Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ο Καρλ Μαρξ και η Γαλλική Επανάσταση Γιώργος Καλαμπόκας

Transcript

1 Ο ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ ΚΑΙ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ του Γιώργου Καλαμπόκα 1. Εισαγωγή Το 1846, ο Καρλ Μαρξ έγραφε στο ίδιο τετράδιο που λίγο νωρίτερα είχε σημειώσει πρόχειρα τις περίφημες έντεκα Θέσεις για τον Φόιερμπαχ: «Η ιστορία της δημιουργίας του σύγχρονου κράτους ή η γαλλική επανάσταση». Αυτή η σύντομη, κρυστάλλινη, αλλά και συνάμα τόσο αινιγματική φράση μοιάζει να στοιχειώνει έκτοτε κάθε συζήτηση για τη μαρξιστική θεωρία του κράτους, αλλά και κάθε προσπάθεια ιστορικής αποτίμησης της σημασίας της Γαλλικής Επανάστασης του Στις σελίδες που ακολουθούν, σκοπός μας είναι να εξετάσουμε την πρόσληψη της Γαλλικής Επανάστασης από τον Μαρξ, αλλά και να αποκωδικοποιήσουμε αυτή τη μυστηριώδη φράση, που όπως πολλές από τις διάσημες, αποφθεγματικές φράσεις του Μαρξ, έγινε αφορμή για να χυθούν τόνοι μελάνι. Η Γαλλική Επανάσταση άλλωστε, καθώς και όλος ο 19ος αιώνας αποτελούν σημαντικό κρίκο στη μελέτη της μαρξιστικής θεωρίας εν γένει. Και αυτό γιατί αποτέλεσαν την ιστορική «πρώτη ύλη» για τη μελέτη της κοινωνικής δομής από τον Μαρξ, αλλά και σημάδεψαν την πολιτική του ριζοσπαστικοποίηση. Τα λεγόμενα «ιστορικά» του έργα, η αρθογραφία του στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου αλλά και σε πολλές άλλες εφημερίδες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ακόμη τα θεωρούμενα ως «ιστορικά» κεφάλαια του Κεφαλαίου, αποτέλεσαν πάντα ένα αποφασιστικό σημείο διαμόρφωσης της μαρξιστικής θεωρίας, που σηματοδοτούσε με την σειρά της μια ιδιαίτερη ενοποίηση της φιλοσοφικής σκέψης, με την επιστημονική παραγωγή και την πολιτική πρακτική και δράση. 2. Τρίερ 1818: Στο σταυροδρόμι πολιτικής, φιλοσοφίας και εργατικού κινήματος Η σχέση του Μαρξ με τη Γαλλική Επανάσταση δεν είναι μόνο θεωρητική, ιστορική ή πολιτική, είναι εκτός των άλλων και βιωματική. Διαμορφώνεται πολύ πριν ο Μαρξ γίνει Μαρξ, αφορά ουσιαστικά το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει, αλλά και την φιλοσοφική προπαίδεια που αποκτά. Ο Καρλ Μαρξ, παιδί αστικής οικογένειας από το Τρίερ της Ρηνανίας, του πιο πλούσιου από τα πολυάριθμα κρατίδια ανάμεσα στα οποία και την Πρωσία είναι διαιρεμένη ακόμη τότε η Γερμανία, γεννήθηκε το 1818, στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, λίγο μετά την οριστική ήττα των στρατευμάτων του Ναπολέοντα στο Βατερλό του Βελγίου (18 Ιουνίου 1815) από την Έβδομη Συμμαχία, ήττα στην οποία η Πρωσία έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι, είχαν διαρκέσει σχεδόν δύο δεκαετίες. Πλέον, η οικονομική ισχύς της Βρετανίας ήταν αδιαμφισβήτητη, ενώ η πολιτική απειλή που αντιπροσώπευε ο γαλλικός στο όνομα της Επανάστασης- επεκτατισμός, είχε εξαλειφθεί. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, στη Γαλλία παλινορθώνεται η Δυναστεία των Βουρβόνων, που είχε διακοπεί βίαια από την λαϊκή εξέγερση των γαλλικών μαζών, την 10 η Αυγούστου 1792, σηματοδοτώντας τότε την έναρξη της δεύτερης, πιο ριζοσπαστικής από την πρώτη, φάσης της Γαλλικής Επανάστασης. Η κατάργηση της Συνταγματικής Μοναρχίας που εγκαθίδρυσε η Γαλλική Επανάσταση το 1789 και το πέρασμα στη Δημοκρατία το 1792, πολύ περισσότερο όμως η «Τρομοκρατία» των Ιακωβίνων που εγκαινιάζεται τον Γενάρη του 1793, το Έτος Ι του επαναστατικού ημερολογίου, σηματοδοτούν μια μεγάλη απειλή για τα ευρωπαϊκά πολιτικά καθεστώτα όπου βασιλεύει ακόμη η απόλυτη μοναρχία. Η Παλινόρθωση του μοναρχικού καθεστώτος στη Γαλλία σηματοδοτεί μια ανακούφιση για τα απολυταρχικά καθεστώτα όλης της Ευρώπης και για το Πρωσικό, στα οποία όμως ήδη εμπεδώνεται σταδιακά η κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Εκτός από τη δίνη των πολιτικών γεγονότων, ο Μαρξ γεννιέται στον απόηχο του Διαφωτισμού και της Σελίδα 1 / 23

2 κυριαρχίας του Ορθού Λόγου, μέσα στη «γερμανική ιδιαιτερότητα» που συνιστά η ανάπτυξη της φιλοσοφίας από τους μεγάλους γερμανούς ιδεαλιστές στοχαστές: είναι ο Καντ, ο Φίχτε, και έπειτα ο Χέγκελ και ο Φόιερμπαχ, που επηρεάζονται από την Γαλλική Επανάσταση και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Μέσα στο θεωρητικό κλίμα που συνιστούν οι ιδεαλιστικές προσεγγίσεις της ιστορικής εξέλιξης του Χέγκελ και της προσπάθειάς του να στοχαστεί μια συνειδητή δυνατότητα καθοδήγησης της κίνησής της ο Μαρξ σπουδάζει νομικά και στα είκοσι πέντε του κιόλας χρόνια είναι διδάκτορας φιλοσοφίας. Εντάσσεται στον κύκλο των Νέων Εγελιανών και έπειτα των Νέων Φοϊερμπαχιανών, ενώ ταυτόχρονα ριζοσπαστικοποιείται πολιτικά. Θα ήταν ενδεχομένως παράδοξο να αποφανθούμε ότι η πολιτική και φιλοσοφική ριζοσπαστικοποίηση του Μαρξ είναι αποτέλεσμα μιας εσωτερικής διαδικασίας, που έλαβε χώρα αποκλειστικά στο πεδίο της φιλοσοφίας και των πολιτικών ιδεών που προέκυψαν από την Γαλλική Επανάσταση. Στο σταυροδρόμι που γεννήθηκε ο Μαρξ συναντιώταν με τους δύο προηγούμενους και ένας τρίτος, ίσως ο καθοριστικότερος δρόμος: το εργατικό κίνημα. Είναι η περίοδος που αυτή η νέα κοινωνική δύναμη κάνει την εμφάνισή της ως μειοψηφικό ρεύμα στη Γαλλική Επανάσταση, αρχίζει να συγκροτεί τους πρώτους αυτοτελείς θεσμούς της, τα συνδικάτα, διεκδικεί την πολιτική της αναγνώριση με το κίνημα των Χαρτιστών στην Αγγλία στη δεκαετία του 1830, ενώ αποτελεί την πιο ριζοσπαστική κοινωνική δύναμη που λαμβάνει μέρος στην εξέγερση του Ιούλη του 1830 ενάντια στην παλινορθωμένη δυναστεία των Βουρβόνων στη Γαλλία. Η δυναμική που φέρνει μαζί της αυτή η νέα κοινωνική δύναμη, την τοποθετεί στο μυαλό του νεαρού Μαρξ, που έχει γοητευτεί από την διαλεκτική του Χέγκελ, σε υποκείμενο που μπορεί να καθοδηγήσει την ιστορική εξέλιξη προς την πρόοδο, την κυριαρχία του Ορθού Λόγου και την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα κοινωνικά δεσμά του και την αλλοτρίωση που αυτά συνιστούν. Η σύντηξη των τριών αυτών στοιχείων, αναδεικνύει για τον Μαρξ το ερώτημα του κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού. Σταδιακά απομακρύνεται από την αυτοτελή φιλοσοφική παραγωγή για να μελετήσει την Πολιτική Οικονομία, αλλά και τις πολιτικές εξελίξεις του καιρού του, να παράξει τη θεωρία «χωρίς την οποία δεν υπάρχει επαναστατικό κίνημα», αλλά και σημαντικές στιγμές του κινήματος χωρίς τις οποίες «δεν υπάρχει επαναστατική θεωρία» Η ιστοριογραφική μελέτη: Οι Προκαταρτικές εργασίες για μια ιστορία της Convention Η πολιτική δράση του Μαρξ στη Γερμανία, τον φέρνει από νωρίς εξόριστο στη Γαλλία. Το 1843 εγκαθίσταται στο Παρίσι, και βιοπορίζεται αρθρογραφώντας σε περιοδικά και εφημερίδες. Εκεί αναπτύσσει το ενδιαφέρον του για την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης. Μελετά το έργο σημαντικών ιστορικών της και ενδιαφέρεται κυρίως για μια ορισμένη περίοδό της: πρόκειται για αυτήν που εκκινεί με την ανατροπή του Λουδοβίκου ΙΣΤ από τη λαϊκή εξέγερση της 10 ης Αυγούστου 1792 και τη συγκρότηση της νέας Συντακτικής Συνέλευσης, της Convention, 42 μέρες μετά, και ολοκληρώνεται ουσιαστικά με την πτώση της κυβέρνησης των Ιακωβίνων στις 27 Ιουλίου 1794 και τυπικά μετά τη διάλυση της Επιτροπής Εθνικής Σωτηρίας τον Οκτώβριο του Ο Μαρξ συγκεντρώνει υλικό για την περίοδο αυτήν, σκοπεύοντας να μελετήσει και να γράψει μια ιστορία της Convection, της νέας Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης του Παρότι εγκατέλειψε αυτό το σχέδιο στρεφόμενος στη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, καρπός της οποίας υπήρξαν τα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844, από την εργασία του πάνω σε αυτή την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης προέκυψε το κείμενο Προκαταρτικές εργασίες για μια ιστορία της Convention, στο οποίο ο Μαρξ μελετά και σχολιάζει τα Απομνημονεύματα του Levasseur (de la Sarthe). Εκεί μπορούμε ήδη να συναντήσουμε ένα περίγραμμα των βασικών αντιλήψεων που θα σηματοδοτήσουν την πρόσληψη της Γαλλικής Επανάστασης από τον Μαρξ, παρά τις διακυμάνσεις που θα υπάρξουν τα αμέσως επόμενα χρόνια κατά την συγγραφή φιλοσοφικών κυρίως κειμένων. Ακολουθώντας τον Levasseur, ο Μαρξ εντοπίζει τις διαδοχικές μετατοπίσεις των πολιτικών σχηματισμών μέσα στην Γαλλική Επανάσταση: ενώ πριν την πτώση του Λουδοβίκου ΙΣΤ, οι Γιρονδίνοι είναι εκείνοι που μένοντας «πιστοί» στις αρχές της Επανάστασης τις Σελίδα 2 / 23

3 οποίες ο Λουδοβίκος παραβίασε, 2 εκφράζουν τις διαθέσεις του, εξεγερμένου ενάντια στον Βασιλιά. λαού του Παρισιού, προχωρώντας σε παύση του Λουδοβίκου. Μάλιστα, μέχρι τις εκλογές και την συγκρότηση της Convention, είναι οι Γιρονδίνοι που καθοδηγούν την Νομοθετική Συνέλευση στην ψήφιση ιδιαίτερα ριζοσπαστικών μέτρων, όπως η πλήρης κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων. Όμως, η πτώση των Βουρβόνων και η συγκρότηση της Convention γίνεται υπό μια τεράστια λαϊκή δυναμική, η οποία πλέον διεκδικεί ακόμη πιο ενεργό ρόλο στην πολιτική εξουσία. Η διαμόρφωση της λεγόμενης «Κομμούνας του 1792» στο Παρίσι αποτελεί μια τομή που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Ο Μαρξ αντιγράφει εκτενή αποσπάσματα του Levasseur επιχειρώντας να μελετήσει την δυναμική που την διαμόρφωσε: «Η μόνη δύναμη που υπήρχε στη Γαλλία στη διάρκεια της μεσοβασιλείας 3 που άρχισε στις 10 Αυγούστου ήταν η λαϊκή ορμή, η εξέγερση, η αναρχία... [...] Τα διατάγματα που εξέδιδε η Νομοθετική Συνέλευση δεν είχαν κανένα κύρος. Ούτε και η κυβέρνηση που προερχόταν από μια αδύναμη Συνέλευση είχε πραγματική εξουσία... η διακυβέρνηση πέρασε λοιπόν στα χέρια αυτών που κατάφεραν να διαχωρίσουν τη θέση τους, δηλαδή στις λαϊκές συνελεύσεις και τις δημοτικές αρχές. Αλλά τα αυτοσχέδια κυβερνητικά κέντρα, προϊόντα της ίδιας της αναρχίας, που δεν αντλούσαν κανένα δικαίωμα από τον νόμο ή από το Σύνταγμα, συγκροτούνταν από τους εκλεκτούς του λαού, οι οποίοι είχαν δύναμη όσο περιορίζονταν στα να του δίνουν κάποια κατεύθυνση και να κάνουν πραγματικότητα τις επιθυμίες του λαού» (Μαρξ 1990: 155). Ο Μαρξ, μεταγράφει το παραπάνω απόσπασμα, ως εξής: «Με τη 10η Αυγούστου 1792 αρχίζει μια περίοδος μεσοβασιλείας. Πλήρης αδυναμία της Νομοθετικής Συνέλευσης, πλήρης αδυναμία της κυβέρνησης που έχει προσέλθει από αυτή. Η διακυβέρνηση περνά στα χέρια των λαϊκών συνελεύσεων και των δημοτικών αρχών. Αυτοσχέδια κέντρα διακυβέρνησης, προϊόντα αναρχίας αποτελούσαν κατ ανάγκη έκφραση του λαϊκού κινήματος, γιατί η εξουσία τους δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η εξουσία της λαϊκής γνώμης» (όπ.π: 162). Στην Κομμούνα του 1792 ο Μαρξ αναζητά ήδη από νωρίς ένα υπόδειγμα διαφορετικής οργάνωσης της λαϊκής εξουσίας. Θεωρεί αναγκαίους αυτούς τους θεσμούς και αυθεντικές εκφράσεις της λαϊκής θέλησης. Στις επόμενες σελίδες της εξιστόρησής του, ο Μαρξ χαρακτηρίζει τον Δήμο του Παρισιού «επαναστατική αρχή» (όπ.π.: 167). Παράλληλα, μελετά την ιδιότυπη «δυαδική εξουσία» ανάμεσα στο δήμο του Παρισιού και τις λαϊκές του συνελεύσεις και την Convention. Μεταξύ τους δεν χωρίζονται βέβαια με σινικά τείχη: Σε όλη την διάρκεια της μεσοβασιλείας, η εκτελεστική εξουσία (σύμφωνα με τον Levasseur) ασκείται de facto από τις κοινότητες και κυρίως από το δήμο του Παρισιού. Οι εκλογές για την Convection, γίνονται κάτω από την επιρροή του δήμου, του οποίου τα βασικά μέλη εκλέγονται: «Σχεδόν όλη η αντιπροσωπεία του Παρισιού. Ανήκει πριν την συγκρότηση της Convention στο Δήμο της 10 ης Αυγούστου» (όπ.π: 158). Η δυναμική του λαού του Παρισιού, μεταφέρεται μέσα στην νέα Συντακτική Συνέλευση. Η περίοδος αυτή αποτελεί για τον Μαρξ ενός είδους παράδειγμα, στο οποίο θα ανατρέξει ξανά και ξανά κατά την μελέτη των διαδοχικών επαναστάσεων που θα ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια και κυρίως στην περίοδο των γεγονότων της Κομμούνας του 1871 στο Παρίσι. Είναι ίσως το πρώτο μεγάλο κρατούμενό του από την Γαλλική Επανάσταση. Απέναντι στην τεράστια λαϊκή δυναμική, οι Γιρονδίνοι, που είχαν συμβάλλει στην απελευθέρωσή της, εκπροσωπώντας τα συμφέροντα του εμπορικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, και βλέποντας την δική τους εξουσία να φθίνει, υιοθετούν συντηρητικές θέσεις. Ο Μαρξ, φτάνει στο συμπέρασμα ότι οι Γιρονδίνοι «ήθελαν να πάρουν εκδίκηση για την ήττα και την εξουδετέρωσή τους στη διάρκεια της μεσοβασιλείας της 10 ης Αυγούστου» (όπ.π), ενώ με αφορμή τις κατηγορίες των Γιρονδίνων εναντίον του Danton και του Δήμου, φτάνει στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για «δείγματα του μίσους ενός ηττημένου κόμματος κατά των νικητών» (όπ.π.: 167). Παρά την πολιτική του οξυδέρκεια να σταθεί κυρίως στους λαϊκούς θεσμούς, αλλά και να εντοπίσει τους μετασχηματισμούς των βασικών πολιτικών σχηματισμών κάτω από την επιρροή της λαϊκής δυναμικής, ο Μαρξ δεν χρησιμοποιεί ακόμη ως δομικό στοιχείο της προβληματικής του την ταξική ανάλυση. Η εκπροσώπηση των κοινωνικών στρωμάτων απουσιάζει από τις αιτίες που έπαιζαν ρόλο για τις κατευθύνσεις των πολιτικών Σελίδα 3 / 23

4 σχηματισμών, τουλάχιστον άμεσα. Η πολιτική σφαίρα, δείχνει αποκομμένη από την οικονομική, οι πολιτικές πράξεις δεν έχουν ακόμη παρά μόνο πολιτική ταυτότητα. Οι Γιρονδίνοι ήθελαν «να πάρουν εκδίκηση» ή «ήταν εμπαθείς» απέναντι στην απώλεια της εξουσίας τους και το δυνάμωμα της επιρροής των Ορεινών, 4 αλλά ακόμη «δεν κινδύνευαν τα οικονομικά συμφέροντα που εκπροσωπούσαν». Η μελέτη του παραμένει κυρίαρχα ιστοριογραφική. Ο Μαρξ αναγνωρίζει στους Ιακωβίνους (τους Ορεινούς) έναν πολιτικό σχηματισμό, που με αντιφάσεις, επιχειρεί να εκπροσωπήσει τη λαϊκή δυναμική και μαζί με αυτή, τις θεμελιώδεις αρχές του Χαρακτηρίζει τον Danton κριτικά ως ενωτικό και μετριοπαθή απέναντι στους Γιρονδίνους. Είναι χαρακτηριστικό ότι μια τέτοια κριτική ο Μαρξ, παρά τις επισημάνσεις του ότι οι Ιακωβίνοι ήταν πάντα ενωτικοί και δεν επεδίωκαν να διχάσουν την Convention, δεν την εξαπολύει νωρίτερα αλλά την στιγμή που καταγράφει ότι οι Ιακωβίνοι περνούν στην επίθεση, αναλαμβάνουν την πλειοψηφία και εφαρμόζουν τους ριζοσπαστικούς τους μετασχηματισμούς. Ο Μαρξ, επιλέγοντας να μελετήσει την ιστορία της Convention, αποδεικνύει ήδη από νωρίς την πολιτική του οξυδέρκεια, αλλά και τον πολιτικό του προσανατολισμό. Πρόκειται για την επιλογή να μελετήσει την πιο ριζοσπαστικότερη φάση της Γαλλικής Επανάστασης, κατά την οποία επιχειρήθηκε ένας ριζοσπαστικός πολιτικός προσανατολισμός για την Επανάσταση και την οικοδόμηση του αστικού κράτους. Από την άλλη πλευρά, η μελέτη της ιστορίας ενός θεσμού όπως η Convention δεν θα μπορούσε να είναι αντιπροσωπευτική του συνόλου των πολιτικών εξελίξεων και μετασχηματισμών που έλαβαν χώρα κατά την «αριστερή» αυτή στροφή της Γαλλικής Επανάστασης. Και αυτό, γιατί η αυτενέργεια των επαναστατημένων μαζών, ιδιαίτερα του Παρισιού, η λειτουργία των θεσμών αυτοοργάνωσής του, καθώς και η εν γένει σημασία του λαϊκού παράγοντα στην τροπή των πολιτικών εξελίξεων, αποτελούσαν καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την εξέλιξη της φάσης αυτής της επανάστασης. Η αποκλειστική μελέτη ενός θεσμού δεν θα μπορούσε ίσως να αποτυπώσει το σύνολο της δυναμικής και των αντιθέσεων, να δώσει μια ευκρινή εικόνα των αιτίων της ήττας της. Ο ίδιος ο Μαρξ αντιγράφει το απόσπασμα του Levasseur: «Αυτή η πολύ σημαντική περίοδος από το 1791 ως το 1792 που έκρινε τις τύχες της Γαλλίας δεν σημαδεύτηκε από καμιά αξιόλογη κοινοβουλευτική μάχη. Ο πόλεμος συνεχίστηκε μέσα στο λαό και την εξουσία» (όπ.π.: 154). Παρά τον εντοπισμό της επισήμανσης του Levasseur σε μία περίοδο που δεν είναι το αντικείμενο μελέτης του Μαρξ εκείνη τη στιγμή, ενδεχομένως οι φράσεις αυτές να είναι ενδεικτικές του θεωρητικού φόβου που μπορεί ο Μαρξ να διαισθάνθηκε επιμένοντας στην αποκλειστική μελέτη ενός θεσμού. Είναι φανερό ότι παρά το ότι το κείμενο που μόλις εξετάσαμε αποτελεί μάλλον την μόνη προσπάθεια του Μαρξ να εξετάσει την Γαλλική Επανάσταση καθεαυτή και όχι στο πλαίσιο κάποιου άλλου φιλοσοφικού, οικονομικού ή πολιτικού του κειμένου, ο Μαρξ δεν έπαψε ποτέ να μελετά τη Γαλλική Επανάσταση. Άλλωστε, αναφορές του υπάρχουν σε όλα του τα πολιτικά και ιστορικά κείμενα, αναδεικνύοντας την έντονη σημασία που της απέδιδε. Ακόμη περισσότερο όμως, ο Μαρξ αναζητάει για όλη την ζωή του τα νήματα που συνδέουν την δυναμική της Γαλλικής Επανάστασης με την εξέγερση του λαού και πτώση της δεύτερης Δυναστείας των Βουρβόνων τον Ιούλη του 1830, την επαναστατική δυναμική του Φλεβάρη και του Ιούνη του 1848 που έφερε την ανατροπή της Δυναστείας της Ορλεάνης και φυσικά, την Κομμούνα του Παρισιού του 1871, την πρώτη προλεταριακή επανάσταση και απόπειρα οικοδόμησης ενός προλεταριακού κράτους. Σε αυτά όμως θα αναφερθούμε παρακάτω. 4. Ο Μαρξ και η Γαλλική Επανάσταση: μετά το 1845 Μετά το 1845 οι αναφορές του Μαρξ στη Γαλλική Επανάσταση αλλάζουν χαρακτήρα. Δεν εξετάζει πλέον αποκλειστικά τη Γαλλική Επανάσταση και εισάγει δομικά τις βασικές θεωρητικές κατηγορίες που αποκαλούμε μαρξικές: τις έννοιες του αστικού κράτους, της ταξικής πάλης και των τάξεων, των υποδιαιρέσεων ανάμεσα σε τάξεις, των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Πρόκειται για μια μετατόπιση στην προβληματική του, την Σελίδα 4 / 23

5 μεταχείριση πλέον διαφορετικών φιλοσοφικών κατηγοριών και την έμφαση στην επιστημονική μελέτη του «κοινωνικού». Ο Μαρξ εγκαταλείπει τις αναλυτικές κατηγορίες που συνέστησαν την φιλοσοφική του προπαίδεια, τον ανθρωποκεντρισμό της πρώιμης περιόδου του, την αναζήτηση μιας αναλλοίωτης εσώτερης ουσίας, ενός πυρήνα του ανθρώπινου πνεύματος που πρέπει να ανασυρθεί από την αλλοτρίωση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και να καθοδηγήσει την ιστορική εξέλιξη. Ανασυγκροτώντας τα κείμενα αυτής της περιόδου, μπορούμε να αποφανθούμε για τα βασικά στοιχεία της μαρξικής ανάλυσης ως προς τη Γαλλική Επανάσταση. Και πάλι βέβαια, δεν πρόκειται για κείμενα που συνιστούν μια αδιάρρηκτη μεταξύ τους ενότητα, των οποίων τα πορίσματα δεν διέπονται από εντάσεις, ενδεχομένως και αντινομίες. Θα ήταν άλλωστε αφελές να πιστέψουμε ότι ο Μαρξ της Γερμανικής Ιδεολογίας και της αρθρογραφίας στην Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, των δεκαετιών του , είναι ίδιος με τον Μαρξ του Κεφαλαίου ή του Εμφυλίου Πολέμου στη Γαλλία των δεκαετιών Σε κάθε περίπτωση, δεν θα ανιχνεύσουμε τόσο τις εντάσεις, όσο τις γενικές θέσεις που συνιστούν την μαρξική πρόσληψη της Γαλλικής Επανάστασης και την σημασία που της αποδίδει Η Γαλλική Επανάσταση, μια αστική επανάσταση Ο Μαρξ θεωρεί ότι η Γαλλική Επανάσταση είναι μια αστική επανάσταση, μια επανάσταση που διεξήχθη με την αστική τάξη στην πρωτοπορία του επαναστατικού αγώνα και πολύ περισσότερο μια επανάσταση που εξυπηρέτησε τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Κατά τη Γαλλική Επανάσταση, η γαλλική αστική τάξη αναλαμβάνει την πολιτική εξουσία που μέχρι τότε βρίσκονταν στα χέρια του βασιλιά και των ευγενών του φεουδαρχικού συστήματος και δημιουργεί το «σύγχρονο» κράτος, το αστικό κράτος, που εκπροσωπεί τα συμφέροντά της. Το 1871, στη Διακήρυξη του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών για τον Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία, ο Μαρξ μας προσφέρει μερικές από τις πιο καθαρές διατυπώσεις του για το «σύγχρονο» κράτος που φέρνει μαζί της η Γαλλική Επανάσταση: «Αλλά η εργατική τάξη δεν μπορεί απλώς να πάρει στην κατοχή της την έτοιμη κρατική μηχανή και να τη θέσει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς. Η συγκεντρωτική αστική εξουσία με τα πανταχού παρόντα όργανά της [...] κατάγεται από τον καιρό της απόλυτης μοναρχίας, όπου χρησίμευε στη σχηματιζόμενη αστική κοινωνία ως ισχυρό όπλο στους αγώνες της ενάντια στη φεουδαρχία. Ωστόσο, η ανάπτυξή της παρεμποδιζόταν από κάθε είδους μεσαιωνικά υπολείμματα, προνόμια των φεουδαρχών και των ευγενών, τοπικά προνόμια, δημοτικά και συντεχνιακά μονοπώλια και καταστατικούς χάρτες επαρχιών. Η γιγάντια σκούπα της γαλλικής επανάστασης του 18ου αιώνα σάρωσε όλα αυτά τα χαλάσματα περασμένων καιρών και καθάρισε ταυτόχρονα το κοινωνικό έδαφος από τα τελευταία εμπόδια που έθεταν φραγμούς στη δημιουργία της υπερδομής του σύγχρονου κρατικού οικοδομήματος. Αυτό το σύγχρονο κρατικό οικοδόμημα υψώθηκε στη διάρκεια της πρώτης αυτοκρατορίας, η οποία με τη σειρά της δημιουργήθηκε με τους πολέμους της συνασπισμένης παλιάς ημιφεουδαρχικής Ευρώπης ενάντια στη σύγχρονη Γαλλία. Στις μεταγενέστερες μορφές κυριαρχίας η κυβέρνηση τέθηκε υπό κοινοβουλευτικό έλεγχο, δηλ. υπό τον άμεσο έλεγχο των ιδιοκτητριών τάξεων. [...] Από την άλλη, ο πολιτικός χαρακτήρας μεταβαλλόταν ταυτόχρονα με τις οικονομικές αλλαγές της κοινωνίας. Στο βαθμό που η πρόοδος της σύγχρονης βιομηχανίας ανέπτυσσε, πλάταινε και βάθαινε της ταξική αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, στον ίδιο βαθμό η κρατική εξουσία έπαιρνε όλο και περισσότερο το χαρακτήρα μιας δημόσιας εξουσίας βίας για την καταπίεση της εργατικής τάξης, το χαρακτήρα μιας μηχανής ταξικής κυριαρχίας» (Μαρξ χ.χ.ε.: 37-38). Ο Μαρξ διατυπώνει δύο θέσεις που φωτίζουν την οπτική του: η Γαλλική Επανάσταση είναι εκείνη η δύναμη που απελευθερώνει τη δυνατότητα δημιουργίας του σύγχρονου αστικού κράτους, εκκαθαρίζοντας τα κατάλοιπα της φεουδαρχικής εξουσίας. Το απολυταρχικό κράτος της προηγούμενης περιόδου είναι ένα κράτος μεταβατικό που εκπροσωπεί σε έναν βαθμό τα συμφέροντα της αναδυόμενης αστικής τάξης, κάτω όμως από την ηγεμονία των συμφερόντων των φεουδαρχικών οικονομικών δομών που παραμένουν κυρίαρχες. Παράλληλα, ο Μαρξ κάνει σαφές ότι το αστικό κράτος που προκύπτει από τη Γαλλική Επανάσταση δεν συνιστά μια μονοσήμαντη μορφή κυριαρχίας, αλλά η μορφή αυτής της κυριαρχίας τροποποιείται, παράλληλα με την τροποποίηση των Σελίδα 5 / 23

6 οικονομικών δομών της κοινωνίας. Στο τέλος αυτού του δρόμου, όπου η κυριαρχία του καπιταλισμού θα έχει αναπτύξει την βιομηχανική του εκδοχή, ο Μαρξ έβλεπε και την ολοένα αυξανόμενη καταπιεστική λειτουργία του κράτους αυτού, την ανατροπή του και την έλευση της «εποχής» του προλεταριάτου. Παρά τις μηχανιστικές αντιλήψεις που επικρατούν συχνά στο πλαίσιο της μαρξιστικής ανάλυσης, ο Μαρξ δεν θεωρεί ότι η αστική τάξη δημιουργείται με την Γαλλική Επανάσταση. Άλλωστε, στις αναπτύξεις του στο Κεφάλαιο έχει περιγράψει εκτενώς τη διαδικασία συγκρότησης της εργατικής τάξης και επακόλουθα της αστικής, εκκινώντας από τον 15ο κιόλας αιώνα, την περίφραξη των κοινοτικών γαιών, τη γαιοπρόσοδο, αλλά και την ανάπτυξη της μανιφακτούρας των μεσαιωνικών πόλεων. Η Γαλλική Επανάσταση έρχεται να σηματοδοτήσει μια νέα καμπή στην κυριαρχία των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και να επικυρώσει πολιτικά την κυριαρχία στο οικονομικό επίπεδο του νέου τρόπου παραγωγής απέναντι στις φεουδαρχικές σχέσεις. Σε άρθρο του στην New York Daily Tribune, με τον παράδοξο τίτλο Ταραχές στην Κωνσταντινούπολη, μυστηριώδη φαινόμενα στη Γερμανία, ο προϋπολογισμός (6 Μαΐου 1853), μας δίνει μια ακόμη γλαφυρή περιγραφή της σχέσης οικονομικού και πολιτικού στοιχείου: «Αυτό που δεν μπορεί να καταλάβει η ολιγαρχία είναι το απλό πράγμα ότι η πολιτική εξουσία δεν είναι παρά το παιδί της οικονομικής εξουσίας και ότι η τάξη στην οποία η ολιγαρχία πρέπει να παραχωρήσει την οικονομική εξουσία θα κατακτήσει σίγουρα και την πολιτική εξουσία. Ακόμη και όταν ο Λουδοβίκος ΙΔ εξέδιδε μέσω του Κολμπέρ νόμους προς όφελος των ιδιοκτητών εργαστηρίων, προετοίμαζε μ αυτό τον τρόπο αποκλειστικά και μόνο την επανάσταση του 1789, οπότε απαντήθηκε με το δικό του «l état c est moi» 5 με τη φράση του Σεγιές «le tiers état est tout» 6» (όπ.π.: 27). Σε μεταγενέστερο άρθρο στην ίδια εφημερίδα (14 Ιουνίου 1853), με τίτλο Η επανάσταση στην Κίνα και την Ευρώπη, ο Μαρξ αναφέρεται σε έναν άλλο παράγοντα που θεωρεί ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο και στο ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, την οικονομική και εμπορική κρίση: «Από τις αρχές του 18 ου αιώνα δεν έγινε στην Ευρώπη καμιά σημαντική επανάσταση χωρίς να προηγηθεί μια εμπορική και οικονομική κρίση. Αυτό ισχύει τόσο για την επανάσταση του 1789 όσο και για εκείνη του 1848» (όπ.π.: 55). Ο Μαρξ υιοθετεί μια πιο σφιχτή εκδοχή του «καθορισμού σε τελευταία ανάλυση» που χρησιμοποιεί για να περιγράψει την κοινωνική δομή και την καθοριστικότητα που εκτιμά ότι έχει το οικονομικό επίπεδο για το σύνολο των επιπέδων της (δικαιοπολιτικό, ιδεολογικό) και τον οποίον κωδικοποιεί θεωρητικά ο Ένγκελς. Εδώ η κυριαρχία του οικονομικού επιπέδου, συνιστά μια βέβαιη τελική επικράτηση των συμφερόντων αυτών και στο πολιτικό επίπεδο. Μια τέτοια εκδοχή βέβαιης επικράτησης ενδεχομένως υποτιμά την αυτοτέλεια του πολιτικού στοιχείου και των σχέσεων κυριαρχίας και υποταγής που συνίστανται σε αυτό. Μια «τραβηγμένη» εκδοχή αυτού του επιχειρήματος δεν θα μπορούσε να αποφανθεί εύκολα για τον χαρακτήρα της αγγλικής επανάστασης, που δεν ακολούθησε το «καθαρό» υπόδειγμα της επικράτησης της αστικής τάξης κατά την Γαλλικής Επανάσταση. Όπως θα δούμε αργότερα, ο Μαρξ δεν προχωρά σε μια τέτοια ανάλυση. Εδώ έχει σημασία να κρατήσουμε την βασική θέση ότι το οικονομικό στοιχείο είναι σε τελική ανάλυση καθοριστικό και άρα ότι η πολιτική κυριαρχία θα καθοριστεί (με δεδομένο το στοιχείο της σχετικής αυτονομίας του πολιτικού επιπέδου) από την οικονομική κυριαρχία ενός τρόπου παραγωγής Γαλλική Επανάσταση και αστική κυριαρχία: το ερώτημα του αστικού κράτους Με δεδομένη την παραπάνω ανάλυση, για τον Μαρξ, η πολιτική επικράτηση της αστικής τάξης έναντι των ευγενών δεν θα μπορούσε να αποφευχθεί, καθώς είχε ήδη προηγηθεί η επικράτηση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων παραγωγής στο οικονομικό πεδίο. Αυτή η θέση όμως, δεν συνιστά άμεσα και απόφανση για το ποια θα είναι η μορφή αυτής της αστικής εξουσίας. Ο Μαρξ, μπορεί να προβλέψει ότι το αστικό κράτος θα υπάρξει ιστορικά, αλλά δεν διεκδικεί να προβλέψει τη μορφή του. Σελίδα 6 / 23

7 Παρά την αμφισημία της, λόγω του μηχανιστικού τρόπου με τον οποίο τη μεταχειρίζεται σε κάποια σημεία, η θέση του Μαρξ για την αναγκαία σύνδεση ανάμεσα στο οικονομικό και το πολιτικό επίπεδο, έχει ιδιαίτερη σημασία για έναν άλλο λόγο: γιατί μας δίνει ένα αναλυτικό εργαλείο για να κατανοήσουμε τις διάφορες μορφές που παίρνει το αστικό κράτος μετά την Γαλλική Επανάσταση. Να κατανοήσουμε δηλαδή ότι ο χαρακτηρισμός του ως αστικού κράτους δεν συνίσταται απαραίτητα στην εξωτερική μορφή της εξουσίας ή της διοίκησης του κρατικού μηχανισμού, αλλά στην τάξη της οποίας τα συμφέροντα εκπροσωπεί. Με την έννοια αυτή, μπορεί να γίνει κατανοητό το τι σήμανε η παραμονή του Λουδοβίκου ΙΣΤ στη θέση του αρχηγού αυτού του νέου κράτους μέχρι τον Αύγουστο του 1792 ή τι σήμανε πολύ περισσότερο η ισορροπία που επιτεύχθηκε στην αγγλική περίπτωση ανάμεσα στις δύο τάξεις που ανταγωνίζονταν για την πολιτική εξουσία (της αστικής και των ευγενών), ανταγωνισμός που κατέληξε στην αστική κυριαρχία, κάτω από ένα διαφορετικό όμως θεσμικό πλαίσιο, στο οποίο η βασιλεία παρέμεινε τυπική εγγυήτρια δύναμη των (υποτελών βέβαια πλέον) συμφερόντων των ευγενών. Αντίστοιχα, η μαρξική ανάλυση μπορεί να διαλύσει τις αυταπάτες του υποτιθέμενα αναγκαίου κοινοβουλευτισμού που συνοδεύει την ανάδυση της αστικής τάξης στην πολιτική εξουσία. Οι ιστορικές περιγραφές του Μαρξ, π.χ. στο έργο Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, απορρίπτουν αυτή την προσσέγιση όταν υποστηρίζουν ότι η Δυναστεία της Ορλεάνης που προέκυψε από την πτώση της Δυναστείας των Βουρβόνων τον Ιούλη του 1830 και παρά το γεγονός ότι ούτε τότε θεσπίστηκε το γενικό εκλογικό δικαίωμα για το οποίο εξεγείρονταν οι μάζες απέναντι στον πρώην βασιλιά, εκπροσωπούσε το τραπεζικό κεφάλαιο (τον κύριο Λαφίτ, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μαρξ). Όλες οι παραπάνω επισημάνσεις αναδεικνύουν ότι για τη μαρξική ανάλυση, το κράτος που προέκυψε από την Γαλλική Επανάσταση ήταν αστικό κράτος, ήταν δηλαδή το κράτος που εγκαθίδρυσε και συγκρότησε έκτοτε την αστική πολιτική κυριαρχία, χωρίς όμως να σημαίνει αυτό ότι η συγκρότησή του είχε ολοκληρωθεί αυτοστιγμεί, ότι δηλαδή η Γαλλική Επανάσταση ήρθε να εκτοπίσει από την εξουσία τους ευγενείς και να εγκαταστήσει έναν «έτοιμο» μηχανισμό ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης. Αντίθετα, από το σύνολο του μαρξικού έργου συνάγεται εύκολα ότι αυτή η διαδικασία συγκρότησης του αστικού κράτους που εκκινεί με την Γαλλική Επανάσταση περνά από πολλές φάσεις, η έκβαση κάθε μιας από τις οποίες είναι το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού ανάμεσα στις διαφορετικές αστικές μερίδες, αλλά και ανάμεσα στην αστική τάξη και τις ανταγωνίστριές της τάξεις. Κατά την πρώτη αυτή περίοδο, ο Μαρξ εντάσσει σε αυτές κυρίως την τάξη των ευγενών και όχι το προλεταριάτο, εντάσσει δηλαδή κυρίως την τάξη της οποίας την εξουσία μόλις εκτόπισε η αστική τάξη με τους συμμάχους της και όχι αυτήν που θα περιμέναμε να φοβάται, λόγω της ανάδυσής της ως κοινωνικής δύναμης τα επόμενα χρόνια. Τίθεται εδώ ένα ακόμη θεωρητικό ερώτημα: τι θεωρεί ο ίδιος αστικό κράτος, πού δηλαδή ολοκληρώνεται η διαδικασία αυτή που βλέπει να εκκινεί με τη Γαλλική Επανάσταση, και της οποίας μελετά τις διαφορετικές φάσεις συγκρότησης, φωτίζοντας κάθε φορά τα κοινωνικά συμφέροντα που συνιστά η κυριαρχία της μιας ή της άλλης μερίδας της αστικής τάξης; Το ερώτημα αυτό προκύπτει αβίαστα αν ακολουθήσει κανείς τη συλλογιστική του Μαρξ σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξη της οικονομικής κυριαρχίας της αστικής τάξης σηματοδοτεί και την ανάπτυξη της πολιτικής της κυριαρχίας και άρα το βάθεμα της αστικής κρατικής εξουσίας. Η έλλειψη μιας συστηματικής μελέτης από τον Μαρξ του ερωτήματος του αστικού κράτους, πέρα από μια ιστορική μελέτη ή κάποιες πολιτικές εκτιμήσεις με αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση, δεν μας δίνουν τη δυνατότητα να απαντήσουμε στο ερώτημα, παρά με το τίμημα μιας ιδιαίτερης «μαρξιστικής» προσέγγισης. Η δική μας απάντηση είναι ότι το αστικό κράτος δεν αποτελεί μοντέλο για εκπροσώπηση μιας προκαθορισμένης γεωμετρίας κοινωνικών δυνάμεων και δη αστικών. Είναι το συγκεκριμένο αποτέλεσμα των πολιτικών και οικονομικών ανταγωνισμών ανάμεσα στις μερίδες της αστικής τάξης, αλλά κυρίως ο «οργανωτής» της ταξικής κυριαρχίας (είτε με την έννοια της ηγεμονίας, είτε με αυτήν της καταστολής), της αστικής τάξης απέναντι στα υποτελή κοινωνικά στρώματα, με επίκεντρο την εργατική τάξη. Με την έννοια αυτή δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η Γαλλική Επανάσταση «στόχευε» στη δημιουργία ενός συγκεκριμένου τύπου κράτους, αλλά ότι αποτέλεσε αποφασιστική καμπή για την πολιτική κυριαρχία των αστικών συμφερόντων, ένα δηλαδή Σελίδα 7 / 23

8 καθοριστικό σημείο της ταξικής πάλης, που τροποποίησε ραγδαία τους όρους διεξαγωγής του κοινωνικού ανταγωνισμού. Η διατήρηση και η μορφή αυτής της κυριαρχίας, αλλά και η ηγεμονία της εκάστοτε μερίδας στο εσωτερικό της κρατικής εξουσίας αποτέλεσαν πάντα συγκεκριμένο αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων και καθορίστηκαν σε τελική ανάλυση από το συμφέρον διατήρησης αυτής της κυριαρχίας για την αστική τάξη Η κοινωνική συμμαχία της Γαλλικής Επανάστασης: αστική και εργατική τάξη Ο Μαρξ δεν θεωρεί ότι η Γαλλική Επανάσταση ήταν αποτέλεσμα της αποκλειστικής επαναστατικής δράσης της αστικής τάξης. Αντίθετα, θεωρεί ότι την Επανάσταση διεξήγαγε, για να το πούμε με σύγχρονους όρους, μια κοινωνική συμμαχία υπό την ηγεμονία της αστικής τάξης. Αυτή η συμμαχία εκτός από τις διάφορες μερίδες της αστικής τάξης συμπεριελάμβανε τα αγροτικά στρώματα της υπαίθρου, όσο και τα εργατικά στρώματα της μανιφακτούρας της πόλης, αλλά και πληβειακά στρώματα ανέργων, άπορων και ζητιάνων των πόλεων. Ο Μαρξ εξετάζει την σχέση ανάμεσα στην αστική τάξη και τις υπόλοιπες τάξεις που συμμετείχαν την επανάσταση. Γράφει στο άρθρο του με τίτλο Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση που δημοσιεύτηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1848 στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου: «Η γαλλική (αστική τάξη) του 1789 [...] αντιπροσώπευε ολόκληρη τη σύγχρονη κοινωνία απέναντι στους εκπροσώπους της παλιάς κοινωνίας, τη βασιλεία και τους ευγενείς» (όπ.π.: 25). Για τον Μαρξ, η αστική τάξη ηγήθηκε του επαναστατικού αγώνα, δεν «σπρώχτηκε» σε αυτόν από τα άλλα καταπιεζόμενα στρώματα της κοινωνίας, όπως για παράδειγμα εκτιμά ότι συνέβη στην πρωσική περίπτωση (όπ.π.: 24). Στη Γαλλία, η αστική τάξη ήταν επαναστατική τάξη καθεαυτή, πρωτοπόρα στην επαναστατική δράση, η οποία άλλωστε θα εξασφάλιζε και τα πολιτικά και οικονομικά της συμφέροντα. Ο Μαρξ όμως δεν μένει εκεί: θεωρεί ότι η δράση των επαναστατημένων μαζών κατά την διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και έπειτα, και άρα η επαναστατική δράση των διάφορων άλλων κοινωνικών τάξεων, ήταν αντικειμενικά δράση υπέρ των συμφερόντων της αστικής τάξης, ήταν δράση που βοήθησε την αστική τάξη να νικήσει τους παλιούς ταξικούς της αντιπάλους. Ο Μαρξ στηρίζει την άποψή του αυτή σε δύο σημεία: πρώτον, στην ιστορική του αντίληψη σύμφωνα με την οποία η αστική τάξη ήταν εκείνη την στιγμή όχι απλώς επαναστατική τάξη, αλλά υποκείμενο μιας ιστορικής διαδικασίας, την οποία η ίδια προχωρούσε προς την πρόοδο. Αυτή η αντίληψη της ιστορίας που βρίσκεται στον Μαρξ σε αμφίρροπη σχέση με μια αντίληψη «ανοιχτής» ιστορικής διαλεκτικής και κωδικοποιείται κυρίως από τον Ένγκελς, κάνει δειλά την εμφάνισή της σε όψεις της ανάλυσης του Μαρξ και εδώ. Στο φόντο των παραπάνω, ο Μαρξ, αποδίδει στη Γαλλική Επανάσταση τον ρόλο μιας ιστορικών διαστάσεων επανάστασης, όμως σε αυτό θα επεκταθούμε παρακάτω. Το δεύτερο σημείο είναι η αντίληψη του Μαρξ ότι οι άλλες τάξεις και ιδιαίτερα το προλεταριάτο, το οποίο σε αυτή την υφέρπουσα, κάπως τελεολογική, ιστορική διαλεκτική του, αναμένει να αναλάβει τα πρωτεία της επαναστατικής δύναμης που θα περάσει την επανάσταση στη νέα της φάση, δεν είναι ακόμη συγκροτημένο. Το απόσπασμα που χρησιμοποιήσαμε είναι χαρακτηριστικό. Ο Μαρξ προσφεύγει στη γνωστή ανάλυση για την τάξη δι εαυτήν. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ιδιαίτερα πριν το Κεφάλαιο, κάθε τάξη ανάγεται σε τέτοια μόνο όταν συγκροτηθεί η συνείδησή της ως τάξης, όταν αντιληφθεί τα ιδιαίτερα υλικά της συμφέροντα. Οι τάξεις αυτές λοιπόν, βοηθούν την αστική τάξη να νικήσει τους παλιούς της ταξικούς αντιπάλους επειδή νέοι δεν υπάρχουν. Αυτές δεν έχουν ακόμη ανέλθει σε «τάξεις», δεν έχουν συγκροτηθεί συνειδητά για να διεκδικήσουν τα υλικά τους συμφέροντα, δεν έχουν άρα γίνει ακόμη αντίπαλοι της αστικής τάξης, γιατί σύμφωνα με αυτή την σχετικά πρώιμη μαρξική προβληματική δεν υπάρχουν ακόμη καν. Συναντούμε το εγελιανό σχήμα της άρνησης της άρνησης που επιστρατεύεται για να ξεπεραστεί η προσωρινή παραδοξότητα της μη ύπαρξης ανταγωνίστριας τάξης για την αναδυόμενη αστική τάξη. Πρόκειται για την εμφάνιση ενός υλισμού της φιλοσοφικής ουσίας. Ο Μαρξ δεν θα εγκαταλείψει εύκολα αυτό το σχήμα, αλλά θα συνεχίσει να το μεταχειρίζεται όταν θα εκτιμά ότι στην επανάσταση του Ιούνη του 1848 που ακολούθησε την Σελίδα 8 / 23

9 κοινή επανάσταση του Φλεβάρη του ίδιου έτους, η αστική τάξη έπνιξε στο αίμα την εργατική. Τότε, είναι η νίκη της αστικής τάξης απέναντι στην εργατική αυτή που θα καταστήσει ιστορικά την εργατική τάξη σε αντίπαλη τάξη για την αστική, είναι αυτή που θα δείξει ότι η τρίχρωμη σημαία δεν θα απελευθερωθεί αν δεν βαφτεί κόκκινη. Παρά την αμφίσημη φιλοσοφική και αναλυτική χρήση αυτού του σχήματος όμως, τα πρακτικά του πορίσματά του δεν λαθεύουν. Αν αφήσουμε κατά μέρος την ακατέργαστη αυτή μη-μαρξιστική αντίληψη για τις τάξεις, και θεωρήσουμε ότι οι τάξεις υφίστανται αντικειμενικά μέσα στην κοινωνική δομή και λαμβάνουν μέρος στον ταξικό ανταγωνισμό ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιούν και πάλι θα φτάσουμε στο συμπέρασμα, ότι η ταξική αντίθεση ανάμεσα στην αστική και την εργατική τάξη δεν ήταν ανεπτυγμένη, ώστε να προκύψει νωρίτερα επαναστατική πάλη της δεύτερης απέναντι στην πρώτη. Άλλωστε, η εργατική τάξη δεν βρίσκεται συγκροτημένη ακόμη σε δικούς της θεσμούς, δεν αναπτύσσει ακόμη την δική της ιδιαίτερη ταξική συνείδηση, δεν στοχάζεται, παρά μόνο ανακλαστικά και εν σπέρματι ένα δικό της ιδιαίτερο κοσμοείδωλο, μια κοινωνία που να οργανώνεται σύμφωνα με τα δικά της ιδιαίτερα συμφέροντα. Με την έννοια αυτή, η εργατική τάξη βρίσκεται αντικειμενικά «στο άρμα» της αστικής τάξης η οποία καθοδηγεί την επαναστατική διαδικασία. Και με δεδομένο ότι απουσιάζουν οι δικές της ιδιαίτερες οργανωμένες πολιτικές στοχεύσεις, ο Μαρξ έχει δίκιο όταν συμπεραίνει ότι η δράση των επαναστατημένων εργατικών μαζών δεν ήταν «παρά ο πληβειακός τρόπος για να τελειώνει η αστική τάξη με τους εχθρούς της». Η εργατική τάξη συγκροτεί τότε μια ιδιαίτερη δική της μορφή, που δεν εξυπηρετεί όμως ένα ιδιαίτερο δικό της στόχο, παρά εν μέρει. Ο Μαρξ δεν χρησιμοποιεί το σχήμα αυτό μόνο για το προλεταριάτο. Αναφέρεται επίσης και σε «μερίδες του αστισμού που δεν ανήκαν ακόμη στην αστική τάξη είτε δεν είχαν συγκροτηθεί ακόμη ξεχωριστά από την αστική τάξη είτε δεν είχαν σχηματίσει ακόμη τάξεις ή αυτόνομα τμήματα τάξεων». Η ανάλυσή του αυτή επεκτείνεται ακόμη και στα ίδια τα τμήματα της αστικής τάξης, υπονοώντας ενδεχομένως ότι το σύνολο της αστικής τάξης δεν είχε αναχθεί σε τέτοια κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης ή ακόμη περισσότερο ότι στην αστική τάξη βρίσκονταν προσαρτημένα τμήματα της κοινωνίας που μετεξελίχτηκαν σε μικροαστικά ή άλλα. Και πάλι, αν μείνουμε στο γράμμα ίσως χάσουμε την ουσία. Και η ουσία της διατύπωσης αφορά δύο ζητήματα: αφ ενός ότι μερίδες της αστικής τάξης έπαιξαν πρωτοπόρο ρόλο στην επανάσταση, ότι αυτή δεν είχε ενιαία στάση και αφ ετέρου ότι η ανάδυση της αστικής τάξης φέρει μαζί της και τη δημιουργία μεσοστρωμάτων που αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα αυτής. Ο Μαρξ, που συνηθίζει να εκκινεί από την εξωτερική μορφή των πραγμάτων και να αναζητά έπειτα την βαθύτερη «ουσία» τους, ορίζει όλα αυτά κάτω από το όνομα αστική τάξη ή αστισμός, όπως την μεταφέρουν οι μεταφραστές Η ιδιαίτερη σημασία της αγροτιάς Από την άλλη πλευρά, η ανάλυση του Μαρξ για τις αγροτικές μάζες έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αναγνωρίζει την τεράστια σημασία της συμμετοχής τους στην επανάσταση και μελετά την στάση της γαλλικής αστικής τάξης απέναντί τους, δίνοντας μερικές πολύ δυνατές διατυπώσεις για την «πολιτική συμμαχιών» της. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι εξετάζει το ζήτημα της αγροτιάς όταν αντιπαραβάλλει τη γαλλική επαναστατική εμπειρία με επαναστατικές διεργασίες άλλων ευρωπαϊκών χωρών, αναδεικνύοντάς το σε ειδοποιό διαφορά της γαλλικής περίπτωσης. Στην ιδιαίτερη «μεταχείριση» της αγροτιάς από την αστική τάξη εντοπίζει ένα από τα βασικά «μυστικά» της επιτυχίας και της μοναδικότητας της Γαλλικής Επανάστασης. Σε άρθρο του στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο Το σχέδιο νόμου για την κατάργηση των φεουδαρχικών βαρών στις 30 Ιουνίου του 1848, ο Μαρξ εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η αστική τάξη το 1789 σύναψε συμμαχία με τα γεωργικά στρώματα εκπροσωπώντας και τα δικά τους συμφέροντα: «Η γαλλική αστική τάξη του 1789 δεν εγκατέλειψε ούτε λεπτό τους συμμάχους της τους γεωργούς. Ήξερε ότι θεμέλιο της κυριαρχίας της ήταν η συντριβή της φεουδαρχίας στην ύπαιθρο, η δημιουργία της ελεύθερης γεωργικής τάξης ιδιοκτητών γης. Η γερμανική αστική τάξη του 1848 προδίδει χωρίς καμία ντροπή αυτούς τους γεωργούς που είναι οι πιο φυσικοί της σύμμαχοι, σάρκα από τη σάρκα της και χωρίς τους οποίους είναι ανίσχυρη απέναντι στους ευγενείς» (όπ.π.: 44). Σελίδα 9 / 23

10 Για τον Μαρξ, η νίκη της αστικής τάξης επί της φεουδαρχίας πέρναγε μέσα από την αλλαγή στην ύπαιθρο, από την κατάργηση της μεγάλης γαιοκτησίας και το σπάσιμο του κλήρου σε μικρά τμήματα αποδίδοντάς το σε ελεύθερους γεωργούς που χωρίς την προσωπική τους εξάρτηση από τους ευγενείς και τους φεουδάρχες θα καλλιεργούσαν την γη για δικό τους όφελος. Το άμεσο ταξικό συμφέρον και των δύο αυτών κοινωνικών στρωμάτων ήταν κοινό, σε κάθε περίπτωση όμως το στρατηγικό ταξικό συμφέρον της αστικής τάξης ήταν αυτό που εξυπηρετούνταν τελικά αφού ούτε οι αγρότες είχαν εναλλακτικό κοσμοείδωλο, όπως αντίστοιχα αναλύσαμε για τους εργάτες. Η διαφορά μεταξύ των δύο, έγκειται στο ότι οι μεν εργάτες δεν το είχαν ακόμη αναπτύξει, ενώ οι δε αγρότες δεν μπορούσαν πρακτικά να αναπτύξουν ένα τέτοιο, καθώς αντιστοιχούσε σε στοιχεία της κοινωνίας που χάνονταν και σε ελευθερίες της κοινωνίας που αναδύονταν, δεν είχε αυτοτελές δικό τους περιεχόμενο. Όμως, η ένταξη των αγροτών στο γενικό συμφέρον της αστικής τάξης δεν σταματά εκεί. Η απόδοσή του κλήρου στους αγρότες, παρά την καθυστέρηση που σηματοδότησε για την καπιταλιστική συσσώρευση, εδραίωσε την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, διευρύνοντας την κοινωνική συμμαχία που αυτή εκπροσωπούσε, αλλά και την οικονομική της ισχύ συντρίβοντας την οικονομική δομή που σηματοδοτούσε την προηγούμενη οικονομική κυριαρχία. Στην βιβλιοκριτική του στο βιβλίο του Guizot Pourquoi la révolution d Angleterre a-t-elle réussi? Discours sur l histoire de la révolution d Angleterre 8 που δημοσιεύει στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου το 1850, ο Μαρξ επιχειρώντας να απαντήσει στην ανάλυση του Γκιζό για την αγγλική επανάσταση, αποτυπώνει αναλυτικά την σημασία των γεωργικών στρωμάτων για κάθε μία από τις δύο επαναστάσεις και την τροπή τους: «Το μεγάλο αίνιγμα για τον κύριο Guizot, το οποίο μπορεί να λύσει μόνο μέσω της νοητικής ανωτερότητας των Άγγλων, το αίνιγμα του συντηρητικού χαρακτήρα της αγγλικής επανάστασης, είναι η διαρκής συμμαχία που έχει συνάψει η αστική τάξη με το μεγαλύτερο μέρος των μεγαλογαιοκτημόνων, μια συμμαχία που διαφοροποιεί ουσιωδώς την αγγλική επανάσταση από τη γαλλική, η οποία εξουδετέρωσε τη μεγάλη γαιοκτησία κατακερματίζοντάς την. Αυτή η τάξη μεγαλογαιοκτημόνων, που σημειωτέον, είχε δημιουργηθεί από τον Ερρίκου Ζ, είχε συνδεθεί με την αστική τάξη και δεν βρισκόταν, όπως η γαλλική φεουδαρχική γαιοκτησία του 1789, σε αντίφαση αλλά αντίθετα σε απόλυτη αρμονία με τις συνθήκες ζωής της αστικής τάξης. Στην πραγματικότητα, η γαιοκτησία τους δεν αποτελούσε φεουδαρχική αλλά αστική ιδιοκτησία. Αφ ενός παρείχαν στη βιομηχανική αστική τάξη τον πληθυσμό που ήταν απαραίτητος για τη λειτουργία της μανιφακτούρας και, αφ ετέρου, ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν στη γεωργία εκείνη την ανάπτυξη που αντιστοιχούσε στο επίπεδο της βιομηχανίας και του εμπορίου. Εξ ου και τα κοινά τους συμφέροντα με την αστική τάξη και η συμμαχία τους μ αυτή» (όπ.π.: 66). Στο πλαίσιο αυτό, η διαφοροποίηση τα επόμενα χρόνια, και ιδιαίτερα μετά τον Ιούλη του 1830, της στάσης της γαλλικής αστικής τάξης απέναντι στα στρώματα της υπαίθρου, σηματοδοτεί για τον Μαρξ και έναν από τους βασικούς λόγους για τους οποίους η αστική τάξη παύει να αποτελεί ηγεμονική δύναμη και να συνέχει υπό την καθοδήγησή της μια πλατύτερη κοινωνική συμμαχία. Είναι το σημείο στο οποίο ο Μαρξ εντοπίζει ότι η αστική τάξη, παύει πια να είναι επαναστατική τάξη και πλέον επιχειρεί να διασώσει και να αναπτύξει την εξουσία της απέναντι στα στρώματα με τα οποία πριν συμμαχούσε, την αγροτιά και την εργατική τάξη. Στο έργο του Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, γράφει: «Ενώ η επανάσταση του 1789 άρχισε απελευθερώνοντας τους γεωργούς από τα φεουδαρχικά βάρη, η επανάσταση του 1848 για να μην θέσει σε κίνδυνο το κεφάλαιο και να διατηρήσει σε λειτουργία την κρατική μηχανή του, αναγγέλθηκε με την επιβολή ενός νέου φόρου στον αγροτικό πληθυσμό. [...] Αντιλαμβάνεται κανείς τη θέση των Γάλλων γεωργών όταν η δημοκρατία προσέθεσε στα παλιά τους βάρη και νέα. Βλέπει κανείς ότι η εκμετάλλευση τους διαφέρει μόνο κατά τη μορφή από την εκμετάλλευση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Ο εκμεταλλευτής είναι ο ίδιος: το κεφάλαιο. Οι μεμονωμένοι καπιταλιστές εκμεταλλεύονται τους μεμονωμένους γεωργούς με την υποθήκη και την τοκογλυφία, η τάξη των καπιταλιστών εκμεταλλεύεται την τάξη των γεωργών μέσω της κρατικής φορολογίας. Ο τίτλος ιδιοκτησίας είναι για τους γεωργούς το φυλακτό με το οποίο τους μάγευε μέχρι τώρα το κεφάλαιο, η πρόφαση με την οποία τους έκανε να ξεσηκωθούν ενάντια στο βιομηχανικό προλεταριάτο» (όπ.π.: 28). Σελίδα 10 / 23

11 Την ίδια στιγμή που η αστική τάξη διασπά την συμμαχία της με τα αγροτικά στρώματα προς όφελος της οικονομικής αρωγής του κράτους προς τις τράπεζες, την ίδια στιγμή σπρώχνει την αγροτιά στην αγκαλιά της νέας επαναστατικής δύναμης που ξεπροβάλει τον Ιούνη του 1848, του προλεταριάτου. Ενώ μέχρι πρότινος, στις εξεγέρσεις του παρισινού προλεταριάτου, οι Γάλλοι της υπαίθρου έβλεπαν μια δυνάμει διασάλευση των συμφερόντων τους, τώρα η αστική τάξη αποκαλύπτει το αληθινό της πρόσωπο και τον κοινό εχθρό που έχουν τόσο το προλεταριάτο όσο και η αγροτιά: το κεφάλαιο, για την αύξηση της συσσώρευσης του οποίου είναι απαραίτητη η σκληρότερη εκμετάλλευση τόσο του προλεταριάτου όσο και της αγροτιάς, του πρώτου με την υπεραξία και της δεύτερης με τους φόρους. Η αγροτιά θα παίξει για τον Μαρξ και στο μέλλον σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της επαναστατικής πάλης του λαού, αυτή τη φορά απέναντι στο κεφάλαιο. 5. Η ιστορική σημασία της Γαλλικής Επανάστασης για τον Μαρξ 5.1. Η διάνοιξη μιας νέας εποχής Παρά τις επιμέρους αναλύσεις για τα στοιχεία που την συνέθεσαν και την σημασία τους, η πιο σημαντική πλευρά της Γαλλικής Επανάστασης για τον Μαρξ, είναι η ιστορική της σημασία. Γι αυτόν, η Γαλλική Επανάσταση του 1789, όπως και η Μεγάλη Ανταρσία του 1648 στην Αγγλία, δεν ήταν απλές επαναστάσεις σε μια χώρα, ήταν η λοκομοτίβα ενός σιδηροδρόμου με κατεύθυνση το μέλλον. Στο ίδιο άρθρο με τίτλο Η αστική τάξη και η αντεπανάσταση, που δημοσιεύτηκε στη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, γράφει: «Οι επαναστάσεις του 1648 και 1789 δεν ήταν αγγλικές και γαλλικές επαναστάσεις, ήταν επαναστάσεις ευρωπαϊκού τύπου. Δεν ήταν η νίκη μιας συγκεκριμένης τάξης της κοινωνίας πάνω στην παλιά πολιτική τάξη πραγμάτων, ήταν η διακήρυξη της πολιτικής τάξης πραγμάτων για τη νέα ευρωπαϊκή κοινωνία. Σ αυτές τις επαναστάσεις νίκησε η αστική τάξη, αλλά η νίκη της αστικής τάξης ήταν τότε η νίκη μιας νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτων, η νίκη της αστικής ιδιοκτησίας πάνω στη φεουδαρχική, της εθνικότητας πάνω στον τοπικισμό, του ανταγωνισμού πάνω στη συντεχνία, της διανομής πάνω στα πρωτοτόκια, της κυριαρχίας του ιδιοκτήτη γης πάνω στην κυριάρχηση του ιδιοκτήτη από τη γη, του διαφωτισμού πάνω στη δεισιδαιμονία, της οικογένειας πάνω στο οικογενειακό όνομα, της βιομηχανίας πάνω στην ηρωική τεμπελιά, του αστικού δικαίου πάνω στα μεσαιωνικά προνόμια. Η επανάσταση του 1648 ήταν η νίκη του 17ου αιώνα πάνω στον 16ο αιώνα, η επανάσταση του 1789 η νίκη του 18ου αιώνα πάνω στον 17ο αιώνα. Αυτές οι επαναστάσεις εξέφρασαν περισσότερο τις ανάγκες του τότε κόσμου παρά τις ανάγκες των τμημάτων του κόσμου στα οποία συνέβησαν, την Αγγλία και τη Γαλλία» (όπ.π.: 23-24). Ο Μαρξ δεν περιορίζει τη σημασία της Γαλλικής Επανάστασης στη Γαλλία, όπως και της αγγλικής στην Αγγλία. Πρόκειται για επαναστάσεις που διανοίγουν την πόρτα για μια νέα φάση της ανθρώπινης ιστορίας, συμβαίνουν όταν όλος ο κόσμος βρίσκεται κάτω από την πολιτική κυριαρχία των φεουδαρχικών σχέσεων, την ίδια στιγμή που οικονομικά το εμπόριο και η βιομηχανία έχουν καταφέρει να τις υπερκεράσουν. Παρά την εξάπλωση των καπιταλιστικών σχέσεων και την ηγεμονία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ακόμη και πριν την ανάδυση του εργοστασίου, οι αστικές σχέσεις δεν έχουν καταφέρει να διαμορφώσουν την καθημερινή ζωή του συνόλου των κοινωνικών στρωμάτων κάτω από την κυριαρχία των δικών τους συμφερόντων. Και οι πρώτες χώρες που διανοίγουν την δυνατότητα αυτή, να οργανωθεί η κοινωνική δομή κάτω από τις προτεραιότητες της καπιταλιστικής συσσώρευσης, είναι η Αγγλία και η Γαλλία. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει απλώς την ηγεμονία των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων στο οικονομικό επίπεδο. Σημαίνει την σύνολη οργάνωση του κόσμου βάσει του καπιταλιστικού συμφέροντος. Με την έννοια αυτή, η Γαλλική Επανάσταση είναι ιστορικής σημασίας. Πολύ περισσότερο που για τον Μαρξ ιδιαίτερα η γαλλική περίπτωση, σηματοδοτεί και μια εμφατική νίκη της αστικής τάξης πάνω στο «παλαιό καθεστώς», σηματοδοτεί την ουσιωδώς επαναστατική δίοδο προς αυτή τη νέα εποχή. Για να εξηγήσει τον ιστορικό χαρακτήρα που αποδίδει τη Γαλλική Επανάσταση, ο Μαρξ τη συγκρίνει με την επαναστατική δυναμική του Μάρτη του 1848 στην Πρωσία. Δείχνει αναλυτικά σε τι έγκειται για τον ίδιο η ιστορικότητα της Γαλλικής Επανάστασης. Στη Γαλλία του 1789 η αστική τάξη πάλεψε μαζί με τον λαό για να κερδίσει αυτά που η πρωσική επανάσταση του Μάρτη του 1848 δεν έθεσε καν στο τραπέζι. Η διαφορά δεν είναι Σελίδα 11 / 23

12 χρονολογική, αλλά ουσιαστική: αφορά την πρωτοπορία της γαλλικής αστικής τάξης ανάμεσα σε όλες τις αστικές τάξεις της Ευρώπης να ανοίξουν την πόρτα σε μια κοινωνία του μέλλοντος, που θα έσπαγε τις εξαρτήσεις από τα προνόμια του παρελθόντος και του παρόντος. Σε αντίθεση με αλλού, η αστική τάξη ήταν η ίδια πολιτική πρωτοπορία του λαού, δεν σπρώχτηκε από αυτόν σε μια εξέγερση που δεν επεδίωκε, αλλά αντίθετα, εκπροσώπησε τα συμφέροντα και του λαού, ο οποίος κάτω από την καθοδήγησή της ξέφυγε από τα φεουδαρχικά δεσμά. Και αυτή της η στάση σήμανε την οριστική της ρήξη με τον βασιλιά και τους ευγενείς, τους εκπροσώπους του «παλιού καθεστώτος», σε αντίθεση με την συντηρητική αντιμετώπιση της πρωσικής, ή και της αγγλικής αστικής τάξης, που σύναψαν συμμαχία με τους φεουδάρχες. Το γαλλικό κράτος, ήταν έτσι το πρώτο κράτος που θα μπορούσε να οικοδομηθεί για τον Μαρξ ως «υπόδειγμα» αστικού κράτους, όχι με την έννοια μιας θεωρητικής οικοδόμησης, ή ενός μοντέλου, αλλά με την έννοια μιας οικοδόμησης απαλλαγμένης από τα δεσμά του παρελθόντος Το νήμα της Γαλλικής Επανάστασης: οι επαναστάσεις του 1830 και του 1848 Η ιστορικότητα της Γαλλικής Επανάστασης δεν αφορά αποκλειστικά την σημασία της εκείνη την στιγμή ή απλώς τον χαρακτήρα της ως αστικής επανάστασης. Πολύ περισσότερο αφορά το παράθυρο που ανοίγει στο μέλλον, τα νήματα που αφήνει να εκκρεμούν, την δυναμική που εγκαινιάζει. Και από αυτή την οπτική, ο Μαρξ δεν θα υποχωρήσει ποτέ. Η μελέτη των λεγόμενων «ιστορικών» του έργων, αποτυπώνει γλαφυρά ότι η εξέταση των γεγονότων που συγκλονίζουν τη γαλλική ιστορία όλο το 19 ο αιώνα, της επαναστατικής δυναμικής του 1830, της Επανάστασης του 1848, αλλά ακόμη και της Κομμούνας του Παρισιού του 1871, γίνεται με το ένα μάτι στραμμένο στην διαρκή επανεξέταση των νημάτων που εκτείνονται ως εκεί από το Με την έννοια αυτή, η Γαλλική Επανάσταση επιστρέφει διαρκώς στο έργο του Μαρξ, κατά την εξέταση του 19ου αιώνα, ως απαρχή, πρότυπο, παράδειγμα, δυναμική. Ο Μαρξ αποφαίνεται ότι η πρώτη φάση της περιόδου αυτής, η φάση που η αστική τάξη βρίσκεται στην ηγεσία του επαναστατικού αγώνα ως μια πραγματικά επαναστατική τάξη της οποίας τα άμεσα συμφέροντα είναι ταυτόχρονα και άμεσα συμφέροντα των υπόλοιπων καταπιεσμένων από το «παλαιό καθεστώς» τάξεων, ολοκληρώνεται το Η Επανάσταση του Φλεβάρη του 48, είναι για τον Μαρξ η τελευταία αυτής της τεράστιας αλληλουχίας επαναστάσεων από το 1789 και έπειτα, η οποία γίνεται με συγκεκαλυμμένη την αντίθεση μεταξύ της αστικής και της εργατικής τάξης, της αντίθεσης κεφαλαίου και εργασίας. Η αστική τάξη, μαζί με τα εργατικά στρώματα του Παρισιού θα θέσουν τέρμα στην κυριαρχία της Δυναστείας της Ορλεάνης που κράτησε από το 1830, όταν πάλι η αστική τάξη κατάφερε να τεθεί επικεφαλής του επαναστατικού ξεσηκωμού ενάντια στην αυταρχική παλινορθωμένη Δυναστεία των Βουρβόνων, ξεσηκωμού που επιδίωκε τομές στην πολιτική διακυβέρνηση σε μια εποχή έντασης των κοινωνικών αντιθέσεων και ύφεσης. Τον Ιούλη του 1830, η αμφίρροπή αυτή συμμαχία υπό την ηγεμονία της αστικής τάξης, δεν θα διακυβευτεί. Η Δυναστεία της Ορλεάνης και του Λουδοβίκου Φίλιππου, θα φέρει ουσιαστικά στην ηγεσία του γαλλικού αστικού κράτους την πιο επιθετική μερίδα του γαλλικού κεφαλαίου, το τραπεζικό. Τον Φλεβάρη του 48, η αστική τάξη θα βαδίσει πάλι από κοινού με τα υπόλοιπα στρώματα, εκπροσωπώντας αυτή τη φορά άλλες μερίδες του κεφαλαίου, το εμπορικό και το βιομηχανικό, απέναντι στην ασφυκτική εξουσία του χρηματικού κεφαλαίου. Αλλά, η πρωτοφανής και αυτοτελής δυναμική του παρισινού προλεταριάτου θα την θορυβήσει: μπροστά στον Ιούνη της ίδιας χρονιάς θα αντιμετωπίσει αποφασιστικά τόσο το προλεταριάτο όσο και τους υπόλοιπους μέχρι τότε συμμάχους της, σπάζοντας τόσο με οικονομικούς, όσο και με πολιτικούς όρους την άτυπη αυτή συμμαχία μαζί τους που κράτησε πάνω από 60 χρόνια. Είναι η περίοδος που η αστική τάξη επιχειρεί για τον Μαρξ να εδραιώσει την κυριαρχία της και αυτό απαιτεί την επέκταση της εκμετάλλευσης της απέναντι σε αυτές τις τάξεις σε βαθμό που πια θα ξεσκέπαζε τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Σε άρθρο του στη Νέα εφημερίδα του Ρήνου, στις 29 Ιούνη 1848, με τίτλο Η επανάσταση του Ιούνη, 9 ο Μαρξ περιγράφει συγκλονιστικά την ιστορική απόσταση από τον Φλεβάρη στον Ιούνη του 1848: «Η επανάσταση του Φλεβάρη ήταν ωραία επανάσταση, η επανάσταση γενικής συμπαθείας, γιατί οι αντιθέσεις Σελίδα 12 / 23