Μεσογειακού Τύπου Οικοσυστήµατα: µία Προσέγγιση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Μεσογειακού Τύπου Οικοσυστήµατα: µία Προσέγγιση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης"

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ πτυχιακή εργασία: Μεσογειακού Τύπου Οικοσυστήµατα: µία Προσέγγιση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης επιµέλεια: Βαµβακά Νικόλ επίβλεψη: Κουτσίδου Ευγενία Μυτιλήνη Σεπτέµβριος 2004

2 στον Παρασκευά µας! 2

3 Αντί ευχαριστιών... Το ότι έχω φτάσει στο σηµείο αυτό, στο να γράφω δηλαδή ευχαριστίες, σηµαίνει ότι η όλη διαδικασία της πτυχιακής έχει φτάσει στο τέλος της. Και το τέλος αυτό συνοδεύεται από µεγάλη χαρά και ανακούφιση. Κάπου εδώ, λοιπόν, θα έπρεπε να ευχαριστήσω όλους αυτούς και όλες αυτές που µε βοήθησαν µε τον οποιονδήποτε τρόπο- να τελειώσω αυτήν την πτυχιακή εργασία. Αυτό θα ήταν και το σωστό. Όµως ο αριθµός των ανθρώπων αυτών είναι εξαιρετικά µεγάλος και η αναφορά τους σε αυτό το σηµείο θα ήταν µάλλον κουραστική. Άλλωστε οι ίδιοι και οι ίδιες ξέρουν καλά, πόσο πολύ εκτιµώ τη βοήθειά τους... Θέλω µονάχα να ευχαριστήσω την Μαρία και την Ελενίτσα, την Αγγελική και τη Λένα, τη Βάσω και τη Βαλάντω, τον Λευτέρη για την φιλοξενία που µου πρόσφεραν κατά τους τελευταίους µήνες τις παραµονής µου στη Μυτιλήνη. Τη Σίσσυ για την ηθική συµπαράσταση όλον αυτόν τον καιρό. Και φυσικά τη µανούλα µου και τον πατέρα µου για την υποστήριξη και την υποµονή τους. 3

4 Περιεχόµενα Εισαγωγή Μεσογειακού Τύπου Οικοσυστήµατα Γενικά χαρακτηριστικά Η Μεσογειακή Λεκάνη Μεσογειακό κλίµα Μεσογειακή βλάστηση Περιγραφή κύριων τύπων βλάστησης Μακία βλάστηση Φρυγανική βλάστηση Ανθρώπινες επεµβάσεις Βόσκηση και υπερβόσκηση Γεωργία και εγκατάλειψη γεωργικών εκτάσεων Φωτιά Ερηµοποίηση Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Εισαγωγή Περιβαλλοντική Αγωγή και Εκπαίδευση Ρεύµατα που επηρέασαν την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Τα Εκπαιδευτικά Κινήµατα Το Περιβαλλοντικό (Οικολογικό) Κίνηµα ιεθνοποίηση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κατηγορίες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Σκοπός και στόχοι Χαρακτηριστικά Παιδαγωγικές προσεγγίσεις υσκολίες στη εφαρµογή της Περιβαλλοντική Εκπαίδευσης Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην Ελλάδα Σχεδιασµός και εφαρµογή του προγράµµατος Μεθοδολογία ιαδικασία σχεδιασµού και εφαρµογή Επιλογή οµάδας-στόχου

5 Επιλογή αντικειµένου Στοχοθεσία ιαγνωστική αξιολόγηση Επιλογή µεθόδου Σχεδιασµός και χρονισµός Εφαρµογή του προγράµµατος Τελική αξιολόγηση Αποτελέσµατα Επεξεργασία των δεδοµένων Παρουσίαση και ανάλυση αποτελεσµάτων Συµπεράσµατα και συζήτηση Βιβλιογραφία...93 Παράρτηµα Ι...97 Παράρτηµα ΙΙ... Παράρτηµα ΙΙΙ... 5

6 Εισαγωγή Τα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα είναι -κατά κάποιον τρόπο- ένας αδικηµένος τύπος οικοσυστηµάτων. Παρά το πλήθος των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, παρά τον χλωριδικό τους πλούτο και τον υψηλό βαθµό ενδηµικότητας και σπανιότητας πολλών ειδών, τα µεσογειακά οικοσυστήµατα συχνά αντιµετωπίζονται ως υποδεέστερα άλλων, ειδικά των δασικών. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση αποτελεί ένα πεδίο δυναµικό και πολλά υποσχόµενο. εν είναι µόνο µία πολιτική για την προστασία του περιβάλλοντος, ούτε απλά µια εκπαιδευτική διαδικασία που προσβλέπει στη δηµιουργία ενός περισσότερο ζωντανού, περισσότερο βιωµατικού και -εποµένως- περισσότερο ελκυστικού σχολείου. Αποτελεί, πάνω από όλα, την αφετηρία για ριζοσπαστικές µεταβολές στη σκέψη και στη συµπεριφορά των ανθρώπων, για ουσιαστική αλλαγή της κοινωνίας. Εκ πρώτης όψεως τα δύο προαναφερθέντα πεδία δείχνουν εντελώς ξεχωριστά, εν τούτοις στην παρούσα εργασία γίνεται µία απόπειρα σύγκλισης τους, µέσα από τον σχεδιασµό ενός προγράµµατος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για παιδιά ηλικίας ετών. Μέσα από το πρόγραµµα αυτό, επιδιώκεται η µετάδοση γνώσεων σχετικά µε τα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα, η κατανόηση των προβληµάτων που προκαλεί η αλόγιστη ανθρώπινη δραστηριότητα και η σχετική ευαισθητοποίηση, προσβλέποντας σε µία µελλοντική δραστηριοποίηση προς την κατεύθυνση της επίλυσης των προβληµάτων αυτών. Είναι δεδοµένο ότι τα οικοσυστήµατα µεσογειακού τύπου εξαπλώνονται σε µεγάλο βαθµό σε περιοχές της Ελλάδας και συνθέτουν το κατεξοχήν τοπίο της χώρας. Οι γνώσεις όµως, όχι µόνο της οµάδας-στόχου που επιλέγεται στο συγκεκριµένο πρόγραµµα, αλλά και του ευρύ κοινού γενικότερα, σχετικά µε αυτά, είναι ελλιπείς. Για τους λόγους αυτούς, η ύπαρξη ενός προγράµµατος που επικεντρώνεται στο συγκεκριµένο θέµα, θα µπορούσε να αποβεί εξαιρετικά χρήσιµη για την ελληνική κοινωνία. Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας αναφέρεται στα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα. Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφονται τα χαρακτηριστικά, τα κυριότερα είδη και οι βασικότερες προσαρµογές των ειδών της µακίας και της φρυγανικής βλάστησης στις συνθήκες του µεσογειακού κλίµατος. Αναλύονται οι ανθρώπινες επεµβάσεις, µε έµφαση στην βόσκηση, την γεωργία και την φωτιά καθώς και οι επιπτώσεις τους, που συχνά οδηγούν στη δηµιουργία σηµαντικών προβληµάτων. 6

7 Στο δεύτερο κεφάλαιο προσεγγίζονται θεµελιώδεις έννοιες της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατά της, που την καθιστούν διακριτή από άλλες εκπαιδευτικές διαδικασίες. Γίνεται αναφορά σε ρεύµατα και κινήµατα που επηρέασαν την µορφή της, καθώς και στις συναντήσεις που συνέβαλλαν στην ουσιαστική διαµόρφωση και διεθνοποίησή της. Αναλύονται ο σκοπός, οι στόχοι, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και οι παιδαγωγικές προσεγγίσεις της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, στοιχεία που αφορούν άµεσα και συνδέονται στενά µε τη διαδικασία σχεδιασµού ενός ολοκληρωµένου προγράµµατος. Η περιγραφή της διαδικασίας σχεδιασµού και η εφαρµογή του παρόντος προγράµµατος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης γίνεται στο τρίτο κεφάλαιο. Παρουσιάζεται και θεµελιώνεται θεωρητικά το γενικό µεθοδολογικό πλαίσιο που ακολουθήθηκε για το σχεδιασµό του προγράµµατος και η αλληλουχία των επιµέρους επιλογών που πραγµατοποιήθηκαν. Περιγράφονται τα υλικά και τα µέσα που χρησιµοποιήθηκαν, καθώς και ο τρόπος υλοποίησης του προγράµµατος και η διαδικασία της αξιολόγησής του. Στο σηµείο αυτό, παρατίθενται τα πρώτα συµπεράσµατα που προέκυψαν από την επιτόπου παρατήρηση. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η µέθοδος επεξεργασίας των δεδοµένων που προκύπτουν από τα ερωτηµατολόγια αξιολόγησης του προγράµµατος, για την καλύτερη κατανόηση της οποίας παρατίθενται συγκεκριµένα παραδείγµατα. Ακόµη, παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα της αξιολόγησης, τα οποία αναλύονται και σχολιάζονται, ως προς την επίδραση του προγράµµατος στο γνωστικό και συναισθηµατικό επίπεδο των αποδεκτών. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα συµπεράσµατα που προέκυψαν από την όλη διαδικασία σχεδιασµού και πραγµατοποίησης του προγράµµατος, µαζί µε παρατηρήσεις για τους ενδεχόµενους τρόπους βελτίωσης του αλλά και γενικά συµπεράσµατα για τον τρόπο σχεδίασης και υλοποίησης ενός προγράµµατος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Το εκπαιδευτικό υλικό που χρησιµοποιήθηκε κατά την διεξαγωγή του προγράµµατος και το ερωτηµατολόγιο, µέσω του οποίου πραγµατοποιήθηκε η αξιολόγησή του, παρατίθενται στο παράρτηµα. 7

8 1. Μεσογειακού Τύπου Οικοσυστήµατα 1.1. Γενικά χαρακτηριστικά Σε πέντε περιοχές του κόσµου και συγκεκριµένα στη Μεσογειακή Λεκάνη, στην Καλιφόρνια, στη Χιλή, στη Νότια Αφρική και στη νοτιοδυτική και νότια Αυστραλία, υπάρχουν εκτάσεις µε µεσογειακού τύπου κλίµα, δηλαδή µε κλίµα, το οποίο χαρακτηρίζεται από ξηρά καλοκαίρια και υγρούς, ήπιους χειµώνες (Di Castri, 1981) 1. Οι περιοχές αυτές είναι όλες συγκεντρωµένες µεταξύ 30 0 και 40 0 νότια ή βόρεια του ισηµερινού (Hobbs, Richardson, Davis, 1995). Γενικά, στις περιοχές αυτές που χαρακτηρίζονται από µεσογειακού τύπου κλίµα, υπάρχουν έντονες εποχιακές διακυµάνσεις σε πολλούς φυσικούς πόρους, µε σηµαντικότερο από αυτούς την υγρασία. Το νερό είναι άφθονο κατά τη διάρκεια του χειµώνα, αλλά κατά τη διάρκεια του άνυδρου καλοκαιριού µετατρέπεται σε περιοριστικό παράγοντα για τους περισσότερους οργανισµούς. Τα θρεπτικά συστατικά βρίσκονται σε χαµηλά επίπεδα και η διαθεσιµότητά τους διαφέρει εποχιακά (Καζάκου, 2001). Οι περιοχές αυτές δεν έχουν µόνο το ίδιο κλίµα, αλλά κυριαρχούνται και από παρόµοια φυσική βλάστηση (Di Castri, 1981). Τα µεσογειακά οικοσυστήµατα χαρακτηρίζονται από αείφυλλα σκληρόφυλλα µικρά δέντρα ή θάµνους. Η φυσιογνωµία της βλάστησης αυτής είναι παρόµοια, ακόµα και αν οι περιοχές στις οποίες αναπτύσσεται, απέχουν πολύ µεταξύ τους (Orshan, 1983) Η Μεσογειακή Λεκάνη Η γεωγραφική θέση της Μεσογειακής Λεκάνης µεταξύ της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, η σύνθετη γεωλογική της ιστορία και οι κλιµατολογικές της συνθήκες, δηµιούργησαν µια ασυνήθιστη γεωλογική και τοπογραφική ποικιλία µε ψηλά βουνά, χερσονήσους και ένα από τα µεγαλύτερα αρχιπελάγη του κόσµου, το οποίο περιέχει αρκετές εκατοντάδες νησιά και νησίδες (Blondel & Aronson, 1995]. Η γεωλογική αυτή ποικιλία της περιοχής, σε συνδυασµό µε τις ιδιαιτερότητες του κλίµατος και το ειδικό καθεστός των θρεπτικών συστατικών, είναι οι βασικοί παράγοντες που διαµόρφωσαν το φυσικό τοπίο γύρω από τη Μεσόγειο. 1 Η µετάφραση του άρθρου ανήκει στη φοιτήτρια Κεφαλά Βασιλική. 8

9 Καθώς όµως η δραστηριότητα του ανθρώπου στη περιοχή χρονολογείται από πολλές χιλιάδες χρόνια πριν (από 6000 έως 8000 χρόνια πριν, σύµφωνα µε τον Le Houérou, 1979) και συνεχίζεται µέχρι και τις ηµέρες µας, η φυσική βλάστηση έχει υποστεί πολλές µορφές υποβάθµισης και έχει αποκτήσει ανθρωπογενή δοµή. Άλλωστε, δεν υπάρχει καµία άλλη περιοχή στον κόσµο, όπου η ανάπτυξη των οικοσυστηµάτων να είναι τόσο στενά και για τόσο µακρύ χρονικό διάστηµα συνδεδεµένη µε τα ανθρώπινα κοινωνικά συστήµατα, όσο η Μεσογειακή Λεκάνη (Blondel & Aronson, 1995). Η επέµβαση του ανθρώπου, κυρίως µέσω της ανάπτυξης της γεωργία και της κτηνοτροφίας, της αποδάσωσης και της εκούσιας πρόκλησης της φωτιάς, φαίνεται να έχει παίξει τον κυρίαρχο ρόλο στην διαµόρφωση του µεσογειακού τοπίου Μεσογειακό κλίµα Το µεσογειακό κλίµα µπορεί να οριστεί ως ένα µεταβατικό σύστηµα µεταξύ του εύκρατου και του ξηρού τροπικού κλίµατος (Di Castri, 1981). Το βασικό χαρακτηριστικό του, που το διαχωρίζει από τους άλλους τύπους κλίµατος, είναι η δι-εποχιακότητα, δηλαδή η εναλλαγή ήπιων, υγρών χειµώνων µε ζεστά, ξηρά καλοκαίρια (Orshan, 1983). Η βροχόπτωση είναι το κλειδί χαρακτηρισµού των µεσογειακών περιοχών αλλά η ποσότητα και η κατανοµή της δηµιουργεί πολύ διαφορετικές συνθήκες, ειδικά σε ότι αφορά το βαθµό της θερινής ξηρασίας (Orshan, 1983). Ο Aschman (1973), καθορίζει το µεσογειακό κλίµα, µε την ποσότητα βροχόπτωσης να κυµαίνεται µεταξύ 275mm και 900mm, από τα οποία τουλάχιστον το 65% πέφτει το χειµώνα. Οι Dager & Michel-Villag (1975) 2, προσπαθώντας να οριοθετήσουν το κλίµα της Μεσογειακής Λεκάνης, µε βάση το καθεστώς βροχόπτωσης και µόνο, υποστηρίζουν ότι, άσχετα από την συνολική ποσότητα βροχόπτωσης, η εποχικότητα είναι η πιο σηµαντική παράµετρος. Η ποσότητα βροχόπτωσης κατά τους θερινούς µήνες είναι ελάχιστη και η ύπαρξη θερινής ξηρασίας έχει µεταβλητή διάρκεια, που µπορεί να κυµαίνεται από 3 ως 11 µήνες (Bottner, Coûteaux, Vallejo, 1995). Τα καλοκαίρια είναι ήπια προς θερµά ή πολύ θερµά, µε τη µέση θερµοκρασία να κυµαίνεται από 20ºC έως 24ºC (Blamey & Grey-Wilson, 1993), αν και τοπικά µπορεί να φτάνει µέχρι και τους 45ºC (Bottner, Coûteaux, Vallejo, 1995). Η ηλιακή ακτινοβολία είναι έντονη κατά τους θερινούς µήνες. 2 Στο Orshan, 1983, Approaches to the definition of mediterranean growth forms. 9

10 Από την άλλη µεριά, ο υγρός χειµώνας είναι ήπιος προς ψυχρός και η ηλιοφάνεια είναι µειωµένη. Σύµφωνα µε τον ορισµό του Aschman (1973), κατά τη διάρκεια του χειµώνα υπάρχει τουλάχιστον ένας µήνας, του οποίου η µέση θερµοκρασία δεν υπερβαίνει τους 15ºC. Οι παγωνιές δεν είναι συνηθισµένο φαινόµενο και οι ώρες ενός έτους µε θερµοκρασία κάτω από 0ºC αποτελούν λιγότερο από 3% των συνολικών. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το µεγαλύτερο µέρος της βροχόπτωσης πέφτει το χειµώνα, αλλά υπάρχει µεγάλη µεταβλητότητα των κατακρηµνισµάτων από χρόνο σε χρόνο (Di Castri, 1981). Ακόµη, η βροχόπτωση εµφανίζεται συνήθως σε συγκεντρωµένες ποσότητες (καταιγίδες) και είναι ραγδαία (Nahal, 1977). Βέβαια, οι θερµοκρασιακές συνθήκες µεταβάλλονται από τα παράλια προς το εσωτερικό των περιοχών. Τα παράλια παρουσιάζουν µικρότερες θερινές και µεγαλύτερες χειµερινές θερµοκρασίες και συνεπώς µικρότερο ετήσιο θερµοκρασιακό εύρος, από τις αντίστοιχες θερµοκρασίες των ηπειρωτικών περιοχών (Κουρµούλης, 1993). Στις ηπειρωτικές ζώνες ή σε βουνά µεγάλου υψοµέτρου, η παγωνιά και η κάλυψη από χιόνι µπορεί να είναι έντονη και να διαρκεί για µεγάλο διάστηµα (Nahal, 1977). Για το λόγο αυτό, ως υψοµετρικό όριο του µεσογειακού κλίµατος λαµβάνονται τα 1000m από το επίπεδο της θάλασσας, γιατί πάνω από τη ζώνη αυτή, το κλίµα διαφέρει σηµαντικά σε θερµοκρασία και υγρασία και εποµένως, διαφέρει και η βλάστηση (Blamey & Grey-Wilson, 1993). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό πολλών περιοχών της Μεσογείου είναι η ύπαρξη ανέµων. Το καλοκαίρι ισχυροί άνεµοι πνέουν από τα βόρεια, οι οποίοι µπορεί να διαρκέσουν για πολλές µέρες, όπως είναι ο άνεµος mistral, ο ψυχρός άνεµος bora και το µελτέµι. Ζεστοί άνεµοι µπορεί να φυσάνε την άνοιξη από τη Σαχάρα, µε πιο γνωστό από αυτούς τον sirocco (Blamey & Grey- Wilson, 1993). Στη χώρα µας, το ετήσιο ύψος βροχής αυξάνει γενικά, από το νότο προς το βορρά και από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Επίσης, αυξάνει µε το υψόµετρο. Τις λιγότερες βροχοπτώσεις (γύρω στα 400mm) τις δέχεται η νοτιοανατολική Ελλάδα και το νησιά του νότιου Αιγαίου, ενώ τις περισσότερες τα όρη της δυτικής Κρήτης, οι οροσειρές της κεντρικής και βόρειας Πίνδου και οι οροσειρές της βόρειας Ελλάδας. Εποµένως, και η διάρκεια της ξηρής περιόδου ελαττώνεται από το νότο προς το βορρά και από τα παράλια προς το εσωτερικό της χώρας µε το ύψος (Ντάφης, 1986). 10

11 1.4. Μεσογειακή βλάστηση Η βλάστηση των Μεσογειακών περιοχών είναι, συγκριτικά µε την υπόλοιπη Ευρώπη, εξαιρετικά πλούσια και ο βαθµός ενδηµικότητας, λόγω του τεµαχισµού της γης σε νησιά και χερσονήσους που δυσχεραίνει τον πολλαπλασιασµό και την ανταλλαγή, είναι ιδιαίτερα υψηλός. Έτσι, σύµφωνα µε τον Quézel (1976) και τους Blondel & Aronson (1995), κατά µήκος της Μεσογειακής Λεκάνης συναντούνται περίπου είδη αγγειόσπερµων και γυµνοσπέρµων, µε περισσότερα από 100 κοινά είδη δέντρων, ενώ περισσότερα από τα µισά µεσογειακά είδη είναι ενδηµικά. Πολλά είναι τα είδη εκείνα, τα οποία έχουν χρησιµοποιηθεί ως δείκτες του µεσογειακού τύπου κλίµατος. Πρόκειται για είδη που µπορούν να επιβιώσουν στο µακρύ, ξηρό, θερµό καλοκαίρι και τον δροσερό, υγρό χειµώνα του µεσογειακού κλίµατος, αλλά έχουν µικρή αντοχή σε θερµοκρασίες χαµηλότερες από µια µέση θερµοκρασία 3ºC κατά τους χειµερινούς µήνες. Τυπικά τέτοια είδη είναι η ελιά, το πουρνάρι, η αριά, διάφορα εσπεριδοειδή και η χαλέπειος πεύκη (Blamey & Grey-Wilson, 1993). Oι αείφυλλοι, σκληρόφυλλοι θάµνοι αποτελούν την τυπική βλάστηση των µεσογειακών περιοχών, ενώ συχνά µπορεί να εµφανίζονται µικρά δέντρα και ετήσια φυτά (Specht, Moll, 1983). Τα είδη αυτά αναπτύσσονται, ως επί το πλείστον, την άνοιξη ή -σε µικρότερο βαθµό- το φθινόπωρο και το χειµώνα και έχουν µεγάλη ανθεκτικότητα στις υψηλές θερµοκρασίες του καλοκαιριού και στην ξηρασία. Χαρακτηριστικά είναι επίσης και τα πολυετή φυτά που αναπτύσσονται κατά τη υγρή περίοδο και περνούν τη θερµή και ξηρή περίοδο ως υπόγεια αποθηκευτικά όργανα, όπως είναι για παράδειγµα ο κρόκος, οι ανεµώνες, ο ασφόδελος κ.ά. (Margaris, 1977). Σε περιοχές µε αυξηµένη ξηρασία, η βλάστηση γίνεται χαµηλότερη, λιγότερο πυκνή και κυριαρχούν ξηρόφιλοι θάµνοι και υπόθαµνοι (Di Castri, 1981). Η θερινή ξηρασία είναι το µεγαλύτερο πρόβληµα που έχουν να αντιµετωπίσουν τα περισσότερα φυτικά είδη που ζουν σε µεσογειακές περιοχές. Όπως είναι επόµενο, η βλάστηση στα οικοσυστήµατα αυτά έχει προσαρµοστεί στη χαρακτηριστική εποχιακότητα που διακρίνει το µεσογειακό κλίµα. Τα περισσότερα από τα φυτά της µεσογειακής βλάστησης έχουν εξελιχθεί, ώστε να αντιµετωπίζουν την περιβαλλοντική πίεση που προκαλείται από την θερινή ξηρασία. Για το λόγο αυτό, ελαχιστοποιούν την δραστηριότητά τους κατά τη διάρκεια της δυσµενούς καλοκαιρινής περιόδου. Πέρα από την ξηρασία, τα φυτά των µεσογειακών οικοσυστηµάτων έχουν προσαρµοστεί στο να 11

12 αντιµετωπίζουν και άλλες συχνές αναταραχές, όπως είναι η φωτιά και η βόσκηση (Pereira, Chaves, 1995). Ο Trumble (1939) 3 υποστηρίζει ότι παρά τη µεγάλη σηµασία της θερινής ξηρασίας στον καθορισµό της µεσογειακής βλάστησης, σηµαντικό επίσης ρόλο παίζουν και οι διάφορες χειµερινές παγωνιές που µπορεί να υφίστανται σε ηπειρωτικές και µεγαλύτερου υψοµέτρου περιοχές, µέσα στη µεσογειακού κλίµατος ζώνη. Σε περιοχές όπου η θερµοκρασία δεν αποτελεί περιοριστικό παράγοντα, υπάρχει µόνο µία περιοχή πίεσης για τους οργανισµούς -το καλοκαίρι- όπου οι οργανισµοί είναι εκτεθειµένοι στην έλλειψη νερού. Στις περιοχές όµως που και οι χαµηλές θερµοκρασίες δρουν περιοριστικά, υπάρχει µια θερµοκρασιακή περίοδος πίεσης -ο χειµώναςεπιπλέον από την καλοκαιρινή περίοδο πίεσης. Και στις δύο περιπτώσεις, η άνοιξη είναι η ιδανική εποχή για ανάπτυξη και αύξηση (Orshan, 1983). Η εποχιακή ανάπτυξη των κυρίαρχων φυτικών µορφών που εντοπίζονται σε περιοχές µε µεσογειακού τύπου κλίµα, µπορεί να συσχετιστεί µε το βάθος των ριζικών τους συστηµάτων και κατ επέκταση, µε την ποσότητα νερού που είναι διαθέσιµο σε αυτά. Για τα φυτά που έχουν ρηχό ριζικό σύστηµα, ο εποχιακός κύκλος ανάπτυξης ξεκινάει το φθινόπωρο, όταν µε τις πρώτες βροχές µετά τη µακρά περίοδο ξηρασίας που προηγήθηκε, τα ανώτερα στρώµατα του εδάφους εµπλουτίζονται µε νερό. Αντίθετα, τα είδη που έχουν βαθύ ριζικό σύστηµα και προσλαµβάνουν νερό από τα βαθύτερα στρώµατα του εδάφους, δεν αρχίζουν να αναπτύσσονται πριν την άνοιξη, παρά το γεγονός ότι υπάρχει διαθέσιµη υγρασία από τα µέσα του χειµώνα. Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται στον κίνδυνο εµφάνισης, κατά τη διάρκεια του χειµώνα, χαµηλών θερµοκρασιών (Mooney & Kummerow, 1978). Η εδαφική υγρασία φαίνεται να είναι και το σηµαντικότερο στοιχείο στον έλεγχο της ανάπτυξης των ίδιων των ριζών (Kruger, Mitchell, Jarvis, 1983), η οποία λαµβάνει χώρα το φθινόπωρο. Κατά τη διάρκεια της εποχής αποσύνθεσης, δηλαδή το χειµώνα, τα φυτά δεσµεύουν θρεπτικά τα οποία αυτή την εποχή βρίσκονται σε διαθεσιµότητα, ακόµη και αν η εποχή, λόγω των καιρικών συνθηκών που επικρατούν, είναι ακατάλληλη για ανάπτυξη. Τα θρεπτικά αποθηκεύονται από τα διάφορα όργανα του φυτού, για να µην αποπλυθούν και αποµακρυνθούν από το σύστηµα µε τις βροχές και χρησιµοποιούνται αργότερα, σε καταλληλότερη -για αύξηση και ανάπτυξη- εποχή (Mooney & Kummerow, 1978). H ανθοφορία των 3 Στο Specht & Moll, 1983, Mediterranean-type heathlands and sclerophyllus shrublands of the world: an overview. 12

13 θάµνων και των δέντρων στα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα εµφανίζονται θερµοεξαρτηµένη. Σχετίζεται κυρίως µε τη διαθεσιµότητα επικονιαστών και όχι τόσο µε τη διαθεσιµότητα νερού και θρεπτικών. Άλλωστε, κατά την ανθοφορία χρησιµοποιούνται τα αποθέµατα θρεπτικών που διαθέτει το φυτό. Η φωτοσύνθεση είναι µια διαδικασία που συνεχίζεται καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου, αλλά την θερινή ξηρή περίοδο ο ρυθµός φωτοσύνθεσης µειώνεται στο ελάχιστο (Mooney et al., 1977) 4. Είναι φανερό ότι τα διάφορα φαινολογικά χαρακτηριστικά των φυτών συνδέονται µε την ποικιλία των πόρων, η οποία µεταβάλλεται µέσα στο χρόνο, συχνά ανάµεσα σε ακραίες καταστάσεις (Trumble, 1939) Περιγραφή κύριων τύπων βλάστησης Σύµφωνα µε τις κυριότερους προσαρµοστικούς µηχανισµούς που αναπτύσσουν για να ξεπεράσουν τη θερινή ξηρασία, τα µεσογειακά οικοσυστήµατα διακρίνονται σε δύο ευρείες κατηγορίες: τη µακία και τα φρύγανα. Οικοσυστήµατα στα οποία τα κυρίαρχα είδη, αντιµετωπίζουν την έλλειψη νερού όντας αείφυλλα και σκληρόφυλλα ορίζονται ως οικοσυστήµατα µακίας βλάστησης, ενώ αυτά στα οποία ο κύριος µηχανισµός προσαρµογής είναι ο εποχικός διµορφισµός ορίζονται ως φρυγανικά οικοσυστήµατα (Margaris & Vokou, 1981). Η µακία βλάστηση εµφανίζεται στις υγρότερες περιοχές του µεσογειακού κλίµατος, ενώ τα φρύγανα συνήθως βρίσκονται στις πιο ξηρές -είτε λόγω χαµηλότερης βροχόπτωσης, είτε λόγω ξηρικών χαρακτηριστικών- περιοχές (Margaris, 1977). Οι πιο σηµαντικές προσαρµογές που αναπτύσσονται στα φύλλα, τους βλαστούς και τις ρίζες των φυτών αυτών, σχετίζονται άµεσα µε τη διαθεσιµότητα του νερού Μακία βλάστηση Τα φυτά που κυριαρχούν στα οικοσυστήµατα µακίας βλάστησης είναι αείφυλλοι και σκληρόφυλλοι, ψηλοί και πυκνοί -τόσο που συχνά είναι αδιαπέραστοι- θάµνοι, συχνά ύψους 2-3m (Tomaselli, 1976). Τα φύλλα τους είναι µικρά, παχιά και δερµατώδη (Margaris, 1977). Η κύρια αυξητική περίοδος για τα φυτά της µακίας είναι το τέλος του χειµώνα και η άνοιξη, που συµπίπτει 4 Στο Mooney & Kummerow, 1978, Phenological development of plants in mediterranean-climate regions. 5 Στο Specht & Moll, 1983, Mediterranean-type heathlands and sclerophyllus shrublands of the world: an overview. 13

14 άλλωστε και µε την εποχή ανθοφορίας των περισσότερων ειδών. Το καλοκαίρι είναι µια περίοδες λήθαργου µε ελάχιστη αυξητική δραστηριότητα. Ωστόσο, τα µακί δεν αντέχουν τον πολύ κρύο χειµώνα και η απουσία τους είναι αισθητή από ακτές εκτεθειµένες σε ψυχρούς βόρειο-ανατολικούς ανέµους (Polunin, 1997). Πολλά είδη µακίας βλάστησης παρουσιάζουν µεγάλη ικανότητα αναγέννησης µετά από φωτιά, αναβλαστάνοντας από τη βάση του φυτού όταν το υπέργειο τµήµα του έχει καταστραφεί, µε την προϋπόθεση ότι δεν υπάρχει υπερβόσκηση ή κάποια άλλη παρόµοια επέµβαση του ανθρώπου (Blamey & Grey-Wilson, 1993). Σύµφωνα µε τον Μαυροµµάτη (1972, 1973) 6 τα οικοσυστήµατα µακίας βλάστησης καταλαµβάνουν εδάφη φτωχά σε ενεργό ασβέστιο, µε ουδέτερο ως ελαφρά όξινο ph και πηλώδη υφή. Τα οικοσυστήµατα µακίας συνήθως συναντώνται κοντά σε ακτές και συνιστούν µια στενή ζώνη γύρω από τη Μεσόγειο, εισβάλλοντας λιγότερο ή περισσότερο βαθιά στο εσωτερικό των ηπείρων, ανάλογα µε οικολογικά και τοπογραφικά κριτήρια (Quézel, 1977). Φτάνουν σε υψόµετρο 600m από το επίπεδο της θάλασσας, αλλά σε κάποιες περιοχές, για παράδειγµα στην Κρήτη, µπορεί να φτάσουν µέχρι τα 1000m ή ακόµα και σε µεγαλύτερα υψόµετρα (Blamey & Grey-Wilson, 1993). Η ανάπτυξή τους είναι µεγαλύτερη στην δυτική παρά στην ανατολική Μεσόγειο. Στην ελληνική χερσόνησο, οι σχηµατισµοί µακίας βλάστησης είναι ευρέως διαδεδοµένοι, αν και γίνονται πιο σποραδικοί στις βόρειες ακτές του Αιγαίου. Η µακία βλάστηση είναι πολύ διαδεδοµένη στην Κρήτη και σε κάποια νησιά του Αιγαίου (Quézel, 1977). Προσαρµογές Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η κυριότερη προσαρµογή των ειδών της µακίας βλάστησης, για την αντιµετώπιση της έλλειψη νερού κατά τους θερινούς µήνες, είναι η αειφυλλία και σκληροφυλλία. Τα είδη αυτά χαρακτηρίζονται από µικρά, παχιά, στενά και δερµατώδη φύλλα, συχνά µε ανατοµικές τροποποιήσεις που περιλαµβάνουν παχιά επιδερµίδα, καλά ανεπτυγµένο πασσαλώδες παρέγχυµα, το οποίο περιέχει τα φωτοσυνθετικά κύτταρα, στην περιοχή του µεσόφυλλου και στόµατα, τα οποία βρίσκονται σε ειδικά διαµορφωµένες εγκολπώσεις που καλύπτονται µε τριχίδια ή κηρώδεις ουσίες για τη µείωση της διαπνοής (Margaris, 1977). 6 Στο Καζάκου, 2001, Η επίδραση των βασικών οικολογικών παραγόντων στην ανάπτυξη της βλάστησης των µεσογειακών οικοσυστηµάτων. 14

15 Γενικά, τα αείφυλλα είδη έχουν φύλλα µε µια σχετικά υψηλή µάζα ανά µονάδα επιφάνειας. Η υψηλή αυτή πυκνότητα των αείφυλλων ειδών είναι σηµαντική, καθώς εξασφαλίζει ανθεκτικότητα, διατήρηση του νερού και προστασία από τους θηρευτές. Οπωσδήποτε όµως, έχει περιοριστική δράση στον ρυθµό ανταλλαγής αερίων των φυτών. Είναι πιθανό, οι µηχανισµοί προσαρµογής που αναπτύσσουν τα αείφυλλα για να ελαττώσουν την απώλεια νερού κατά τις περιόδους ξηρασίας, να έχουν σαν αποτέλεσµα τη µείωση του ρυθµού ανταλλαγής διοξειδίου του άνθρακα µεταξύ του περιβάλλοντος αέρα και των χλωροπλαστών. Οι χαµηλοί φωτοσυνθετικοί ρυθµοί που παρατηρούνται τα καλοκαίρια ενισχύουν την άποψη αυτή (Margaris, 1977). ιάφορες άλλες ανατοµικές προσαρµογές περιγράφονται από τον Larcher (1991). Για παράδειγµα, ο ρυθµός ανταλλαγής αερίων από τους πόρους των στοµάτων εξαρτάται από τη συνολική επιφάνεια των πόρων ανά µονάδα επιφάνειας φύλλου. Η επιφάνεια των πόρων αποτελεί δείκτη της µέγιστης διατοµής από την οποία µπορεί να γίνει η ανταλλαγή αερίων. Ενώ στα περισσότερα φυτικά είδη η επιφάνεια των πόρων αντιστοιχεί στο 0.5% ως 1.5% της επιφάνειας των φύλλων, τα αείφυλλα σκληρόφυλλα έχουν µια σταθερά µικρότερη περιοχή πόρων (0.2% ως 0.5%). Επίσης, ο οριζόντιος προσανατολισµός των φύλλων επιτρέπει στα φυτά να προσλαµβάνουν το µέγιστο της ηλιακής ακτινοβολίας νωρίς το πρωί και αργά το απόγευµα, όταν οι θερµοκρασίες είναι σε χαµηλά επίπεδα και ελαττώνει την πρόσληψη κατά τη διάρκεια της ηµέρας, όταν οι θερµοκρασίες είναι υψηλές (Καζάκου, 2001). Εκτός από τις ανατοµικές προσαρµογές στα φύλλα που ελέγχουν την αναπνοή, υπάρχουν και προσαρµογές στη φυσιολογία τους. Έτσι, σύµφωνα µε τους Poole & Miller (1975) 7, τα αείφυλλα είδη παρουσιάζουν υψηλότερες ελάχιστες αντιστάσεις φύλλων και στοµατικό κλείσιµο µε την αύξηση της ξηρασίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα µια µειωµένη αναπνοή κατά το καλοκαίρι, σε ένα επίπεδο 20% περίπου, έναντι αυτού του χειµώνα. Επίσης, η συσσώρευση χρωστικών ουσιών στα κύτταρα του µεσόφυλλου κατά τη διάρκεια της ξηρής εποχής σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα µε την εξοικονόµηση νερού στο φύλλο. Πολλά αείφυλλα, σκληρόφυλλα είδη διαθέτουν κατακόρυφο, ίσιο βλαστό µε λείο φλοιό και πολλά κλαδιά, γεγονός που ευνοεί την ροή του νερού της βροχής. Έχει αποδειχτεί ότι µεγάλο µέρος της βροχόπτωσης καταλήγει, µέσω του 7 Στο Margaris, 1977, Adaptive strategies in plants dominating mediterranean-type ecosystems. 15

16 βλαστού στο έδαφος, ακριβώς στη βάση του βλαστού, εξασφαλίζοντας µε τον τρόπο αυτό ένα απόθεµα υγρασίας στο φυτό (Margaris, 1977). Τα είδη της µακίας βλάστησης χαρακτηρίζονται από βαθύ (τουλάχιστον 10m), καλά ανεπτυγµένο ριζικό σύστηµα. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα, η µέγιστη ταχύτητα διαπνοής να εµφανίζεται χαµηλή σε σχέση µε άλλα είδη, καθώς αυτή αποτελεί συνάρτηση της δοµή του συστήµατος βλαστών-ριζών (Margaris, 1977). Ακόµη, τα γεγονός αυτό, επιτρέπει στα φυτά να εκµεταλλεύονται τα αποθέµατα υγρασίας που υπάρχουν στα βαθύτερα στρώµατα του εδάφους και τα οποία δεν µπορούν να τα εκµεταλλευτούν άλλα είδη µε ρηχά ριζικά συστήµατα. Αντιπροσωπευτικά είδη Τα κυριότερα ξυλώδη είδη της µακίας βλάστησης, σύµφωνα µε τον Ακριώτη (2001) είναι τα εξής: Quercus coccifera, Q. ilex, Arbutus unedo, A. andrachne, Laurus nobilis, Phillyrea latifolia, Spartium junceum, Olea europaea, Pistacia lentiscus, Myrtus communis, Juniperum phoenica, Erica arborea. Κάποια από τα πιο αντιπροσωπευτικά είδη, όπως περιγράφονται από τους Blamey και Grey-Wilson (1993) και τον Polunin (1997), δίνονται παρακάτω: Pistacia lentiscus. Oικογένεια Anacardiaceae. Κοινή ονοµασία σχίνος ή µαστιχόδεντρο. Μικρό αείφυλλο δέντρο ή θάµνος, ύψους µέχρι 8m, που σε κάποιες περιπτώσεις µπορεί να φτάσει και σε µεγαλύτερο ύψος. Τα νεαρά παρακλάδια και οι βλαστοί των φύλλων είναι τραχείς. Τα φύλλα είναι πτεροειδή χωρίς τερµατικό φυλλάριο. Τα φυλλάρια είναι βαθυπράσινα, γυαλιστερά, δερµατώδη, µη οδοντωτά, έχουν οβάλ σχήµα και µήκος 4-18mm. Τα άνθη βρίσκονται σε πυκνά µασχαλιαία ελάσµατα και έχουν χρώµα βυσσινί ή κιτρινωπό. Οι καρποί είναι σφαιρικοί, µε διάµετρο 4-5mm, γυαλιστεροί, αρχικά είναι κόκκινοι και στη συνέχεια, καθώς ωριµάζουν, γίνονται µαύροι. Εξαπλώνεται σχεδόν σε όλη τη Μεσόγειο, εκτός από κάποιες περιοχές της Β. Αφρικής. Quercus coccifera. Οικογένεια Fagaceae. Κοινή ονοµασία πουρνάρι. Αείφυλλος θάµνος µέχρι 2m, σπάνια γίνεται δέντρο, συχνά σχηµατίζει πυκνές, θαµνώδεις εκτάσεις. Ο φλοιός είναι γκρίζος και απαλός. Τα φύλλα είναι δερµατώδη, σκουροπράσινα, µε µήκος 1-4mm, µε κυµατοειδείς και ακανθώδεις άκρες, αρκετά τριχωτές όταν το φυτό βρίσκεται στην ωριµότητα. Καρποφορεί από το δεύτερο χρόνο, οι καρποί φυτρώνουν 16

17 µόνοι ή σε ζευγάρια. Το κύπελλο είναι αγκαθωτό, 1-3mm και το βελανίδι έχει µήκος 1.5-2mm. Είναι ευρέως διαδεδοµένο στις Μεσογειακές περιοχές. Phillyrea latifolia. Οικογένεια Oleaceae. Κοινή ονοµασία φυλλιρέα ή φυλλίκι. Μικρός, αείφυλλος θάµνος µέχρι 2,5m µε κατακόρυφα κλαδιά και λείο, γκρίζο κορµό. Σε νεαρή ηλικία οι βλαστοί είναι χνουδωτοί. Τα φύλλα είναι δύο ειδών: τα νεαρά είναι ωοειδή και έχουν σχήµα καρδιάς στη βάση τους, ενώ τα ενήλικα είναι µακρόστενα έως ελλειπτικά, δερµατώδη και µπορεί να είναι οδοντωτά. Τα άνθη είναι λευκά, κάποιες φορές διάστικτα µε βυσσινί, οι καρποί είναι σφαιρικοί και σαρκώδεις, χρώµατος µπλε-µαύρο, µε διάµετρο 7-10mm. Είναι ευρέως διαδεδοµένο στη Μεσόγειο. Olea europaea. Οικογένεια Oleaceae. Κοινή ονοµασία ελιά. Πολύκλαδο, αείφυλλο δέντρο µε ύψος µέχρι 15m. Ο κορµός και τα κλαδιά είναι γκρίζα και γίνονται αρκετά παχιά. Τα φύλλα είναι αντίθετα, επιµήκη, µη οδοντωτά, η πάνω πλευρά τους είναι σταχτοπράσινη ενώ η κάτω είναι γκρι-ασηµί. Τα άνθη βρίσκονται σε µικρά ελάσµατα και είναι λευκά. Ο καρπός έχει σχήµα ωοειδές, χρώµα πράσινο ή µαύρο και µέγεθος 10-25mm. Καλλιεργείται εκτενώς σε όλη τη Μεσόγειο, όπου επίσης συναντάται µε την άγρια µορφή της (var. ή subsp. oleaster) σε οικοσυστήµατα µακίας βλάστησης. Η άγρια µορφή ξεχωρίζει από τα µικρότερα φύλλα, τους µικρότερους και πικρούς καρπούς και τα αγκαθωτά κλαδιά που διαθέτει. Arbutus unedo. Οικογένεια Ericaceae. Κοινή ονοµασία κουµαριά. Θάµνος ή µικρό δέντρο, µέχρι 12m, αν και συνήθως δεν φτάνει σε αυτό το ύψος. Ο φλοιός έχει θαµπό, καφέ χρώµα. Τα φύλλα είναι ελλειψοειδή έως επιµήκη, οδοντωτά, τριχωτά µόνο στη βάση τους. Τα άνθη είναι λευκά, αν και κάποιες φορές έχουν λίγο ροζ ή πράσινο, έχουν σχήµα καµπανοειδές, και βρίσκονται σε µικρά τσαµπιά που γέρνουν προς τα κάτω. Οι καρποί είναι σφαιρικοί, µε διάµετρο 15-20mm, µη λείοι, αρχικά κίτρινοι και κατά την ωρίµαση έντονα κόκκινοι. Είναι βρώσιµοι, µε µάλλον ξινή γεύση. Συναντάται σχεδόν σε όλη τη Μεσόγειο, αλλά απουσιάζει από τµήµατα της ανατολικής Μεσογείου και της βόρειας Αφρικής. Παρόµοιο είναι το είδος A. andrachne, το οποίο διαθέτει εντυπωσιακό πορτοκαλοκόκκινο φλοιό, που µπορεί να ξεφλουδίζει σε µακριές λωρίδες, σαν χαρτί. Οι καρποί είναι µικρότεροι (8-12mm), µε ανάγλυφη επιφάνεια. 17

18 Εξαπλώνεται στην ανατολική Μεσόγειο, ανατολικότερα της Αλβανίας και της Κρήτης. Erica ardorea. Οικογένεια Ericaceae. Κοινή ονοµασία ρείκι. Θάµνος ή µικρό δέντρο µε ύψος έως 4m. Οι νεαροί βλαστοί είναι πυκνά τριχωτοί, τα φύλλα όµως είναι άτριχα, σκουροπράσινα, µε 3-5mm µήκος. Το λουλούδια είναι λευκά, καµπανόσχηµα, έχουν µήκος 2,5-4mm και βρίσκονται σε µεγάλα, τερµατικά ελάσµατα. Εξαπλώνεται σε όλη τη Μεσόγειο, εκτός από το ανατολικά της παράλια και την Κύπρο Φρυγανική βλάστηση Τα οικοσυστήµατα φρυγανικής βλάστησης εµφανίζονται σε ξηρότερα εδάφη από ότι η µακία. Εξαπλώνονται σε όλη τη Μεσόγειο και είναι ουσιαστικά, η πιο διαδεδοµένη µορφή νάνο-θάµνων στις ξηρές πλαγιές, στους λόφους και στα νησιά σε περιοχές µεσογειακού κλίµατος και ιδιαίτερα στις θερµότερες και ξηρότερες περιοχές αυτού (Polunin, 1997). Χαµηλοί και αραιοί θάµνοι, συχνά χνουδωτοί και αποστρογγυλωµένοι µε µικρά, δερµατώδη και τριχωτά φύλλα, συχνά µε ακανθώδη κλαδιά, συνθέτουν την χαρακτηριστική εικόνα των φρυγανικών οικοσυστηµάτων (Κουρµούλης, 1993). Τα φρύγανα είναι πιο ανοιχτά από τη µακία και αυτό επιτρέπει την παρουσία πολλών ετήσιων, αρκετών βολβοειδών και ριζοειδών πολυετών ειδών, γεγονός που προσφέρει στα φρυγανικά οικοσυστήµατα την ποικιλία χρωµάτων που υπάρχει την άνοιξη (Blamey & Grey-Wilson, 1993). Αυτή η έκρηξη χρωµάτων είναι µικρής διάρκειας, µιας και ήδη από τις αρχές του καλοκαιριού τα φυτά αυτά έχουν δώσει καρπούς και έχουν πεθάνει (Polunin, 1997). Χαρακτηριστική είναι και η παρουσία αρωµατικών φυτών ανάµεσα στα είδη των φρυγανικών οικοσυστηµάτων (Καντάση, 1993). Η Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη (1979) 8, όπως και πολλοί άλλοι ερευνητές, δέχεται ότι τα φρύγανα αναπτύσσονται είτε µε παραβλαστήµατα είτα µε σπέρµατα και διατηρούν µια ιδιαίτερη σχέση αλληλεξάρτησης µε τη φωτιά. Σε πιο υποβαθµισµένη µορφή τα φρύγανα αποτελούνται από µικρούς θάµνους, διασκορπισµένους σε µεγάλες εκτάσεις µε πετρώδη εδάφη, χωρίς χώµα και τις περισσότερες φορές του χρόνου χωρίς φυτά (Polunin, 1997). 8 Στο Καζάκου, 2001, Η επίδραση των βασικών οικολογικών παραγόντων στην ανάπτυξη της βλάστησης των µεσογειακών οικοσυστηµάτων. 18

19 Σύµφωνα µε τον Μαυροµµάτη (1973) 9 τα εδάφη που καταλαµβάνουν τα φρυγανικά οικοσυστήµατα είναι ασβεστολιθικά, ερυθρού χρώµατος, αργιλώδη που έχουν υποστεί έκπλυση του ανθρακικού ασβεστίου, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζουν ελαφρώς όξινο ph. Πρόκειται για την χαρακτηριστική terra rossa των µεσογειακών οικοσυστηµάτων, που παρουσιάζει κακή αποστράγγιση κατά την υγρή περίοδο µε αποτέλεσµα να δηµιουργεί ασφυκτικό περιβάλλον για τα φυτά, ενώ δεν µπορεί να αποθηκεύσει και να αποδώσει νερό σε αυτά κατά την ξηρή περίοδο. Τα περισσότερα εδάφη των φρυγανικών οικοσυστηµάτων είναι πλούσια σε άζωτο αλλά φτωχά σε φώσφορο. Γενικά υπάρχει διχογνωµία, σχετικά µε το αν τα φρυγανικά οικοσυστήµατα είναι προϊόντα υποβάθµισης εξαιτίας της δράσης του ανθρώπου ή αν είναι φυσικά οικοσυστήµατα προσαρµοσµένα στις συνθήκες του περιβάλλοντος, στο οποίο βρίσκονται. Οι περισσότεροι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί µε τα φρυγανικά οικοσυστήµατα τα χαρακτηρίζουν ως υποβάθµιση δασικών οικοσυστηµάτων, τα οποία έχουν προκύψει από ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως από τη βόσκηση και τη φωτιά (Κουρµούλης, 1993). Προσαρµογές Σε σύγκριση µε τα αείφυλλα σκληρόφυλλα, τα φρύγανα δείχνουν εντελώς διαφορετικούς µηχανισµούς προσαρµογής στο µεσογειακό κλίµα. Η κύρια προσαρµοστική µέθοδος των φυτών αυτών, είναι ο εποχικός διµορφισµός, ο οποίος συνδέεται µε µία εποχιακή µείωση της επιφάνειας µέσω της οποίας διαπνέουν (Margaris, 1977). Εξαιτίας του εποχικού διµορφισµού τα είδη αυτά µπορούν να ελαττώνουν την επιφάνεια διαπνοής κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Παρόλο που η επιφάνεια διαπνοής ελαττώνεται κατά 15% περίπου καθώς η καλοκαιρινή ξηρασία προχωράει, η υγρασία του εδάφους γίνεται όλο και λιγότερο διαθέσιµη για τα φυτά, γεγονός που προκαλεί εσωτερική έλλειψη νερού. Είναι επίσης γνωστό ότι πολλές φυσιολογικές διαδικασίες (ενζυµικές δραστηριότητες, φωτοσύνθεση, ανάπτυξη) επηρεάζονται σοβαρά από την έλλειψη νερού (Καζάκου, 2001). Σύµφωνα µε τον Orshan (1964, 1972) 10 πρακτικά όλα τα είδη που επικρατούν στα φρυγανικά οικοσυστήµατα είναι εποχικά διµορφικά, αν και ο διµορφισµός δεν εκδηλώνεται πάντα µε τον ίδιο τρόπο. Στα περισσότερα από τα 9 Στο Καζάκου, 2001, Η επίδραση των βασικών οικολογικών παραγόντων στην ανάπτυξη της βλάστησης των µεσογειακών οικοσυστηµάτων. 10 Στο Margaris, 1977, Adaptive strategies in plants dominating mediterranean-type ecosystems. 19

20 είδη αυτά, µπορούν να διακριθούν δύο τύποι κλαδιών: οι δολιχοβλάστες και οι βραχυβλάστες. Το ίδιο κλαδί είναι δυνατόν να ξεκινήσει να αναπτύσσεται και να διατηρηθεί για κάποιον καιρό µε τη µορφή του βραχυβλάστη και στη συνέχεια, να επιµηκυνθεί και να καταλήξει στη µορφή του δολιχοβλάση. Η επιµήκυνση αυτή συµβαίνει την άνοιξη, η οποία αποτελεί και την κύρια περίοδο ανάπτυξης, όταν τόσο η θερµοκρασία, όσο και τα αποθέµατα υγρασίας είναι ιδανικά (Margaris, 1977). Οι δολιχοβλάστες και οι βραχυβλάστες συνδέονται γενικά µε τους δύο τύπους φύλλων που παρατηρούνται στα φρυγανικά είδη: τα µεγάλα φύλλα του χειµώνα και της άνοιξης, µε υψηλούς φωτοσυνθετικούς ρυθµούς και τα µικρότερα καλοκαιρινά φύλλα. Ο εποχικός διµορφισµός επιτυγχάνεται µε την απόρριψη και την ανάπτυξη διαφορετικών τύπων κλαδιών και φύλλων, κατά τις διαφορετικές εποχές (Margaris, 1977). Έτσι, στα τέλη της άνοιξης, πέφτουν τα µεγάλα χειµερινά φύλλα και ταυτόχρονα παράγονται τα νέα -πολύ µικρότερα και λιγότερα σε αριθµό- καλοκαιρινά φύλλα, µε τα οποία τα φυτό θα περάσει την δύσκολη ξηρή εποχή. Μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές, που σηµαίνουν το τέλος της κρίσιµης περιόδου, αρχίζουν να εµφανίζονται τα πρώτα µεγάλα εποχιακά φύλλα, τα οποία αυξάνουν σε αριθµό και σε µέγεθος. Ο ρυθµός φωτοσύνθεσης αυτή την περίοδο, είναι διπλάσιος από των αείφυλλων σκληρόφυλλων. Η εκδήλωση του εποχικού διµορφισµού, σχετίζεται µε τη µεταβολή της φωτοπεριόδου (Margaris, 1977). Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των φυτών στα φρυγανικά οικοσυστήµατα είναι τα υψηλά επίπεδα των αιθέριων ελαίων, δηλαδή των µιγµάτων πτητικών ουσιών, που προσδίδουν στα φυτά αυτά χαρακτηριστική οσµή. Συγκεκριµένα, πρόκειται για µίγµατα τερπενικών ουσιών χαµηλού µοριακού βάρους και µπορεί να εντοπίζονται σε κάποιο ή σε όλα τα όργανα του φυτού. Οι ουσίες αυτές, εκτός από τον ρόλο που παίζουν στο επίπεδο του ανταγωνισµού, στην παρουσία έντονων φαινοµένων αλληλοπάθειας, στην αλληλεπίδραση µε έντοµα, στην προστασία των φυτών από τους θηρευτές και στην αύξηση της ευφλεκτικότητας τους, συµβάλλουν και στη διαχείριση του νερού (Καντάση, 1993). Με την αύξηση της θερµοκρασίας, αυξάνονται και η ποσότητα τους, συνεπώς και η πυκνότητά τους µέσα στα κύτταρα των φύλλων του φυτού. Με τον τρόπο αυτό, η διάχυση και η κίνηση του νερού µέσω του κυτταρικού τοιχώµατος, συναντά αντίσταση και οι απώλειες νερού προς το περιβάλλον ελαττώνονται (Margaris, 1977). Τα αιθέρια έλαια προφυλάσσουν το φυτό από υπερβολική αύξηση της θερµοκρασίας κάτω από συνθήκες έντονης 20

21 ηλιακής ακτινοβολίας µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία ενός µικροκλίµατος που ελέγχει την απώλεια νερού (Καζάκου, 2001). Τα φρύγανα χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά ρηχό ριζικό σύστηµα, αλλά µε µικρή αναλογία βλαστού/ρίζας και έτσι µπορούν να εκµεταλλεύονται το επιφανειακό νερό, σε αντίθεση µε τη µακία που έχει πρόσβαση στην υγρασία σε βαθύτερα στρώµατα εδάφους. Ακόµη, συχνά τα φρύγανα αναπτύσσουν µυκκόριζα, µε σκοπό την αύξηση της απορροφητικής περιοχής των ριζών τους (Margaris, 1977). Αντιπροσωπευτικά είδη Τα κυριότερα ξυλώδη είδη της φρυγανικής βλάστησης είναι: Sarcopoterium spinosum, Genista acanthoclada, Cistus salvifolius, C. incanus, Euphorbia acanthothamnos, Anthyllis hermanniae, Thymus capitatus, Hypericum empetrifolium, Lavandula stoechas, Ballota acetabulosa. Υπάρχει επίσης µεγάλος αριθµός από µονοετή και πολυετή γεώφυτα, ιδιαίτερα από τις οικογένειες Liliaceae, Iridaceae και Orchidaceae, όπως επίσης χαρακτηριστική είναι και η ύπαρξη του γεώφυτου Asphodelus aestivus (Ακριώτης, 2001). Κάποια από τα είδη αυτά περιγράφονται περιληπτικά παρακάτω (Blamey, Grey-Wilson, 1993 και Polunin, 1997): Sarcopoterium spinosum. Οικογένεια Rosaceae. Κοινή ονοµασία αστοιβή. Πυκνός, πολύ αγκαθωτός θάµνος, µέχρι 60cm. Τα κλαδιά είναι µπερδεµένα µεταξύ τους, κάποια από αυτά δεν έχουν φύλλα και καταλήγουν σε αγκάθια. Οι νεαροί βλαστοί είναι πυκνά τριχωτοί. Τα φύλλα είναι µικρά, πτεροειδή, µε 9-15 ωοειδή φυλλάρια. Τα λουλούδια είναι πρασινωπά, µε στενόµακρα ή στρογγυλωπά άκρα, µήκους µέχρι 30mm. Οι καρποί είναι σαρκώδεις και έχουν κόκκινο, λαµπερό χρώµα. Εξαπλώνεται στην κεντρική και ανατολική Μεσόγειο (ανατολικότερα της Σαρδηνίας), σε ξηρές, πετρώδεις περιοχές. Cistus salvifolius. Οικογένεια Cistaceae. Κοινή ονοµασία λαδανιά ή κουνούκλα. Ορθός ή απλωµένος θάµνος, ύψους µέχρι 1m. Τα φύλλα έχουν σχήµα οβάλ ή ελλειπτικό, ενώ η βάση τους µπορεί να είναι τριγωνική ή κυκλική, 10-40mm µήκος, χρώµα βαθυπράσινο, είναι τριχωτά και στις δύο όψεις τους και συχνά τα άκρα τους είναι κυµατιστά. Τα άνθη είναι λευκά, εµφανίζονται µονά ή σε οµάδες των τεσσάρων και έχουν διάµετρο περίπου 40mm. Εξαπλώνεται ευρέως σε όλη τη Μεσόγειο, σχηµατίζοντας συχνά µεγάλες κοινότητες µε άλλα είδη του ίδιου γένους, όπως 21

22 το Cistus incanus, το οποίο είναι παρόµοιο µε το προηγούµενο, έχει λίγο µεγαλύτερα φύλλα (µέχρι 50mm) και το χρώµα τους είναι πράσινο ή γκριζοπράσινο, τα άνθη είναι επίσης µεγαλύτερα (40-60mm) και έχουν ρόδινο χρώµα. Οι νεαροί βλαστοί µπλέκονται µεταξύ τους µε κοκκινωπά, αδενώδη ή µη αδενώδη τριχίδια, το οποία συνήθως είναι κολλώδη. Η εξάπλωσή του είναι η ίδια µε αυτή του C. salvifolius. Thymus capitatus. Οικογένεια Labiatae. Κοινή ονοµασία θυµάρι. Νανοειδής, αρωµατικός θάµνος, που φτάνει µέχρι τα 50cm. Έχει πυκνά, κατακόρυφα ή ανοδικά κλαδιά. Τα φύλλα είναι γραµµοειδή, µάλλον σαρκώδη, µε επίπεδα άκρα. Τα άνθη, µοβ-ροζ ή ροζ, µήκους 7-10mm, φύονται σε τελικά -µάλλον επιµήκη- ελάσµατα. Εξαπλώνεται παντού στη Μεσόγειο. Lavandula stoechas. Οικογένεια Labiatae. Κοινή ονοµασία λεβάντα. Γκριζωπός, χνουδωτός θάµνος µε ύψος µέχρι 1m. Τα φύλλα είναι γραµµοειδή, µη οδοντωτά. Τα άνθη έχουν µήκος 6-8mm, χρώµα σκούρο µοβ και βρίσκονται σε µικρά, τελικά µπουκέτα. Είναι είδος αρωµατικό και χρησιµοποιείται ευρέως στη βιοµηχανία καλλυντικών. Εξαπλώνεται από την Ισπανία και το Μαρόκο προς τα ανατολικά, στα Βαλκάνια, την Κύπρο και τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου. Asphodelus aestivus. Οικογένεια Liliaceae. Κοινή ονοµασία ασφόδελος. Ανθεκτικό, βολβώδες, πολυετές φυτό που µπορεί να φτάσει το 1m. Τα φύλλα έχουν σχήµα λωρίδας και είναι επίπεδα, έχουν γκριζοπράσινο χρώµα, πλάτος 12-30mm και λεπταίνουν ελαφρά προς τα πάνω. Τα άνθη είναι λευκά µε ένα καφέ-ροζ νεύρο, έχουν διάµετρο 20-30mm. Εµφανίζεται παντού στη Μεσόγειο, σε υποβαθµισµένα εδάφη. Είναι ανθεκτικό στη βόσκηση Ανθρώπινες επεµβάσεις Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η Μεσογειακή Λεκάνη είναι µια περιοχή η οποία έχει δεχτεί την έντονη και µακροχρόνια επέµβαση του ανθρώπου. Η αναζήτηση γεωργικής γης, η βόσκηση, η χρήση της φωτιάς ως διαχειριστικής πρακτικής, διαµόρφωσαν το τοπίο της Μεσογείου και σε συνδυασµό µε την αύξηση του πληθυσµού οδήγησαν, σε πολλές περιπτώσεις, στην υποβάθµιση της φυσικής βλάστησης και του εδάφους (Quézel, 1977). 22

23 Σύµφωνα µε τον Tomaselli (1977) οι ανθρώπινες επεµβάσεις στα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα της Μεσογειακής Λεκάνης µπορούν να συνοψιστούν ως εξής: o αποψίλωση o καταστροφή της φυσικής βλάστησης για την δηµιουργία βοσκοτόπων o βόσκηση o φωτιά o αντικατάσταση της φυσικής βλάστησης µε καλλιέργειες o εγκατάλειψη των γεωργικών εκτάσεων χωρίς την λήψη µέτρων για την διάβρωση του εδάφους o αναδάσωση µε είδη ξένα προς τη µεσογειακή βλάστηση o ανθρώπινες εγκαταστάσεις, συχνά σε µεγάλη πυκνότητα Βόσκηση και υπερβόσκηση Στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, αλλά και στον Ελλαδικό χώρο συγκεκριµένα, η βόσκηση αποτελεί µία από τις πλέον εκτεταµένες χρήσεις γης. Είναι γενικά παραδεκτό ότι η βόσκηση -ως κάποιο βαθµό- έχει ευνοϊκή επίδραση στα φυτά και στο οικοσύστηµα. Άλλωστε, τα φυτοφάγα ζώα αποτελούν αναπόσπαστο τµήµα των φυσικών οικοσυστηµάτων. Συµµετέχοντας στις τροφικές αλυσίδες και µετατρέποντας την πρωτογενή παραγωγή σε δευτερογενή, συµβάλουν στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας. Η κανονική βόσκηση, δηλαδή η βόσκηση που γίνεται από το κατάλληλο είδος και τον κατάλληλο αριθµό ζώων και µε τη χρήση κατάλληλου συστήµατος, είναι φυσική διαδικασία και έχει θετικά αποτελέσµατα. Παρόλα αυτά, σε πλήθος περιπτώσεων η συνολική διαχείριση των βοσκοτόπων είναι αλόγιστη, αφού οι ακολουθούµενες πρακτικές (υπεράριθµα ζώα, ακατάλληλο είδος ζώων, χρήση του βοσκοτόπου σε ακατάλληλη εποχή ή για µεγάλο χρονικό διάστηµα) οδηγούν σε υποβάθµιση των περιοχών βοσκής (Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992) 11. Η υπερβόσκηση είναι ο ισχυρότερος παράγοντας υποβάθµισης των βοσκοτόπων. Με τον όρο υπερβόσκηση νοείται η βόσκηση από υπεράριθµα ζώα, δηλαδή περισσότερα από εκείνα που αντιστοιχούν στην βοσκοϊκανότητα του λιβαδιού. Ως βοσκοϊκανότητα ορίζεται ο µέγιστος αριθµός ζώων που µπορεί να βοσκήσει σε ένα λιβάδι χωρίς αυτό να ζηµιωθεί. Η υπερβόσκηση αποτελεί 11 Στο Κουκουράβας, 2000, Η επίδραση της βόσκησης σε µεσογειακό φρυγανικό οικοσύστηµα στην περιοχή του απολιθωµένου δάσους στη Λέσβο. 23

24 µία πλέον συνηθισµένη πρακτική στον Ελλαδικό χώρο (Biswell & Λιάκος, 1982) 12. Κατά τον ιαµαντόπουλο (1988) 13, η υπερβόσκηση προκαλεί αρχικά αύξηση της βλάστησης των κτηνοτροφικών θάµνων µε την ανάπτυξη παραβλαστηµάτων, παρατεινόµενη όµως καταστρέφει τµήµα βλάστησης µεγαλύτερο από την ετήσια παραγωγή, αυξάνει την αναλογία ξύλου προς πράσινο, εµφανίζονται πρόωρα νεκρά κλαδιά και θάµνοι και η ανανέωση του φυλλώµατος είναι ανεπαρκής. Ταυτόχρονα, παρατηρείται εκρίζωση των φυτών, εξαφάνιση των εύληπτων από τα ζώα ειδών, εισαγωγή και εξάπλωση των µη βρώσιµων και µείωση της φυτοκάλυψης από τα ποώδη. Η υπερβόσκηση µειώνει τόσο τον χλωριδικό πλούτο του οικοσυστήµατος, όσο και την ποιότητα της παραγόµενης φυτικής βιοµάζας (Γιούργα, 1991). Συνοψίζοντας, θα µπορούσε να ειπωθεί ότι η υπερβόσκηση ως παράγοντας διαταραχής µπορεί να οδηγήσει σε µία σειρά διαδοχικών αλλαγών όπως είναι (Κουτσίδου, 1995): o η µείωση της φυτοκάλυψης των πιο ευαίσθητων ως προς τη βόσκηση, ποωδών φυτών, o η απώλεια ευαίσθητων ποωδών από τα οικοσύστηµα, o η µείωση της φυτοκάλυψης των ξυλωδών ειδών, o η µείωση της συνολικής παραγωγικότητας καθώς και της φυτοκάλυψης, µε αποτέλεσµα την αύξηση της επιφάνειας του εδάφους που είναι εκτεθειµένη στη διάβρωση. Παράλληλα, η εντατική βόσκηση, ιδιαίτερα των αιγοπροβάτων που βόσκουν σε κοπάδια, προκαλεί συµπίεση των ανώτερων στρωµάτων του εδάφους, µε αποτέλεσµα την µείωση της διηθητικότητας, την αύξηση της επιφανειακής απορροής, τη διατάραξη της υδατικής οικονοµίας του εδάφους και τη διάβρωσή του (Ντάφης, 1986). Με τη µείωση της ποώδους βλάστησης και γενικά της παραγόµενης βιοµάζας, καθώς και µε την αλλοίωση των εδαφικών ιδιοτήτων, µειώνεται η συνοχή του εδάφους και η αντίστασή του στη διάβρωση (Χατζηιωάννου, 1996). Η διάβρωση του εδάφους αυξάνεται όσο µεγαλώνει η κλίση του και η ραγδαιότητα των βροχών. Η αναγέννηση της φυσικής βλάστησης παρεµποδίζεται και ταυτόχρονα µειώνονται οι παραγωγικές ικανότητες του 12 Στο Κουκουράβας, 2000, Η επίδραση της βόσκησης σε µεσογειακό φρυγανικό οικοσύστηµα στην περιοχή του απολιθωµένου δάσους στη Λέσβο. 13 Στο Μισαηλίδου, 1977, Η ετήσια διαδοχή των φυτοκοινωνιών στα υποβαθµισµένα µεσογειακά οικοσυστήµατα. 24

25 οικοσυστήµατος. Το τελικό αποτέλεσµα είναι η σηµαντική και συνεχιζόµενη πτώση της βοσκοϊκανότητας, που θεωρείται δείκτης ερηµοποίησης (Μισαηλίδου, 1997). Προσαρµογές στη βόσκηση Η ύπαρξη αγκαθιών σε πλήθος ειδών των µεσογειακών οικοσυστηµάτων, αποτελεί προστατευτικό µηχανισµό των φυτών απέναντι στην υπέρµετρη κατανάλωσή τους από τα φυτοφάγα ζώα (Margaris & Vokou, 1981). Ακόµη, καθώς τα φύλλα των περισσότερων ξυλωδών ειδών είναι δερµατώδη και σκληρά, δεν προτιµούνται από τα ζώα, τα οποία καταναλώνουν τα νεαρά φύλλα και τα τρυφερά παραβλασήµατα. Υπάρχουν είδη, όπως είναι για παράδειγµα ο ασπάλαθος (Calicotome spinosa, C. villosa), τα οποία τα φυτοφάγα τα αποφεύγουν συστηµατικά, λόγω των δυνατών τους αγκαθιών και του µεγάλου ποσοστού ξύλου, από το οποίο αποτελούνται (Tomaselli, 1977). Στις περιοχές µε φρυγανική βλάστηση η ύπαρξη των ειδών της οικογένειας Labiatae είναι ιδιαίτερα εξαπλωµένη. Στην πλειοψηφία τους τα είδη αυτά, παρά το γεγονός ότι δεν φέρουν αγκάθια, φαίνεται να αντιστέκονται στη βόσκηση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι περιέχουν αιθέρια έλαια, καθώς σε πολλές περιπτώσεις έχει αναφερθεί ενοχλητική ή και απωθητική δράση των ουσιών αυτών. Η παρατήρηση αυτή οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η παραγωγή αιθέριων ελαίων αποτελεί έναν εναλλακτικό αµυντικό µηχανισµό (Margaris & Vokou, 1981) Γεωργία και εγκατάλειψη γεωργικών εκτάσεων Η γεωργία εγκαθιδρύθηκε στην Μεσογειακή Λεκάνη, καθώς ο πληθυσµός σε έναν µεγάλο βαθµό σταµάτησε να ασχολείται µε την νοµαδική κτηνοτροφία και εγκαταστάθηκε σε γόνιµες περιοχές, όπου µετέτρεψε εκτάσεις µε φυσική βλάστηση σε καλλιεργούµενες. Η βαθµιαία αύξηση του πληθυσµού και η συνεπακόλουθη αλλαγή στις απαιτήσεις της αγοράς, κυρίως όσο αφορά στην αναγκαία ποσότητα προϊόντων πρωτογενούς παραγωγής, οδήγησε στην εκχέρσωση τεράστιων εκτάσεων και στην απόδοσή τους στην γεωργία. Η γεωργία, εκτοπίζοντας τη φυσική βλάστηση, επεκτάθηκε ακόµη και σε εκτάσεις που δεν ήταν ιδιαίτερα κατάλληλες για αυτή τη χρήση, περιοχές µε ανώµαλο ανάγλυφο, κατά κύριο λόγο σε ορεινές ή νησιωτικές περιοχές (Tomaselli, 1977). 25

26 Η καλλιέργεια όµως της γης χωρίς την ταυτόχρονη λήψη προστατευτικών µέτρων για τη διατήρηση του εδάφους, έχει ως αποτέλεσµα την βαθµιαία υποβάθµισή του. Η χρήση πρακτικών, όπως η αµειψισπορά, η αγρανάπαυση και η καλλιέργεια σε αναβαθµίδες θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως σωστές καλλιεργητικές τακτικές, καθώς είχαν ως αποτέλεσµα την προφύλαξη του εδάφους από τη διάβρωση και την διατήρηση της γονιµότητας των καλλιεργούµενων εκτάσεων. Άλλωστε, όπως προκύπτει από διάφορες µαρτυρίες (Ησίοδος, Θεόφραστος, Βιργίλιος), οι πρακτικές αυτές εφαρµόστηκαν επί αιώνες, επιτρέποντας την ανανέωση των πόρων και οδηγώντας, κατά πάσα πιθανότητα, στην αριστοποίηση των σχέσεων παραγωγής (Γιούργα, 1991). Η συνεχής τεχνολογική ανάπτυξη στον τοµέα της γεωργίας είχε σαν αποτέλεσµα την έντονη διαφοροποίηση των δυνατοτήτων παραγωγής στις καλλιεργούµενες περιοχές και µια συνεπακόλουθη σταδιακή εγκατάλειψη, οριακών ως προς τις αποδόσεις τους, εκτάσεων. Η εισαγωγή των µηχανών στη γεωργία υποκατέστησε την ανθρώπινη εργασία, κυρίως στις πεδινές εκτάσεις και δηµιούργησε µε την αύξηση των αποδόσεων, συνθήκες άνισου ανταγωνισµού σε σχέση µε την καλλιέργεια σε αναβαθµίδες, που ήταν και παρέµεινε στηριγµένη στην ένταση της ανθρώπινης εργασίας. Για το λόγω αυτό, εντάθηκε ο ρυθµός εγκατάλειψης σε νησιωτικές και ορεινές περιοχές, έναντι των µεγάλων πεδινών εκτάσεων (Γιούργα, 1991). Στις περιοχές που έπαψαν να καλλιεργούνται, εφόσον η χρόνια γεωργική χρήση και τα επακόλουθα της εγκατάλειψης δεν έχουν επιφέρει µη αντιστρεπτή υποβάθµιση, υπάρχει η δυνατότητα αναγέννησής τους, αρκεί να µην παρεµποδιστούν οι φυσικές δυνατότητες για ανάκαµψη. Στα µεσογειακά κλίµατα όµως, στις περισσότερες περιπτώσεις, η καλλιεργούµενη γεωργική γη παραδίνεται -µετά την εγκατάλειψή της- σε ανεξέλεγκτη κτηνοτροφική χρήση, µε αποτέλεσµα την πλήρη υποβάθµιση του οικοσυστήµατος (Γιούργα, 1991) Φωτιά Σύµφωνα µε τους Arianoutsou-Faraggitaki & Margaris (1982) 14 στις περιοχές της Μεσογείου υπάρχει κάποια φυσιολογική συχνότητα εµφάνισης της πυρκαγιάς, η οποία είναι κάθε χρόνια για τα πευκοδάση και κάθε για τους θαµνότοπους. Άλλωστε, η φωτιά που προκαλείται από φυσικά αίτια, όπως είναι για παράδειγµα οι κεραυνοί, αποτελεί φυσικό φαινόµενο, που 14 Στο Γιούργα, 1991, Η αλλαγή του παραδοσιακού πρότυπου διαχείρισης της γης στο αρχιπέλαγος του Αιγαίου:επιπτώσεις στα νησιωτικά οικοσυστήµατα. 26

27 δεν έχει σχέση µε τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Μάλιστα, οι υψηλές θερµοκρασίες κατά τη διάρκεια της µακράς ξηρασίας του καλοκαιριού σε συνδυασµό µε την συσσώρευση καύσιµης ύλης, συντελούν στην αύξηση της συχνότητας εµφάνισης πυρκαγιών στα µεσογειακού τύπου οικοσυστήµατα (Margaris, 1977). Τα φυτά των µεσογειακών οικοσυστηµάτων δείχνουν µια αξιοσηµείωτη ανοχή στη φωτιά και σηµαντική ικανότητα να επιβιώνουν µετά από αυτή. Έχουν αναπτύξει ειδικούς προσαρµοστικούς µηχανισµούς, ώστε να είναι ικανά να συνεχίσουν να υπάρχουν ακόµα και µετά από, ιδιαίτερης έκτασης και έντασης, φωτιές (Trabaud, 1977). Έτσι, όταν η συχνότητα των καλοκαιρινών πυρκαγιών δεν είναι µεγάλη, οι περιοχές δεν υποβαθµίζονται. Αντίθετα η φωτιά είναι ευεργετική για την αναγέννησή τους, εφόσον δεν συνοδεύεται από ραγδαίες βροχές και υπερβόσκηση. Οι κτηνοτρόφοι γνωρίζουν ότι µετά τη φωτιά αφθονούν τα τρυφερά παραβλαστήµατα των ξυλωδών, τα ποώδη και κυρίως τα ψυχανθή (αγριοτρίφυλλα) που αποτελούν άριστη κτηνοτροφή. Τα ψυχανθή, µέσω της δέσµευσης του αζώτου των φυµατίων των ριζών τους, επαναφέρουν στο έδαφος το άζωτο που χάνεται µε τους καπνούς (από τους καπνούς της φωτιάς χάνεται το 95% του αζώτου που ήταν δεσµευµένο στα υπέργεια µέρη των φυτών) και έτσι είναι ικανά να αναπτυχθούν γρήγορα, ακόµα και πάνω σε εδάφη φτωχά σε άζωτο, όπου τα περισσότερα άλλα φυτά λιµοκτονούν (Γιούργα, 1991). Έχει ακόµη αποδειχθεί ότι ύστερα από µία πυρκαγιά, ελευθερώνονται µεγάλες ποσότητες ορυκτών συστατικών, τα οποία κάνουν το έδαφος προσωρινά πιο γόνιµο. Για το λόγο αυτό, οι κτηνοτρόφοι προκαλούν οι ίδιοι πυρκαγιές µε υπερβολική συχνότητα. Συχνά, καίνε τα βοσκοτόπια το φθινόπωρο για να έχουν καλύτερη βοσκή την άνοιξη, δηλαδή πρόκληση πυρκαγιάς σχεδόν κάθε χρόνο (Χατζηιωάννου, 1996). Η φωτιά σε συνδυασµό µε την υπερβόσκηση είναι ο κύριος εχθρός των µεσογειακών οικοσυστηµάτων. Η υπερβόσκηση, επιβραδύνει ή ακόµη και αποτρέπει την αναγέννηση µετά τη φωτιά (Le Houérou, 1979) και το πρόβληµα της διαταραχής εντείνεται. Οι κτηνοτρόφοι οδηγούν τα ζώα τους στην καµένη έκταση, αµέσως µετά την πυρκαγιά, προκειµένου να εκµεταλλευτούν την υψηλή θρεπτική αξία της ποώδους βλάστησης. Στο σηµείο αυτό όµως, η βόσκηση δρα καταλυτικά, εφόσον εµποδίζει την επαναφορά του αζώτου στο οικοσύστηµα (Γιούργα, 1991), αφού µε την αφαίρεση των ψυχανθών η προσφορά αζώτου σταµατά. Όπως αναφέρει ο Margaris (1977), η αφαίρεση της ποώδους βλάστησης και γενικά 27

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Η σχέση μεταξύ βλάστησης και των παραγόντων του περιβάλλοντος, δηλαδή του κλίματος (cl), του μητρικού πετρώματος(p), του ανάγλυφου

Διαβάστε περισσότερα

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ Το κλίμα της Ευρώπης Το κλίμα της Ευρώπης Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ και ΚΛΙΜΑ Καιρός: Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούν σε μια περιοχή, σε

Διαβάστε περισσότερα

Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας

Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας Η φραουλιά Η φράουλα ένα φυτό της άνοιξης. Είναι πολυετές, έρπον κυρίως αλλά και αναρριχώμενο ποώδες φυτό με τριχωτά σύνθετα φύλλα που αποτελούνται από 3 φυλλάρια που

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν.

Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν. Θέμα μας το κλίμα. Και οι παράγοντες που το επηρεάζουν. 1 Που συμβαίνουν οι περισσότερες βροχοπτώσεις; Κυρίως στη θάλασσα. Και μάλιστα στο Ισημερινό. Είδαμε γιατί στο προηγούμενο μάθημα. Ρίξε μία ματιά.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΚΑ ΦΥΤΑ

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΚΑ ΦΥΤΑ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΚΑ ΦΥΤΑ Βόσκηση είναι η αποκοπή τμημάτων ή ολόκληρων φυτών από τα ζώα, με σκοπό την κάλυψη των αναγκών τους σε τροφή. Με τον όρο ένταση νοείται ο βαθμός ή η ποσότητα της

Διαβάστε περισσότερα

4. γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο

4. γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ γεωγραφικό/γεωλογικό πλαίσιο /Ελληνικός χώρος Τα ελληνικά βουνά (και γενικότερα οι ορεινοί όγκοι της

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ. με ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΧΗΜΙΚΕΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ. με ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΧΗΜΙΚΕΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ με ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΧΗΜΙΚΕΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ Κύκλος του άνθρακα ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΑΝΑΠΝΟΗ ΔΥΟ ΑΝΤΙΘΕΤΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ ΕΊΝΑΙ ΙΔΙΟΣ ΣΕ ΧΕΡΣΑΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Αναδάσωση. Εισαγωγή. Το δάσος. Η φωτιά. Αναδάσωση: φυσική ή τεχνητή;

Αναδάσωση. Εισαγωγή. Το δάσος. Η φωτιά. Αναδάσωση: φυσική ή τεχνητή; Αναδάσωση. Αναδάσωση: φυσική ή τεχνητή; Εισαγωγή Το δάσος Τα δάση δεν αποτελούν απλώς ένα σύνολο δένδρων και θάµνων, αλλά πλούσια οικοσυστήµατα µε πολλά είδη φυτών και ζώων, που αλληλοσυνδέονται µε πολύπλοκες

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ Κ Kάνιγγος ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΟΛΛΙΝΤΖΑ 10, (5ος όροφ. Τηλ: 210-3300296-7. www.kollintzas.gr OΙΚΟΛΟΓΙΑ 1. Όσο το ποσό της ενέργειας: α) μειώνεται προς τα ανώτερα

Διαβάστε περισσότερα

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι μεσογειακές περιοχές βρίσκονται μεταξύ 30 0 και

Διαβάστε περισσότερα

Δασική Εδαφολογία. Γεωχημικός, Βιοχημικός, Υδρολογικός κύκλος

Δασική Εδαφολογία. Γεωχημικός, Βιοχημικός, Υδρολογικός κύκλος Δασική Εδαφολογία Γεωχημικός, Βιοχημικός, Υδρολογικός κύκλος Μέρος 1 ο ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ Η μεταφορά του νερού από την ατμόσφαιρα στην επιφάνεια της γης, η κίνησή του σ αυτή και η επιστροφή

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικά Συστήματα

Περιβαλλοντικά Συστήματα Περιβαλλοντικά Συστήματα Ενότητα 10: Μεγαδιαπλάσεις Χερσαία Οικοσυστήματα Χαραλαμπίδης Γεώργιος Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Μηχανικών Αντιρρύπανσης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Οι οργανισμοί αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους σε πολλά επίπεδα στα πλαίσια ενός οικοσυστήματος Οι φυσικές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΕΔΑΦΟΣ Φυσικές ιδιότητες Δομή και σύσταση Χρώμα Βάθος Διαπερατότητα Διαθέσιμη υγρασία Θερμοκρασία Χημικές ιδιότητες ph Αλατότητα Γονιμότητα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου Παρουσίαση Γιώργος Σέκκες Καθηγητής Γεωγραφίας Λευκωσία 2017 Ερώτηση! Ποια η διάφορα µεταξύ του κλίµατος

Διαβάστε περισσότερα

Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Γεωγραφικό πλάτος

Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Γεωγραφικό πλάτος Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Κλίμα Γεωγραφικό πλάτος μεταξύ 30 ο και 45 ο, τροπικές περιοχές (ισημερινός) αναπτύσσεται αλλά δεν καρποφορεί λόγω έλλειψης ψύχους για διαφοροποίηση ανθοφόρων οφθαλμών ή

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ. Ε και Στ τάξη

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ. Ε και Στ τάξη ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ Ε και Στ τάξη Μελέτη πεδίου Πεύκο Επιστημονική ονομασία: Pinus Περιγραφή: Αειθαλή δεντρα με χοντρό και φολιδωτό κορμό και ύψος από 15μ. 80μ. Μπορούν να ζήσουν για πολλά χρόνια. Πού

Διαβάστε περισσότερα

γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ)

γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ) γεωγραφικό γλωσσάρι για την πέμπτη τάξη (από το βιβλίο «Μαθαίνω την Ελλάδα» του ΟΕΔΒ) Α Κεφ. αβιοτικό κάθε στοιχείο που δεν έχει ζωή 4 αιολική διάβρωση Η διάβρωση που οφείλεται στον άνεμο 5 ακρωτήριο ακτογραμμή

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΛΙΒΑΔΙΚΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΛΙΒΑΔΙΚΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΛΙΒΑΔΙΚΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Όλα τα έμβια όντα συνυπάρχουν με αβιοτικούς παράγοντες με τους οποίους αλληλεπιδρούν. Υπάρχουν οργανισμοί: 1. Αυτότροφοι (Δεσμεύουν την ηλιακή ενέργεια και μέσω της

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΙΚΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΙΚΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΙΚΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΙΚΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΕΣ Δεν υπάρχουν Μόνιμες αλλαγές ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΕΣ Υπάρχουν Μόνιμες αλλαγές Διαδοχή Μετανάστευση ειδών Ιστορικές αλλαγές,

Διαβάστε περισσότερα

Ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων λέγεται η κίνηση των θρεπτικών στοιχείων και ο ανεφοδιασμός δασικών οικοσυστημάτων με θρεπτικά συστατικά Οικοσύστημα

Ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων λέγεται η κίνηση των θρεπτικών στοιχείων και ο ανεφοδιασμός δασικών οικοσυστημάτων με θρεπτικά συστατικά Οικοσύστημα Δρ. Γεώργιος Ζαΐμης Ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων λέγεται η κίνηση των θρεπτικών στοιχείων και ο ανεφοδιασμός δασικών οικοσυστημάτων με θρεπτικά συστατικά Οικοσύστημα Απελευθέρωση ουσιών αποσύνθεση Απορρόφηση

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η έννοια του οικοσυστήματος 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η έννοια του οικοσυστήματος 11 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η έννοια του οικοσυστήματος 11 Κεφάλαιο Πρώτο: Το μοντέλο του οικοσυστήματος 1.1. Βασικές αρχές και ορισμοί της Οικολογίας των Οικοσυστημάτων 1.2. Η

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χλωρίδα και Πανίδα ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερωτήσεις της µορφής σωστό-λάθος Σηµειώστε αν είναι σωστή ή λάθος καθεµιά από τις παρακάτω προτάσεις περιβάλλοντας µε ένα κύκλο το αντίστοιχο

Διαβάστε περισσότερα

Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ

Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΛΑΙΩΝΩΝ ΑΠΟ ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: ΤΕΤΑΡΤΗ 22 ΜΑΡΤΙΟΥ 2017 2 ο έτος υλοποίησης Πρόγραμμα συγχρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. και την Ελλάδα Καν.(ΕΚ)

Διαβάστε περισσότερα

Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα

Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα Μελισσοκόμος Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα Ο Ευκάλυπτος ο torquata όπως όλοι σχεδόν οι ευκάλυπτοι κατάγεται και αυτός από την μακρινή Αυστραλία, και συγκεκριμένα

Διαβάστε περισσότερα

Υγρασία Θερμοκρασία Άνεμος Ηλιακή Ακτινοβολία. Κατακρημνίσματα

Υγρασία Θερμοκρασία Άνεμος Ηλιακή Ακτινοβολία. Κατακρημνίσματα Ζαΐμης Γεώργιος Υγρασία Θερμοκρασία Άνεμος Ηλιακή Ακτινοβολία Κατακρημνίσματα ΝΕΡΟ - Τρεις μορφές Υγρασία στην Ατμόσφαιρα Εξάτμιση και Διαπνοή Ελλάδα που περισσότερες βροχοπτώσεις και γιατί; Υγρασία

Διαβάστε περισσότερα

6 CO 2 + 6H 2 O C 6 Η 12 O 6 + 6 O2

6 CO 2 + 6H 2 O C 6 Η 12 O 6 + 6 O2 78 ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΦΥΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ (μακροφύκη φυτοπλαγκτόν) ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠAΡΑΓΩΓΟΙ ( μετατρέπουν ανόργανα συστατικά σε οργανικές ενώσεις ) φωτοσύνθεση 6 CO 2 + 6H 2 O C 6 Η 12

Διαβάστε περισσότερα

Α) Να χαρακτηρίσετε µε Σ (σωστή) ή µε Λ (λάθος) κάθε µία από τις επόµενες προτάσεις

Α) Να χαρακτηρίσετε µε Σ (σωστή) ή µε Λ (λάθος) κάθε µία από τις επόµενες προτάσεις 46 Χρόνια ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΣΑΒΒΑΪ Η-ΜΑΝΩΛΑΡΑΚΗ ΠΑΓΚΡΑΤΙ : Χρυσ Σµύρνης 3 : Τηλ.: 2107601470 ΙΑΓΩΝΙΣΜΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2006 ΘΕΜΑ 1 Α) Να χαρακτηρίσετε µε Σ (σωστή) ή

Διαβάστε περισσότερα

ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΙΒΑΔΙΩΝ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΡΟΦΗΣ

ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΙΒΑΔΙΩΝ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΡΟΦΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΙΒΑΔΙΩΝ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΡΟΦΗΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΛΙΒΑΔΙΩΝ Στη χώρα μας, οι κύριες χρήσεις γης είναι Λιβάδια Γεωργικές εκτάσεις Δάση Ιδιαίτερα στον ορεινό και

Διαβάστε περισσότερα

Ε λ Νίνιο (El Niño) ονοµάζεται το θερµό βόρειο θαλάσσιο ρεύµα που εµφανίζεται στις ακτές του Περού και του Ισηµερινού, αντικαθιστώντας το ψυχρό νότιο ρεύµα Humboldt. Με κλιµατικούς όρους αποτελει µέρος

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ 2013-14

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ 2013-14 ΘΕΜΑΤΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Μπορεί να λειτουργήσει ένα οικοσύστημα α) με παραγωγούς και καταναλωτές; β) με παραγωγούς και αποικοδομητές; γ)με καταναλωτές και αποικοδομητές; Η διατήρηση των οικοσυστημάτων προϋποθέτει

Διαβάστε περισσότερα

Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα

Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα Αρωματικά Φυτά Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα Η προσθήκη του κατάλληλου βοτάνου μπορεί να κάνει πιο γευστικό και πιο ελκυστικό κάποιο φαγητό. Η γεύση, όμως, είναι ζήτημα προσωπικής προτίμησης και υπάρχει

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Βιογεωχημικός κύκλος

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Βιογεωχημικός κύκλος ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Βιογεωχημικός κύκλος ενός στοιχείου είναι, η επαναλαμβανόμενη κυκλική πορεία του στοιχείου στο οικοσύστημα. Οι βιογεωχημικοί κύκλοι, πραγματοποιούνται με την βοήθεια, βιολογικών, γεωλογικών

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 8. Χαµοµήλι (Chamomilla recutita, Asteraceae)

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 8. Χαµοµήλι (Chamomilla recutita, Asteraceae) ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 8 Χαµοµήλι (Chamomilla recutita, Asteraceae) Το χαµοµήλι είναι ετήσιο, χειµερινό, δικοτυλήδονο φυτό µε όρθια έκφυση και φθάνει µέχρι το ύψος των 60 cm. Αναπαράγεται µε σπόρους

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 1. Μπιφόρα (Bifora radians, Apiaceae)

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 1. Μπιφόρα (Bifora radians, Apiaceae) ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 1 Μπιφόρα (Bifora radians, Apiaceae) Η µπιφόρα είναι ετήσιο, χειµερινό, δικοτυλήδονο φυτό µε όρθιας έκφυση και φθάνει µέχρι το ύψος των 40 cm. Αναπαράγεται µε σπόρους και

Διαβάστε περισσότερα

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ Οι περιοχές των τροπικών δασών όπως βλέπεις και στον παραπάνω παγκόσμιο χάρτη, βρίσκονται στη Νότια Αμερική(γύρω από τον ισημερινό), στη Βόρεια Αμερική(ανάμεσα από τον Τροπικό του

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ. Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος

ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ. Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί. Καρβουντζή Ηλιάνα Βιολόγος ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ Αυτότροφοι και ετερότροφοι οργανισμοί Η ζωή στον πλανήτη μας στηρίζεται στην ενέργεια του ήλιου. Η ενέργεια αυτή εκπέμπεται με τη μορφή ακτινοβολίας. Ένα πολύ μικρό μέρος αυτής της ακτινοβολίας

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΝΗΣΗ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΝΗΣΗ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΝΗΣΗ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ Το κλίμα μιας γεωγραφικής περιοχής διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από τους 3 παρακάτω παράγοντες: 1)το γεωγραφικό πλάτος 2)την αναλογία ξηράς/θάλασσας 3)το

Διαβάστε περισσότερα

Τυπικό έδαφος (πηλώδες) μισοί πόροι αέρα άλλοι μισοί νερό. Νερό επηρεάζει χημική και φυσική συμπεριφορά Μέσο διάλυσης και μεταφοράς θρεπτικών

Τυπικό έδαφος (πηλώδες) μισοί πόροι αέρα άλλοι μισοί νερό. Νερό επηρεάζει χημική και φυσική συμπεριφορά Μέσο διάλυσης και μεταφοράς θρεπτικών Δρ. Γεώργιος Ζαΐμης Τυπικό έδαφος (πηλώδες) μισοί πόροι αέρα άλλοι μισοί νερό. Νερό επηρεάζει χημική και φυσική συμπεριφορά Μέσο διάλυσης και μεταφοράς θρεπτικών συστατικών Απαραίτητο φωτοσύνθεση και διαπνοή

Διαβάστε περισσότερα

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:...

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Φυτά της Αλυκής και προσαρμογές στην Ξηρασία Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Σχολείο:... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Καταγραφή Περιβαλλοντικών συνθηκών Καλή σας μέρα. Ονομάζομαι Άγγελος

Διαβάστε περισσότερα

Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη.

Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη. Γενική περιγραφή: Ετήσιο C3 ύψους ως 100 εκ. Φύλλα επίπεδα, σχετικά πλατειά. Η ταξιανθία είναι χαλαρή φόβη. Σταχύδια 2-2,5εκ. Που φέρουν 2-3 ανθύλλια. Χιτώνας τριχωτός στο κάτω μισό του με κορυφή βαθιά

Διαβάστε περισσότερα

Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ

Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ Οι επιμέρους μελέτες ανέδειξαν τον πλούτο των φυσικών πόρων που διαθέτει η χώρα μας αλλά και τους κινδύνους που απειλούν το φυσικό

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 23. Κοινή πόα (Poa annua, Poaceae)

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 23. Κοινή πόα (Poa annua, Poaceae) ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΖΙΖΑΝΙΩΝ 23 Κοινή πόα (Poa annua, Poaceae) Η κοινή πόα είναι ετήσιο, φθινοπωρινό ή εαρινό, µονοκοτυλήδονο φυτό µε όρθια έκφυση και µε µήκος καλαµιού µέχρι 30 cm. Αναπαράγεται µε

Διαβάστε περισσότερα

1. Το φαινόµενο El Niño

1. Το φαινόµενο El Niño 1. Το φαινόµενο El Niño Με την λέξη Ελ Νίνιο, προσφωνούν οι Ισπανόφωνοι το Θείο Βρέφος. Η ίδια λέξη χρησιµοποιείται για να εκφράσει µια µεταβολή του καιρού στις ακτές του Περού, που εµφανίζεται εδώ και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΗ. Πυκνότητα και πορώδες χιονιού. Ποια είναι η σχέση των δυο; Αρνητική ή Θετική; Δείξτε τη σχέση γραφικά, χ άξονας πυκνότητα, ψ άξονας πορώδες

ΑΣΚΗΣΗ. Πυκνότητα και πορώδες χιονιού. Ποια είναι η σχέση των δυο; Αρνητική ή Θετική; Δείξτε τη σχέση γραφικά, χ άξονας πυκνότητα, ψ άξονας πορώδες ΑΣΚΗΣΗ Πυκνότητα και πορώδες χιονιού. Ποια είναι η σχέση των δυο; Αρνητική ή Θετική; Δείξτε τη σχέση γραφικά, χ άξονας πυκνότητα, ψ άξονας πορώδες Για πιο λόγο είναι η σχέση είναι Θετική ή Αρνητική (δικαιολογήστε

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝ ΘΕΛΕΤΕ ΝΑ ΕΚΦΡΑΣΕΤΕ: ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ -> ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΥΣΑΝΘΕΜΟ

ΑΝ ΘΕΛΕΤΕ ΝΑ ΕΚΦΡΑΣΕΤΕ: ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ -> ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΥΣΑΝΘΕΜΟ ΧΡΥΣΑΕΤΟΙ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Είμαστε μέλη της ερευνητικής ομάδας που ασχολείται με το περιβάλλον και με το τι μας κάνει να χαμογελάμε στη φύση. Επιλέξαμε αυτό το θέμα επειδή πιστεύουμε πως ακόμα υπάρχουν πράγματα

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΝΤΡΑ. Το πλάτος τους είναι από εκ. με 5-7 λοβούς και κόλπους που φτάνουν μέχρι τη μέση του φύλλου.

ΔΕΝΤΡΑ. Το πλάτος τους είναι από εκ. με 5-7 λοβούς και κόλπους που φτάνουν μέχρι τη μέση του φύλλου. ΠΛΑΤΑΝΟΣ (Platanus orientalis L.) ΔΕΝΤΡΑ Πηγή: www.artainfo.gr Το πλάτος τους είναι από 10-20 εκ. με 5-7 λοβούς και κόλπους που φτάνουν μέχρι τη μέση του φύλλου. Από τον Μάρτιο-Μάιο. Το ύψος κυμαίνεται

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ

ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ Γιάννης Λ. Τσιρογιάννης Γεωργικός Μηχανικός M.Sc., PhD Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου Τμ. Τεχνολόγων Γεωπόνων Κατ. Ανθοκομίας Αρχιτεκτονικής Τοπίου ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ Κλιματική αλλαγή

Διαβάστε περισσότερα

ΛΥΣΕΙΣ Υδρολογικός Κύκλος

ΛΥΣΕΙΣ Υδρολογικός Κύκλος ΛΥΣΕΙΣ Υδρολογικός Κύκλος Κατακρημνίσματα: Στερεή Μορφή ΧΙΟΝΙ και Υγρή Βροχή ΣΥΓΡΑΤΗΣΗ: πάνω σε φυτά και επιφάνεια εδάφους - ΧΙΟΝΙ ΔΙΗΘΗΣΗ: Βροχή είναι υγρό. Περισσότερο στην αρχή. ΧΙΟΝΙ Παγωμένο έδαφος.

Διαβάστε περισσότερα

ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΧΕΙΜΑΡΡΩΔΩΝ ΡΕΥΜΑΤΩΝ. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Δρ. Γ. ΖΑΙΜΗΣ

ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΧΕΙΜΑΡΡΩΔΩΝ ΡΕΥΜΑΤΩΝ. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Δρ. Γ. ΖΑΙΜΗΣ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΧΕΙΜΑΡΡΩΔΩΝ ΡΕΥΜΑΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Δρ. Γ. ΖΑΙΜΗΣ Ισχυρό Μεταφορικό Μέσο ΚΙΝΗΣΗ: Ομαλή και Αζήμια Ή Ανώμαλη και Επιζήμια ΛΟΓΟΙ: Κλίμα, Άνιση κατανομή βροχής, Πετρώματα,

Διαβάστε περισσότερα

Η φινλανδική λέξη τούνδρα υποδηλώνει τις επίπεδες και χωρίς δέντρα περιοχές, που απαντώνται στο βόρειο ημισφαίριο και παρεμβάλλονται ανάμεσα στους

Η φινλανδική λέξη τούνδρα υποδηλώνει τις επίπεδες και χωρίς δέντρα περιοχές, που απαντώνται στο βόρειο ημισφαίριο και παρεμβάλλονται ανάμεσα στους Η φινλανδική λέξη τούνδρα υποδηλώνει τις επίπεδες και χωρίς δέντρα περιοχές, που απαντώνται στο βόρειο ημισφαίριο και παρεμβάλλονται ανάμεσα στους αιώνιους πάγους της αρκτικής ζώνης και στα δάση κωνοφόρων,

Διαβάστε περισσότερα

ΥΛΗ Προστασία και Διαχείριση Περιβάλλοντος Ευριπίδου 18, Αθήνα 2103213695 www.forest.gr

ΥΛΗ Προστασία και Διαχείριση Περιβάλλοντος Ευριπίδου 18, Αθήνα 2103213695 www.forest.gr Τα Ελληνικά δάση και η Κλιματική Αλλαγή Το ιοξείδιο του άνθρακα Τα τελευταία χρόνια, που η Κλιματική αλλαγή έχει μπει στις συζητήσεις όλης της ανθρωπότητας, εμείς στην Ελλάδα κοιτάζουμε με αληθινή λύπη

Διαβάστε περισσότερα

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας : Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:...

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας : Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Φυτά της Ακτής και προσαρμογές στην Ξηρασία Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Σχολείο:... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Καταγραφή Περιβαλλοντικών συνθηκών Καλή σας μέρα. Ονομάζομαι Άγγελος και

Διαβάστε περισσότερα

Θ Δημοτικό Σχολείο Πάφου. «Κουπάτειο» Τάξη : Δ

Θ Δημοτικό Σχολείο Πάφου. «Κουπάτειο» Τάξη : Δ Θ Δημοτικό Σχολείο Πάφου «Κουπάτειο» Τάξη : Δ Σχολική χρονιά 2013-2014 αγρινό: Είναι το μεγαλύτερο χερσαίο θηλαστικό και ενδημικό είδος στην Κύπρο. Χαρακτηρίζεται ως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της πανίδας

Διαβάστε περισσότερα

Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες

Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες Α1.5 «Aνακρίνοντας» τους χάρτες Ποιο Χάρτη θα χρησιμοποιήσω αν θέλω να μάθω τη θέση της Αφρικής στον κόσμο; Θα χρησιμοποιήσω τον Παγκόσμιο Χάρτη Ποια είναι η θέση της Αφρικής στον κόσμο; Η απάντηση μπορεί

Διαβάστε περισσότερα

Η έννοια του οικοσυστήματος Ροή ενέργειας

Η έννοια του οικοσυστήματος Ροή ενέργειας ΘΕΜΑ 1 ο Η έννοια του οικοσυστήματος Ροή ενέργειας Α. Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Στις παρακάτω ερωτήσεις, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα του το γράμμα που αντιστοιχεί στη

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Γενικής Παιδείας Κεφάλαιο 2 ο : Άνθρωπος και Περιβάλλον

Βιολογία Γενικής Παιδείας Κεφάλαιο 2 ο : Άνθρωπος και Περιβάλλον Βιολογία Γενικής Παιδείας Κεφάλαιο 2 ο : Άνθρωπος και Περιβάλλον Οικολογία: η επιστήμη που μελετά τις σχέσεις των οργανισμών, και φυσικά του ανθρώπου, με τους βιοτικούς (ζωντανούς οργανισμούς του ίδιου

Διαβάστε περισσότερα

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:...

Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Φυτά του Θαμνώνα και προσαρμογές στην Ξηρασία Όνομα Ομάδας:... Μέλη της ομάδας :...... Σχολείο:... Τάξη:... Ημερομηνία επίσκεψης:... Καταγραφή Περιβαλλοντικών συνθηκών Καλή σας μέρα. Ονομάζομαι Άγγελος

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 3 Ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ (2 Ο κεφάλαιο) ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑ Α Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις Α1 έως Α5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Παγκόσµια εικόνα του περιβάλλοντος Θεοδότα Νάντσου WWF Ελλάς

Παγκόσµια εικόνα του περιβάλλοντος Θεοδότα Νάντσου WWF Ελλάς Παγκόσµια εικόνα του περιβάλλοντος Θεοδότα Νάντσου WWF Ελλάς Παγκόσµια προβλήµατα Αιτίες της περιβαλλοντικής καταστροφής Λύσεις Τι γίνεται στην Ελλάδα; Ορισµοί Πρόβληµα: Απώλεια βιοποικιλότητας Περίπου

Διαβάστε περισσότερα

Ολοκληρωμένη διαχείριση ζιζανίων

Ολοκληρωμένη διαχείριση ζιζανίων Οι περισσότερες στρατηγικές αντιμετώπισης των ζιζανίων έχουν σαν μέσω τους την χρήση ζιζανιοκτόνων καθώς και την κατεργασία του εδάφους ώστε να ελαχιστοποιήσουν τις απώλειες της παραγωγής λόγω των ζιζανίων.

Διαβάστε περισσότερα

Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ):

Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ): Μετεωρολογία Κλιματολογία (ΘΕΩΡΙΑ): Μιχάλης Βραχνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής ΤΕΙ Θεσσαλίας ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΓΗ ΚΑΙ Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Δασική Εδαφολογία. Εδαφογένεση

Δασική Εδαφολογία. Εδαφογένεση Δασική Εδαφολογία Εδαφογένεση Σχηματισμός της στερεάς φάσης του εδάφους Η στερεά φάση του εδάφους σχηματίζεται από τα προϊόντα της αποσύνθεσης των φυτικών και ζωικών υπολειμμάτων μαζί με τα προϊόντα της

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΜΑΖΟΠΙΝΑΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΛΕΠΙΟ ΠΕΥΚΗ (PINUS HALEPENSIS) ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΑΤΟΪΟΥ ΠΑΡΝΗΘΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ»

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΜΑΖΟΠΙΝΑΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΛΕΠΙΟ ΠΕΥΚΗ (PINUS HALEPENSIS) ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΑΤΟΪΟΥ ΠΑΡΝΗΘΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΜΑΖΟΠΙΝΑΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΛΕΠΙΟ ΠΕΥΚΗ (PINUS HALEPENSIS) ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΑΤΟΪΟΥ ΠΑΡΝΗΘΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ» Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Αγγελάκη Ειρήνη Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Κιτικίδου Κυριακή

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Οικολογίας και Περιβαλλοντικής Χηµείας

Αρχές Οικολογίας και Περιβαλλοντικής Χηµείας Αρχές Οικολογίας και Περιβαλλοντικής Χηµείας Ανθρωπογενής κλιµατική αλλαγή -Ερηµοποίηση Νίκος Μαµάσης Τοµέας Υδατικών Πόρων Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα 2014 ιακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή

Διαβάστε περισσότερα

Ανακύκλωση & διατήρηση Θρεπτικών

Ανακύκλωση & διατήρηση Θρεπτικών Ανακύκλωση & διατήρηση Θρεπτικών 30-12-2014 EVA PAPASTERGIADOU Ανακύκλωση των Θρεπτικών είναι η χρησιμοποίηση, ο μετασχηματισμός, η διακίνηση & η επαναχρησιμοποίηση των θρεπτικών στοιχείων στα οικοσυστήματα

Διαβάστε περισσότερα

Ο χώρος του πανεπιστηµίου περικλείεται από εκτάσεις βλάστησης σε όλη την περίµετρο του λόφου µε συνολική έκταση 18 στρεµµάτων. Για την καταγραφή των

Ο χώρος του πανεπιστηµίου περικλείεται από εκτάσεις βλάστησης σε όλη την περίµετρο του λόφου µε συνολική έκταση 18 στρεµµάτων. Για την καταγραφή των . ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΤΟΥ CO 2.1 Γενικά Η υπερθέρµανση του πλανήτη και οι κλιµατικές αλλαγές ως αποτέλεσµα της αύξησης των εκλυόµενων αερίων του θερµοκηπίου, λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων,

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ

ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΜΥΡΩΝΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ Μ.Sc. 2 ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟ 2012 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...3 1. Τι είναι αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά...3 2. Παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση της καλλιέργειας...3

Διαβάστε περισσότερα

1. Τα αέρια θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα είναι 2. Η ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας στο εξωτερικό όριο της ατµόσφαιρας Ra σε ένα τόπο εξαρτάται:

1. Τα αέρια θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα είναι 2. Η ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας στο εξωτερικό όριο της ατµόσφαιρας Ra σε ένα τόπο εξαρτάται: 1. Τα αέρια θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα είναι 1. επικίνδυνα για την υγεία. 2. υπεύθυνα για τη διατήρηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη σε επίπεδο αρκετά µεγαλύτερο των 0 ο C. 3. υπεύθυνα για την τρύπα

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΑ ΑΙΤΙΑ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΩΝ ΛΙΒΑΔΙΩΝ Tα λιβάδια είναι πολύπλοκα φυσικά οικοσυστήματα ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο καθώς, με το άφθονο οξυγόνο που παράγουν, τις πολύπλοκες αλυσίδες τροφών

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΣ

ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΣ Κεφάλαιο 5 ο : Οικοσυστήµατα ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΗΣ Η µελέτη των αλληλεπιδράσεων µεταξύ των µορφών ζωής και του περιβάλλοντός τους είναι η επιστήµη της οικολογίας. Το οικολογικό σύστηµα των οργανισµών και

Διαβάστε περισσότερα

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος. ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος. ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία 11 η Ενότητα Επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων στη

Διαβάστε περισσότερα

Η υγρασία του εδάφους επηρεάζει τους οικολογικούς παράγοντες:

Η υγρασία του εδάφους επηρεάζει τους οικολογικούς παράγοντες: Η υγρασία του εδάφους επηρεάζει τους οικολογικούς παράγοντες: Θερμοκρασία αερισμό, δραστηριότητα των μικροοργανισμών, πρόσληψη των θρεπτικών στοιχείων συγκέντρωση των τοξικών ουσιών. Η έλλειψη υγρασίας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ Επιδράσεις της βόσκησης στη βλάστηση Βόσκηση και σύνθεση φυτικών ειδών Ως κάλυψη της βλάστησης ή φυτοκάλυμμα ορίζεται η εδαφική επιφάνεια που καλύπτει η κατακόρυφη

Διαβάστε περισσότερα

ΙΖΗΜΑΤΑ -ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΑΝΕΜΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΙΖΗΜΑΤΑ -ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΑΝΕΜΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΙΖΗΜΑΤΑ - ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΙΖΗΜΑΤΩΝ ΚΥΚΛΟΣ ΝΕΡΟΥ Αρχικός µηχανισµός: ιάβρωση των Πετρωµάτων ανάντη των φραγµάτων. Ορισµός ιάβρωσης ιάβρωση = Η αποκόλληση και µετακίνηση σωµατιδίων πετρώµατος

Διαβάστε περισσότερα

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων :

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : Κατηγορία Α : Τροπικά κλίματα Στην πρώτη κατηγορία, που συμβολίζεται με το κεφαλαίο Α, εντάσσονται όλοι οι τύποι του Τροπικού κλίματος. Κοινό χαρακτηριστικό

Διαβάστε περισσότερα

Λιβάδια - Θαµνότοποι

Λιβάδια - Θαµνότοποι ΟΓ ΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Λιβάδια - Θαµνότοποι ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερωτήσεις της µορφής σωστό-λάθος Σηµειώστε αν είναι σωστή ή λάθος καθεµιά από τις παρακάτω προτάσεις περιβάλλοντας µε ένα κύκλο το αντίστοιχο

Διαβάστε περισσότερα

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος. ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος. ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Τμήμα Τεχνολόγων Περιβάλλοντος Κατεύθυνση Τεχνολογιών Φυσικού Περιβάλλοντος ΜΑΘΗΜΑ: Γενική Οικολογία 10 η Ενότητα Επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων στη

Διαβάστε περισσότερα

Δομή της παρουσίασης.

Δομή της παρουσίασης. Το μέλλον των δασών Δομή της παρουσίασης. Γιατί καίγονται τα δάση μας; Πως καίγονται τα δάση μας; Καίγονται όλα τα δάση μας; Ζημιά ή καταστροφή; Γιατί τόσο συχνά; Φυσική ή τεχνητή αποκατάσταση; Γιατί γιγαντώνονται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ 4. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ (ΣΕΛ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ 4. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ (ΣΕΛ. ΟΝΟΜΑ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΥΠΡΗ ΤΑΞΗ: Β 1 ΜΑΘΗΜΑ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Θέµα: Τούνδρα 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΝ ΡΑ (ΣΕΛ. 3) 2. ΠΟΣΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥΝ ΡΑΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ; (ΣΕΛ. 4-7) 3. ΖΩΑ ΚΑΙ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ KOPPEN Το κλίμα μιας γεωγραφικής περιοχής διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από τους 3 παρακάτω παράγοντες: 1) το

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ KOPPEN Το κλίμα μιας γεωγραφικής περιοχής διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από τους 3 παρακάτω παράγοντες: 1) το ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ KOPPEN Το κλίμα μιας γεωγραφικής περιοχής διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από τους 3 παρακάτω παράγοντες: 1) το γεωγραφικό πλάτος 2) την αναλογία ξηράς/θάλασσας 3) το

Διαβάστε περισσότερα

ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΑΜΠΕΛΟΣ

ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΑΜΠΕΛΟΣ Page 1 of 37 ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΑΜΠΕΛΟΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Δρ. Γεωπόνος Εγγείων Βελτιώσεων, Εδαφολογίας και Γεωργικής Μηχανικής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΤΕΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ Καβάλας, Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος Μάθημα Μετεωρολογίας-Κλιματολογίας Υπεύθυνη : Δρ Μάρθα Λαζαρίδου Αθανασιάδου

ΤΕΙ Καβάλας, Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος Μάθημα Μετεωρολογίας-Κλιματολογίας Υπεύθυνη : Δρ Μάρθα Λαζαρίδου Αθανασιάδου ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΑΕΡΑ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΥΣ ΤΕΙ Καβάλας, Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος Μάθημα Μετεωρολογίας-Κλιματολογίας Υπεύθυνη : Δρ Μάρθα Λαζαρίδου Αθανασιάδου 3. ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΑΕΡΑ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΥΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2009

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2009 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2009 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (ΙΙ) ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Μάθημα: Ανθοκομία - Κηποτεχνία ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΑΣΟΠΟΝΙΑΣ

ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΑΣΟΠΟΝΙΑΣ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 Κυριακή 18 Μαρτίου 2012, ώρα 11:00 ενδροφύτευση - Τριάδι Θέρµης ΣΥΝΔΙΟΡΓΑΝΩΤΕΣ: Τετάρτη 21 Μαρτίου 2012, ώρα 18:00 ΚΤΙΡΙΟ ΠΑΛΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Α.Π.Θ - Αίθουσα Τελετών Σχολή ασολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΑ ΔΑΣΗ ΜΑΣ ΣΧ. ΕΤΟΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΑ ΔΑΣΗ ΜΑΣ ΣΧ. ΕΤΟΣ 16 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΑ ΔΑΣΗ ΜΑΣ ΣΧ. ΕΤΟΣ 2014-15 Δάσος ονομάζεται ένα πολύπλοκο οικοσύστημα με φυτά και ζώα που χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη πυκνότητα δέντρων. Τα

Διαβάστε περισσότερα

Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας

Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας Χρήστος Σ. Ζερεφός Ακαδημαϊκός Μουσείο Κως, 20 Μαΐου Ακρόπολης, 2016 31 Οκτωβρίου 2018 Το πανόραμα των Αθηνών από των Λόφο των Νυμφών

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑ. ιαµόρφωση των κλιµατικών συνθηκών

ΚΛΙΜΑ. ιαµόρφωση των κλιµατικών συνθηκών ΚΛΙΜΑ ιαµόρφωση των κλιµατικών συνθηκών ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 Κλίµα Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η γνώση του κλίµατος που επικρατεί σε κάθε περιοχή, για τη ζωή του ανθρώπου και τις καλλιέργειες. Εξίσου

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικά Συστήματα

Περιβαλλοντικά Συστήματα Περιβαλλοντικά Συστήματα Ενότητα 9: Μεγαδιαπλάσεις Χερσαία Οικοσυστήματα (I) Χαραλαμπίδης Γεώργιος Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Μηχανικών Αντιρρύπανσης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ & ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο ΤΩΝ ΖΙΖΑΝΙΩΝ

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ & ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο ΤΩΝ ΖΙΖΑΝΙΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ & ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο ΤΩΝ ΖΙΖΑΝΙΩΝ Ζ Ι Ν 30 Ζιζάνια - αναγνώριση & αντιμετώπιση Βλήτο άσπρο Amaranthus albus L. Amaranthaceae AMAAL Tumble pigweed Το άσπρο βλήτο είναι ετήσιο, εαρινό, δικοτυλήδονο φυτό

Διαβάστε περισσότερα

Μπορεί η διαχείριση των εδαφικών πόρων να συμβάλλει στη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου;

Μπορεί η διαχείριση των εδαφικών πόρων να συμβάλλει στη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου; Μπορεί η διαχείριση των εδαφικών πόρων να συμβάλλει στη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου; Δημ. Αλιφραγκής Καθηγητής Εργαστήριο Δασικής Εδαφολογίας ΑΠΘ Αύξηση του ρυθμού δέσμευσης του διοξειδίου του άνθρακα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ. 1 ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ. το βενζοπυρένιο 2. Τα οξείδια του αζώτου: α. αντιδρούν με το οξυγόνο

Διαβάστε περισσότερα

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ ( Ε ) - Φ Ο Ρ Τ Ι Α 1

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ ( Ε ) - Φ Ο Ρ Τ Ι Α 1 Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ ( Ε ) - Φ Ο Ρ Τ Ι Α 1 ΦΟΡΤΙΑ Υπό τον όρο φορτίο, ορίζεται ουσιαστικά το πoσό θερµότητας, αισθητό και λανθάνον, που πρέπει να αφαιρεθεί, αντίθετα να προστεθεί κατά

Διαβάστε περισσότερα

Αποσάθρωση. Κεφάλαιο 2 ο. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΔΑΦΩΝ

Αποσάθρωση. Κεφάλαιο 2 ο. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΔΑΦΩΝ Κεφάλαιο 2 ο. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΔΑΦΩΝ Αποσάθρωση Ονομάζουμε τις μεταβολές στο μέγεθος, σχήμα και την εσωτερική δομή και χημική σύσταση τις οποίες δέχεται η στερεά φάση του εδάφους με την επίδραση των παραγόντων

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ. Το σύνολο των μετασχηματισμών βιολογικής ή χημικής φύσης που λαμβάνουν χώρα κατά την ανακύκλωση ορισμένων στοιχείων

ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ. Το σύνολο των μετασχηματισμών βιολογικής ή χημικής φύσης που λαμβάνουν χώρα κατά την ανακύκλωση ορισμένων στοιχείων ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Το σύνολο των μετασχηματισμών βιολογικής ή χημικής φύσης που λαμβάνουν χώρα κατά την ανακύκλωση ορισμένων στοιχείων Επιβίωση οργανισμών Ύλη o Η ύλη που υπάρχει διαθέσιμη στη βιόσφαιρα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ Η ηλιακή ακτινοβολία που πέφτει στην επιφάνεια της Γης απορροφάται κατά ένα μέρος από αυτήν, ενώ κατά ένα άλλο μέρος εκπέμπεται πίσω στην ατμόσφαιρα με την μορφή υπέρυθρης

Διαβάστε περισσότερα

Μαργαρίτα πεταλούδα βάτραχος φίδι

Μαργαρίτα πεταλούδα βάτραχος φίδι 2.2 ΡΟΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Οι οργανισµοί έχουν ανάγκη από ενέργεια την οποία εξασφαλίζουν µε την τροφή τους. Τροφικές σχέσεις : Ποιοτικές :απεικονίζονται µε τροφικές αλυσίδες και τροφικά πλέγµατα Ποσοτικές: απεικονίζονται

Διαβάστε περισσότερα

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων)

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Η κυριαρχία των Αγγειοσπέρμων αρχίζει από το Mέσο Kρητιδικό (πριν 100 εκ. χρόνια) και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Υπάρχουν περίπου 250.000 είδη Αγγειοσπέρμων.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΕΙΒΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝ ΕΣΜΟΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΕΙΒΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝ ΕΣΜΟΣ ΑΘΗΝΩΝ Παράγοντες που συντελούν στη δηµιουργία χιονοστιβάδων 1. ΤΟ ΥΨΟΜΕΤΡΟ Οι χιονοστιβάδες δηµιουργούνται πάνω από την ζώνη δασικής ανάπτυξης (timberline). Το ύψος της ζώνης αυτής, ποικίλλει ανάλογα µε το γεωγραφικό

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΤΑΞΗ ΣΤ ΟΜΑΔΑ PC1 ΜΑΡΙΑΝΝΑ & ΜΑΡΙΝΑ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΤΑΞΗ ΣΤ ΟΜΑΔΑ PC1 ΜΑΡΙΑΝΝΑ & ΜΑΡΙΝΑ ΤΟ ΔΑΣΟΣ User 1 2014 ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΤΑΞΗ ΣΤ ΟΜΑΔΑ PC1 ΜΑΡΙΑΝΝΑ & ΜΑΡΙΝΑ Ελληνικά δάση Ζώνες βλάστησης της Ελλάδας Η Ελλάδα γενικά είναι χώρα ορεινή και θα έπρεπε να έχει μεγάλες δασικές εκτάσεις όμως

Διαβάστε περισσότερα