Περιεχόμενα. Πρόλογος...9. Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τους ιδιωτισμούς Οι ιδιωτισμοί από το Α-Ω... 21

Transcript

1

2

3 Περιεχόμενα Πρόλογος...9 Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τους ιδιωτισμούς Οι ιδιωτισμοί από το Α-Ω Ευρετήριο / Θησαυρός ιδιωτισμών Λογοτεχνικά έργα που αποδελτιώθηκαν...379

4 14 Λεξικό Ιδιωτισμών της Νέας Ελληνικής Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ιδιωτισμών; Διυλίζοντας τους παραπάνω ορισμούς αποκρυσταλλώνονται οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληροί μία σημασιολογική μονάδα για να χαρακτηριστεί ως ιδιωτισμός: α. Οι ιδιωτισμοί είναι αμετάβλητες σημασιολογικές μονάδες. β. Οι ιδιωτισμοί μπορεί να είναι μεμονωμένες λέξεις, φράσεις αλλά και ολοκληρωμένες προτάσεις. γ. Η σημασία των ιδιωτισμών δεν ισούται με το άθροισμα των σημασιών των συστατικών τους και κυρίως στην περίπτωση των μονολεκτικών ιδιωτισμών δεν εξάγεται κανονικά. Τι σκοϖό υϖηρετεί ένα λεξικό ιδιωτισμών; Ο μηχανισμός της μεταφοράς που περιγράψαμε παραπάνω καταργεί σε πολλές περιπτώσεις ιδιωτισμών κάθε αιτιολογικό δεσμό μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου. Αντίθετα, σε προτάσεις ή α- κόμη και σε σύνθετες λέξεις των οποίων η σημασία εξάγεται κανονικά, μπορούμε να μιλάμε για σχετική αιτιότητα, επειδή η σημασία των συστατικών του συμπλέγματος είναι ήδη γνωστή. Σε περιπτώσεις ιδιωτισμών του τύπου «στη χάση και στη φέξη» που στερούνται σημασιολογικής διαύγειας είναι δυσχερής η εξαγωγή της σημασίας τους εκτός πολλές φορές και εντός κειμενικού περιβάλλοντος. Η έλλειψη ακριβώς αιτιολογικού δεσμού μεταξύ της μορφής του ιδιωτισμού και του περιεχομένου αυτού ενοχοποιείται για τις δυσκολίες κατανόησης που συναντούν κυρίως αλλοδαποί χρήστες της ελληνικής γλώσσας κατά την πρώιμη φάση της εκμάθησης της, αλλά και μεταφραστές που καλούνται είτε να αποκωδικοποιήσουν έναν ελληνικό ιδιωτισμό είτε να κωδικοποιήσουν κάποια συγκεκριμένη δήλωση με τη βοήθεια ιδιωτισμού. Πέραν αυτού, ελπίζουμε το λεξικό να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για

5 Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τους ιδιωτισμούς 15 όλους εκείνους που συντάσσουν κείμενα, π.χ. φιλολόγους, διαφημιστές, δημοσιογράφους κ.ά., οι οποίοι επιθυμούν να αυξήσουν το εύρος των υφολογικών τους επιλογών. Μϖορούμε να κατατάξουμε τους ιδιωτισμούς; Οι ιδιωτισμοί εμφανίζονται με πολλές μορφές και συνεπώς, τόσο η καταγραφή τους, όσο και η εξέτασή τους, απαιτεί κάποια συστηματική κατάταξη. Τα χαρακτηριστικά των ιδιωτισμών που αναφέρονται παραπάνω υποδεικνύουν από μόνα τους μερικούς από τους πολλούς τρόπους κατάταξης. Έτσι, μπορούν να καταταχθούν σύμφωνα με τον τρόπο που διαμορφώνουν τη σημασία τους, δηλ. σε ιδιωτισμούς με τη στενότερη έννοια του όρου και σε ιδιωτισμούς με την ευρύτερη έννοια, κατά τον H. Burger. Δεύτερος τρόπος κατάταξης είναι αυτός που λαμβάνει υπόψη του τη συντακτική λειτουργία τους, ενώ ένας άλλος τρόπος είναι η κατάταξη βάσει της δομής τους. Τέτοιοι και άλλοι παρόμοιοι τρόποι κατάταξης προσφέρονται ειδικότερα όταν πρόκειται να εξεταστεί η λειτουργία και η δομή των ιδιωτισμών. Στο ανά χείρας λεξικό, σκοπός είναι να επιτρέψουμε την αναζήτηση της σημασίας ενός ιδιωτισμού αλλά και την εξεύρεση ιδιωτισμού με συγκεκριμένη σημασία. Αυτός είναι και ο λόγος που η κατάταξη των ιδιωτισμών στο λημματολόγιο έγινε με το συνηθισμένο για λεξικά τρόπο, στηρίχθηκε δηλαδή στην κατάταξη βάσει της συστατικής λέξης που φέρει το σημασιολογικό βάρος του ιδιωτισμού. Στο δε ευρετήριο/θησαυρό που ακολουθεί το λημματολόγιο, οι ιδιωτισμοί έχουν καταταχθεί σε εννοιολογικές κατηγορίες παρέχοντας στο χρήστη τη δυνατότητα να αναζητήσει ιδιωτισμούς συγκεκριμένης σημασίας.

6 16 Λεξικό Ιδιωτισμών της Νέας Ελληνικής Έχουμε επίγνωση ότι η κατάταξη βάσει της συστατικής λέξης που φέρει το σημασιολογικό βάρος είναι μέθοδος υποκειμενική, αφού σε αρκετές περιπτώσεις ιδιωτισμών είναι αμφιλεγόμενο ποιο λέξημα είναι καθοριστικό για τη συνολική σημασία του ιδιωτισμού. Αντίστοιχα, η κατάταξη των ιδιωτισμών σε σημασιολογικές κατηγορίες στο ευρετήριο/ θησαυρό είναι ένα επίσης υποκειμενικό εγχείρημα, λόγω της βιωματικής υφής των ιδιωτισμών. Ποιο ρόλο ϖαίζουν οι ιδιωτισμοί μέσα στο κείμενο; Από γραμματικής πλευράς, διαπιστώσαμε ότι οι ιδιωτισμοί λειτουργούν ως εξής: 1. Ως επίθετα. 2. Ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί. 3. Ως ουσιαστικά. 4. Ως ρήματα. 5. Ως ολόκληρη πρόταση. Η δυνατότητα των ιδιωτισμών να εμφανίζονται σε σχεδόν όλες τις θέσεις μέσα στην πρόταση, σε συνδυασμό με τα εγγενή σημασιολογικά και πραγματολογικά τους χαρακτηριστικά, συμβάλλουν στη διευκόλυνση της επικοινωνίας μας. Η επίδραση των ιδιωτισμών στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του κειμένου ποικίλλει. Η επιλογή του κατάλληλου ιδιωτισμού μπορεί να τονίσει την κοινωνική συνάφεια, να συμβάλλει στη δημιουργία πιο στενών σχέσεων και μιας ατμόσφαιρας εμπιστοσύνης. Ο ιδιωτισμός μπορεί να αποτελέσει ένδειξη της κοινωνικής σχέσης, π.χ. ο ιδιωτισμός «παθαίνω πλάκα» στην πρόταση «Θανάση, έλα να σου πω τι πλάκα έπαθα χτες έξω από το Λυσσιατρείο». Η χρήση του συγκεκριμένου ιδιωτισμού στο παραπάνω συγκείμενο δηλώνει μια

7 Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τους ιδιωτισμούς 17 σχέση στενή και φιλική μεταξύ των κοινωνών της επικοινωνίας. Άλλοι ιδιωτισμοί εκφράζουν την ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση του χρήστη της γλώσσας, π.χ. ο ιδιωτισμός «σπέρνω ζιζάνια» στη φράση «Οι τσάροι μας [...] σπέρνουν ζιζάνια μ ανθρώπινα ε- ντόσθια», εκφράζει καχυποψία. Επίσης, φαίνεται πως κάποιοι ι- διωτισμοί εξυπηρετούν ευφημιστικές σκοπιμότητες, π.χ. ο ιδιωτισμός «κάνω τα στραβά μάτια» στην πρόταση «Κι ως παντρεμένος μάλιστα, που τραβιόσουνα με τη μία και την άλλη, κι αυτή εδώ έδειξε τη μάνα της έκανε τα στραβά μάτια, γιατί μια ζωή σ έ- τρεμε...», χρησιμοποιείται για να αμβλύνει τη βαρύτητα μιας αποκλίνουσας συμπεριφοράς αποτρέποντας κυριολεκτική και ταυτόχρονα σκληρότερη διατύπωση. Επίσης, οι ιδιωτισμοί καθιστούν κατανοητή μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και διάφορες καταστάσεις, πράγμα που οφείλεται στην ποικιλία των εφαρμογών που μας παρέχει η παραστατικότητά τους. Π.χ., «Δεν έρχεται ο Μεσσίας, μας φώναξε, δεν έρχεται όσο εμείς μένουμε με σταυρωμένα τα χέρια». Στο παραπάνω παράθεμα, ο ιδιωτισμός «μένω με σταυρωμένα τα χέρια» υποδεικνύει ότι η παράλειψη της συγκεκριμένης πράξης έχει συνέπειες και προτρέπει κατ αυτόν τον τρόπο στην υιοθέτηση. Ουσιαστικά, οι ιδιωτισμοί αξιολογούν και κατατάσσουν γεγονότα, καταστάσεις και πράξεις, τους συμμετέχοντες σ αυτές, προϋποθέσεις, συνέπειες κλπ. ως θετικά ή αρνητικά, ως έξυπνα ή χαζά, ως γελοία κλπ., ενώ χάρη στην παραστατικότητά τους αυξάνουν την εκφραστικότητα του κειμένου. Συναντώνται οι ιδιωτισμοί μόνο σε λογοτεχνικά κείμενα; Και σε άλλα είδη κειμένων εμφανίζονται οι ιδιωτισμοί. Μια ματιά σε μία εφημερίδα θα μας δείξει ότι αξιοποιούνται στη δημοσιογραφία (ιδιαίτερα στην οικονομική), π.χ. Χάνουν τα πρωτεία στη

8 18 Λεξικό Ιδιωτισμών της Νέας Ελληνικής χρηματιστηριακή αγορά, Ανοίγει ο δρόμος για την προώθηση οικοδομικών αδειών... Στις διαφημίσεις αξιοποιείται επίσης η εκφραστικότητα των ιδιωτισμών και συχνά χρησιμοποιούνται για λογοπαίγνια. Σε έντυπη διαφήμιση καλλυντικού σκευάσματος περιποίησης ματιών διαβάζουμε: «Η πρωτοπορία συνεχίζεται και... για τα μάτια σας» και διαπιστώνουμε την προσπάθεια αξιοποίηση της διπλής φυσιογνωμίας του ιδιωτισμού «για τα μάτια σας»: Από τη μία η κυριολεκτική σημασία του συμπλέγματος και από την άλλη η σημασία του ιδιωτισμού. Μεταφράζονται οι ιδιωτισμοί; Συχνά ακούγεται η άποψη ότι οι ιδιωτισμοί δεν μεταφράζονται και ότι η αδυναμία μετάφρασης είναι και το κύριο γνώρισμά τους. Θεωρούνται και πράγματι είναι ιδιαιτερότητα μιας συγκεκριμένης γλώσσας. Μάρτυρες αυτής της αντίληψης είναι οι έννοιες γερμανισμός, γαλλισμός, αγγλισμός κλπ. Αυτή όμως η υποτιθέμενn αδυναμία μετάφρασης των ιδιωτισμών δεν έχει αναγκάσει κανέναν μεταφραστή να «παραδώσει τα όπλα». Ένας ιδιωτισμός μπορεί να αντιμετωπιστεί ανάλογα με τις δυνατότητες της γλώσσας στην οποία μεταφράζεται. Στην περίπτωση, π.χ. του αγγλικού ιδιωτισμού «that s not my cup of tea» (ελληνιστί δεν είναι το δικό μου φλιτζάνι τσάι) o μεταφραστής έχει στη διάθεσή του δύο τρόπους απόδοσης: Πρώτον, να αναζητήσει έναν ελληνικό ιδιωτισμό που έχει τις ίδιες δηλωτικές και παραδηλωτικές εκφάνσεις, ή δεύτερον, να αποδώσει τη σημασία του ιδιωτισμού περιφραστικά (λ.χ. δεν με αφορά). Εννοείται ότι μία κατά λέξη απόδοση του αγγλικού ιδιωτισμού θα κατέληγε σε ακατανόητη για τον Έλληνα αναγνώστη διατύπωση.

9 Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τους ιδιωτισμούς 19 Πού μϖορεί να βρει ο ενδιαφερόμενος ϖερισσότερες ϖληροφορίες για τους ιδιωτισμούς; Η βιβλιογραφία που ασχολείται με τους ιδιωτισμούς είναι πια αρκετά μεγάλη και αυξάνεται συνεχώς. Για το λόγο αυτό θα παραθέσω μερικές κλασικές μελέτες που αποτελούν μια καλή αρχή για όποιον θέλει να ασχοληθεί με το φαινόμενο. Burger, H.: Idiomatik des Deutschen, Niemeyer, Tübingen Burger, H. / Buhofer, A. / Sialm, A.: Handbuch der Phraseologie, Walter de Gruyter, Berlin / New York Coulmas, F.: Routine im Gespräch. Zur pragmatischen Fundierung der Idiomatik, Athenaion, Wiesbaden Dittrich, H.: Redensarten auf der Goldwaage, Dümmler Verlag, Bonn Fernando, Ch.: Idioms and Idiomaticity, Oxford University Press, Oxford Friedrich, W.: Moderne deutsche Idiomatik, Max Hüber Verlag, München Fleischer, W.: Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache, VEB Bibliographisches Institut, Leipzig Ηigi-Wydler, M.: Zur Übersetzung von Idiomen, Peter Lang, Bern Koller, W.: Redensarten,Narr, Tübingen Makkai, A.: Idiom Structure in English, Mouton, The Hague Palm, Ch.: Phraseologie. Eine Einführung, Narr Studienbücher, 2. Auflage, Tübingen Τριανταφυλλίδης, Μ.: Νεοελληνική Γραμματική, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1988.

10

11 Α είμαι το Α και το Ω είμαι τα πάντα Εγώ είμαι το Α και το Ω, αυτός ϖου ήταν, είναι και θα ναι, ο κύριος των Δυνάμεων. Άκουσες φωνή μεγάλη σα σάλϖιγγα; 20, σ. 405 τυφλός στην αγάϖη είμαι πολύ ερωτευμένος Τυφλός στην αγάϖη σου είσαι διατεθειμένος για όλα; Τι αίσχος! Είσαι ένας αιώνιος σύζυγος! 28, σ. 21 δείχνω κάϖοιου τι εστί αγκινάρα με αρακά δείχνω τις πραγματικές μου προθέσεις...ό,τι και να ϖει ο άντρας, η γυναίκα συμφωνεί και μετά, σιγά-σιγά και με το μαλακό θα τον στρώσει αυτή και θα του δείξει γενικώς τι εστί αγκινάρα με αρακά. 5, σ. 33 τρώω τον αγλέορα τρώω παρά πολύ Γυρίζουνε και τα ϖαιδιά ξυϖόλητα, μύξικα, τρώνε τον αγλέορα, βλαστημάνε , σ. 385

12 22 Α άγρια έρχονται τα άγρια να διώξουν τα ήμερα αποθρασσύνονται Ορίστε μας! Ήρθαν τ άγρια να διώξουν τα ήμερα! Που καταντήσαμε! 20, σ. 347 ϖουλάω αγριάδα παριστάνω το σκληρό Κι ο κύριος για να σας ϖουλήσει αγριάδα, έβγαλε τον κόκορα και σας έδειχνε ότι έχει όϖλο. 23, σ. 308 με τρώει το άγχος αγωνιώ Οι γιατροί είχαν ξεγραμμένο το κοριτσάκι μας κι άκουγα όλο για τους άλλους θανάτους και μ έτρωγε το άγχος, γιατί αργεί ο δικός μας, ο άδικος, και αϖό τότε σιχάθηκα τα ρολόγια, τα ημερολόγια και τα εορτολόγια. 9, σ. 26 δεν αδειάζω δεν βρίσκω ελεύθερο χρόνο Αυτός δεν άδειαζε να δώσει χέρι. 3, σ. 90 του αδειάζω τον τόϖο φεύγω σε τρεις μέρες θα χτίσω καινούργιο. Μα ϖρέϖει, ϖρωτύτερα, ετούτος να μου αδειάσει τον τόϖο. 20, σ. 372 αλλάζω τον αέρα μου αλλάζω τρόπο ζωής προσωρινά Στο κάτω-κάτω... καλό θα του έκανε να αλλάξει τον αέρα του... μια ϖρωτοβουλία. 16, σ. 24

13 αέρα Α 23 αϖοκτώ αέρα υιοθετώ ύφος ανώτερης τάξης, έχω συγκεκριμένο ύφος Και η Πιϖίτσα, εν μέσω δύο ληστών, έχει αϖοκτήσει ϖια τον αέρα της κυρίας. 5, σ. 64 δίνω αέρα ενθαρρύνω, δίνω θάρρος Να μην της δώσεις ϖολύ αέρα κι αρχίσει να μϖαινοβγαίνει μέσα στο σϖίτι. 5, σ. 49 έχω αέρα έχω χάρη, έχω αυτοπεποίθηση Δε θέλω να ϖω ϖως είμαι όμορφη. Μα έχω αέρα. Ήξερα ϖάντα να ντύνομαι. 18, σ. 10 ο αέρας κόβει σταματάει να φυσάει Μα τ αϖομεσήμερο, σαν είχε ήλιο, μαζεύονταν ϖίσω αϖό το σϖίτι αυτού ϖου έκοβε ο αέρας. 1, σ. 32 ϖαίρνω αέρα αναζωογονούμαι, αλλάζω περιβάλλον Μωρέ, δε βλέϖω καλά. Πονάνε τα δόντια μου. Κουράζομαι. Κι οι δικοί σου: Άστο εσύ. Δεν μϖορείς. Κάτσε εκεί. Μες στα ϖόδια μας γυρίζεις! Έβγα, καημένε, να ϖάρεις λίγο αέρα. 10, σ. 136 ϖαίρνω αέρα παίρνω θάρρος Ας μη κάναμε. Γιατί αυτονώνε άμα τους φερθείς ιϖϖοτικά, ϖαίρνουν αέρα και σε ϖληρώνουνε αλλιώτικα. 8, σ. 244

14 24 Α αέρα του ϖαίρνω τον αέρα ελέγχω κάποιον, καθυποτάσσω κάποιον Να μην σου ϖάρει τον αέρα, γιατί ϖολύ σιγανοϖαϖαδιά μου φαίνεται. 5, σ. 48 ϖαίρνω τον αέρα αποκτώ θάρρος Καθισμένη στο τιμόνι με τα μαύρα της γυαλιά και την άσϖρη κορδέλα στα μαλλιά, η Μϖέμϖα γρήγορα ϖήρε τον αέρα. 21, σ. 166 ϖουλάω αέρα εξαπατώ Πουλάει αέρα, και τη βολεύει με αστακό μαγιονέζα. Αεριτζής, σου σκαρώνει φάμϖρικα και φτιάνει σωβρακάκια για τα σϖουργίτια. 8, σ. 33 τινάζω στον αέρα καταστρέφω...δήθεν να ευχαριστιέται ϖου κοιμόταν σαν αρνί ο γιος της, μα κατά βάθος έτοιμη να τινάξει στον αέρα τον μακάριο ύϖνο του. 11, σ. 10 μου ανάβουν τα αίματα εξοργίζομαι Έτσι και ξαναγύρισε... Τ ανάψανε τα αίματα του φουκαρά. 23, σ. 340 μου ανεβαίνει το αίμα στο κεφάλι εξοργίζομαι Η Μϖέμϖα ένιωσε να της ανεβαίνει το αίμα στο κεφάλι. 16, σ. 54

15

16