Hommage à Mikis Theodorakis Gerhard Folkerts Klavierabend Athen, 18. April 2005 Limassol, 24. März 2007 Chania, 30. März 2007

Transcript

1 Hommage à Mikis Theodorakis Gerhard Folkerts Klavierabend Athen, 18. April 2005 Limassol, 24. März 2007 Chania, 30. März Ο Θεοδωρα κης και οι συ γρονοι συνθε τες της δυ σης Ενω ο νεαρο ς Θεοδωρα κης δε χεται κατα τα φοιτητικα του χρο νια στην Αθη να επιορροε ς απο τις συνθε σεις του Μπα ρτοκ, του Σοστα κοβιτς και του Στραβι νσκι, θα ε ρθει κατα την µαθητειά του στην τα ξη του Μεσσια ν αντιµε τωπος µε την δυτικοευρωπαικη αβαντγα ρντ. "Το σεµινα ριο της µουσικη ς ανα λυσης του Μεσσια ν η ταν το σαλο νι απ' ο που πε ρασαν ο λοι οι αστε ρες της εποχη ς" λεέι ο Θεοδωρα κης. Ο Μπουλε ζ, ο Στο κχαουζεν και ο παλιο ς γνω ριµος Ιωα ννης Ξενα κης, ο λοι ο πως και ο ι διος ο Θεοδωρα κης µαθητε ς του Μεσσια ν, επισφραγι ζουν µε τις δωδεκατονικε ς τους συνθε σεις και τα πειρα µατα ηλεκτρονικη ς µουσικη ς την απεξα ρτηση τους απο τις µουσικε ς παραδο σεις της πατρι δας τους. Ο Θεοδωρα κης βρι κεται προ του ερωτη µατος "για ποιο ν γρα φει ο συνθε της του 20 ου αιω να, ποιου ς ακροατε ς επιχειρει να προσεγγι σει"; Στην δυτικη Ευρω πη διαµορφω νουν τη µουσικη ζωη του 2 ου µισου του 20 ου αιω να επι 40 χρο νια κατα ιδιαι τερο τρο πο σχεδο ν συ γχρονοι συνθε τες ο πως ο Κουνα δης, ο Νο νο, ο Στο κχαουζεν, ο Ξενα κης και περισσο τερο απο 50 χρο νια ο Μπουλε ζ, ο Χε ντσε και ο ι διος ο Θεοδωρα κης. Ο Μπουλε ζ, γεννηθη ς το ι διο ε τος µε τον Θεοδωρα κη, αναλαµβα νει και οδηγει την τα ξη του Μεσσια ν σε πολυ πλοκες και τονικα ελευ θερες µουσικε ς κατευθυ νσεις. Επι σης ο Στοκχαόυζεν ει ναι πρωτοπο ρος στην ηλεκτρονικη µουσικη. 1

2 Ο Κουνα δης απο την α λλη πλευρα χρησιµοποιει στοιχειά ελληνικη ς παραδοσιακη ς µουσικη ς στο ε ργο του, δεν κατορθω νει ο µως να απελευθερωθει απο το πυκνο ατονικο πλε γµα. Ο Ξενα κης αποκο πτει το 1952 στο Παρι σι κα θε µουσικο δεσµο προς την Ελλα δα. Συνθε τει βα σει αυστηρω ν µαθηµατικω ν κανο νων χρησιµοποιω ντας παρα λληλα ποικι λες ηλεκτρονικε ς δυνατο τητες. Οι συνθε σεις του Νο νο εκφρα ζουν την µο νιµη απειλη του ανθρω που, την καταστροφη, τον λοιµο, τον πο λεµο. Το πνευ µα δηµιουργιάς και η κεντρικη ιδεά στην τεχνικη συ νθεση ς του δεν ε χουν αποκρυπτογραφηθει ως τις µε ρες µας. Η επιθυµιά του Νο νο που η ταν "Η δηµιουργιά διαυ γειας" δεν ε χει εκπληρωθει ακο µη. Η πολυπλοκο τητα της µουσικη ς του Χε ντσε δεν εγει ρει µο νο συναισθη µατα αµφιβολιάς και µοναχικο τητας. Το συνθετικο του δυναµικο κερδι ζει ε δαφος µε κα θε εκτε λεση των ε ργων του. Τρεις ει ναι οι µουσικε ς κατευθυ νσεις που κυριαρχου ν µετα το 1950: - Η πρω τη στοχευέι στην µειοψηφειά. Αυτη αποτελει ται απο τους προνοµιου χους, οι οποιόι υποστηρι ζουν τους διανοητικου ς πειραµατισµου ς των συνθετω ν και προ πα ντων την εξειδι κευση. - Η δευ τερη απευθυ νεται στους παθητικου ς µαζικούς καταναλωτε ς. Αυτη οδηγει στον αποπροσανατολισµο του ανθρω που και στον καταναλωτισµο. 2

3 - Η τρι τη κατευ θυνση ε χει στο χο µε σα απο τη µουσικη να δω σει απαντη σεις στα ανθρω πινα υπαρξιακα ερωτη µατα της Γε ννησης, της Ζωη ς, του Θανα του, της Αγα πης, της Συµβιώσης. Ε χει ως στο χο να δω σει µε σα απο την µουσικη απαντη σεις και πιθανε ς λυ σεις στις βιάιες αντιθε σεις του καιρου µας χωρι ς ταυτο χρονα να επισκια ζεται απο τα κυριαρχου ντα ρευ µατα, αλλα να επιβιω νει και να ανορθω νει τους ανθρω πους. Ο Θεοδωρα κης αναζητει και εξελι σσει µια ιδιαι τερη συνθετικη µε θοδο, ω στε να διατηρη σει καλλιτεχνικα την ανεξαρτησιά του και την αυτοδυναµιά του. Η µε θοδος αυτη του ανοι γει νεά µε σα ε κφρασης. Ο Θεοδωρα κης θε λει να συνθε σει µουσικη που ο χι µο νο να αντιπροσωπευέι τους ανθρω πους, αλλα και να χρησιµευέι ως µε σο ε κφραση ς τους. ηλαδη τα ε ργα τε χνης, οι συνθε σεις, η ποιήση, τα τραγου δια να γι νουν κτη µα τους, ο πως και τα ορατο ρια, οι συµφωνιές και η µουσικη δωµατιόυ. Οι συνθε σεις του Θεοδωρα κη αποτελου νται απο πολλαπλε ς συντεταγµε νες ταυτο χρονα: ελληνικη λαικη µουσικη, βυζαντινη εκκλησιαστικη µουσικη, ρεµπε τικο, συµφωνικη µουσικη και µουσικη δωµατιόυ. 3

4 2. Η αντι ληψη περι Θεοδωρα κη στη Γερµανιά Απο την ι δρυση του δυτικου γερµανικου κρα τους τον Μαίο του 1949 και την ι δρυση του ανατολικου γερµανικου κρα τους τον Οκτω βριο του ι διου ε τους συνυπα ρχουν µε χρι το 1990 δυό γερµανικα κρα τη. Η δογµατικη πολιτικη και των δυό γερµανικω ν κυβερνη σεων οδηγει στη δηµιουργιά ενο ς "σιδηρου παραπετα σµατος" που διχα ζει ο χι µο νο την χω ρα αλλα και τους κατοι κους της. Αυτο ε χει σαν αποτε λεσµα στην Γερµανιά ο Θεοδωρα κης να θεωρει ται αποκλειστικα ως συνθε της πολιτικου τραγουδιου και κοσµικω ν ορατοριών. Η µουσικη δωµατιόυ, οι συµφωνιές του, οι ο περε ς του παραµε νουν ακο µα α γνωστες. Μετα το 1949 επιχειρει το δυτικο γερµανικο κρα τος επι δεκαετιές να καταπιε σει κα θε οδυνηρο ενχει ρηµα που ε χει ως στο χο την εξιλεώση της γερµανικη ς ιστοριάς του 20 ου αιω να. Έτσι σε κανε ναν εκδοτικο οίκο στην δυτικη Γερµανιά δεν τυπω νονται ε ργα του Θεοδωρα κη. Μο λις το 1990 συνεργα ζεται για πρω τη φορα ο εκδοτικο ς οι κος Σκοττ στο Μαίνς µε τον εκδοτικο οι κο Ροµανο ς στην Αθη να, οπο τε και ε χει πρωτοαποκατασταθει η ελευθεριά τυ που στον µουσικο τοµεά. Στην ανατολικη Γερµανιά κα θε ει δος τε χνης που αποκλι νει απο τα σοσιαλιστικα ιδω δη υπο κειται σε λογοκρισιά. Οι επαφε ς µε τη δυ ση µειω νονται αφενο ς στο ελα χιστο, αφεται ρου τυπω νονται αποκλειστικα ε ργα αλλοδαπω ν σοσιαλιστω ν και κοµµουνιστω ν συνθετω ν, ο πως για παραδειγµα η 1η, 2η, η 3η συµφωνιά του Θεοδωρα κη, η σονατι να του για πια νο καθω ς και οι δυό σονατι νες του για βιολι και πια νο. 4

5 Η παραι τηση του Θεοδωρα κη απο το κοµµουνιστικο κο µµα στις αρχε ς της δεκαετιάς του 70 συνοδευ ται απο την απαγο ρευση της εκτε λεσης των ε ργων του στην ανατολικη Γερµανιά. Επι σης διακο πτονται και οι πωλη σεις δι σκων του. Τα απαγορευτικα αυτα µε τρα αποσυ ρονται µετα απο οκτω χρο νια οπο τε και στην ανατολικη Γερµανιά εκτελου νται η Λειτουργιά σε σι ελλα σονα, η γερµανικη διασκευη του Α ξιον Εστι, το Κα ντο Χενερα λ, Τα Πα θη των Σαδδουκαιών ο πως επι σης η 2η, 3η και η 7η συµφωνιά. Η εκτε λεση των ε ργων του Θεοδωρα κη στην εποχη µας απαιτει τη γνω ση του ανθρω που Θεοδωρα κη στο συ νολο του: του συνθε τη, του µαε στρου, του ποιητη, του πολιτικα συνειδητοποιηµε νου ανθπω που, του οποιόυ η αγα πη απευθυ νεται στους συνανθρω πους του και προ παντο ς στην οικογε νεια του και στον ελληνισµο. Η εκτε λεση των ε ργων του Θεοδωρα κη στην Γερµανιά απαιτει επι σης να κατανοηθει, ο τι στη βιογραφιά αυτη ς της µοναδικη ς καλλιτεχνικη ς προσωπικο τητας αντικατοπτρι ζονται η νεο τερη ελληνικη και ευρωπαϊκή ιστοριά, καθω ς και η δυ ναµη του Ελληνισµου, τον οποιό 400 χρο νια ξε νης, αλλο θρησκης κατοχη ς και αδι στακτων δικτατοριω ν δεν κατα φεραν να λυγι σουν. Η ερµηνειά των ε ργων του Θεοδωρα κη ε γγειται στη βιώση του "Η χου ως ε κφραση της ζωη ς στις πιο υπαρξιακε ς της στιγµε ς, ενο ς η χου που υπερβαι νει το θα νατο", ενο ς "τυραννικου η χου", του η χου ως ε κφραση του ωραιόυ, της αγα πης, της ελευθεριάς. Η ερµηνειά των ε ργων του Θεοδωρα κη σηµαι νει πα νω απ' ο λα -ο πως λεέι και ο ι διος- "να αντιληφθου µε τη µουσικη ως 5

6 µε σω α ντλησης πλου του, ποιο τητας και δυ ναµης". Η µουσικη πρε πει να οδηγει στο συλλογισµο, στην επιθυµιά για µια ωραιο τερη ζωη. Στο χος ει ναι να ανακαλυ ψουν οι α νθρωποι µε σω της µουσικη ς τον εαυτο τους κι ε τσι να ξεπερα σουν το παρελθο ν και να σπει ρουν ο χι το µι σος αλλα την αγα πη. Η αντι ληψη περι Θεοδωρα κη µεταβα λλεται στην εποχη µας. Με σω της επαφη ς µε το ε ργο του αυξα νεται η περιε ργεια των Γερµανω ν για το συ νολο της µουσικη του. Κατ' αυτο ν τον τρο πο αυξα νεται και το γενικο τερο ενδιαφε ρον ως προς τη µουσικη, τη λογοτεχνιά και τα υπο λοιπα πνευµατικα ρευ µατα, καθω ς και ως προς τη ζωη στην Ελλα δα του ση µερα. 6

7 3. Ο Θεοδωρα κης και το γερµανικο τραγου δι. Ο Θεοδωρα κης εκτιµα τα εξαιρετικα λαικα τραγου δια του Μπραµς, του Μο τσαρτ, επι σης του Αιζλερ και προ πα ντων τις µελωδιε ς του Σου µπερτ. Ει ναι τραγου δια που ε χουν περιε λθει προ πολλου στους θησαυρου ς της λαικη ς τε χνης στις γερµανο φωνες χω ρες. Στις συναυλιές του στην Γερµανιά ο Θεοδωρα κης ανε συρε αυτου ς τους σχεδο ν ναυαγηµε νους θησαυρου ς στη συνει δηση των ακροατω ν τραγουδω ντας ως µπιζ µερικε ς απο αυτε ς τις µελωδι ες α καπε λα. Ακογου ντας συγκινηµε νοι θυµηθηκαµε τις µουσικε ς µας ρι ζες, γι ναµε σκεπτικοι. Και δεν µπορου σαµε να απαντη σουµε στο ερω τηµα του, γιατι δεν τραγουδα µε πλε ον αυτη την ο µορφη µουσικη. Η ηχητικη µετα φραση της γλω σσας αποτελει ε να αποκαλυπτικο δηµιου ργηµα του Θεοδωρα κη. Τη µοναδικη συ ζευξη ενο ς κειµε νου ο πως και µιας µελωδι ας µε χαρακτη ρα αποκαλει ο Θεοδωρα κης "το ε ντεχνο λαικο τραγου δι". Ου τε στη µουσικη ιστοριά, αλλα ου τε και στη µουσικη επιστη µη στην Γερµανιά ε χει καταγραφει µια τε τοια συ ζευξη. Κατα συνε πεια δεν υπα ρχει αντι στοιχος γερµανικο ς ο ρος. Ο Θεοδωρα κης ποιήσε τα τραγου δια του σε µια συνεχη προσπα θεια να διαµορφω σει ενεργα µουσικε ς αλλα και κοινωνικε ς ζυµω σεις. Το ευρυ και µονοση µαντο ε ργο του τον διακρι νουν ως τον ε ντεχνο µουσικοσυνθε τη του 20 ου αιω να. 7

8 4. Με θοδοι συ νθεσης Το ο ραµα του Θεοδωρα κη η ταν να υλοποιη σει µε σω των συνθε σεω ν του τις ιδεε ς της εποχη ς του, την ιδεά του ωραιόυ και της αλη θειας, να µας γεµι σει ακροατε ς και µουσικου ς µε ευφοριά και ελπι δα και να µας κα νει πλουσιο τερους, µε περισσο τερες αξιω σεις και πιο δυνατου ς. Η µουσικη του Θεοδωρα κη επιτυγχα νει να µας οδηγει στον συλλογισµο και να µας εµφυτευέι την επιθυµιά για µια ωραιο τερη ζωη. Ο Θεοδωρα κης δεν ενστερνι ζεται την α ποψη της αβαντγκα ρντ, κατα την οποιά το παρελθο ν πρε πει να απορριφθει, κα τι που σηµαι νει την συνολικη α ρνηση της πολιτιστικη ς µας κληρονοµια ς. Επινοει µια ιδιαι τερη τεχνικη συ νθεσης για να επικρατη σει αφενο ς µεν ως καλλιτεχνικη φυσιογνωµιά και αφεται ρου για να µας µεταφε ρει το µη νυµα του. Ο Θεοδωρα κης διαµορφω νει µε βα ση τα τριά τετρα χορδα του υπα ρχοντος τονικου µας συστη µατος πολλα απο τα σηµαντικα του ε ργα. Χρησιµοποιει µια συνθετικη τεχνικη που περιλαµβα νει ποικι λες καταβολε ς της ελληνικη ς µουσικη ς. Η δηµιουργικη του θε ληση τον καθοδηγει να συνθε τει µε βα σει τα τριά τετρα χορδα του τονικου µας συστη µατος ε ργα που να αντικατοπτρι ζουν την πνευµατικη, την ψυχικη καθω ς και τη σωµατικη επι δοση ως ενο τητα. Ο Θεοδωρα κης ακολουθει ε να διπλο στο χο: να ξεπερα σει την δωδεκατονικη τεχνικη και να διαµορφω σει κα θε µελωδικη φιγου ρα µε βα ση τη διαφοροποιηµε νη αυτη τεχνικη των τετρα χορδων, χωρι ς παρα λληλα οι ηχητικε ς δοµε ς να χα σουν το ψυχικη τους σηµασιά και τις καταβολε ς τους. 8

9 Η µουσικη του κα θε α λλο παρα αφη νει τους ανθρω πους ασυγκι νητους. Στην υποσυνει δητη ανα γκη για συναι σθηµα, στην ανα γκη για επικοινωνιά απαντα ο Θεοδωρα κης µε σω της τε χνης του µε την εξη ς πρεσβειά: Τη µουσικη ως δια λογο. Αναγνωρι ζουµε τη σοφιά του, τα ο νειρα του, τις µνη µες της γενια ς του. Οι συνθε σεις του φανερω νουν πως δεν ει ναι το υλικο αυτο που καθορι ζει την ψυχη του ε ργου του. Κα θε εκτε λεση αποκαλυ πτει σε ακροατη και ερµηνευτη ε να νεό µουσικο δυµαµικο µε σα στο ε ργο του Θεοδωρα κη. 2005/2007 Gerhard Folkerts 9