση (Vitelli, 1995: 58). Πέρα από αυτή την πλευρά, υπάρχουν και άλλες οπτικές στην ερμηνεία ενός τόσο πολύπλοκου ζητήματος. Πιο συγκεκριμένα, έχει υποστηριχτεί ότι ίσως τα πρώτα αγγεία να χρησιμοποιούνταν σε τελετουργικές και συμβολικές τελετές, εφόσον αποτελούσαν σπάνια είδη εξαρχής (Vitelli, 1989: 17-29). Μια τέτοια άποψη είναι ίσως παρακινδυνευμένη, καθώς με μια τέτοια προσέγγιση τα αγγεία κατατάσσονται στην κατηγορία των μη πρακτικών αντικειμένων

12 Μάλλον το ζήτημα είναι πολύ πιο πολύπλοκο και σύνθετο, γιατί οι έννοιες της πρακτικήςκαθημερινής χρήσης πιθανώς συνδυάζονται και αλληλοσυμπληρώνονται από τη συμβολική και τελετουργική σημασία. Άρα, ο συνδυασμός των απόψεων και μια ανοιχτή οπτική κρίνονται περισσότερο απαραίτητα για να πλησιάσουμε στο θέμα της εισαγωγής μιας νέας πρακτικής στη νεολιθικό τοπίο. Ένα θέμα που σχετίζεται με την κεραμική, είναι η έκφραση των ταυτοτήτων (Bailey, 2000: 9-10). Μέσα από τα αγγεία είναι δυνατό να προβάλλονται και να εκφράζονται ταυτότητες κοινωνικές, κοινοτικές, ομαδικές, προσωπικές κ.ο.κ. Η κοινωνική πολυπλοκότητα μπορεί να αντικατοπτρίζεται μέσα από κεραμική πολυπλοκότητα(vitelli, 1995: 58) Κεραμική και μονιμότητα Ένα μεγάλο θέμα γύρω από το οποίο γίνεται συζήτηση, είναι η νεολιθικοποίηση του τρόπου ζωής του ανθρώπου και η έναρξη μιας νέας οργάνωσης και εκμετάλλευσης του φυσικού περιβάλλοντος, που έφερε νέες κοινωνικές και πολιτισμικές δομές στην λειτουργία της κοινότητας. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η εισαγωγή της κεραμικής, η οποία αποκτά έναν ενεργό και ουσιαστικό ρόλο. Πολύ συχνά παρατηρείται η σύνδεση της κεραμικής με την αρχή του νεολιθικού τρόπου ζωής, που ορίζει το τέλος της εποχής στην οποία οι άνθρωποι ήταν συλλέκτες της τροφής και μετακινούμενοι. Η κεραμική σχετίστηκε με τη μόνιμη εγκατάσταση, που χαρακτηρίζει και αντιπροσωπεύει τους νεολιθικούς οικισμούς, όπου πλέον η τροφή παράγεται μέσω της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Θεωρείται ότι η μείωση της κινητικότητας και η μονιμότητα της κατοίκησης αντιπροσωπεύεται από την κατασκευή και χρήση των αγγείων, που προφανώς ήταν απαραίτητα στο νέο μοτίβο επιβίωσης. Όμως, στη σύγχρονη έρευνα έχει αποδειχθεί ότι η σχέση αυτή δεν είναι τόσο ευθεία και απλή, καθώς περιπλέκονται με ιδιαίτερα πολύπλοκο τρόπο. τέτοιες έννοιες και σχέσεις

13 Κεραμική- Τέχνη Μια ιδιαίτερη ερώτηση που μπορεί να προκύψει, είναι το εάν και κατά πόσο η Προϊστορική και στην προκειμένη περίπτωση Νεολιθική κεραμική είναι τέχνη ή απλώς αποτελεί είδος λειτουργικό και χρηστικό για τις εκάστοτε κοινωνίες. Σίγουρα κάτι τέτοιο είναι αδύνατο να απαντηθεί και ειδικά στα πλαίσια μιας εργασίας που επεξεργάζεται ένα συγκεκριμένο ανασκαφικό σύνολο. Παρόλα αυτά, έχει ενδιαφέρον να γίνει μια σύντομη αναφορά στην πιθανότητα σχέσης τέχνης- κεραμικής. Στην πραγματικότητα η Τέχνη δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο οι καλλιτέχνες. Κάποτε ήταν οι άνθρωποι που πήραν χρωματιστό χώμα στα χέρια τους και σχεδίασαν πρόχειρα στον τοίχο της σπηλιάς τους ένα βουβάλι σήμερα μερικοί αγοράζουν χρώματα και σχεδιάζουν αφίσες για τους τοίχους. (Gombrich, 1998: 15). Ο ορισμός της έννοιας της τέχνης είναι κάτι που θεωρείται σχετικά σύγχρονο, όταν μιλάμε βέβαια για τον προσδιορισμό ενός έργου τέχνης. Σίγουρα τέτοιες έννοιες ήταν άγνωστες στους ανθρώπους και τεχνίτες της Νεολιθικής εποχής. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η Τέχνη πλησιάζεται με τις αισθήσεις και αποτελεί Μίμηση, η οποία όμως απαλλάσσεται από την υποταγή στο φυσικό αντικείμενο και αποκτά ελευθερία, με βασικά στοιχεία τον ρυθμό, την αρμονία και την ομορφιά (Ανδρόνικος, 1986). Αν η τέχνη θεωρηθεί ότι αποτελεί την προσπάθεια προσωπικής έκφρασης, τότε πιθανώς η νεολιθική κεραμική να μπορεί να ενταχθεί μέσα σ αυτό το πλαίσιο. Βέβαια, θα έλεγε κανείς ότι ακόμη βρισκόμαστε στα όρια όταν μιλάμε για μια τόσο πρώιμη εποχή. Αλλά πολύ συχνά περνάει η σκέψη ότι οι νεολιθικοί κεραμείς δεν ήταν μόνο τεχνίτες που ήξεραν να κατασκευάζουν αντικείμενα χρηστικά, αλλά ίσως ήταν καλλιτέχνες, δηλαδή άνθρωποι που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν μέσω της κεραμικής και αποκτούσαν την πρωτοβουλία για αναζήτηση προσωπικής έκφρασης. Ας σημειωθεί εδώ ότι ακόμη και εάν η κεραμική ειδωθεί από την οπτική μιας μορφής τέχνης, δεν αναιρείται σε καμία περίπτωση ο κοινωνικός της ρόλος Αναδρομή στα θεωρητικά αρχαιολογικά ρεύματα Η θεωρητική αρχαιολογική σκέψη διαρκώς εξελίσσεται και μεταλλάσσεται μέσα στο πέρασμα του χρόνου, καθώς η Αρχαιολογία αποτελεί μια επιστήμη ζωντανή, αν και

14 ασχολείται με πολιτισμούς του παρελθόντος. Οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες κάθε εποχής επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο με τον οποίο η αρχαιολογία εξετάζει, μελετά και ερμηνεύει τον υλικό πολιτισμό. Έχει ενδιαφέρον η παρατήρηση της πορείας αυτής της θεωρητικής προσέγγισης και τα ρεύματα που εκάστοτε δημιουργήθηκαν και απέκτησαν επιστήμονες που τα προασπίστηκαν. Ξεκινώντας με την Παραδοσιακή Αρχαιολογία χρειάζεται να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους περασμένους αιώνες. Πιο συγκεκριμένα, ο 19 ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία επικρατούν δύο διαφορετικά και αντίθετα ρεύματα στην Ευρώπη. Από τη μία υπάρχει η ιδέα της παγκόσμιας αλήθειας με έντονο ενοποιητικό χαρακτήρα, που αποτελεί έκφραση του πνευματικού κινήματος του Διαφωτισμού, που αναπτύχθηκε κυρίως στην Αγγλία και Γαλλία. Ο Διαφωτισμός προάγει την ψυχική ενότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και στηρίζεται στον Ορθό Λόγο. Από την άλλη υιοθετείται ο κεντροευρωπαϊκός και κυρίως γερμανικός αντι- διαφωτισμός, που τονίζει τις τοπικές ιδιαιτερότητες και προωθεί τον εθνικισμό, ο οποίος με τη σειρά του εμπνέεται από το ρομαντικό κίνημα. Μέσα σ αυτή την λογική διαμορφώθηκε η πολιτισμική- ιστορική προσέγγιση του G. Childe στις αρχές του 20 ου αιώνα. Είναι ενδιαφέρον το ότι μπόρεσε να συνδυάσει τον εθνικισμό του Kossina με την χρονολογική οπτική του Montelius (Trigger, 1989: 243). Ειδικότερα, θεωρεί ότι ο πολιτισμός είναι κάτι που μεταφέρεται (έννοια της διασποράς, diffusion ), δίνοντας έμφαση στην ιστορία και την άποψη ότι τα φαινόμενα και οι διαδικασίες επαναλαμβάνονται. Η Παραδοσιακή Αρχαιολογία είχε θετικά αποτελέσματα μόνο στο περιγραφικό επίπεδο του πολιτισμού, αφήνοντας κενά στην ουσιαστική ερμηνεία και κατανόηση, που είναι βασικός στόχος της αρχαιολογίας. Επακόλουθο αυτής της σχολής ήταν να επικρατήσουν εθνικά στερεότυπα, καθώς στόχος ήταν να τονιστεί η υπεροχή της ευρωπαϊκής φυλής (Trigger, 1989). Στα μέσα του 20 ου αι. η αρχαιολογική σκέψη στρέφεται στο θετικισμό, ξεχωρίζοντας την θεωρία από τη μέθοδο και θεωρώντας ότι η μόνη πραγματική γνώση είναι η θετική, καθώς όλα τα υπόλοιπα τοποθετούνται ως δευτερεύοντα. Στην πραγματικότητα ακολουθείται το γενικότερο ρεύμα της εποχής, το οποίο στηρίζεται στη ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη. Μια εξέλιξη που δίνει την αίσθηση ότι ο άνθρωπος έχει καταφέρει να δαμάσει την φύση και να φτάσει στο ανώτατο σημείο επιβολής του. Είναι διάχυτη η αίσθηση υπεροψίας, ότι ο άνθρωπος μπορεί μέσω της τεχνολογικής προόδου να υπερισχύσει και να ερμηνεύσει τα πάντα.

15 Η Διαδικαστική ή Νέα Αρχαιολογία κάνει εμφανή την παρουσία της με τον L. Binford (Binford, 1962: ), o οποίος εισήγαγε τη συστημική προσέγγιση του υλικού πολιτισμού, χωρίζοντάς τον σε διάφορα υποσυστήματα. Μ αυτό τον τρόπο, η αρχαιολογία αντιμετωπίστηκε ως μια κανονιστική επιστήμη, στην οποία ο πολιτισμός μπορεί να ερμηνευτεί με βάση κανόνες και νόμους, όπως ακριβώς χρησιμοποιούν οι υπόλοιπες θετικές επιστήμες. Aυτοί οι κανόνες απομονώθηκαν τελείως, σαν να ήταν ανεξάρτητοι και ανεπηρέαστοι από τον χρόνο και κάθε είδους αλλαγές. Σύμφωνα μ αυτή την προσέγγιση, υπάρχει αντικειμενική και ουδέτερη αλήθεια στην αρχαιολογία και τα πολιτιστικά φαινόμενα μπορούν να ερμηνευτούν μέσω των δομών που τα αποτελούν, οργανωμένα σε συστήματα. Βέβαια, μεγάλη αυτοπεποίθηση αποκτήθηκε με την βοήθεια της τεχνολογίας, η οποία συνέβαλλε στην πιο λεπτομερή ανάλυση των αντικειμένων. Στη συνέχεια, κατά τις δεκαετίες του 1980 και 90 η αρχαιολογική οπτική αλλάζει ριζικά, με έντονη κριτική απέναντι στη θετικιστική σχολή. Η ονομαζόμενη μεταδιαδικαστική αρχαιολογία θεωρεί πλέον ότι ο πολιτισμός αποτελείται από νοήματα που πρέπει να ερμηνευθούν και όχι απλά να εξηγηθούν (Hodder, 1995). Αυτά τα νοήματα κρύβονται πίσω από τα αντικείμενα και ο αρχαιολόγος καλείται να τα αποκρυπτογραφήσει. Τα αρχαιολογικά ευρήματα πρέπει να τοποθετούνται μέσα σε σύνολα ( context ) και να μελετώνται οι μεταξύ τους συσχετίσεις. Κυρίαρχο ρόλο έχει η έννοια του μεταδομισμού, όπου για να βρεθεί η αλήθεια πρέπει να αποδομηθεί ο λόγος. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα πρέπει να διαβάζονται σαν ένα κείμενο λογοτεχνικό, που οφείλει να μελετηθεί ουσιαστικά και όχι μόνο επιφανειακά (Shanks and Tiilley, 1989: 1-12). Ο πολιτισμός εδώ είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο δεν μπορεί να ερμηνευτεί με συγκεκριμένου και πάγιους κανόνες Η κεραμική στη σύγχρονη αρχαιολογία Όπως γίνεται φανερό, η κεραμική αντιμετωπίστηκε με διαφορετικό τρόπο από τις θεωρητικές σχολές που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στην παραδοσιακή αρχαιολογία τα αγγεία αποτέλεσαν μέσο ορισμού των πολιτισμών και προσδιορισμού των σταδίων χρονολόγησης. Ο στόχος ήταν κυρίως περιγραφικός, με την προβολή των αγγείων ως έργων τέχνης που ορίζουν τους μεγάλους πολιτισμούς του παρελθόντος. Έπειτα, η

16 διαδικαστική αρχαιολογία δίνει έμφαση στην τεχνολογία της κεραμικής, όπου πλέον εφαρμόζονται αρχαιομετρικές μέθοδοι. Άλλωστε, η ανάπτυξη της τεχνολογίας δίνει τη δυνατότητα μιας αρκετά λεπτομερούς μικροσκοπικής παρατήρησης των αγγείων. Όμως, εδώ η κεραμική θεωρείται υποσύστημα της πολιτισμικής αλυσίδας και πιστεύεται ότι τα αγγεία δεν συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Συνεχίζοντας με τη μεταδιαδικαστική σχολή 1, η κεραμική αντιμετωπίζεται τελείως διαφορετικά και πολύ πιο ουσιαστικά, καθώς θεωρείται μορφή του υλικού πολιτισμού που έχει ενεργό ρόλο στην κοινωνική ζωή. Υπάρχει η άποψη ότι δεν ισχύουν σταθεροί κανόνες που να διέπουν τον πολιτισμό και έτσι τα αγγεία δεν είναι κοινωνικά και πολιτισμικά ουδέτερα, αλλά συνίστανται από νοήματα- μηνύματα, τα οποία καλείται η αρχαιολογία να ερμηνεύσει. Στη σύγχρονη εποχή οι δυνατότητες μελέτης και πολύπλευρης ανάλυσης της κεραμικής έχουν διευρυνθεί σε μεγάλο βαθμό σε σχέση με το παρελθόν. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει όχι μόνο ο λειτουργικός και χρηστικός ρόλος των αγγείων, αλλά παράλληλα ο κοινωνικός. Η εμφάνιση της κεραμικής χρειάζεται να ερμηνεύεται και ως κοινωνικό φαινόμενο. Μ αυτό τον τρόπο, τα αγγεία αποτελούν αντικείμενα φορτισμένα με μηνύματα και αντανακλούν κοινωνικές σχέσεις μέσα σε μια κοινότητα (Sherratt, 1991). Ο ρόλος των αγγείων στη Νεολιθική είναι πολυδιάστατος και η μελέτη τους οφείλει να εστιάσει στην εξέταση της τεχνολογικής, μορφολογικής και στιλιστικής ποικιλότητας (Ούρεμ Κώτσου, 2006: 14). Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση ανθρώπου- αγγείου, στην οποία εντοπίζεται ρευστότητα και σχετικότητα. Για παράδειγμα, ένα αγγείο πιθανώς να μην έχει το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο και τον ίδιο κοινωνικό ρόλο καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του (Ούρεμ Κώτσου, 2006: 13). Θα λέγαμε πως κάθε αγγείο αντιμετωπίζεται ως ένας ξεχωριστός οργανισμός, χωρίς βέβαια να αγνοείται το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται. Η βιογραφία του αντικειμένου αποτελεί τον κύριο άξονα γύρω από τον οποίο κινείται η μελέτη της κεραμικής, όπου το κάθε αγγείο ή όστρακο χρειάζεται να μελετάται σαν ένα αντικείμενο που μπορεί να μας δώσει πληροφορίες σχετικές με το κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ανήκει. Άρα, υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ αγγείου και ανθρώπου, καθώς το αγγείο δεν γίνεται να αποσυνδεθεί από τον ανθρώπινο παράγοντα, ούτε να αντιμετωπιστεί ως ανεξάρτητος φορέας εξαγωγής κανονικοτήτων. 1 Ή μεταμοντέρνα σχολή, όπως είναι γνωστή ως θεωρητικό ρεύμα

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. Η έρευνα της Νεολιθικής στην Μακεδονία 2.1 Αναδρομή στα στερεότυπα Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πορεία της έρευνας της προϊστορίας της βόρειας Ελλάδας και συγκεκριμένα της Μακεδονίας. Στην πραγματικότητα η διαμόρφωση μιας ξεκάθαρης εικόνας για το συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο αποτελεί επίτευγμα σχετικά πρόσφατο. Στα τέλη του 19 ου αι. και αρχές του 20 ου αι. διαμορφώθηκαν κάποια στερεότυπα, σύμφωνα με τα οποία η προϊστορική Μακεδονία όφειλε να μένει στο περιθώριο, με αποτέλεσμα να είναι ανεξερεύνητη για μεγάλο διάστημα και να χαρακτηρίζεται ως το άλλο του προϊστορικού Αιγαίου (Fotiadis, 2001: 115). Η άποψη της αντίθεσης βορρά- νότου ήταν κάτι που επικράτησε μέχρι τα μέσα του 20 ου αι., κλείνοντας σε περιορισμένα καλούπια την αληθινή εικόνα σχετικά με την προϊστορική Μακεδονία. Μια Μακεδονία που θεωρούνταν κατώτερη σε σχέση με τον πολιτισμένο νότο. Αρχικά, σημαντική θεωρήθηκε η νότια Ελλάδα, ως κοιτίδα του κλασικού πολιτισμού και η βόρεια Ελλάδα τοποθετήθηκε ως δευτερεύουσας σημασίας, καθώς δεν βρέθηκαν εκεί ανάκτορα και συνεπώς κοινωνική πολυπλοκότητα (Κωτσάκης, 2008). Μέχρι τα μέσα του 20 ου αι. κυριαρχούσε η άποψη ότι η Μακεδονία ήταν άγρια και βάρβαρη και ότι η σημασία που διαδραμάτισε ήταν ότι αποτέλεσε σταυροδρόμι για την έλευση των ινδοευρωπαϊκών φυλών. Δηλαδή, η Μακεδονία τοποθετήθηκε ως μέρος της μεγάλης ηροδότειας αφήγησης σχετικά με την έλευση των Δωριέων. Ας αναφερθούν εδώ οι απόψεις κάποιων σημαντικών μελετητών, όπως του Casson, ο οποίος υπεράσπιζε την ευρωπαϊκή ταυτότητα της Μακεδονίας, ενώ ο Rey την χαρακτήρισε ως θέση- κλειδί για την πορεία των ιστορικών γεγονότων. Ο Heurtley την εντάσσει μέσα στην αιγαιακή προϊστορία και o Renfrew δίνει κυρίως έμφαση στο περιβάλλον, το οποίο προβάλλει ως κατασταλτικό παράγοντα στην ανάπτυξη ενός πολιτισμού παρόμοιου με της νότιας Ελλάδας. Επίσης, ο Halstead παρουσιάζει την ομοιογένεια του τοπίου ως ανασταλτικό παράγοντα για ανάπτυξη, καθώς θεωρεί ότι η φυσική ανομοιογένεια ευνοεί τις ανταλλαγές και την κοινωνική εξέλιξη.

18 2.2. Η έρευνα στη Μακεδονία Η έρευνα της προϊστορίας της Μακεδονίας ξεκινά στα 1915, όταν οι δυνάμεις του αγγλικού και γαλλικού στρατού δείχνουν ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες της περιοχής. Πιο συστηματική ήταν η δουλειά της γαλλικής σχολής, της SAAO (Fotiadis, 2001: 119). Μελετάται η μορφολογία και δίνεται έμφαση στις τούμπες, που θεωρούνταν προϊστορικοί οικισμοί. Σημαντική είναι η μελέτη του Rey στα Σίγουρα όμως, η συστηματική έρευνα εγκαινιάζεται με τον W. Heurtley και το έργο- σταθμό στην προϊστορική αρχαιολογία, το Prehistoric Macedonia, το οποίο δημοσιεύτηκε στα 1939, μετά από σχετική έρευνα που είχε προηγηθεί (Κωτσάκης, 2008). Ο Heurtley υποστηρίζει ότι η Μακεδονία κατά την προϊστορία ανήκε στον χώρο του Αιγαίου και όχι στο Βορρά (Heurtley, 1939), αλλά δεν έφτασε στο επίπεδο της νότιας Ελλάδας. Η μελέτη του Heurtley είναι δομημένη χρονολογικά και γεωγραφικά, με στόχο να σκιαγραφήσει μια χρονική ακολουθία εξελίξεων, αλλά και να δει αν υπάρχει γεωγραφικό περιεχόμενο. Στη συνέχεια, πολύ σημαντική κρίνεται η διεπιστημονική μελέτη του άγγλου D. French στα 1967, ο οποίος συστηματοποίησε όλες τις μέχρι τότε πληροφορίες για την προϊστορική Μακεδονία. Ο ίδιος αφού συνέλεγε τα στοιχεία, πήγαινε για να εντοπίσει τις σχετικές θέσεις, συλλέγοντας χαρακτηριστική κεραμική και εργαλεία. Ασχολήθηκε με το πέρασμα από τη νεολιθική στην ΠΕΧ στην Ελλάδα και την Μ. Ασία (French, 1967). Η αρχή της σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας στη Μακεδονία προχωρά με τους Renfrew και Gimbutas στους Σιταγρούς και την ανασκαφή στο Ντικιλί Τας από την γαλλική σχολή, με τους Deshayes και Θεοχάρη. Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα ξεκινά μια ραγδαία ανάπτυξη της έρευνας της προϊστορίας της Μακεδονίας, καθώς εντοπίζονται από τότε και στο εξής πολλές νεολιθικές θέσεις. Η έρευνα πραγματοποιείται πλέον από την ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία- τις εφορείες αρχαιοτήτων, καθώς και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι πανεπιστημιακές ανασκαφές και παράλληλα η δράση της ελληνικής κρατικής Αρχαιολογίας συνέβαλλαν στο να διαμορφωθεί μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα για τη νεολιθική Μακεδονία, με πλήθος θέσεων, οι οποίες χρονολογούνται από την ΑΝ και έπειτα.

19 2.3. Αναφορά σε θέσεις Θα ήταν χρήσιμο εδώ να γίνει μια σύντομη αναφορά σε κάποιες νεολιθικές θέσεις της περιοχής και μάλιστα της ΝΝΙ, που θα μας απασχολήσει ειδικότερα. Η Νεότερη Νεολιθική τοποθετείται χρονικά στα 5400/5300 έως 4700/4500 π.χ. (Andreou, Fotiadis, Kotsakis, 1996: 260), με την Νεότερη Νεολιθική Ι και ΙΙ, σαν υποφάσεις της περιόδου. Πάντα οι συμβατικοί αυτοί διαχωρισμοί του χρόνου συμβάλλουν στην καλύτερη και πιο οργανωτική μελέτη του υλικού πολιτισμού. Η ΝΝΙ έχει χαρακτηριστεί ως προ- Διμηνιακή φάση, ανήκοντας στα χρόνια 5400/5300 έως 5000/4900 π.χ. (Παπαθανασόπουλος, 1996: 28-29). Έτσι, θέσεις της κεντρικής Μακεδονίας που χρονολογούνται στη ΝΝΙ είναι ο Μακρύγιαλος Ι, για τον οποίο θα γίνει λόγος στη συνέχεια. Επίσης, τα Βασιλικά Θεσσαλονίκης, όπου πραγματοποιήθηκε ανασκαφική έρευνα. Ας προστεθεί η Μεσημερανή Τούμπα Θεσσαλονίκης. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτές οι θέσεις ως γνωστό έχουν τη μορφή επίπεδων εκτεταμένων οικισμών. Δεν πρέπει να παραληφθεί η θέση της Σταυρούπολης, η οποία ξεκινά από τη ΜΝ και έχει τις φάσεις Σταυρούπολη Ι και ΙΙ κατά τη ΝΝΙ και ΝΝΙΙ (Γραμμένος και Κώτσος, 2002 α). Επίσης, σημαντική θέση είναι η Θέρμη και το Ζαγκλιβέρι. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι η έρευνα στη Βόρεια Πιερία μέσω της Εφορείας Αρχαιοτήτων φέρνει στο φως επιχώσεις που τοποθετούνται στη ΝΝΙ σε σημεία που δεν ήταν μέχρι τώρα γνωστά, όπως στη Μεθώνη και μέσα στο σύγχρονο χωριό του Μακρύγιαλου (Μπέσιος, χωρίς ανακοίνωση). Στο μέλλον η εικόνα πιθανώς να είναι πολύ πιο ολοκληρωμένη και πιο ξεκάθαρη σχετικά με την περίοδο αυτή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3. Γενικό πλαίσιο ένταξης 3.1. Θέμα επιπεδότητας οικισμών Μέχρι περίπου τα μέσα του 1980 κυριαρχούσε η άποψη ότι οι νεολιθικές θέσεις στην κεντρική Μακεδονία είχαν τη μορφή γηλόφων, καθώς αυτή ήταν η γενικότερη εικόνα και για τη νότια Ελλάδα και κυρίως για τη Θεσσαλία, όπου είχε προηγηθεί πιο εκτενής και ικανοποιητική έρευνα. Αποτέλεσμα αυτής της ασυνείδητα διαμορφωμένης προκατάληψης

20 ήταν να δίνεται έμφαση κυρίως στις αποκαλούμενες τούμπες, με αποτέλεσμα ο βασικός παράγοντας εντοπισμού νεολιθικών θέσεων στην περιοχή να θεωρείται το ύψος (Andreou and Kotsakis, 1986: 69). Η επικρατούσα όμως θεωρία άρχισε να κλονίζεται, όταν παρατηρήθηκε ότι στην κεντρική Μακεδονία εντοπίζονται παράλληλα και οικισμοί νεολιθικοί, οι οποίοι αναπτύσσονται οριζόντια και όχι κατακόρυφα 2. Οι Ανδρέου και Κωτσάκης στα 1986 τόνισαν το γεγονός ότι στην κεντρική Μακεδονία μπορεί να υπερτερούν αριθμητικά οι προϊστορικές τούμπες ως οικιστική επιλογή, αλλά υπάρχουν παράλληλα και οι επίπεδοι οικισμοί, τους οποίους πρέπει η έρευνα να λάβει υπόψη όχι μόνο σαν μεμονωμένες περιπτώσεις, αλλά και ως πιθανή παράλληλη δυνατότητα επιλογής των προϊστορικών κατοίκων (Andreou and Kotsakis, 1986). Γνωστές τότε σχετικές θέσεις ήταν τα Βασιλικά, η Επανωμή, η Αρέθουσα και παράλληλες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων Νέα δεδομένα Στη δεκαετία του 90 η εικόνα για τη νεολιθική περίοδο της κεντρικής Μακεδονίας αλλάζει και εμπλουτίζεται σε μεγάλο βαθμό χάρη στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν. Πιο συγκεκριμένα, η ΚΖ ΕΠΚΑ Πιερίας με αφορμή την κατασκευή νέας σιδηροδρομικής γραμμής έφερε στο φως έναν από τους μεγαλύτερους νεολιθικούς οικισμούς της Ελλάδας, με ανασκαφείς τους Μ. Μπέσιο και Μ. Παππά. Στο νεολιθικό Μακρύγιαλο υπάρχουν δύο οικιστικές φάσεις (Pappa, M., and M. Besios, 1999). Ο Μακρύγιαλος Ι χρονολογείται στη ΝΝΙ, 5300 έως 5000/4900 π.χ. και η φάση ΙΙ στη ΝΝΙΙ, δηλαδή στα 4900 έως 4500 π.χ. Γενικά, ο οικισμός ανήκει στον τύπο της επίπεδης ανάπτυξης στον χώρο, όπου στην πρώτη φάση η κατοίκηση φαίνεται αραιή, ενώ αξιοσημείωτο είναι το σύστημα τάφρων 3. Στη δεύτερη φάση οι οικίες είναι πιο πυκνά διαταγμένες και ο οικισμός έχει μικρότερη έκταση, πάλι με τάφρους (Pappa, M., and M. Besios, 1999). Η μελέτη της κεραμικής του Μακρύγιαλου από τον Κ. Κωτσάκη και την Ντ. Ούρεμ Κώτσου 4 έδωσε πολύ σημαντικές πληροφορίες όχι μόνο για τον οικισμό, αλλά και γενικότερα για τη 2 Βέβαια, εντοπίζονται όχι μόνο στη Μακεδονία, αλλά και στη Θεσσαλία (Kotsakis, K. 1994) 3 Βλ. Besios, M. and Pappa, M σχετικά με το πολύπλοκο σύστημα τάφρων 4 Η τελική δημοσίευση εκκρεμεί

21 διαμόρφωση μιας ικανοποιητικής εικόνας για τη Νεότερη Νεολιθική της περιοχής. Η πολυπλοκότητα της κεραμικής εδώ αντικατοπτρίζει και παράλληλη πολυπλοκότητα στο θέμα ων κοινωνικών ταυτοτήτων και στην έννοια της κοινωνικής διαφοροποίησης (Urem- Kotsou & Kotsakis, 2007). Στο Μακρύγιαλο Ι μεγάλη σημασία φαίνεται να έχουν τα αγγεία προσφοράς και κυρίως αυτά που φέρουν διακόσμηση. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει τη σημασία της έννοιας του μοιράσματος της τροφής (Urem- Kotsou & Kotsakis, 2007: 228). Επίσης, τα αγγεία κατανάλωσης παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία και συχνές είναι οι ζωόμορφες λαβές. Παρατηρείται ποικιλία στις μαγειρικές τεχνικές και τα καθημερινά γεύματα γίνονται σε επίπεδο νοικοκυριού. Μία άλλη πολύ σημαντική νεολιθική θέση της κεντρικής Μακεδονίας, που ανήκει στους επίπεδους εκτεταμένους οικισμούς, είναι η Θέρμη. Η ανασκαφή της ΙΣΤ ΕΠΚΑ διήρκεσε με περιόδους στα χρόνια 1987 έως 2009, δίνοντας πολύ σημαντικές πληροφορίες οικιστικής οργάνωσης και στην προκειμένη, κεραμικής τεχνολογίας. Η Θέρμη έχει υπόσκαφα κτίσματα και σύστημα τάφρων, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει ομοιότητα με το Μακρύγιαλο και μάλιστα την φάση Ι (Παππά Μ., 2008). H Θέρμη Β δίνει ανήκει στην φάση της ΝΝΙ και κάποια αντιπροσωπευτικά αγγεία είναι τα κλειστά, κυρίως μεσαίου μεγέθους, με με γραπτή διακόσμηση- εδώ συναντάται η τεχνική του μαύρου επάνω σε κόκκινο και κοκκινωπού πάνω σε λευκό επίχρισμα (Ούρεμ Κώτσου, 2002). Ας προστεθούν τα μαύρα, καθώς και τα μελανοστεφή αγγεία, που είναι συχνότερα ανοιχτά, παρουσιάζοντας έντονη ποικιλομορφία (Ούρεμ Κώτσου, 2002). Τέλος, τα μαγειρικά σκεύη, τα οποία συνήθως δεν διακοσμούνται. Μία ακόμη σημαντική νεολιθική θέση της κεντρικής Μακεδονίας είναι η Σταυρούπολη, η οποία διαθέτει στρώματα κατοίκησης της ΜΝ και της ΝΝ- κυρίως διαθέτει στοιχεία για τη ΝΝΙ. Όσον αφορά στην κεραμική της ΝΝΙ, παρατηρείται αρκετή μαύρη στιλβωμένη, καθώς και καστανή 5. Επίσης, συναντώνται λίγα μελανοστεφή αγγεία, ενώ εντοπίζονται και μαύρα με λευκή γραπτή διακόσμηση. Στη διακόσμηση συναντώνται η στιλβωτή, η αυλακωτή, η εγχάρακτη με ένθετη λευκή πάστα (Γραμμένος και Κώτσος, 2002 α: 239). Ακόμη, υπάρχουν κλειστά αγγεία με παχύ υπόλευκο επίχρισμα. 5 Βέβαια, η μαύρη στιλβωμένη υπερτερεί σε σχέση με την καστανή στιλβωμένη (Γραμμένος και Κώτσος, 2002 α).

22 3.3. Κεραμική της ΝΝ Η αίσθηση αλλαγής και η κατάκτηση νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων γίνονται εμφανείς μέσω της κεραμικής, στην οποία εμφανίζονται νέοι τύποι αγγείων και νέες μέθοδοι διακόσμησης σ αυτά. Στην περιοχή της Μακεδονίας υπάρχει εμφανώς μια έντονη ομοιομορφία και τυποποίηση στην κεραμική, που πιθανώς δεν ήταν μόνο αντικείμενο ανταλλαγών μεταξύ των κοινοτήτων, αλλά και μέσο πολιτισμικής ενοποιήσεως μεταξύ των οικισμών της περιοχής (Κωτσάκης, 2010: 68-69). Στην κεντρική Μακεδονία εντοπίζονται δύο κύριοι τύποι στην κεραμική. Ο πρώτος είναι η μαύρη στιλβωμένη κεραμική ( black burnished ), με επιφάνειες από σκούρο γκρι έως και μαύρο και καλά στιλβωμένες ή και γυαλισμένες (Καλογήρου & Ούρεμ Κώτσου, 2012: 14-15). Η μαύρη βαφή που χρησιμοποιείται έχει ως βάση το μαγγάνιο. Ποσοτικά υπερτερούν τα ανοιχτά αγγεία, με συχνές τις φιάλες- κωνικές, ημισφαιρικές και με γωνιώδες προφίλ (τροπιδωτό σχήμα) - καθώς και τα κύπελλα. Ο δεύτερος τύπος αγγείων είναι τα μελανοστεφή ( black topped ), τα οποία συνδυάζουν δύο ή τρία χρώματα στην επιφάνεια, ως αποτέλεσμα ενός ειδικού τρόπου όπτησης. Πιθανώς αυτά τα αγγεία να τα κατασκεύαζαν εξειδικευμένοι τεχνίτες, που κατείχαν την γνώση αυτής της τεχνικής (Καλογήρου & Ούρεμ Κώτσου, 2012:16). Ο τύπος της φαιάς σε φαιό υπόβαθρο ( grey on grey ) δεν συναντάται στην κεντρική Μακεδονία, παρόλο που σε άλλες περιοχές είναι πολύ συχνός (Καλογήρου & Ούρεμ Κώτσου, 2012:17). Βέβαια, εκτός από τα αγγεία προσφοράς και κατανάλωσης της τροφής συναντώνται και διάφορα είδη μαγειρικών αγγείων, όπως είναι οι χύτρες. Στον τομέα της διακόσμησης των αγγείων κυριαρχούν κατά τη ΝΝ κάποιοι ιδιαίτεροι τύποι. Ένας από αυτούς είναι η στιλβωτή διακόσμηση ( pattern burnished ), που γινόταν με την χρήση ειδικού εργαλείου, του στιλβωτήρα. Πολύ συχνά τα ανοιχτά αγγεία, όπως οι φιάλες φέρουν τέτοιου είδους διακόσμηση. Επίσης, ας προστεθεί η ρυτιδωτή και αυλακωτή διακόσμηση, η οποία συχνά παρατηρείται επάνω στο μαύρο τμήμα των μελανοστεφών αγγείων (Καλογήρου & Ούρεμ Κώτσου, 2012: 17). Αξιοσημείωτη είναι και η εγχάρακτη κεραμική σε μικρές, αλλά σταθερές ποσότητες (τύπου Cakran ), όπου συνήθως οι εγχαράξεις έχουν ένθετη λευκή πάστα (Κωτσάκης, 2010: 72). Βέβαια, παράλληλα υπάρχουν και τα αγγεία με γραπτή διακόσμηση, όπως η λευκή επάνω σε μαύρη επιφάνεια ( white on black ). Αυτός ο τύπος συσχετίζεται με πρώιμες ΝΝ

23 κατηγορίες των φάσεων Τσαγγλί- Λάρισα και Αράπη της Θεσσαλίας (Κωτσάκης, 2010: 72). Ο τύπος της διακόσμησης μαύρου σε ερυθρό ( black on red ) ανήκει περισσότερο στην προχωρημένη φάση της ΝΝ και συναντάται στην ανατολική Μακεδονία. Αυτά τα είδη διακόσμησης που αναφέρθηκαν κάποιες φορές συνδυάζονται μεταξύ τους, όπως π.χ. η γραπτή με την ρυτιδωτή- αυλακωτή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4. Η θέση του Κάτω Αγίου Ιωάννη Πιερίας 4.1. Γενικά για την βόρεια Πιερία Η θέση του Κάτω Αγίου Ιωάννη βρίσκεται στη βόρεια Πιερία (Χάρτης 1). Η αρχαιολογική έρευνα έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι το τοπίο έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό τα τελευταία χρόνια (Μπέσιος & Κραχτοπούλου, 2001: 385). Η μορφολογία της σημερινής εποχής έχει εξελιχθεί στο πέρασμα των χρόνων μέσω των διαδικασιών διάβρωσης και απόθεσης. Εντελώς συνοπτικά, η βόρεια Πιερία έχει αλεπάλληλους ομαλούς λόφους, που ξεκινώντας από τα Πιέρια όρη καταλήγουν στο Θερμαϊκό κόλπο. Υπάρχουν πολλά μικρά ρέματα, με συνεχή ροή νερού σ όλη τη διάρκεια του έτους. Αυτά τα στοιχεία συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός τόπου κατάλληλου για την ίδρυση οικισμών (Μπέσιος, 2010: 27). Η περιοχή για την οποία γίνεται λόγος παρουσιάζει κατοίκηση ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο. Βέβαια, επικρατεί ο τύπος του εκτεταμένου επίπεδου οικισμού, ο οποίος ως γνωστό δεν δημιουργεί μεγάλες επιχώσεις, με αποτέλεσμα μια τέτοιου είδους θέση να εντοπίζεται δυσκολότερα (Μπέσιος, 2010: 27). Ας σημειωθεί ότι στην Πιερία δεν έχει βρεθεί καμία νεολιθική τούμπα. Η μόνη νεολιθική θέση που διατήρησε κάποιο βάθος επάλληλων επιχώσεων, είναι τα Παλιάμπελα Κολινδρού. Δεν αποκλείεται βέβαια να έχουν διαβρωθεί ολοκληρωτικά κάποιοι πρώιμοι οικισμοί σε περιβάλλοντα υψηλής διαβρωσιμότητας (Μπέσιος & Κραχτοπούλου, 2001: 392). Έχει αποδειχτεί ότι προϊστορικές θέσεις που είχαν ιδρυθεί σε χαμηλά σημεία των αρχαίων κοιλάδων είναι θαμμένες σε μεγάλο βάθος, με αποτέλεσμα να διατηρούντα μεν σε καλή κατάσταση, αλλά από την άλλη πλευρά να μην εντοπίζονται εύκολα (Μπέσιος & Κραχτοπούλου, 2001: 392).

24 Έχει ενδιαφέρον η άποψη που έχει προταθεί σχετικά με τον συσχετισμό των σύγχρονων απλωμένων και αραιοκατοικημένων οικισμών και στους αντίστοιχους προϊστορικούς επίπεδα εκτεταμένους (Andreou, Stelios, Michael Fotiadis, and Kostas Kotsakis. 1996). Στα σημερινά χωριά των Πιερίων, καθώς και της παραλιακής ζώνης, τα σπίτια είναι χτισμένα σε αραιή διάταξη και ανάμεσά τους παρεμβάλλονται χωράφια και άδειοι χώροι. Παρόμοια σκέψη γίνεται σχετικά με την έκταση των σημερινών και των νεολιθικών θέσεων (Παππά, 1999: 880). Για παράδειγμα, ο νεολιθικός Μακρύγιαλος που έχει τόσο μεγάλη έκταση, συσχετίζεται με το σύγχρονο χωριό, το οποίο έχει αντίστοιχη έκταση Ο Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας Ο Κάτω Άγιος Ιωάννης ή Κάτω Αγιάννης είναι ένα χωριό που υπάγεται στο δήμο Κατερίνης και μέχρι πρόσφατα στο πρώην δημοτικό διαμέρισμα Κορινού Πιερίας (Εικόνα 1). Το αγροτεμάχιο 174 ανήκει στην ιδιοκτησία του κ. Κουκουρίδη Αθανασίου του Ευαγγέλου και υπολογίζεται στα μέτρα. Είναι χωρισμένο στην μέση, με το μισό του τμήμα να είναι καλλιεργημένο. Έχει υψόμετρο 59 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας και απέχει από το κέντρο της πόλης της Κατερίνης 4,5 χιλιόμετρα, ενώ από τον Μακρύγιαλο Πιερίας περίπου στα 10 χιλιόμετρα (Χάρτης 2). Θα ήταν χρήσιμο εδώ να αναφερθεί το γεγονός ότι στην περιοχή του Κάτω Αγ. Ιωάννη έχει εντοπιστεί οικισμός της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου (Παππά, 2008: 32). Ειδικότερα, ο εκτεταμένος οικισμός βρέθηκε κάτω από αποθέσεις 11 μέτρων στην χωματερή της πλινθοποιίας Κουσίδη (Μπέσιος & Κραχτοπούλου, 2001: 385). Ο εντοπισμός της θέσης έγινε στα Αναλυτικότερα, αυτή η θέση βρίσκεται μέσα στην κτηματική περιοχή του Κάτω Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει τις υποθέσεις σχετικά με το ότι αρκετά κατάλοιπα κατοίκησης είναι θαμμένα στην παραλιακή ζώνη της Πιερίας, κάτω από τις μεταγενέστερες επιχώσεις (Παππά, 1999: 877). Αποκαλύφθηκαν περίπου 20 στρέμματα, όμως είναι σαφές ότι ο οικισμός συνεχίζεται και σε ευρύτερα στον χώρο (Παππά, 1999: 877). Νότια και πλησίον του σύγχρονου οικισμού πραγματοποιήθηκε ανασκαφή από την ΚΖ ΕΠΚΑ Πιερίας στο διάστημα και διερευνήθηκε τμήμα τάφρου που 6 Βρίσκεται πολύ κοντά σε μια άλλη χωματερή όπου είχε εντοπιστεί και ερευνηθεί από την Κ. Δεσποίνη ο μακεδονικός τάφος Α της Κατερίνης (Παππά, 1999: 874).

25 τοποθετείται χρονολογικά στην Τελική Νεολιθική (Μπέσιος & Αδακτύλου, 2001: ). Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσα στις επιχώσεις της τάφρου 1 εντοπίστηκαν τρεις τάφοι, διαταραγμένοι και με τα οστά σε κακή κατάσταση 7. Δεν βρέθηκε οικισμός που να σχετίζεται με τις τάφρους 1 και 2, γιατί πιθανώς τα οικιστικά κατάλοιπα να διαβρώθηκαν (Μπέσιος & Αδακτύλου, 2001: 237). Η κεραμική που συλλέχθηκε από την τάφρο 1 είναι διαβρωμένη, αδρή, μονόχρωμη, στιλβωμένη, με χαρακτηριστικά φθαρμένη την στίλβωση ((Μπέσιος & Αδακτύλου, 2001: 238). Βρέθηκαν και κάποια εγχάρακτα όστρακα, όπου συνήθως η εγχάραξη βρίσκεται κάτω από το χείλος των αγγείων. Επίσης, συλλέχθηκαν λίγα γραπτά όστρακα και μερικά τα οποία φέρουν πλαστική διακόσμηση. Το σχήμα που επικρατεί είναι οι φιάλες, καθώς και τα κύπελλα, ενώ οι βάσεις είναι κυρίως επίπεδες. Μία άλλη σημαντική θέση της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής, η οποία γειτονεύει με τον Κάτω Άγιο Ιωάννη, είναι τα Ρεβένια. Η κεραμική της μελετάται μέσω του προγράμματος Θαλής, που είναι το ερευνητικό πρόγραμμα Υλικός Πολιτισμός και Περιβάλλον: εκμετάλλευση φυσικών πόρων κατά τη Νεολιθική περίοδο στη Βόρεια Ελλάδα : (υπό τη διεύθυνση του καθ. Κ. Κωτσάκη, ), μέσα στα πλαίσια της μελέτης της Νεολιθικής της Βόρειας Ελλάδας. Η θέση εντοπίστηκε το 2001 και διανοίχτηκαν δύο δοκιμαστικές τομές, η Α και Β- η σωστική ανασκαφή διεξήχθη από το 2002 μέχρι το 2004 από την ΚΖ ΕΠΚΑ Πιερίας (Μπέσιος & Αδακτύλου, 2004: 357). Πρόκειται για εκτεταμένη συστάδα λάκκων, που ενδέχεται να σχετίζονται με κατοίκηση, με πλούσια ευρήματα Το αγροτεμάχιο 174: ανασκαφικά στοιχεία Τα ανασκαφικά στοιχεία σχετικά με την έρευνα στο αγροτεμάχιο 174 του Κάτω Αγίου Ιωάννη δεν είναι πολλά (Σχέδιο 1). Πρόκειται για ανασκαφή που διεξήχθη σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα τον Ιούνιο του 2010 από την ΚΖ ΕΠΚΑ Πιερίας, με υπεύθυνο αρχαιολόγο τον Ματθαίο Μπέσιο, με αφορμή την τοποθέτηση φωτοβολταϊκού σταθμού στην περιοχή. Εκεί ανοίχτηκαν κάποιες τομές και εντοπίστηκαν επιχώσεις της Νεολιθικής. Η συνολική εικόνα των τομών έχει ως εξής: εντοπίστηκαν τα πιθάρια 1 έως 3, καθώς και 4 λάκκοι. Ο λάκκος 1 και 2 αποτελεί μια ενότητα, ενώ οι λάκκοι 3 και 4 είναι ξεχωριστοί και 7 Εκτός από τον σκελετό του τάφου 1, βλ. Μπέσιος & Αδακτύλου, 2001: Αναλυτικότερα βλ. Μπέσιος & Αδακτύλου, 2004, ΑΕΜΘ 18,

26 όλοι μαζί χρονολογούνται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο (Σχέδιο 2). Ο λάκκος 1 και 2 με βάση την κεραμική που περισυλλέχθηκε τοποθετήθηκε χρονολογικά στη Νεότερη Νεολιθική Ι. Στην πραγματικότητα οι δύο λάκκοι, ο 1 και 2 αποτελούν έναν ενιαίο οκτώσχημο λάκκο (Σχέδιο 3). Παρόλα αυτά, διατηρήθηκε η ονομασία αυτή, δηλαδή λάκκος 1 και 2 και όχι ένας ενιαίος. Στους λάκκους 3 και 4 εντοπίστηκαν και περισυλλέχθηκαν ελάχιστα ευρήματα, όπως κεραμική. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε διερευνητικά για λίγες μόλις ημέρες και δεν κρατήθηκε κάποιο σχετικό αρχαιολογικό ημερολόγιο, όπου να σημειώνονται οι σχετικές λεπτομέρειες. Στην πραγματικότητα η έρευνα δεν συνεχίστηκε και το έργο δεν ολοκληρώθηκε. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο λάκκος 1 και 2 αυτός ήταν πλούσιος σε νεολιθικά ευρήματα και έτσι μπορεί να δώσει μια πολύ ικανοποιητική εικόνα σχετικά με την εποχή, εμπλουτίζοντας έτσι την εικόνα σχετικά με τη Νεολιθική της Πιερίας. Από τον λάκκο 1 και 2 συλλέχθηκε κεραμική, η οποία βέβαια θα αναλυθεί και θα συζητηθεί εκτενέστερα παρακάτω. Εκτός από την κεραμική βρέθηκαν οστά και όστρεα, καθώς και μικροευρήματα. Πιο συγκεκριμένα, τα μικροευρήματα είναι τα εξής: 13 λεπίδες από πυριτόλιθο, 12 τμήματα λίθινων εργαλείων, 4 τμήματα από spondylus gaederopus, 8 οστέινα εργαλεία. Επίσης, 4 σχεδόν ακέραια ειδώλια και τμήματα ειδωλίων, όπως πόδια και χέρια. Τα ειδώλια που σώζονται καλύτερα αναπαριστούν το ένα μια καθιστή γυναικεία μορφή, το άλλο μια γυναικεία μορφή που είναι πιθανώς σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Το τρίτο είναι μέρος από ανθρώπινη κεφαλή, με εγχαράξεις στην επιφάνεια και το τελευταίο είναι επίσης ένα τμήμα κεφαλής. Αυτά τα ειδώλια έχουν συντηρηθεί και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μπορούν να βοηθήσουν σε μια πιο ασφαλή χρονολόγηση του λάκκου. Στα μικροευρήματα ανήκουν ακόμη 27 αποστρογγυλεμένα όστρακα, καθώς και κάποια αδιάγνωστα πήλινα αντικείμενα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 5. Μακροσκοπική ανάλυση της κεραμικής 5.1. Ιδιότητες των αγγείων Πριν περάσουμε στην περιγραφή της μακροσκοπικής ανάλυσης του υλικού, θα ήταν χρήσιμο να γίνει μια σύντομη γενική αναφορά σε βασικά σημεία της κεραμικής, για να

27 προσδιοριστούν καλύτερα οι παράμετροι της μελέτης. Οι ιδιότητες των αγγείων διακρίνονται σε φυσικές και μηχανικές και συχνά καθορίζουν τη σκοπούμενη χρήση των κεραμικών, τονίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που κατέχει η τεχνολογία των αγγείων. (Clive, Tryers, Vince, 1993: 17-30). Μία από τις ιδιότητες των αγγείων είναι η σύσταση του πηλού, που εξετάζεται τόσο μακροσκοπικά, όσο και μικροσκοπικά. Αρχικά, στη μακροσκοπική παρατήρηση διερευνάται η σύνθεση και ο βαθμός καθαρότητας του πηλού μέσω του προσδιορισμού της ποσότητας σε προσμείξεις και εγκλείσματα. Κάποιες φορές η σύσταση του πηλού υπαγορεύει και τον σκοπό της χρήσης του αγγείου. Το θέμα της σύστασης μπορεί να δώσει πληροφορίες σχετικά με τις τεχνολογικές δυνατότητες των κεραμέων κάθε εποχής, όπως και την εξοικείωση με την επεξεργασία των πηλών. Με βάση την κεραμική ύλη τα αγγεία χωρίζονται σε λεπτά, μεσαία και χοντρά. Τα σωματίδια των προσμείξεων μπορεί να υπάρχουν φυσικά στον πηλό ή να προστίθενται εσκεμμένα από τους κεραμείς (Rice, 1987: 72). Μέσα σ αυτή την λογική συχνά γίνεται αναφορά στην έννοια της χρήσης κάποιων συγκεκριμένων συνταγών από τους προϊστορικούς κεραμείς. Ενδιαφέρον έχει αν υπάρχουν μέσα στον πηλό μη πλαστικά στοιχεία, τα οποία κάνουν πιο χαλαρή την υφή του κεραμικού, αφήνοντας κενά και δίνοντας αντοχή στο στέγνωμα και σε θερμικές καταπονήσεις. Χαρακτηριστικό αποτελεί το ότι οι προσμείξεις μπορεί να είναι οργανικές, όπως σπασμένα κουκούτσια, κοπανισμένα όστρεα ή άχυρα. Οι οργανικές προσμείξεις όταν καίγονται αφήνουν κενά στην επιφάνεια και στον πυρήνα του κεραμικού. Ένα από τα βασικά σημεία στην μακροσκοπική παρατήρηση είναι η καθαρότητα του πηλού, όσο αυτό είναι εμφανές, καθώς και το μέγεθος και η ποσότητα των εγκλεισμάτων. Μια βασική παράμετρος που ανήκει στις ιδιότητες των αγγείων, είναι το πάχος των τοιχωμάτων. Το πάχος σχετίζεται με το μέγεθος και το σκοπό χρήσης. Τα τοιχώματα λειτουργούν ως υποστηρικτικό και προστατευτικό μέσο, όπως ακριβώς οι τοίχοι στα σπίτια (Rice, 1987: 227). Έτσι, το σίγουρο είναι ότι εάν τα τοιχώματα δεν κατασκευαστούν γερά και σταθερά, τότε το αγγείο θα καταρρεύσει. Παρατηρείται ότι πολύ συχνά υπάρχουν κάποια σημεία όπου τα τοιχώματα γίνονται σκόπιμα πιο χοντρά, όπως στο χείλος ή ακόμη στην ένωση των λαβών με το σώμα. Στις ιδιότητες των αγγείων ανήκει και το πορώδες. Οι πόροι είναι κενά μέσα στην κεραμική ύλη. Οι πόροι χαρακτηρίζονται από το μέγεθος, το σχήμα και τη θέση στην οποία βρίσκονται. Υπάρχουν διάφορα είδη πόρων, που πολλές φορές δεν είναι ορατοί και

28 συνήθως έχουν ακανόνιστο σχήμα. Ας προστεθεί ότι το πορώδες των κεραμικών καθορίζεται από την ποσότητα των πόρων και ότι πριν από την όπτηση οι πόροι είναι ανοιχτοί (Rice, 1987: 352). Φυσικά, το είδος και η θερμοκρασία όπτησης μπορούν να επηρεάσουν στη διαμόρφωση μιας πορώδους επιφάνειας στο κεραμικό. Συνεχίζοντας με τις ιδιότητες των αγγείων, χρειάζεται να προστεθούν η σκληρότητα και η αντοχή τους. Η σκληρότητα αναφέρεται κυρίως στο μέγεθος της ανταπόκρισης απέναντι σε πιέσεις που αφορούν όλο το αγγείο (Rice, 1987: 354). Για την μέτρηση της σκληρότητας χρησιμοποιείται η κλίμακα του Mohs, όπου ακολουθείται η αρίθμηση από το 1 έως το Όσον αφορά στην αντοχή των κεραμικών, αντιστοιχεί στην ανταπόκριση απέναντι σε μηχανικές πιέσεις που μπορούν να εκδηλωθούν σε ένα κεραμικό αντικείμενο. Υπάρχουν δύο κλίμακες για τη μέτρηση της σχετικής πίεσης που πιθανώς μπορεί να εμφανιστεί. Συμβολίζονται με τα γράμματα Ε και μ, όπου το Ε αντιστοιχεί στο young modulus και το μ στο poison s ratio. (Tite & Vekinis, 2001: 303). Καταγράφονται έξι είδη πιέσεων: η εντατική, η τέμνουσα, η εγκάρσια, η στροφική και η στιγμιαία (Rice, 1987: 358). Είναι χαρακτηριστικό το ότι η αντοχή εξαρτάται από την πυκνότητα του πηλού και την κύρτωση του σχήματος. Iδιότητα των αγγείων αποτελεί και η αντοχή σε μηχανική καταπόνηση και οι θερμικές καταπονήσεις. Οι θερμικές καταπονήσεις προκύπτουν πιθανώς λόγω της απότομης αλλαγής της θερμοκρασίας. Για παράδειγμα, μια πιθανή αλλαγή στη θερμοκρασία μπορεί να προκαλέσει θερμικό σοκ, όπως και τα λεπτόκοκκα αγγεία παρουσιάζουν μικρότερη θερμική αντίσταση σε σχέση με τα χοντρότερα Παράμετροι που καθορίζουν την χρήση Η χρήση της κεραμικής αποτελεί ένα στοιχείο μετρήσιμο, καθώς το χαρακτηριστικό είναι ότι αφήνει ίχνη, τα οποία είναι ορατά και εντοπίσιμα. Πολύ συχνά τα ίχνη που δημιουργούνται από την χρήση είναι εμφανή με μια απλή μακροσκοπική μέθοδο, αρκεί να τα παρατηρήσει κάποιος και να τα εντοπίσει. Η πρώτη παράμετρος που καθορίζει την χρήση είναι το σχήμα των αγγείων, τα οποία σε γενικές γραμμές χωρίζονται σε ανοιχτά και 9 1. Talc, 2. Gypsum, 3. Calcite, 4. Fluorite, 5. Apatite, 6. Orthoclase, 7. Quartz, 8. Topaz, 9. Sapphire, corundum, 10. Diamond, (Rice, 1987: 356), Κωτσάκης, 1983, Rice, 1987: 356)

29 κλειστά 10. Μέσα από την παρατήρηση του σχήματος είναι δυνατό να προκύψουν διάφορα χρήσιμα συμπεράσματα. Έχει επικρατήσει η άποψη ότι τα ανοιχτά αγγεία είναι κατάλληλα για την προετοιμασία και την κατανάλωση της τροφής, ενώ τα κλειστά για τη μεταφορά, την προσφορά και την αποθήκευση υγρών. Από το σχήμα λαμβάνονται υπόψη κάποια χαρακτηριστικά, όπως το χείλος (σε όποιο ποσοστό και αν σώζονται), το στόμιο και ο λαιμός, το σώμα, η βάση και φυσικά οι λαβές. Στη συνέχεια, χρειάζεται να αναφερθεί το μέγεθος των αγγείων, τα οποία κατατάσσονται γενικά σε μικρά, μεσαία και μεγάλα. Το μέγεθος μπορεί να αποτελέσει δείκτη γενικής χρήσης και να συσχετίζεται π.χ. με τον αριθμό των ατόμων που καταναλώνουν την τροφή. Ακόμη, μπορεί να ειπωθεί ότι το μέγεθος γίνεται να συνδέεται με το κοινωνικό πλαίσιο της χρήσης. Μπορούν να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα βάσει αυτής της παραμέτρου, όπως π.χ. ο δείκτης του αριθμού ατόμων που μοιράζονται την τροφή σε έναν οικισμό. Πολύ μεγάλη σημασία έχει ο εντοπισμός και η παρατήρηση των ιχνών χρήσης των αγγείων. Τα ίχνη χρήσης μπορούν να είναι διαφόρων ειδών, όπως η καπνισμένη εξωτερική επιφάνεια, οι οξειδωμένες επιφάνειες στα εξωτερικά τοιχώματα, τα απανθρακωμένα κατάλοιπα τροφής στα εσωτερικά τοιχώματα, καθώς και η φθορά των εσωτερικών τοιχωμάτων. Βέβαια, συναντάται συχνά δυσκολία στη διάκριση των ιχνών χρήσης από τα αντίστοιχα της όπτησης των αγγείων (Clive, Tryers and Vince, 1993 :222). Πιο συγκεκριμένα, τα νέφη καπνιάς ( sooting clouds ) και οι οξειδωμένες επιφάνειες μπορούν να δημιουργηθούν είτε από τη χρήση ή ακόμη και από την όπτηση των κεραμικών. Η θέση που έχουν επάνω στο αγγείο είναι πολύ σημαντικός παράγοντας, ο οποίος λαμβάνεται συνήθως υπόψη. Ως ίχνη της χρήσης των αγγείων μπορούν να θεωρηθούν οι πιθανές φθορές που αυτά φέρουν στα τοιχώματά τους. Πολύ σημαντικά κρίνονται και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως η διακόσμηση που πιθανώς φέρουν, η στίλβωση ή ακόμη οι κατασκευαστικές τεχνικές που ακολουθούνται. Επίσης, η χρήση διασαφηνίζεται συχνά από την πιθανή ύπαρξη οργανικών καταλοίπων, όπως είναι για παράδειγμα τα λιπίδια. 10 Το σχήμα των αγγείων μπορεί να είναι σφαιρικό, ελλειψοειδές, οβάλ, κυλινδρικό, κωνικό, καθώς και πολύ ανοιχτό (Rice, 1987 : 219)

30 5.3. Κατασκευή αγγείων- Επεξεργασία επιφανειών Μέσα στην λογική της εγχειρηματικής αλυσίδας της κεραμικής 11 τα βήματα που ακολουθούνται είναι η εύρεση της πρώτης ύλης, η επεξεργασία και πλάσιμο του πηλού, η σχηματοποίηση του αγγείου που έχει συλληφθεί σαν ιδέα, η πιθανή διακόσμησή του και η όπτηση. Στη συνέχεια, είναι η διακίνηση και χρήση του αντικειμένου, με τελική φάση την απόρριψή του. Το στάδιο της κατασκευής του αγγείου είναι πολύ σημαντικό και για την διαμόρφωση μιας εικόνας σχετικά μ αυτό και συχνά χρησιμοποιούνται εθνογραφικά παράλληλα (Rice, 1987: ). Είναι χαρακτηριστικό το ότι γενικά η κεραμική της ΝΝ δεν δίνει πολλά στοιχεία σχετικά με τους τρόπους κατασκευής των αγγείων, καθώς φαίνεται ότι οι κεραμείς έλεγχαν τα στάδια επεξεργασίας του πηλού, καθώς και χτισίματος του αγγείου. Το συγκεκριμένο υλικό δεν διαθέτει πάρα πολλά στοιχεία σχετικά με τις κατασκευαστικές μεθόδους, όμως παρόλα αυτά, προσφέρονται κάποιες ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Τα αγγεία εδώ είναι βέβαια χειροποίητα, όπως γενικότερα στη Νεολιθική περίοδο και κατά κύριο λόγο η τεχνική που κυριαρχεί είναι η τεχνική της κουλούρας 12. Εδώ το αγγείο χτίζεται με κουλούρες πηλού, οι οποίες τοποθετούνται η μία επάνω στην άλλη και είναι σύνηθες να φαίνονται τα ίχνη των μεταξύ τους ενώσεων. Η ποικιλία στις λαβές και τις αποφύσεις δίνει την δυνατότητα να αποκτήσουμε μια πιο σαφή εικόνα σχετικά με την κατασκευή τους. Η σύνδεση των λαβών με το σώμα γίνεται μέσω μιας προεξοχής, που είναι σαν καρφί που μπαίνει μέσα στο αγγείο. Το τελικό σχήμα του αγγείου δινόταν μετά από ξύσιμο των επιφανειών, όπου αφαιρούνταν οι ποσότητες πηλού που περίσσευαν (Κωτσάκης, 1983, 2010: 69). Μετά το πλάσιμο του αγγείου ακολουθούσε η επεξεργασία των επιφανειών του, της εξωτερικής και της εσωτερικής. Πολύ συχνή είναι η στίλβωση των αγγείων, κατά την οποία οι επιφάνειες ενώ είναι ακόμη νωπές πιέζονται με κάποιο εργαλείο. Το αποτέλεσμα είναι η στιλπνότητα, η οποία έχει διάφορες διακυμάνσεις. Στα όστρακα του αγροτεμαχίου 174 τα γυαλισμένα όστρακα έχουν πυκνή στίλβωση και πολύ εντυπωσιακή γυαλάδα, χωρίς να είναι εμφανή τα ίχνη του εργαλείου που χρησιμοποιήθηκε. Εκτός από την τεχνική της στίλβωσης συναντάται και η τεχνική της λείανσης, όπου η επιφάνεια λειαίνεται με την χρήση κάποιου μαλακού αντικειμένου, όπως π.χ. κάποιου δέρματος ή με το χέρι του αγγειοπλάστη. Όπως παρατηρείται, συχνά οι τεχνικές 11 Chaine operatoire - Ο όρος εισήχθη από τον τομέα της λιθοτεχνίας 12 Αυτή η τεχνική είναι η συνηθέστερη στη ΝΝ (Κωτσάκης, 2010: 69)