, ~ Οι Έλληνες στις. , ι. Μ ια δεύτερη Ελλάδα. στις ρουμανικες χωρες. Παυαδουνάβιες Ηγεμονίες στην περίo(~o από ΤΟΥ 170 ω; τον 180 ω(vvα ει\/αι.

Transcript

1 Οι Έλληνες στις Μ ια δεύτερη Ελλάδα,, στις ρουμανικες χωρες Παραδουνάβιες Ηγεμονίες Οικόσημο της φαναρrώτικης οικογένειας Γκίκο η οποία ανέδειξε αρκετούς ηγεμόνες της Μολδοθλαχ/ος. Κωνσταντίνος Μαντάς Διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ Παυαδουνάβιες Ηγεμονίες στην περίo(~o από ΤΟΥ 170 ω; τον 180 ω(vvα ει\/αι. ι:ύα, ~ Η επίδραση του Ελληνισμού οτην οικονομική και π\'ειιματική ζωή στις σιίνθετο φαινόμενο. Η παρουσία του ελληνικό!) στοιχείου στις Παοαδοιινάβιες Ηγεμονίες ε,ιτάσσεται στο παροιχιακό φαιιιόμευο αλλά από ένα σημ.είο και εξ"ς το υπερβαίνει, γιατί τ()τε για πρι[)τη φορά οι Έλληνες απέκτησαν πολιτική και o'ικo\'oμ~κή δι)ναμη σε κάποια χ(ι)ρα του εξωτερικού. Η μελέτη της ελληνικής Επίδρασης ιπην οι.κονομική ζωή των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών καθως και της παράλληλης πνeljματικ1iς ανάπτυξης της Μολδαβίας. δεν είναι ΕιJκολη. επει.δή η, ι Βλαχία ωτολίψβ(l.νε %αλυτερο καοεσnδς αυτο\i(>μ[ας. Πορτραίτο του Κωνστσντίνσυ Μσυροκορδάτου, ηυεμόνσ τόσο της Βλοχίσς όσο και της ΜΟλδοβίας στο μέσα του 180υ σιώνσ. σχέσεις των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών με το Βυζάντιο χρονολογού. "'ίοι ήδη στον 140 αιώνα, όταν ο ηγεμόνας της Βλαχίας Νικόλαος Αλεξό. ου ;"1 '"'ε βοή>9εια από το Πατριαρχε{ο Kωνσταvτινoυπόλεως για την οργά. rης μητρόπολης τ/ς Ουγγροβλαχίας. Μέχρι την άλωση της Κωνσταντι

2 νούπολης, οι σχέσεις μεταξύ του Βυζαντιου και των ρουμανικών χω νειών τους. Οι φορολογικές υποχρεώσεις των δουλοπαροίκων ήταν ιδιαίτερα ρών περιορίζονταν στον εκκλησιαστικό τομέα. Ηταν φιλικές, εξαι βαριές, κα8ώς ήταν υποχρεωμένοι αφενός να πληρώνουν φόρους στο κράτος. τίας του κοινού δόγματος και εkφράζovταν με δωρεές των Ρουμά αφετέρου να δίνουν το 1110 της σοδειάς τους (δεκάτη) στον βογιάρο. νων ηγεμόνων προς τα πιο αξιόλογα μοναστήρια της Ορθοδοξίας οι Τον 170 αιώνα η Ο$ωμανική αυτοκρατορία συνταράχ$ηκε από πολέμους οποίες περιλάμβαναν, εκτός από άμφια και βιβλία, σημαντικά περου και κοινωνικές εξεγέρσεις, με αποτέλεσμα την ερήμωση μεγάλων περιοχών. σιακά στοιχεία. ακόμη και τσιφλίκια. Αυτές οι δωρεές εντάσσονταν Στις ρουμανικές χώρες οι συνθήκες ανασφάλειας που δημιουργήθηκαναπό τα στα πλαίσια του ανταγωνισμού μεταξύ των ηγεμόνων. πολεμικά γεγονότα ανάγκασαν πολλούς δουλοπάροικουςνα εγκαταλείψουντα Μετά την Αλωση, οι -θρησκευτικές σχέσεις παρέμειναν σταθε χωριά τους και να καταφύγουν σε δάση και ορεινές περιοχές ή νο περνούν το ρές, άλλαξαν. όμως, οι πολιτικές. Το Βυζάντιο βρισκόταν σε πλεονε σύνορα. Συνέπεια αυτής της δημογραφικής αναστάτωσης ήταν η αλλαγή της κτικότερη θέση πριν τ/ν Αλωση, μετά όμως από αυτή (το χρονικό στάσης των βογιάρων απέναντι στο κο8ιερωμένο σύστημα δουλοπαροικίας. όριο είναι συμβατικό) έχαοε την κραllκή του υπόσταση, ενώ αντ{θε ΠΙΟ συγκεκριμένα, οι βογιάροι των οποίων τα κτήματα είχαν ερημωθεί υποχρε τα οι ρουμανικές χώρες απολάμβαναν καθεστώς σχετικής αυτονο ώθηκαν από τις περιστάσεις να λάβουν κάποια ευνο(κό μέτρα που θο προσέλ μίας υπό τους Οθωμανούς. Η αιρετή μοναρχία που επικρατούσε εκεί κυαν τους δουλοπάροικουςπίσω στα κτήματά τους. Για να προσελκύσουνδου πριν την οθωμανική κατάκτηση διατηρήθηκε χαι ο χαρακτήρας της λοπάροικους άλλων κτημάτων, τους προσέφεραν καλύτερους όρους ζωής από μεταβλήθηκε μόνο στις αρχές του 18ου αιώνα, μετά από μια οποτυ εκείνους που ήδη είχαν: με συμβόλαια που ouvamav φιλικά. Στους όρους των χημένη εθνική εξέγερση. Οι Τούρκοι κατάργησαν το δlκαlωμα εκλο συμβολαίωναυτών περιλαμβανότανη αναγνώριση των χωρικών όχι πια ως δου γής τοπικού ηγεμόνα και το παραχώρησαν στα μέλη ορισμένων επι λοπάροικων αλλά ως ελεύθερων εργατών. Επιπλέον, κα90ριζόταντο είδος των φανών οικογενειών του Φαναρίου. αγγaρειών και η χρονική διάρκειά τους. Επειδή, όμως, οι 80γιόροι των οποίων Εξάλλου. μετά την Αλωση έδρασε ένα μεγάλος αριθμός Ελλήνων τα κτήματα δεν ερημώ$ηκαν αντέδρασαν σ' αυτά τα μέτρα, επήλθ-ε διχασμός Η 6υζαντινή ιερωμένων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Η προ8υμία για την αποδημία τους στην τάξη τους. επιρροή ιjτρν έντονη στην καλλιτεχνική παρσγωγή της Μολδο6λάχ ία ς. Εδώ, η σύζυγος του Μολδα60ύ ηγεμόνα Στεφάνου του Μεγάλου με χρυσοκέντητα ενδύματα 8υζαντινής τεχνοτροπίας (Μουσείο Κειμηλίων, Μονή Πούτνσ). ο' αυτές δικαιολογείτο από το γεγονός ότι στις χώρες αυτές επικρατούσε ειδl κό καθεστώς αυτονομίας. Οι Ρουμάνοι ηγεμόνες εκμεταλλεύθηκαν την παρου' σία αυτών των Ορθόδοξων ιερωμένων για να καταπολεμήσουν την Καθολική πρoπαγ6νδa που είχε κέντρο την Τρανσυλβανία και επεκτεινόταν γοργά στις άλλες δύο ρουμανικές ηγεμονίες. Ενας όλ/ος παράγοντας επίδρασης του Ελληνισμού σ' αυτές τις χώρες ήταν οι επιγαμίες που άρχισαν από τον 160 αιώνα. Αναφέρονται πάρα πολλά πα ραδείγματα Ελληνίδων από παλαιές ονομαστές βυζαντινές οικογένειες (Κατα κουζηνοί, Γκίκα κλπ.) που παvτρεύτηkαν Ρουμάνους ηγεμόνες ή βογιάρους. Φυ σική συνέπεια αυτών των μικτών γάμων ήταν η χρησιμοποίηση Ελλήνων δασκά λων για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Ετσl, λοιπόν, εξηγείται η προσέ λευση Ελλήνων λογίων στις Αυλές των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, ένα μέρος των οποίων ανέλαβε πολιτικά και διοικητικό αξιώματα. Παρά τη μεγάλη αvτίδραση της μερίδας των βογιάρων που επεδίωκε τη διατήρηση του παλαιού καθεστώτος δουλοπαροικίας, στις αρχές του 18ου αιώνα το οθωμανικό κράτος επέβαλε αλλαγή καθεστώτος. Οι λόγοι που οδήγησαν σ' Μια στρατιά αγγέλων περιθάλλει τους ευσε8εις που ανε8σίνουν την ουρόνια κλίμακα. Παράστσση στον d,wrcpikd τοίχο της ηγεμονικής μονής της Σουτσεθίτσας, στη Μπουκο8ίνα (τέλη 160υ αιώνα). Η ΟIΚΟΝΟΜIΚΗ ΖΩΗ ΣηΣ ΠΑΡΑΔΟΥΝΑΒΙΕΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ Οι ρουμανικές χώρες, λόγω του πεδινού τους εδάφους, ανέmυξαν ένα οι κονομικό σύσπjμα βασισμένο στη γεωργία, με φεουδαρχική δομή. Η άρχουσα τάξη ήταν οι μεγαλοϊδιοκτήτες της γης, γνωστοί ως βογιόροι. Μεσαία τάξη δεν υπήρχε μέχρι τον 180 αιώνο, οπότε δημιουργήθηκε η τάξη των εμπόρων. Τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού αποτελούσαν οι δουλοπάροικοι Ως τον 170 αιώνα. η δουλοπαροικία στις ρουμανικές χώρες είχε έναν ιδιαίτερα σκληρό χαρακτήρα: οι χωρικοί δεν είχαν δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης, εκτός αν είχαν την ά.δεια του βογιάρου. ΟΙ βογιάροl συχνό συμπεριφέρονταν στους δουλοπάροικους σαν να ήταν δούλοι, δηλαδή τους πουλούσαν, τους μεταχειρίζονταν σαν περιουσιακό στοιχεία ή χώριζαν τα μέλη των οικογε 12 ΙστορικιΊ (-)!( {ι Ιστορικά Οι.'? 13

3 αυτή τ/ν αλλαγή δεν ήταν ηθικοl ούτε φιλανθρωπικοι αλλά KOSapQ οικονομικοί- Την lδια εποχή ηγεμόνας της Βλαχίας ήταν ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδά τος. Μέσα στα πλαίσια ενός σχεδιου μεταρρυθμίσεων του σουλτάνου. προσπά Θησε με ευνοϊκά μέτρα να πετύχει :rην επάνοδο δουλοπάροικων στα χωράφια τους. Συγκεκριμένα, παραχώρησε φορολογικές διευκολύνσεις και πιστοποιητικά έγγραφα που επιβεβαιώνουν τη νέα τους ιδιότητα ως ελεύθερων χωρικών. Επιπλέον, το 1746 με μια νομοθετική πράξη υποχρέωσε ουσιαοτικά τους 80 γιάρους να απελευθερώσουν τους δουλοπάροικους χωρίς γη. Μετά από τρία χρόνια. όταν ανήλθε στον θρόνο της Μολδαβίας, εφάρμοσε και εκεί τα ίδια μέ.(. καν την ανάγκη των χωρικών. Πάντως. η ~πίδpαση των Ελλήνων στην οικονομική ζωή ων ρουμανικών ηγεμονιών ήταν τόσο ση - VΊ;\Kή, ώστε η Ελληνική να καθιερωθεί ως,ιψ,ασα του βαλκανικού εμπορ{ου. Παράλληλα, ΟΙ Βλ6χοι και οι άλλοι Ορ8όδοξοι 8aλ r εποχής ως Ελληνες, ή έπαιρναν ελληνιιι ",ίοι tμποροι χορακτ/ρίζονται στις πηγές ονόματα. τρα Και, υπερβαίνοντας κατά πολύ τις εντολές του σουλτάνου, προέβη σε καινοτομίες επηρεασμένος έντονα από τον Γαλλικό Διαφωτισμό. ΜΕ. JIKO Ο ηγεμόνας της Βλαχίας Σεpμrτάν Καντακουζηνός (1679- (688) με τη σύζυγό του. Μετά τ/ν εφαρμογή όλων αυτών των μέτρων, η οικονομία των ρουμανικών χωρών άρχισε να μεταβάλλεται Η γεωργία εξακολούθησε να αποτελεί τη βάση της οικονομικής ζωής, ο χαρακτήρας της. όμως. έγινε mo εμπορευματικός. Η εκμετάλλευση της γης από τους βογιάρους από φεουδαρχική μετατράπηκε σταδιακά σε καπιταλιστική. Αυτό φαίνεται από γεγονός ότι οι βογιόροι έδιναν πλέον μεγαλύτερη σημασία στις αγγαρείες παρά στη δεκάτη, δηλαδή έπαυαν να ζητούν πληρωμή σε είδος και προτιμούσαν την πληρωμή σε χρήματα. Σκοπός της εργασίας των δουλοπάροικων δεν ήταν πια μόνο η συντήρηση της οικογένειας του 80γιάρου αλλά και η προσπάθεια για συσσώρευση της μεγαλύτερης δυνατής ποσότητας προιόντος γιο εμπορευματοποίηση. Παρά την εφαρμογή αυτών των μετορρυ&μίσεων, Οτ/ν ουσία η ζωή των χωρικών παρέμεινε το ίδιο ό8λια. Αυτό έγινε φανερό από το γεγονός όη οι αγγαρείες αυξή8ηκαν σημαντικά, ενώ παράλληλα η ανάγκη ρευστού χρήματος με την εμφάνιση του KαΠITaλισμOύ οδήγησε στην έξαρση της τοκογλυφίας από την οποία ωφελή&ηκαν οι Ελ/ηνες και οι Βλάχοι έμποροι της Μακεδονίας και της Ηπείρου που ταξίδευαν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες μετά το 1750 έχοντας μαζι τους ρευστό χρήμα. Μετακινούμενοι από χωριό σε χωριό εκτιμούσαν την αξία της σοδειάς, καθόριζαν επ{τ/ δες χαμηλές τιμές και δάνειζαν σ' οποloνδήποτε, ζητώντας ως υποθήκη ένα μέρος τ/ς σοδειάς. Εδώ παρουσιάζεται ένα πρό 6λημα, δηλαδή εάν και κατά πόσο η δραστηριότητα αυτή υπήρξε φιλανθρωπική ή εκμεταλλευηκή. Σε μερικές πηγές της εποχής οι Ελληνες έμποροι χαρακτ/ρίζονταl ~φιλάνθρωπoι", ίσως δικαιολογημένα από την άποψη ότι "προσέφεραν.. κάτι που ήταν απαραίτητο εκείνη την εποχή. το ρευστό χρήμα (1). Οι Ελ/ηνες έμποροι όμως δεν ήταν αίτιοι αυτσύ του φαινομένου αλλά επωφελή8ηκαν απ' αυτό καί εκμεταλλεύ ΑΡΧΕΙ Ι ΟΙ "'...ΑιΔονΝΑΒIΕΣ ΟΝΕΣ Από τη Ρωμαική εποχή ως τις αρχές του ιωνα, δεν υπήρξε αυτόφωτος πολιης υ ρουμανικού έ&νους. εξαιτίας τ/ς, ~αφιkής απομόνωσης και των ιστορι. ν οι.;γκυριών. Η άποψη αυτή είναι αποδεr και από τους Ιδιους τους Ρουμάνους ρικούς. Οι πολιτιστικές επιδράσεις που $ιικαν οι ρουμανικές περιοχές υπήρξαν OΠD δικές και άρχισαν τον καιρό τ/ς Ρωμαϊκής ουτοκρατορίας, όταν η Δακlα. ι ε :ι.ι!λα"[κή επαρχία. Απτή απόδειξη αυτής της επίδρασης είναι η ρουμανική 000, που συγκαταλέγεταιστις λατινογενείςγλώσσες της Ευρώπης. ν περίοδο. του Μεσαίωνα, οι σχέσεις των Ρουμάνων με το Βυζάντιο τους γησαν αναποφευκτο κοντό στον βυζαντινό πολιτισμό, γεγονός που αποτέλε ~ ί V απαρχή της διείσδυσης του ελληνικού πνεύματος στις ρουμανικές πε Ρ ι;.' -. Οι επαφές αυτές έγιναν mo στενές μετά τ/ν mώση του Βυζαντίου, με Τ λεσμα οι Ρουμόνοl ηγεμόνες να παραιτη80ύν από την επιδίωξή τους να καουν τον βυζαντινό θρόνο και να επιδιώξουν να προστατεύσουν το Παε~o Κωνσταντινουπόλεως. Η προοτασία αυτή εκφραζόταν με δωρεές στα ηριο Κ,αι στους πα.τριόρχες. Οπως χαρακτηριστικό αναφέρει ο Ν. Iorga, 'Ό με:όλ~ μερος των εοοδων των ρουμανικών ηγεμονιών διατίθετο επί μεγάλο,',κο διαστημα στους πατριάρχες και στους Αγίους Τόπους (2). Η βα&ύτερη αι 1lΩ n τις δωρεές αυτές ήταν η προσπά8εια των Ρουμάνων ηγεμόνων να θέσουν ΙIII" ί ν έλευχό τους το Οικουμενικό Πατριαρχείο ακολσυ8ώντος την πατερνα '" ~ πολιτική των Βυζαντινώναυτοκρατόρωνστις σχέσεις τους με την Εκκλη [] Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πολιτικής αποτελούσε η προ 1711 ει~ του ηγεμόνα της Βλαχίας Ρόντου Μίχνεα να rφαγματοποιήσει γενική μ!. ο.ρρ:υ8μιση της Εκκλησίας αδιαφορώντας για τη γνώμη του πατριάρχη (3)., Η OΡ&όδOξ~ Εκκλησία παρέμεινε κάτω από τ/ν επιρροή των Ρουμάνων ηγεμο;lo'ι.ως T~ μεοα του 180υ αιώνα, οπότε διακόπηκε η ρουμανική επίδραση, δ~ooμενoυ οη τους Θρόνους των ρουμανικών ηγεμονιών άρχισαν να καταλαμβ ν.01 Φαναριώτες, μια κοινωνική τάξη κατεξοχήν συνδυασμένη με το Παειο. ΟΑ8ανάσιος Χριστόπουλος, Καστοριανός λόγιος με πνευματική δράση στις Πσραδουνά/J.ιες ΗγεμονΙες, όπου επmλέον διετέλεσε Μέγας Λογο.9έτης. 14 Ιστορl ' Ιστορικά ΘιΥΙα/(ι 15

4 ΑΙΤΙΑ ΠΡΟΣΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΠΩΝ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΥΝΑΒΙΕΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ Τον 160 αιώνα παρουσιάσθηκε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες το φαινόμενο της μαζικής μετανάστευσης Ελλήνων που κατευθύνονταν εκεί σε αναζήτη" ση καλύτερων όρων ζωής. Προερχόταν κυρίως οπό την Ηπειρο και τη Μακεδονία, επειδή αυτές οι περιοχές ήταν οι πιο εξαθλιωμένες και δοκιμάσθηκαν περισσότερο αnό το παρηκμασμένο πια διοικητικό οθωμανικό σύστημα. Παράλληλα, ουτές οι περιοχές ηταν πολύ κοντά στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, γεγονός που διευκόλuνε τη μετόβαση ο' αυτές. Εξάλλου αυτοί οι μετανάστες κατάγονταν οπό τόπους που δεν ήταν παρα8αλάσσιοι, έτσι δεν μπορούσαν να ασχοληθούν με το θαλάσσιο εμπόριο. Το μόνο που τους απέμενε ήτον οι χερ ΔΙΔΑΙΚΑΛ 'E~ΤIλ,;~ ιjlj~'ljfhlf'ix~ απάσης ΤΗ! EMΠOPIΚHΣErπ:εTHNIHΣ. Πeόι; Xe,ιJlIι τώ'ν Έμ:rόt'ω~. ΈIΟIIjJιt»ς ά; 'ιών Εμ.ΟIj,:ιιώ~ :ΕχολιΙωγ, ':8 Τιφιι, " ιi 4f"f".~fj: ; 'Ι " ι.1 '... roι " (1.;_. ~' Ι,:(1... "l' l'.α. r.!! Α 1 ιι j..., "f\,;ι ~~"I'A:Ι..,\ Τ; ".,,~..Ι ί, ",.",,1 :.'.,ιaw,ιm::'.. ;~ ;0\. ί'ι.";. :Vι::ιιί. ~ ~1.oJ. ΛJς",I"'i"-t... ~1 i,j,_'...c' f'ι-ι.~ '1:58,...~"., 1& '.1....~". Εξώφυλλα ΒιΒλίων που τυπώ.9ηκαν στο Ιάσιο, στις παραμανές της Ελληνικης Επανάστασης. ΑΡΕΒΗΗΗ AAEΚCAHAPUL ΊΙ'1Τ'--. ('f. [tι τ'",,, u,: ΙΠ' /< iό:ι. ~...i n 8~,,,)ι IH.,:ι.:ιό.n Ί~~ν" ΑΡΧΑΙΑ ΑΛΕΞΛΝΔΡΕιl\. "",ΡIΤ'λΦΗ οαίοι δρόμοι προς τον βορρά, ΜΙΩ άλλη σοβαρη αιτ(α μετανάστευσης αυτών των ανθρώπων ήταν το κα ΠορτρσΙτο του Νικολάου Μσυρογένη, Φσνaριώτη ηγεμόνα της Βλα)(ίας την περίοδο (A~ήνα, Μουσείο Ιστορικής και E~νoλoγlKής Εταιρείας). ~]EaO_&~hT&pvDo rp2qec&aro )lo)1.~ctllrjl τα liqj,uωi 'T"Ar.')φ α σ>jw'.ι..~ ~ ΤΟΤ ι;ιιjio_.udί"f]'!1ιό-m'λjr.ji.o't ";:ιtιιιιι.:ωιlτqτ.no}t...:ttmot κο,,;:ζ, ΑΝηοτ. 8εστώς της ημιαυτονομίας που απολάμβαναν ΟΙ Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ιδιαίτερα η Βλαχία, χώρα με προνομιακό καθεστώς που ανέmuξε κάποια οικονο y~ru.u ~..,.,... ~ R ~ ιwcσιιιι., ΚΕι... ιω JIoJurs':--ιι:- ""'- I'!I~ ~-Ι""'I'JI8J8A... ~... ιιt-~...τηι.'\.οτλtq"'"-' AT"t~'.\~~:o ιwy--ίo μική ζωή, ενώ η Ελλάδα δεν είχε τέτοια δυνατότητα. Επομένως, πολλοί Ελληνες που μετανάστευσαν εκεί ήταν έμποροι που ήθελαν να εκμεταλλευθούν ακριβώς αυτές τις οικονομικές δυνατότητες. Ο ρόλος αυτών των εμπόρων δεν ήταν μόνο οικονομικός αλλό και πολιτιστικός. Εγιναν δηλαδή, οι φορείς της ελληνικής γλώσσας και παιδείας. MIQ άλλη μεριδα μεταναστών ήταν οι λόγιοι, που διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τους κοσμικούς και τους κληρικούς. Η πλειοψηφία προερχόταν από τη δεύτερη κατηγορία, γιατί από τη μια πλευρά η πνευματική ζωή την εποχή εκείνη ήταν μονοπώλιο της Εκκλησίας, ενώ οπό την άλλη οι ηγεμόνες ήθελον να., Ο t: Ι Ι... rlo,", Ι'"." _.. t,. ι.~ι~.ισ-..."... 1ιΙ0:Ι... "" J... ~.~ n.wr,_ "~f. rlof 4t ΙΙΙΙΙΙ ~"....,I, καταπολεμήσουν τη διείσδυση του Κa80λικισμού ΚQΙ του Προτεσταντισμού σης χώρες τους. 16 Ιστορικό ΘΕμωα Ιστορικό Θέμιαα 17

5 ιι Αποψη και κάτοψη της Ηγεμονικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. Η ΠΡΟΣΕΛΕΥΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΙΩΝ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΥΝΑΒΙΕΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ Στα μέσα του 170υ αιώνα. ορισμένα μέλη των ηγεμονικών οικογενειών της Βλαχίας και της Μολδα6ίας ήλθαν σε επαφή με τα πνευματικά ρεuματα της Δύ σης, κοθώς και με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, -θέτovτας ης βάσεις (υλικές και πνευματικές) για την ανάmuξη της πνευματικής ζωής στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ο Kωνσταvτ(νOς Καντακουζηνός κατείχε το σημαντικότερο αξίωμα της Βλαχικής Αυλής. ήταν δηλαδή στόλνικος (υπουργός Εξωτερικών) και στην ουσία κυβερνήτης της Βλαχίας κατά την περίοδο ηγεμονίας του αδελφού του Σερμπ6ν και του ανιψιού του του, Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου. Ανθρωπος με μεγάλη μόρφωση, ήταν ο πρώτος Ρουμάνος λόγιος που σπούδασε στη Δύση και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη. Εδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πνευματική ανόmυξη της χώρας. το οποίο δεν περιορίσθηκε στον θεωρητικό τομέα αλλά υλοποιή8ηκε μέσα από σειρά προσπαθειών του με την ίδρυση μιας βιβλιοθήκη (το περιεχόμενο των βιβλίων της οποίας ήταν φιλοσοφικό. ιστορικό κοι φιλολογικό αλλά κυρίως αρχαίας ελληνικής και Βυζαντινής γρομματείας), και τη μετάφραση της Αγ(ας Γραφής και άλλων βιβλίων στη ρουμανική γλώσοα. Χάρη στις σπουδές του στις σχολές της Π6δοβας και της Kωνσταvτινούπολης, ήλθε σε επαφή με τους κύκλους των Ελλήνων λογίων τόοο της διασποράς όσο και του Φανaρίου. Οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν ο Ιωόννης Καρυοφύλλης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και ο Πaϊσιος Λιγαρίδης. Η επαφή μ' αυτούς τους κύκλους, τον βοήθησε να εξασφαλίσει την προσέλκυση λογίων στην ηγεμονική Αυλή της Βλαχίας με απώτερο σκοπό να τους χρησιμοποιήσει ως :νευματικό κεφάλαιο για την επtτυx[α της εκπολιτιστικής του προσπά8ειας. =πειδή το πνευματικό του υπόβο8ρο προερχόνταν από δύο διαφορετικές πααδόσεις. τη σύγχρονή του δυτική και την αρχαία ελληνική. μέσα από την κληονομιά του Βυζαντίου, το εκπολιτιστικό του πρόγραμμα στηριζόταν σε μια rιηόπεφα συνένωσης αυτών των δύο παραδόσεων. Η επιρροή του ελληνικού στοιχείου στην Αυλή της Βλαχίας έγινε εντονότερη την περίοδο της ηγεμονιας του Κωνσταντ[νου Μπρανκ06εάνου, ανιψιού ΤΟυ Κωνσταντίνου Καντακουζηνού. Αυτό το γεγονός δεν είναι τυχαίο, γιατί ο ηγεuόνας αυτός είχε λάβει ελληνική ανατροφή, καθώς την εποχή της ηγεμονίας J πατέρα του είχαν έλ3ει στη Βλαχία πολλοί Ελληνες λόγιοι Μεγαλώνοντας 111 ν σ' ένα τέτοιο περιβάλλον, ήταν πολύ φυσικό να ευνοήσει τους λογίους.:ιι να τους παραχωρήσει σημαντικά αξιώματα και θέσεις στον κρατικό μηχανισ,~ό της ηγεμονίας. Εττειδή διαπίστωοε την αξία, το οργανωτικό πνεύμα και κυρίως την πολιτική επιρροή που ασκούσαν στην Υψηλή Πύλη, προτίμησε να παντρέψει και τις τέσσερις κόρες του με Ελληνες του Φαναρίου. Το πιο σττουδαίο γεγονός που αποδεικνύει τις προσπά8εlές του για τη δημιουργία μιας πνευματικής ζωής ήταν η ι ρυση το 1688 ενός ανώτατου εκπαιδ_ τικού ιδρύματος, της Αυθεντικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. η rrλειηφία των κα8ηγητών της οποίας ilrav Ελληνες. Μέσα στα πλαισια των π οσπαθειών του εντάσσεται και η χο,\ ση υποτροφιών σε Ελληνες και κυρίως της Πάδοβας. Στον χώρο της ΜολδαβΙας λό.χους νέους σε δυτικά πανεπιστή λειτουργούσε μια ελληνική σχολή ήδη από το όταν ηγε μόνας ήταν ο Ελληνος Ιό "ωβος Ηρακλείδης Βασιλικός. Για την καλύτερη λειτουργία της σχολής ιδιοί τ,,ο ενδιαφέρον έδειξαν οι Ρου μόνοι εμόνες Βασίλειος Ιυρυ και ο διάδοδι; του, Γεώργιος Στεφάν ( ). iικόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον έδειξε ω για τη σχολή ο Ελληνας διάδοχός του, Ιωάννης Ευστράτιος Δαμπίτζας. Γενικά, στη Μολδαβία παρατηρείτοl το ί ιο φαινόμενο προσέλευσης Ελλήνων J J ίων στην ηγεμονική Αυλή, όπως στη λαχία. Το γεγονός αυτό οφείλεται Γην προσπόθεια του ηγεμόνα Γεώργιου Δούκα, ο οποίος ανέθρεψε τον Υιό ωυ Κωνσταντίνο με τη βοή8εια Ελλήνων πolδαγωγών. Χαρακτηριστικός ΒΟΥιάρος της Βλαχίσς (170ς σι.) (Ρουμανική KραrιKή Συλλογή). 18 Ιστορικά ε'χμmα Ιστορικά Ι1Τ,'(Πα 19

6 ι 11 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΚΑΔΗΜΙΩΝ Γιο να κατανοήσουμε περισσότερο την επίδραση των Ελλήνων οτις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, θα πρέπει να εξετάσουμε την ιδεολογική απόχρωση που είχαν τα προγράμματα των δύο Ακαδημιών, της Aυ~εντικής στο Βουκουρέστι και της Ηγεμονικής στο Ιάσιο. Οι Ροuμόνοιιστορικοί δεν μπόρεσαν να διευκρινίσουν την ακριβή χρονολογία της ίδρυσής τους. Εμείς δεχόμαστε για μεν την πρώτη ως έτος ιδρυσής της το 1688 για δε τη δεύτερη το 1640, καθώς οι περισσότεροιιστορικοί δέχονται αυτές τις χρονολογίες ως πιθανότερες. Η Ακαδημία του Βουκουρεστίου άρχισε να λειτουργεί έναν χρόνο μετά την ίδρυσή της, στα χρόνιο της ηγεμονίας του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου. Εί ναι απαραίτητο να αναφέρουμε τις αντιλήψεις και τις ιδεολογικές επιρροές των πρώτων καθηγητών και να αιτιολογήσουμε την κατεύθυνση που δό8ηκε στο πρόγραμμα Ίων μα$ημάτων. Πρώτος καθηγητής της Ακαδημίας ήταν ο Σεβαοτός Κυμινήτης, τυπικός εκπρόσωπος της συvτηρηnkής διανόησης Ίου Φαναρίου της εποχής εκείνης χωρίς καμιά επίδραση από τη Δύση. Δεν ήξερε Λατlνι κό, αλλά οι φιλολογικές KOI θεολογικές γνώσεις του (όπως κοι όλων των λογίων του Φαναρίου της εποχής του) ήταν εξαιρετικές. Ενας άλλος αξιόλογος καθηγητής αυτής της Ακαδημίας ήταν ο Θεόδωρος Τραπεζούντιος, ο οποίος δίδασκε νεοαριστοτελική φιλοσοφία. Ο δεύίερος σε σπουδαιότητα καθηγητής μετά τον Κυμ!νήτη ήταν ο Μάρκος Πορφυρόπουλος, από μια αχρονολόγητη επιστολή του οποίου πληροφορούμαστε τα μα{1ήμοτα που δίδασκε στην Ακαδημία:.<μαθήματα γρομμαnι<ά παραδίδονται τρία, εκτός της γραμμαtlκής. Εις την τεχνολογίαν $έματο, φιλοσοφικό μάθημα παραδίδεται φυσική, και άπαξ ή δις της εβδομάδος θiματα εις την γραμματικήν του αοιδίμου Αλεξάνδρου» (4). Τα πρώτα 30 χρόνιο της λειτουργίας της Ακαδημίας χαροκτηρίζονται από την εκπαιδευτική δράση κυρίως του Κυμινήτη και του Πορφυρόποuλου. Επο μένως, αφού και οι δύο δεν δέχ8ηκαν επιδράσεις από τη Δύση, καταλαβαίνου με ότι την περίοδο αυτή το πρόγραμμα των σπουδών ήταν ίδιο μ' εκείνο της Η ηγεμονική μονή Πατριορχικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Περιοριζόταν δηλαδή στη διδατης Χουτσε6ίτσας, σκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και φιλοσοφιας. Αξιοσημείωτο ειναl το στη Μπουκοβίνα γεγονός πως έγιναν προσπάθειες να φοιτήσουν στην ΑκαδημΙα και παιδιά από (στη σημερινή Μολδα6ία), κτίσμα άλλες κοινωνικές τάξεις. Το 1710, ο Πορφυρόπουλος παραπονιόταν γιατί πολ του f60u αιώνα. λοί μαθητές του, λόγω της εργασιας τους, δεν μπορούσαν να παρακολουθούν τακτικά τα μαθήματα. Από αυτό συμπερα(νουμε ότι πολ/οι σπουδα στές προέρχονταν από πολύ χαμηλές τάξεις. Η καλή λειτουργία της Ακαδημίας δεν $0 ήταν δυνατή χωρίς τη βοήθεια των ηγεμόνων Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου και Νικολάου Μαυροκορδάτου και του στόλν!κοu Κωνσταντίνου Καντακουζηνού. Χάρη στον πρώτο και στον τρίτο, δινονταν υποτροφίες σε σπουδαστές για να σπουδάσουν στη Δύση και κυρίως στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Ωστόσο, οι υπότροφοι της Βλαχικής Αυλής στην Πάδο6α δεν διέπρεψαν. Φαίνεται ότι αντιμετώπιζαντις σπουδές τους ως ένα σκαλοπάtl για την άνοδό τους στην ιεραρχία της υπαλληλίαςτης ηγεμονικής Αυλής. Θα ήταν όμως άδικο να μην επισημάνουμε ότι υπήρχαν και αντικειμενικοίλόγοι που τους απέτρεπαν από το να μη καταστούν σημαντικοί άνθρωποι TOU πνεύματος. Ο 6ασlκότερος ήταν η πολιτική αοτό-"ειω που επικράτησε στη Βλαχία μετά τον θάνατο του ΚωνσταvτΙνoυ Μπρανκοβεόνοu (1714). Πάντως, χάρη στις υποτροφίες αυτές, έγινε δυνατή μια πρώτη επαφή με τη Δύση και τα πνευματικά της ρεύματα. ΤΟ 1640, ένος Μολδαβός ηγεμόνας, ο Vasllie Lupu, ίδρυσε στο Ιάσιο ένα σχο λείο και τυπογραφείο στη Μονή των Τριών Ιεραρχών, το οποίο αργότερα το ouναντούμε με τη μορφή της γνωστής Ακαδημίας του Ιοσίου. Αρχικά, σ' αυτήν δι δάσκονταν Ρουμανικά. Σλαβικά, Λατινικά και Ελληνικά. Λίγο αργότερα, όμως, η παρουοία αξιόλογων Ελλήνων κα8ηγητών, όπως του Παϊσιου Λιγαρίδη και του \JlKOMOU Κεραμέα, προσανατόλισε το σχολειο απόλυτα προς την ελληνική,ωδειο. ΤΟ πρόγραμμα μαθημάτων του ήταν ίδιο μ' εκείνο της Πατριαρχικής Σχολής, όπως και με του Βουκουρεστίου. Δηλαδή, διδάσκονταν κυριως Αρχαί l' Ελληνες συγγραφείς και Βυζαντινοί, KαSΏς και νεώτερα θεολογικά έργα..!\ργότερα, όμως, προς το τέλος του 180υ αιώνα, διδασκότανπαράλληλα με άλ λες ξένες γλώσσες κω η Γαλλική. Είναι εμφανές δηλαδή ότι η ελ/ηνlκή επίδρα ση εκτοπίσ8ηκε από τη γαλλική, η οποία χρησιμοποίησεως όπλο της τον Δια φωτισμό. Ο Μιχαήλ lούτσος, τελευταίος ηγεμόνας της Μολδαβίας (την περίοδο ) ο οποίος ι.ιπσδέχ8-ηιιε τον Aλέ~ανδpo Υψηλάντη στο Ιάσιο κατά την έναρξη της Ελληνιιιής Επανάστασης. 20 Ιστορικό (Ιμ, ί" Ιστορικά {..)l/ιι ιι! 21

7 Οπως ΚΟΙ στη Βλαχϊα, έτσι και στη Μολδαβία υπήρξαν ηγεμόνες που έδειξαν έμπρακτα το ενδιαφέρον τους για την καλή λειτουργία της ΑκαδημΙας. ιδιαίτερα κατά τον 180 αιώνα. Αυτό το ενδιαφέρον στράφηκε και στην υλική υποδομή της, όπως Π.χ. με την ενέργεια του Γρηγορίου Γκίκα το 1766 να κτίσει ένα ειδικό για την Ακαδημία κτίριο. Το διδακτικό προσωπικό της Ακαδημίας στελεχώ8 ηκε τον 180 αιώνα από πολύ σημαντικούς Ελληνες καθηγητές. μερικοί από τους οποίους είχαν προοδευτικές ιδέες, όπως ο Ιώσηπος Μοιοιόδαξ. Συνέπεια αυτής της προσέλευσης ήταν η ανύψωση της Ακαδημίας στο επίπεδο πανεπιστημιακού κέντρου στην Εγγύς Ανατολή. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΠΟΙ ΩΣ ΓΕΦΥΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ευρωπαϊκο ΚΑΙ ΤΟΝ ΡΟΥΜΑΝΙΚΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ Ο ηγεμόνας της Βλαχίας Κωνσταντίνος Μπρανκο6εσνου ( ). Ο Ρουμανικός Διαφωτισμός καλίjmεl (αν και σ' αυτό δεν συμφωνούν όλοι οι ιστορικοί) την περίοδο από το δεύτερο μιοό του 180υ αιώνα ως ης αρχές του 190υ. Ως Ρουμανικό ΔιαφωTlσμό δεν εννοούμε μιαν αυτόφωτη πνευματική κίνηση, αλλά μια κίνηση που άντλησε παρά πολλά στο!χεία από την ευρωποική σκέψη της εποχής και κυρίως από τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Αυτό, όμως, δε σημαίνει όη ο Ρουμανικός Διαφωτ!Ομός δεν περιλαμβάνει στοιχεία από την εθνική παράδοση των ρουμανικών χωρών. Η κίνηση αυτή συνέβαλε σημαντικά στη δημιουργία εθνικής συνειδησης. Συ του νέου πνευματικού κινήματος με την υποστήριξη ορισμένων ντόπιων Βο ΤΟ αρχοντικό του Γρηγορίου Δ' Γκίκα στο Βαυκουρέστι, γκεκριμένα, οι διανοούμενοι του Ρου γιάρων που ήθελαν να καταπολεμήσουν την ξένη παρέμβαση. Στην πραγματι μανlκού Διαφωτισμού στήριξαν τα επι κότητα, αυτοί οι βογιόρο\ ήθελαν να υποστηρίξουν τις καινούργιες ιδέες, χω χειρήματά τους για την ύπαρξη ρουμανικού έθνους στο γεγονός ότι αυτό αποτελεί μια φυσική συνέχεια του λαού της αρχαίας Δακίας (5). Εξάλλου, πρέπει να σημειώοουμε ότι πριν την εμφάνιση αυτής της κίνησης αλλά και παράλληλα μ' αυτήν, υπήρχε ένας παραδοοtoκ6ς πολιτισμός του οποίου κύριος φορέας ήταν η Εκκληοία, Παρά τις επιμέρους αντιθέσεις των δύο ρευμάτων. ο Διαφωτισμός προσπάθησε ν' οποφύγει τη σύγκρουση και να επωφε λη&εί από τα στοιχεία αυτής της παράδοσης, να τα επεξεργοσθεi και να τα ενοωματώσει στην ιδεολογία του. Κέντρα του παραδοσιακού πολπισι.ι.ού ως τα τέλη του 180υ αιώνα, ήταν τα μοναστήρια, τα αποία προπαγάνδιζαν την άποψη της Ορθοδοξίας για τον ρις όμως τις ριζοσπαστικές οπόψεις, που 8α μπορούσαν να nεplopiaouv τα ι: ονόμιά τους. Οι νέες ιδέες εισχώρησαν στον χώρο της εκπαίδευσης χόρη στο tfjyo ορισμένων ηγεμόνων. Τόσο οι Ελληνες δάσκαλοι όσο και αυτοί οι ηγεμόνες βοήθησαν σημαντικό στη δημιουργία ενός νέου τύπου σχολείου. στα πρό τυπα του ευρωπαϊκού ΤΟ παλαιότερο μοντέλο εκπαίδευσης στηριζόταν στην π ρόδοση που δημιούργησε ο Θεόφιλος KoρυδαλλείJς στην Ηγεμονική AKCΙδη 11[.1 του loaiou, Αυτός εφάρμοσε μια σχολαστική μέ&οδο διδασκαλίας και πει:ιιόρισε το πρόγραμμα της Ακαδημίας σε μαθήματα αρχαίας ελληνικής γραμ Ι "ίας και Βυζαντινής &εολογίας, ΟΙ Ελληνες λόγιοι της εποχής αυτής (με κύριο εκπρόσωπο τον lώσηπο Μοι 16δακο) προσπάθησαν να αποβάλουν την παράδοση του Κορυδαλλέα από την Ρ,ti.αδημία. Στη θέση της θέλησαν να προβλ/ουν τις νέες ιδέες του Γαλλικού,.. io(!jωτlσμού, αναθεωρώντας τις αριστοτελικές ιδέες για το σύμπαν με βάση τα ~ltεύγματα των Φυοlκών Επιστημών. Ο Μοιοιόδαξ, αφού έγινε διευθυντής της, ~αδημίας του Ιοσίου το άλλαξε το πρόγραμμο των μα8ημότων δίνοντας μεγάλη σημασία στη διδασκαλία των Μαθηματικών και των Φυσlκών Επιστημών. 'ι,ιας άλλος αξ\οσημε{ωτος Ελληνας λόγιος ήταν ο Λάμπρος Φωτιάδης. ο οποία; αντικατέστησε τις μηχανικές γραμμοτικές σπουδές με μια κριτική μελέτη Των αρχοιων ελληνικών κειμένων. Η σπουδαιότητο της ελληνικής επίδρασης άνθρωπο και τον κόσμο, κα8ώς και το ιδανικό της ασκητικής ζωής. Από την άλλη πλευρό, οι λόγιοι των πριγκηπι φεiλεται στο γεγονός ότι 0\ ΠΟλιτικές συνθήκες την εποχή αυτή δεν επέτρετιον στους Ρουμάνους να σπουδόζουν στη Δύση, Το προνόμιο των σπουδών στη Δύση, είχαν οι Ελληνες, που εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία να μάθουν ξένες ι κών Ακαδημιών και ορισμένοι μορφωμένοι ιερείς ήταν οι φορείς των ιδεών γλώσσες και να έλθουν ο' επαφή με τις επιστημονικές κω φιλοσοφικές ιδέες rης Ευρώπης. Ως συνέπεια των παραπάνω. είχαν την ευχέρεια να μεταφράζουν Ιστορικ(! " -μι rri 23

8 L Εμπσρος της Βλαχίας με ενδυμασία του 170υσιώνα (ροuμανική Κρατική Συλλογή). ---:...:.J d- μονίες. ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΥΛΙΚΟΙ ΠΑΡΑΔΟΥΝΑ81ΕΣ επιστημονικά και φιλοσοφικά κείμε 'α, τα οποία περιλαμβάνονταν στην 'ύλη των μαθημάτων των δύο Ακοδηιών. Εκτός από τις μεταφράσεις. συvέθεταν και ανθολογίες μεταφρα μένων κειμένων. ΚΑΙ ΓΙΑΤΡΟΙ ΣΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ Παρότι οι Ελληνες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του Ρουμανικού Διαφωτισμού. 8α πρέπει α Tovto{h;i ότι από τα τέλη του 180υ αιώνα δεν ήταν οι μόνοι σύνδεσμοι της Ρουμανίας με την πνευματική ωή της Ευρώπης. Αυτό οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους: κατ' αρχήν το ότι οι Ρουμάνοι λόγιοι δέχθηκαν επιδράσεις και από τον Γερμανικό Διαφωτισμό μέσω εμπόρων και στρατιωτικών από την Τρανσιιλβανία (που βρισκόταν κάτω από την αυστριακή κατοχή), καθώς και στο ότι άρχισαν να μαθαίνσυν και οι ίδιοι Γαλλικό και Γερμανικά από ξένους καθηγητές, οι οποίοι από αυτή την περίοδο άρχισαν να εγκαθίστανται σε μεγάλους αριθμούς στις Παραδουνάβιες Ηγε ΟΙ στενές σχέσεις ανάμεσα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως οδήγηοαν έναν μεγάλο αριθμό Ελλήνων διανοουμένων του Φαναρίου στις ηγεμονικές Αυλές ως χώρους δράσης τους. Οι άνθρωποι αυτο( κατέλαβαν θέσεις σης Αυλές ως γραμματείς, διερμηνείς, αξιωματούχοι και διπλωμάτες χάρη, στην υπεροχή της παιδείας τους (6), Οι Φαναριώτες σπούδαζαν στην Πατρωρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης και στα πανεπιστήμια της Δύσης αποκτώντας ένα ευρύ μορφωτικό υπόβαθρο, ενώ παράλληλα ήταν γνώστες πολλών γλωσσών. ΟΙ πολιτικές τους δραστηριότητες συνδυάζονταν συχνά με τις πνευματικές. Για παράδειγμα. ο Κωνσταντίνος Διοικητής διετέλεσε στραtlωτικός αξιωματούχος την εποχή του Μπρανκοβεάνοu και του Στεφάνου Καντακουζηνού και με την ιδιότητά του αυτή συμμετείχε στην εκστρατεια των Τούρκων εναντίον των Βενετών στην Πελοπόννησο ( ) (7). Αξιοσημείωτο ε(ναl το γεγονός ότι στον κύκλο των λογίων της Αυλής του Μπρανκοβεάνου ανήκε και ένας Ελληνας αστρολόγος το όνομα του οποίου δεν μας είναι γνωστό. Αυτός έγραψε στα Ελληνικά συλλογές οστρολογικών μαντειών. Τον 170 αιώνα πολλοί Ελ/ηνες, κυρίως από την Ηπειρο. μετέβαιναν στη Δύση για να σπουδάσουν Ιατρική. Αυτό το γεγονός οφείλεται στο κύρος που απέκτησε η ιατρική επιστήμη λόγω των ανακαλύψεων των 8ετικών επιστημών. Εκεί, παράλληλα με την Ιατρική. σπούδαζαν και Φιλοσοφία. γι' αυτό και τους απ.οκαλούσαν «ιατροφιλόσοφους». Αφού τελείωναν ης σπουδές τους εξασκούσαν το επάγγελμα του γιατρού. είτε εξασφάλιζαν κάποια θέση στην Αυλή του σουλτάνου ή στα προξενεία των Δυτικών δυνάμεων. Ειδικότερα στις Παραδαυνό61ες γεμονίες καταλάμβαναν θέσεις προσωπικών γιατρών των πριγκήπων ή δα κάλων των παιδιών τους. Σε ορισμένες περιmώσεις καταλάμβαναν και διοικη Ι ικές θέσεις. Η έλλειψη γιατρών στη Μολδαβία και τη Βλοχία γίνεται αντιληπτή από το εγονός ότι πολλοί ηγεμόνες επιδίωξαν επίμονο στην προσέλκυσή τους στις ές τους. Το γεγονός ότι οι γιατροί αυτοί σπούδασαν σε πανεπιστημιακά κέτρα της Δύσης (Βενετ[α. Πάδοβα, Ρώμη, Λονδίνο) εξηγεί γιατί έγιναν φορείς των νέων ιδεολογικών ρευμάτων της ευρωπαϊκής σκέψης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Οι Ελληνες ιατροφιλόοοφοι αποτέλεσαν ένα στρώμα διανοούμενων Ά ο οποίο έγινε εκφραστής μιας νέας πολιτιστικής συνείδησης. διαφορετικής από εκείνη που εξέφραζαν οι διανοούμενοι του κύκλου.ης Πατριαρχικής Σχολής της Κωνσταντινού ;ολης. Δύο χαρακτηριστικοί τύποι lατροφιλο Jόφου είναι οι Ιάκωβος Πυλαρινός ( ) ~ω ο Ιωάννης Κομνηνός ( ) (8). Ο :i>τος συνδέθηκε με τον Κωνσταντίνο Μπρανκοβεάνου κι έπαιξε κάποιον πολιτικό ρόλο. Το πιο σημαντικό του επίτευγμα ήταν η Ι ρυση και οργάνωση του πρώτου νοσοκομείου στο Βουκουρέστι (1704). Παράλληλα, έγραι ιε τρία έργα ιατρικού περιεχομένου από τα ποία το ένα. το Π\Ο ενδιαφέρον. δεν σώζεται. δεύτερος είναι ο τύπος του κοσμοπολίτη λογίου της Ευρώπης του τελευταίου μισού του 170υ αιώνα και των αρχών του 180υ. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως παιδαγωγός στην Αυλή της ΜολδαΒίας αλλά τη συνέχισε αργότερα κοι στη Βλαχία. Διετέλεσε γιατρός στη Βλαχία την περίοδο και το 1702, Η περίοδος αυτή της ζωής του Κομνηνού διακρίνεται για την έντονη πνευματική του δραστηότητα. Συνεργάσθηκε με τον στ6λνικο Καντακουζηνό για τη συγγραφη ενός r;ωγραφικού έργου. που ωστόσο ξέφευγε από τα στενό όρια της Γεωγραφίας ι επεκτεινόταν και στους τομεις της πολιτικής οικονομίας, της δημογραφίας. ς Αρχαιολογίας και της Φυσικής. Το συνέταξε και αφιέρωσε στον, πρανκ08εάνου "Τα αποφθέγματα βασιλέων, στρατηγών και φιλoσ6φων~. Γε 'ο'ικά. το έργο επεκτάθηκε σε διάφορους τομείς, όπως η Θεολογία, η Φιλοσοφία, η Ιστορία, η Γεωγραφία και η Ρητορική. Ο σημαντικός πολιτιστικός ρόλος των Ελλήνων στη Βλαχία και τη Μολδαβία τεκμηριώνεται από το πλήθος των ιατρικών χειρογράφων στην ελληνική γλώσσα που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη της ρουμανικής Ακαδημ(ας. Ο Κωvσταvrίvος Μουρούζης, ηγεμόνας της Μολδα6ίσς (1ΤΠ 1782), 24 Ιστορικα Θίμ.ω.α Ιστορικά gt:jiαra 25

9 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΣΤΗ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ Η πνευματική ζωή στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες δεν ~α αναmuσσόταν σε τέτοιο 8α~μό, 6σο μεγάλος κι αν ήταν ο αριθμός των Ελλήνων λογίων που συγκεντρώθηκαν εκεί. αν παράλληλα δεν αναmuσσόταν σε ανάλογο βαθμό η τυπογραφία. Η πιο σημαντική αιτία για την!δρυση τυπογραφείων στις περιοχές αυτές ήταν η πολιτική αυτονομία που επικρατούσε στις ροuμανlκές ηγεμονίες. Ενας άλλος λόγος ήταν το γεγονός ότι ορισμένοι λόγιοι ηγεμόνες χρηματοδότησαν τις προσπάθειες για την ίδρυση τυπογραφείων. Πρέπει να σημειω&ε[ ότι οι ιδρυτές των τυπογραφείων ήταν αποκλειστικά Ελληνες και τα βιβλία που εκδίδονταν ήταν ελληνικό. Η βαθύτερη αnία που οδήγησε αυτούς τους λογίους στην ανάπτυξη και την προώθηση της τυπογραφίας δεν ήταν τόσο η επι~υμία τους να εκφράσουν τις προσωπικές τους ιδέες, όοο η δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν το σχετικά νέο αυτό μέσον ως όργανο ΟρΘόδοξης θρησκευτικής προπαγάνδας. Το γεγονός ότι τα βιβλια που εκδίδονταν μοιράζονταν δωρεάν είναι ενδεικτικό για τον προπαγανδιστικό χαρακτήρα της τυπογραφιας εκείνη την εποχή. Αυτή η προσπάθεια δεν ήταν δυνατόν να υλοποιηθεl στον τουρκοιφατούμενο ελλαδικό χώρο. Απτό παράδειγμα είναι η αποτυχημένη προσπάθεια του Κυρίλλου Λούκαρι να συνεχιοεl τη δράση του τυπογραφείου που είχε ιδρύσει στην Κωνσταντινούπολη. Αιτία για τη διάλυση αυτού του τυπογραφείου ήταν η αρνητική για τον ελληνισμό επιρροή των Κα30λlκών στην Υψηλή Πύλη. Αμεσο αποτέλεσμα του προπαγανδιστικού χαρακτήρα της τυπογραφίας ήταν το γεγονός ότι η ouvτplmikii πλειοψηφία των βιβλίων που εκδίδονταν ήτων &ρησκευτικού περιεχομένου. ΕπΙσης, σημαντικός είναι ΚΟΙ ο "αγώνας της ελληνικής διανόησης η οποία μεταχειρίζεται το έντυπο, που προέρχετοι από τα τυπογραφεία των ηγεμονιών, για τον φωτισμό του υπόδουλου Γένους» (9). Ακόμη. όπως επανειλημμένα επισημαίνει ο Iorga, οι Ρουμάνοι ηγεμόνες ευνόησαν την τυπογραφία γιατί θεωρούσαν τους εαυτούς τους διαδόχους των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και επομένως πίστευαν ότι ήταν χρέος τους να βοηθούν με κάθε τρόπο το ελληνικό στοιχείο. Πρωτεργάτες στην προσπάθεια αυτή ήταν. από την πλευρά της Εκκληαίας, ο Δοσί9εος. ο Χρύσανθος Νοταράς και ο Αν&ιμος 16ηρΙτης, ενώ οπό την πλευρά της Βλάχικης Αυλής ο Μπρανκοβεάνου και ο στόλνικος Καντακουζηνός. Επ; σης συμμετείχαν πολλοί Ελληνες λόγιοι. Οι τρεις αυτές ομάδες έκαναν έναν καταμερισμό της εργασίας που έθεσε το ζήτημα της ίδρυσής τους. Οι Αυλικοί ανέλαβαν τις επιχορηγήσεις (ανάμεσα σ' αυτούς υπήρχαν και λίγοι Ελληνες). Τέλος. οι λόγιοι επιμελήθηκαν και οργάνωοαν τις εκδόσεις Μετά το η πλειοψηφία των βιβλιων εξακολου30ύσε να έχει -θρησκευτικό περιεχόμενο αλλά όμως αυξήθηκε σημαντικό και ο αρι-θμός των μη θρησκευτικών βιβλιων. Η πρώτη πρoσπό~εια γισ τη λειτουργία τυπογραφείου στο Βουκουρέστι χρονολογείτοι στο Αρχικά, αυτό στεγάσθηκε στα κτίρια της μητρόπολης της OuΓγροβλοχιας και αργότερα μεταφέρθηκε στην Αυθεντική Ακαδημία του Αγίου Σάββα. Η μεταφορά της δείχνει K08apQ τη στροφή της τυπογραφίας προς την έκδοση βιβλίων μη θρησκευτικού χαρακτήρα. Παράγματι, μετά το 1700 άρχισαν να εκδίδονται ιστορικό βιβλία και μεταφράσεις αρχαιων κειμένων σε απλή ελληνική γλώσσα_ Κατά τη φαναριώτικη περίοδο, η τυπογραφία αναmύχ8ηκε ακόμη περισσότερο. Χαρακτηριστική ήταν η Ιδρυση (στα τέλη του 1812) ελληνικού τυπογραφειου στο Ιάο\Ο από τον Εμ. Βερνάρδο με την υποστήριξη του Ελληνα ηγεμόνα της Μολδαβίας. Αυτό το τυπογραφείο λειτούργησε ως την Επανάσταση του 1821 και εξέδωσε τα βl6λiα κω τις επανασταηκές προκηρύξεις του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Η ελληνική επίδραση δεν περιορίσ8ηκε μόνο στους τομείς της εκπαlδευσης και τ/ς τυπογραφίας αλλά διεlσδυσε ΚΟΙ στις εικαστικές τέχνες και τη λογοτεχνία. Εκείνη την εποχή. τον χώρο της ζωγραφικής τον KOλumE σχεδόν αποκλειστικά η αγιογραφία και η εκκλησιαστική ζωγραφική. Φυσικό ήταν, λοιπόν. να επηρεασθεί η ρουμανική εκκλησιαστική ζωγραφική από τη βυζαντινή αγιογραφία. Τις τεχνικές της ζωγραφικής αυτής ης έμαθαν οι Ρουμάνοι ζωγράφοι από το εγχειρίδιο ~Eρμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης" (σε ελληνική γλώσσα) που μεταφράσθηκε στη βλάχιl(η. Μια άλλη πηγή έμπνευσης ήταν διάφορα ελληνικά λαϊκά βιβλία_ Τον 170 και τον 180 αιώνα πολλά τέτοια λαϊκά αναγνώ!οτα κυκλοφορούσαν μεταφρασμένα στη Ρουμανική. όπως το "Ανθος των XQρ.των.., "Οι Αιοώπιοι Μύθοι'" και οι "Παραδόσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο». Γε '<',κά. η βυζαντινή και η νεοελληνικι1 επίδραση ήταν αποφασιστικής σημοσίας...1 την εξέλιξη της ρουμανικής λογοτεχνίας. Η ρουμανική φιλολογία καλλιερ 'ι lθηκε πολύ από μεταφράσεις ή διασκευές ελληνικών αναγνωσμάτων, ενώ όμη και ο μεγαλύτερος ποιητής της Ρουμανίας χρησιμοποιεί ελληνικές λέις. Ενα πολύ σημαντικό γεγονός για την ιστορία των ελληνορουμανlκών πνευ 110. (κών σχέσεων ήταν η ίδρυση τ/ς Ελληνο8λαχικής Φιλολογικής Εταιρείας το Πρώτος πρόεδρός της ήταν ένας επιφανής βογιάρος, ο Gr. Brancoveanu. Αλλά ιδρυτής κοι ψυχή της ήταν ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνότιος. Η Εταιρεία στην αρχή έκανε μεταφράσεις ξένων βιβλίων. Αργότερα καθιέρωσε τιμητικές διακρίσεις για καλούς μαθητές κοι εργατικο(ις καθηγητές. Χάρη στην υλικη υποστήριξή της, ιδρύθηκε το περtoδικό -Λόγιος Ερμής". Οταν, όμως, έφυγε ο Ιγνάτιος, περιέπεσε οε αφάνεια. Η πύλη του ιιάστρου της Σουτσεάθα.Η ομώνυμη nόλη διετέλεσε πρωτεύουσα της Μολδσθίσς την περίοδο

10 Προσωπο γραφία του ιωάννη Καρατζά, Φαναριώτη ηγεμόνα της Βλαχ/ας Υην περιοδο Στις αρχές του 190υ αιώνα, συγκεκριμένα το ο Ρουμάνος κα9ηγητής G, Lazar ίδρυοε το πρώτο ρουμανικό σχολείο στο ίδιο κτί ριο που στεγαζόταν η Ελληνική Ακαδημία του Βουκουρεστίου. Το γε γονός αυτό είναι πολύ αξιοσημειωτο γιατί ταυτόχρονα παρατηρή8η κε μια σταδιακή παρακμή της Ακαδημίας λόγω διενέξεων των ίδιων των κα8ηγητών. Επομένως. στις αρχές του 190υ αιώνα. τη στιγμή που οι Ελληνες δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάmυξη του πολιτισμού από τους ίδιους τους Ρουμάνους, η επιρροή τους άρ' χισε να μειώνεται και σταδιακά να σβήνει. ΙΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κοινωνικό και οικονομικό κα$εστώς των Πα ραδουνάβlων Ηγεμονιών ιήταν φεουδαρχικού τύπου. Στις αρχές, όμως, του 180υ αιώνα άρχισε η διείσδυση του καπιταλισμού. Παράλληλα. διείσδυσε και το ελληνικό στοιχείο στην οικονομική ζωή, Οι δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν θετικές συνέπειες για τους ίδιους, γιατί συγκέντρωσαν μεγάλες περιουσίες Για τον ελλαδικό χώρο οι συνέπειες ήταν επίσης θ-ετικές. αφού ένα μέρος (έστω και πολύ μικρό) του πλούτου τους επενδυόταν σε ιδρύματα μη επιχειρησιακού χαρακτήρα (σχολεία, ορφανοτροφεία. εκκλησίες). Το θέμα των ευεργε τών έχει προκαλέσει διχογνωμιες ανάμεσα στους ερευνητές σχετικά με τη σπουδαιότητα του έργου τους. Αλλοι υπερτιμούν την προσφορά τους κι άλλοι, όπως Π.χ. ο zaλλώνης, τους κατηγορούν ουοιαστικά ως εκμεταλλευτές και υποκριτές. Βέβαια, ο συγκεκριμένος συγγραφέας έχει χαρακτηρlσ8εί, άδικα ίσως, ανθέλληνας και γι αυτό δεν μπορούμε να υιο8ετήσουμε τις απόψεις του. Για τη Βλαχία και Μολδαβία οι συνέπειες ήταν μάλλον αρνητικές, γιατί η εκμετάλ λευση των πλουτοπαραγωγικών τους πηγών γινόταν οπό ξένους και όχι από τους ίδιους. Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια την καθυστέρηση της avcmlj ξης μιας ρουμανικής αστικής τάξης. Ενα άλλο σπουδαίο γεγονός ήταν η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας ως γλώσσας του εμποριου. Για τον λαό όμως ο τίτλος του "Ελληνα,) σχετιζόταν με την ιδιότητα του τοκογλύφου και του κλέφτη εμπόρου, Στον τομέα της πνευματικής ζωής υπήρχε μια τάση από την πλευρά των Ρουμάνων ιστορικών να μειώσουν στο ελάχιστο δυνατό την ελληνική ουμβολή στην πολιτιστική εξέλιξη του τόπου τους. Εν μέρει δικαιολογείται η Θέση αυτή, αν ιmoλoγίσoυμε την τάση κάθε λαού να αποδείξει την εθνική του ομοιογένεια. Αλλά στη συγκεκριμένη nepimwoη δεν είναι δυνατόν να παρο6λεφ8εί η ελλη νική συμβολή και οι πραγματικά σπουδοίες προσπό$ειες των Ελλήνων λογίων που έδρασαν εκεί, ΑναμφισΒήτητα, οι Ελληνες λόγιοι έθεσαν τα Θεμέλια για τη δημιουργία μιας παιδεϊας που απευθυνόταν στην τάξη των ευγενών. Εδώ. βέβαια, πρέπει να τονισθεί το πολύ σημαντικό στοιχείο ότι δεν ιδρύθηκαν σχολεία για τον λαό, με μόνη εξαιρεση την προσπάθεια του Ελληνα ηγεμόνα Αλεξάνδρου Γκίκα να δημιουργήσει σχολεία και στα πιο απομακρυσμένα χωριά. Η μεγαλύτερη, Ισως, προσφορά των Ελλήνων υπήρξε το γεγονός ότι υπήρ ξαν οι φορείς του δυτικού πνεύματος σε μια χώρα της οποίας η κουλτούρα ήταν εντελώς θρησκευτική. Βέβαια, κοι οι Ελληνες λόγιοι ήταν εtπiρεαoμένoι από τη 8ρησκεία (θρησκευτικός ουμανισμός), μπόρεσαν όμως να συνδυάσουν την Ορθόδοξη πολιτιστική παράδοση με την ορ30λογιστική Δυτική. Αμεση συ νέπεια των παραπάνω υπήρξε η εισαγωγή μιας τεχνικής καινοτομιας, της τυπο γραφίας. Ολη αυτή η πνευματική δραστηριότητα των Ελλήνων 8εωρή8ηκε από ορι σμένους Ρουμάνους ιστορικούς ως μια προσπάθεια εξελληνισμού των Ρουμά νων. Αυτή η άποψη όμως δεν φαίνεται να ευστα8εί. Και μόνο το γεγονός ότι δεν "πήρχαν ελληνόγλωσσα δημοτικά σχολεία, μειώνει κατά πολύ τ/ν εγκυρότητα.,παραπάνω άποψης. Μόνο η άρχουσα τάξη της ρουμανικής κοινωνίας δέ Χ ηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό την επίδραση των Ελλήνων, χωρίς να μπορούμε,\q στην περίmωση αυτή να μιλήσουμε για εξελληνισμό. Ως γενικό συμπέρασμα, μπορούμε να πούμε ότι τα 9εTlκά στοιχεία της ελ,ηνlκής επίδρασης ήταν περισσότερα από τα αρνητικά. Ηταν φυσικό όμως οι (Juμάνοι, αφού πήραν τις βάσεις. να συνεχίσουν μόνοι τους τη δημιουργία ;.νός ε$νικού πολιτισμού. ΣΥΜ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΚΗ ΒΙ ΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ 1) Μ. Λάσκαρις: ΤΟ ΑΝΑΤΟ"ΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ , Θεσσαλονίκη ') ΜπέΥΥη:ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗεΥποlίΊι Ή ΒΙΒ"ΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣΥΛλΟΓΗ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΝΕΡΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑ1IΑΣ,έκδοση ΑΥσ.90εργώνΚαταστημάτωνΙεράς ΜητροπόλεωςΙωοννΙνων, Ιωόννιvα 1982 β) Marlo νίιιί: ΙΣΤΟΡ/Α ΤΗΣ ΝΕΟΕΑΑΗΝΙΚΗΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ(μετ. Μυρσίνη ορμπά), εκδ. Οδυασέας. 'ij) Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΟΜΉ ΤΩΝ BAAKANIKnfII ΧΩΡΩΝ (l50ς-19ιχ; αιώνας), e>ισαυωγή-επιλογή κειμένων Ση. Ασδραχάς, εκδ. Μέλισσα, (5) Α. Βακαλόπουλος: Η ιnορiα ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΕΑιιΗΝΙΣΜΟΥ, τ. Δ Ί εσσαλον/κη ~) Δ. Κ. Γραμματόπουλος: ΕΠ/ τογ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΛιιΗΝΟΡΩΜΑϊΚΟΥ ΜΕΤΑΒΥιΑΝΤιΝΟΥ ΠΟ"ΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗ! OIιΔOBΛAXlAΣ (150ς-Ι90ς Α/ΩΝ.), Θεσσαλονίκη ΊI1ΜΕιΩΣΕ'Σ ι'1)αλκης Μάν30ς: ΗΠΕ/ΡΩΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΡΟΥΜΑΝΙΑΝ, τ. Α' και 1. 8;_ O.XOI''',U.,IJIIq.rιrfl Bcr~"ICTl ',εκδ. Ηπειρωτική Εταιρεία Α8ηνών. σρ_ 17, Α3ήνα Jόωρeίv, mιμ.l;ir..~σ6(}αχιi: ) Α.Β. Δασκαλόκης: "ο πνευμαrιkός Βίος του νεωτέρου, κδ.,hίλισιj(ι. Ελληνισμού ως παράγων του πoλιrιαμoι) των Βαλκανικών ~αών.., ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (1967), σα (9) Μ. Φ. Ζαλλώνης: ΣγΠΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΩΝ, &ήνα Ι '0) Δημ. Οικονομίδης:«Από τας ελληνορουμανικάς., :, Β).. 1 '. lorga. Ί;ο Dιοζι'ιιτιρ μιrιηρ. ι _... τιο Ιμfqf/. Ί:ιιί,,,,ιι> K~ ~nberg. οε) ), 'r~flla. ιι.τυ ι'δψ, σ~~~ 191. κλησιαστικάςσχέσεις», ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΕΤΑ/ΡΕΙΑΣΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ '.'..1. Κα()ι θcι\ιιίdής: όι.. :" "Vl'~,σμι ~).ιιχίιι {1670 J7Ni, (l,ίρι'ι!ιι, " rciti'!irρσο'-'ιίσοι" ΟΙ>. γεμονιες", ανακοίνωση στο συνέδριο Ιστορ/σς "ΗπειΡος, σ.01 1,,",11982, σε).. 9 ο/νωνία-οικονομία 15ος'200<; αιών.», Ιωάννινσ 4-5,,5. B;.~.4.le.'f~l}dU l)u/u, «;TrιtdiIίfιn :ι.n.d ΠΟΥΔΩΝ (1973), σσ rj1) OIga Cicanc/: «Ηπειρώτες γιατροί στις Παραδουνάθιες ΣεπrεμBρίoυ (12) Αριάδνη Ι<σμαριανού-Cίοran: «Η Διείσδυση Υων φώ1ων Υης Δύσης στις ΠαραδουνάΒιες Ηγεμονίες χάρη σε συγγράμματα που μετέφραααν ή φιλοπσίησαν λόγιοι ':'.'Q ΙΠlιΟ' ιιιίο" ίπ '/hc- R uidania. E:nligJιteIJmeίIr"" RumaniIII1 "fl.ljdie.>, Bot?iot,l!~σrI 1981., ίι.~;'. 1 Ηπειρώτες», ανακοίνωαη στο Συνέδριο Ιστορίας "ΗπειΡος,.6. Βλ..4.. Kαραθα.'ιtσl/. Οι.1).Iιvις ).~YΙΙΙΙ Κοινωνία-Οικονομία 190ς-20ιχ; αιών.", Ιωάνvινα 4-7 -!1-Τ;' Β).ιλχία, σελ. H.f. ~. Σεπrεμ8ρίoυ , Βλ,. Ι.Kιι.ρaθφ. ~~, (80. (13) Φλoρiν Μαρινέσκου: 0/ ΡΟΥΜΑΝΟΙ. 8. Ίfλ. A.Kα~ιθαι'ά~η. Ο,:Ι.: f10. fs~-9s. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟλIΤIΣΜΟΣ.εκδ./ωλκός,Μήνα Βλ Α. Kφιfιιιι' - Ί '1 28 lστορικα ΘΙ]/a1α Ιστορικά eiliatύ 29