Μουσική στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη

Transcript

1 Για παραπομπή : Banev Jordan,, Περίληψη : 1. Εισαγωγή Ο λόγος μας είναι για τη μουσική Urbis Romae secundae, της δευτέρας Πόλεως Ρώμης η πρωτεύουσα του ανατολικού τμήματος του Ρομαϊκού Imperio. Η Πόλη μεριμνά για όλα, φροντίζει όλα και ποτέ δεν ξεχνά ότι είναι πρωτεύουσα του Ρωμαϊκού Imperio ιδεολογικά και γεωγραφικά. Γι αυτό και η μουσική της οπωσδήποτε θα είναι βασιλική. Στο υπόβαθρο, στη σκέψη, στην εμφάνιση, στην ευθύνη, στο ύφος και στη προσέγγιση της. Η μουσική της Κωνσταντινούπολης πάντα ήταν μέσα στην ατμόσφαιρα της Αυλής. Ει δε μη/αλλιώς, αναπόφευκτα συμμορφωνόταν μ αυτήν, την είχε «στο αυτί» της. Τούτο εξηγεί για τι στην ιστορία έχουν μείνει τα ονόματα των βασιλικών μουσικών, παρ ότι η μορφή της κωνσταντινουπολίτηκης μουσικής ήταν ποιούμενη από τους ανθρώπους όλων των στρωμάτων της κοινωνίας. 2. Αρχιεπίσκοπος και Βασιλεάς (αυτοκράτορας) Όταν λέμε ανάκτορα, imperator, Πόλη, δεν πρέπει να λησμονούμε το πρόσωπο του αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος αργόερα έλαβα τον τίτλο του πατριάρχη. Ο αρχιεπίσκοπος κατά κύρος είναι δεύτερη τη τάξει μορφή μετά τον αυτοκράτορα». Η συμφωνία ή διαφωνία μεταξύ των άλλαζε και όριζε την ζωή στην Πόλη και κατ επέκταση σ όλο το Κράτος. Ο Imperator ύπατος στρατηγός και στρατιοτικός, ο οποίος μέχρι το Μ. Κωνσταντίνο ήταν και pontifex maximus ύπατος ιεροφάντης. Άνδρας δηλ. με απέραντη εξουσία στα πολιτικά, πολιτιστικά και θρισκευτικά θέματα. Με την ανακήρυξη του χριστιανισμού ως religio imperialis θρησκεία του Κράτος, όλα τα θρησκευτικά, και περισσότερα από τα πολιτιστικά δικαιώματα μεταφέρθηκαν/μετέβησαν στον αρχιεπίσκοπο και στην εκκλησία. Η μέριμνα περί της πνευματικής κουλτούρας και βέβαια περί της μουσικής ως το μέσον το πιο επηρεάζουν την ψυχή έπεσαν στο κύρος και στη φροντίδα της εκκλησίας. Γι αυτό και δεν είναι παράξενο ότι από τη μουσική ζωή της Κωνσταντινούπολης σε μας έχουν φθάσει σχεδόν εξ ολοκλήρου μαρτυρίες για την εκκλησιαστική μουσική. Υπήρχε επίσης και μουσικολογία [така ли се е казвала] η μουσική δηλ. ως επιστήμη για την οποίαν θα γίνει λόγος/αναφορά παρακάτω. Ο λόγος για τη μουσική στη Κωνσταντινούπολη είναι ουσιαστικά λόγος για τη «μουσικολιγία» του βασιλέα και του αρχιεπισκόπου. Όλοι σχεδόν οι αρχιεπίσκοποι και οι περισσότεροι βασιλείς έχουν αφήσει τα ονόματά τους ως υμνογράφοι. Βλέπουμε και δυσκολονόητα πράγματα, π.χ. εικονομάχος βασιλεύς (Θεόφυλος) να αφήνει ύμνους στη ορθόδοξη λατρεία.[1] Η αλληλοεπίδραση, οι επεμβάσεις, η βοήθεια, η αγάπη, η έχθρα μεταξύ αρχιεπισκόπου και imperator θα είναι το κύριο κίνητρο στην εξέλιξη της μουσικής. Θα παραθέσουμε εδώ μόνο δύο παραδείγματα: Όταν οι αυτοκράτορες Λέων Γ και ο υιός του Κωνσταντίνος Ε και επέβαλαν την εικονομαχία, αυτό προκάλεσε τόσο έντονα την αντίθετη σκέψη ώστε να αλλάξει όλη η μορφή της υμνολογίας και ως αποτέλεσμα να εμφανισθεί ο Κανών το μουσικότατο και πρωτοφανές βυζαντινό ποίημα. Το στέφος του κανόνα ήταν η Οκτόηχος του Ιωαννου Δαμασκήνου, η οποία θεωρείται η ποιητική υψηλότητα της μουσικής θεολογίας. [малко повече за създаването] Το δεύτερον παράδειγμα είναι από τις αρχές της Κωνσταντινούπολης. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θέλησε ως αρχιεπίσκοπος ( ) να αντιπολεμήση τους αρειανίζοντες, οι οποίοι έψελναν ολονύκτια στις εκκλησίες και στους δρόμους τους ύμνους τους και πήγαινε πολύς κόσμος μαζί και μάθαινε τα αριανικά δόγματα. Με την βοήθεια της βασίλισσας βάζει ο Χρυσόστομος και τους ορθοδόξους να κάνουν το ίδιο, αλλά με την διαφορά ότι παίρνει από την αυλή λαμπάδες, ασημένιους στραυρόυς και χορούς και τον καλύτερο μουσικό να διδάσκει τους ψάλλοντες και να χοραρχεί. Έτσι ο κόσμος βλέποντας την ομορφιά και τη μεγαλοπρέπεια των ορθοδόξων προσκόλλησε αυτούς και γύρο από την χαρά και το κάλος μάθαινε και τα ορθόδοξα δόγματα. Οι αρειανοί ζήλεψαν και σκότωσαν τον μουσικοδιδάσκαλον χοράρχην και ηπαγορεύθει σ αυτούς να ψάλλουν πλέον δημόσια τους ύμνους τους.[2] Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Banev Jordan,, Αυτό το γνώρισμα ποτέ δεν έλλειπε από την Πόλη μιά πολύ έντονη μουσική αίσθηση και ζωή. [не е ли по добре примерите да бъдат в хронологичен ред, или се налага така да бъде поради нещо] 3. Κοσμική μουσική Στα ανάκτορα, στο θέατρο, στους δρόμους και στο ιππόδρομο, υπήρχε βέβαια μεγάλη και σπουδαία κοσμική μουσική αλλά δεν δυνάμεθα να την περιγράψουμε καλά λόγω έλληψης αρκετών πηγών και μαρτυρίων. Γνωρίζουμε ότι στην Πόλη έγχορρα και πνευστά όργανα ήταν σε ευρή χρήση και μάλιστα το «Όργανο» (the organ, η Υδραυλίς), το μεγαλήτερο μουσικό πνευστό instrument, το οποίο στην Αυλή ήταν σύμβολο πρεστίζ και αξιώματος. Χρησιμοποιούταν για τις εορτές, υποδοχές ξένων, στον ιππόδρομο. Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος Ε Κοπρώνυμος (8 αι.) χάρισε ένα όργανο στον ηγεμόνα των Φράγκων Πίπινο τον Κοντό.[3] Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (10ος αι) έβαλε καθιέρωσε το όργανο στην εθιμοτυπία της Αυλής και όρισε να παίζεται στις επίσημες τελετές, στις παρελάσεις και σε ειδικές περιπτώσεις. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1204, το όργανο χάθηκε. [извори, препраки] 4. Εκκλησιαστική μουσική Η φωνή «Ο Σωτήρ ύμνησε όπως και ημείς υμνώμεν», λέγει ο Χρυσόστομος[4] [извори, препраки], δείχνοντας έτσι τη φωνητική και μονοφωνική μουσική παράδοση. Οι φωνές στην εκκλησία, οι ψάλτες πάντα απολάμβαναν μεγάλη υπόληψη και ανέκαθεν υπήρχαν μουσικές σχολές προς την κατάρτησή τους. Επι του Χρυσοστόμου οι χοροί ήταν παρόμοιοι με τις σημερινές, έχοντες και ισοκράτες, οι κρατούντες συνέχεια το βασικό τόνο της μελωδικής γραμμής. Επι του Μ. Ιουστινιανού, μετά την κτίση του ναού της Αγίας Σοφίας, που ονομάσθηκε η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία (ΜΧΕ), βλέπουμε την πλέον μεγαλήτερη λάμψη των χορών - 25 ψάλτες και 110 αναγνώστες, που εκπλήρωναν και καθήκοντα ψαλτών. Ο Πρωτοψάλτης της ΜΧΕ σ όλη την ιστορίου του Βυζαντίου και δή μέχρι σήμερα είχε το κύρος του πρότυπου, της νόρμας σε ο, τι αφορά τα ψαλτέα. παράδοση, στιλ, γνώση. Η φώνη ως το μεγαλήτερο δώρο στον άνθρωπο θεωρέιται και η μεγαλήτερη προσφορά του ανθρώπου. Η υμνωδία, ο ψαλμός, το άσμα, η ωδή, ο ύμνος είναι η χριστιανική θυσία προς τον Θεό. και αξιοσημείωτο είναι ότι το τυπικό της ΜΧΕ ονομάστηκε Ασματικό, επειδή όλα ήταν ψαλτικά, σχέδον τήποτα διαβαστά (χύμα). Η μεγαλύτερη διαφορά της Πόλεως, ύστερα και της Θεσσαλονίκης από όλες τις άλλες πόλεις και κοινωνίες, και από τη μοναχική πολιτεία υφίσταται σ αυτό το κατ εξοχήν Ψάλειν, και ψάλειν με μεγαλοπρέπεια και ευπρέπεια, με λάμψη και «δύναμη», με ύφος βασιλικό. Χορούς άκουμε στο θέατρο, στις δηλώσεις, στις εορτές. Για να είναι μεγαλοπρεπής και επιβλητική η εκκλησιαστική υμνωδία διαθέσημοι ήταν ο Πρωτοψάλτης, ο Λαμπαδάριος, δύο Δομέστικοι, Πρωτοκανόναρχος, δύο κανονάρχοι, ισοκράτες, ο αναγώστης, ο πρωταποστολάρης, ο μονοφωνάρης. Όλοι αυτοί με τους υπολοίπους ψάλτες αποτελούσαν το χορό. 5. Περίοδοι της μουσικής Γενικά η ιστορία της μουσικής στο Βυζάντιο διαιρείται σε δύο μεγάλες περιόδους. Η πρώτη είναι από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τον 10 αι. και η δεύτερη από τον 10 αι. μέχρι την άλωση. Η κάθε μεγάλη περίοδος διαιρείται σε υποπεριόδους Πρώτη περίοδος Η πρώτη περίοδος μπορεί συμβατικά να ονομαστεί η περίοδος του «μουσικού και ποιητή»το κύριο γνώρισμα της στη μουσική είναι η ταύτιση του μουσικού με τον ποιητή. Δεν υπήρχε χωριστά το πρόσωπο του μουσουργού, εκείνος που να «φτιάχνει» μόνο τη μελωδία, ο συνθέτης. Ο μουσουργός ήταν και υμνογράφος, γνώστης της μουσικότητας του λόγου, των ειδών δηλ. της ποίησης και της μετρικής. Άρα δεν ήταν δυνατό να γίνει κανείς μουσικός εκτός αν λάβει πολύ ψηλή μόρφωση και παιδία. Η Πόλη κληρονόμησε από τη κλασική Ρώμη το σύστημα εκπαίδευσης που βασίζεται στο Trivium et Quadrivium (δηλ. Artes liberales). Στο trivium έμπαιναν τα τρία μαθήματα του λόγου γραμματική, διαλεκτική (λογική) και Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Banev Jordan,, ρητορική και στο quadrivium τα τέσσερα μαθηματικά αριθμητική, γεωμετρική, αστρονομία και μουσική. Τα βαθιά του λόγου και της φύσεως. Χωρίς να γνωρίζει ο μαθητής το «λογικό» δεν μπορεί να προχωρήσει στο «φυσικό». Στην περίπτωση μας σπουδαιότερη είναι η γραμματική, η οποία συμπεριλάμβανε το πεζό λόγο, τη μετρική, τη ρυθμική και την ποίηση. Ο λόγιος άνθρωπος μονάχα θα μπορούσε να «ακούσει» σωστά και αρμονικά την γλώσσα. Η διαφορά όμως της βυζαντινής ποίησης από την αρχαία είνα μεγάλη η υμνογραδία χρησιμοποιεί το τονικό σύστημα ποιήσεως και όχι το μετρικό. Η μελωδία και λέξη συνδέοντα. Αντίστιχα ο μουσικός τόνος εξερτάται από τον ρυθμικόν πόδα, από το φυσικό δηλ. τόνο της λέξης και όχι από το μάκρος της συλλαβής καθώς ήταν στα κλασικά ελληνικά και λατινικά. Το ποιητικό αυτό ευεύρημα έκανε δυνατή όλη την ανατολική ορθόδοξη υμνογραφία και μουσική και η τονική ποίηση είναι η μόνη χρησιμοποιούμενη σημερά στην Ευρώπη.Παρά της ουσιώδου αυτής διαφοράς οι ονομασίες όμως των αρχαίων ειδών της μετρικής κρατήθηκαν στη τονική ποίηση Δεύτερη περίοδος Η δεύτερη ανέδειξε τον κατεξοχήν μουσουργό, τον συνθέτη μόνο της μελωδίας. Τον βλέπουμε ήδη από τον 9 αι., όταν η εκκλησία ξεκινά να περιορίζει την «παραγωγή» των κανόνων λόγω της πολιγραφίας/πολυ παραγωγης τους και οι δυνάμεις των μουσικών συγκετντρώνονται στη μουσική επένδυση των κειμένων. Η μουσική προσπαθεί όλο και περισσότερο να αποδόσει το νόημα του κειμένου, γράφοντας με σημεία (χαρακήρες, νεύματα) την μελωδία. Μέχρι τον 10 αι. η μελωδία παραδιδόταν κυρίως προφορικά. Απο δώ και πέρα ξεκινά η πορεία της η κατ εξοχην σημειογραφεία της εκκλησιαστικής μουσικής. 6. Η σημειογραφία 6.1. Γενικά Η σημειογραφία, η γραφή της μουσικής δηλ. πάνω στο κείμενο, έχει δύο συστήματα: α) εκφωνητική σημειογραφεία β) υμνωδική γραφή Το πρώτο σύστημα εξυπηρετεί τους αναγνώστες, κανονίζοντας το διάβασμα (εκφώνηση) των αναγνωσμάτων (κείμενα από την Βίβλο). Τα εκφωνητικά σημεία, των οποίων η μορφή προέρχεται από τους τόνους της προσωδίας στα ελληνικά, τα βλέπουμε από τον 4 αι. ως δε πλήρης σημειογραφία στα χειρόγραφα από τον 8 αι. Από τον 8 αι. μέχρι το 13 αι. ο αριθμός και το είδος των σημείων μένεουν σχεδόν αμετάβλητοι, ενώ μετά σιγά σιγά η σημειογραφία ξεκινά να χωρίζεται από το κείμενο και στα τέλη του 15 αι. γίνεται θολή και τέλος αδιάβαστη. Το δεύτερο σύστημα προέρχεται από πρώτο και εξυπηρετεί τους ψάλτες, σημειώνοντας την πορεία της μελωδίας στο ψάλσιμο (υμνωδία) Περίοδοι της σημειογράφιας I. Επίσημη Επιστημονική διαίρεση 1.Παλαιοβυζαντινή σημειογραφία (10 αι. 12 αι.) 2.Μεσοβυζαντινή (μέση 12 αι. αρχές 15 αι.) 3.Μεταβυζαντινή (αρχές 15 αι. 1818) 4.Νέα Μέθοδος των τρίων διδασκάλων Χουρμουζίου, Γρηγορίου και Χρυσάνθου[5] (η σημερινή). Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Banev Jordan,, II. Επίσημη Λατρευτική διαίρεση (κυρίως στις ελληνόγλωσσες μελέτες ) 1.Πρώϊμη βυζ. σημειογραφία ( ) κυρίως εκφωνητική γραφή. 2.Μέση, πληρη βυζ. σημειογραφία ( περ.) αναδεικνύεται η «πληρότητα» όλων των «φώνητικών» (κυρίων) και «αφώνων» (βοηθητικών) σημείων της υμνωδικής γραφής. Τα «φωνητικά» σημάδεια ήταν δέκα και σημειώνονταν κατά κανόνα μὲ μαύρη μελάνη και τα «άφωνα» ή μεγάλες υποστάσεις (υποστάσεις χειρονομίας) ήταν σαράντα και έγραφοντο με κόκκινη μελάνη. Ανάλογα με τον `Hχο και το φθόγγο που έμπαιναν υπονοούσαν διάφορες μουσικές γραμμές που ψάλλονταν από μνήμης. Κύριο γνώρισμα της περιόδου είναι η σαφή διαστηματική (interval) ενέργεια των σημαδιών. 3.Μεταβυζαντινή εξηγητική (1670 περ. 1818) εξηγεί, aπλοποιεί δηλ. καὶ μεταγράφει τα παλαιά μέλη. 4.Νέα Μέθος αναλυτική (1818 εως σήμερα) αναλύονται όλες οι μεγάλες υποστάσεις πλην έξι. Στην υμνωδική γραφή, ως συνθέτες και κωδικογράφοι εργάσθηκαν όλοι οι ανώνυμοι (μέχρι τον αι.) και επώνυμοι πρωτοψάλτες, λαμπαδάριοι, δομέστικοι και ψάλτες. Η Κωνσταντινούπολη μας έδωσε τους μέγιστους από τους μουσικούς μας «πατέρες» όπως: Ιωάννης πρωτοψάλτης ο Γλυκής, Ιωάννης ο Κουκουζέλης μαΐ στωρ, Ξένος Κορώνης Πρωτοψάλτης, Ιωάννης Κλαδάς Λαμπαδάριος, Γεώργιος Κοντοπετρής, Μανουήλ Χρυσάφης Λαμπαδάριος. Όλες οι φυσιογνωμίες μεγάλων μουσουργών και ψαλτων του Ασματικου τυπικου της ΜΧΕ περιορίζονται σε δύο αιώνες απὀ 1276 μέχρι 1453, όταν έπαψε για πάντα το κατ εξοχήν Πολίτικο Ασματικό τυπικό και η ίδια Δεύτερη Ρώμη. Στον 14 αι. γράφθηκε και η πρώτη Παπαδική το βιβλίον που περιήχε μέλη του Παπαδικόυ (εκτενούς) γένους του Εσπερινού και Όρθρου ως μια ανάμιξη μεταξύ ασματική κα μοναχική λειτουργική πράξη. Αυτοί έιναι που δημιούργησαν την ποθούμενη απ όλους λαμπρή βυζαντινή ψαλτική και είναι η αφετερία όλου του πανηγυρικού ήθος της μεταγενέστερης βυζαντινής μελωδίας και ψαλτικών ερευνών. Είναι οι γεννήτορες των πρώτυπων μελωδιών και παραδόσεων στο ψάλσιμο. Πρέπει να λεχθεί ότι το Ασματικο τυπικό ξεκινά να αντικαθίσταται από το μοναστηριακό τυπικό ήδη από τον 14 αι, αλλά μπορόυμε να πούμε οτι παρά της υποχώρησης του Ασματικόυ τυπικού, η ασματική πράξη και αίσθημα ποτέ δεν έπαυε από την ενορία και μετά την εξαφάνηση του Ασματικού τυπικόυ, και βλέπουμε «στον κόσμο» όλο να ψάλλεται και να διαβάζονται μονο τα Αναγνώσματα, το Εξάψαλμο και το Κοντάκιον με τον Οίκο. 7. Η επιστημονική και θεωρητική σκέψη περί μουσικής Στην επιστήμη δεν σταμάτησε ποτέ να σπουδάζει τη μουσική στην πρώτη της κατεύθυνση, ως κλάδος των μαθηματικών τεχνών, και να ξεχορίζεται τελείως από την θεωρία της ψαλτικής τέχνης η πρακτική διδασκαλία, στηριγμένη θεωρητικά. Η ψαλτική τέχνη σ αυτή την περίπτωση θεωρέιτο ως η δεύτερη κατεύθυνση της μουσικής θεωρίας. Στην επιστήμη της δευτέρας περιόδου βλέπουμε πάνυ σπουδαίες προσωπικότητες: Μιχαήλ ο Ψελλός-πσεύδο Εισαγωγή στην Αρμονική (αρχές 11ου αι.), Γεωργίου Παχυμερή Αρμονική (αμέσως μετά τη Λατινοκρατία), Εμμανουήλ Βρυέννιος Αρμονικά (14 αι.), ο περίφημος Νικηφόρος Γρηγοράς Πτολεμαϊκή Αρμονική (14 αι. ). Τα έργα αυτά στηρίζονταν στη μουσική σκέψη των αρχαίων στοχαστικών κυρίως Πηθαγορείων [??]. Ο Παχυμερης φαίνεται να είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λέξη «ήχος» με την τεχνική σημασία της εκκλησιαστικής κλίμακας και «σημειώνει ότι η λέξη ήχος οφείλεται στους μεώδους (μελωποιούς)» «Η αρμονική θεωρείται τώρα καταρχάς η διδασκαλία των ήχων (ψόφος) και όχι των τόνων (φθόγγος).[6]» Γενικά σ όλα αυτά τα έργα βλέπουμε εξηγήσεις (διασαφηνείσεις) των διάφορων όρων της μουσικής όπως: διαστήματα, γένη, τετράχορδα, αλλοιώσεις (χρόαι), απηχήματα, μεταβολές ή μετατροπίες, συστήματα, τα τρία είδη τόνων, μεταφορές κ.α. 8. Επίλογος Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η μουσική ζωή στην Κωνσταντινούπολη μέχρι την άλωση έχει πετύχει την μεγαλύτερη πρακτική, ποιητική, μελωδική, βασιλική, θεωρητική και σημειογραφική δύναμη και εξέλιξη από όλο το Ρωμαϊκό κράτος. Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Banev Jordan,, Βιβλιογραφία : Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 5/5