Η ΑΠΕΡΗΜΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 0 ΑΙΩΝΑ Μ Ι Α Χ Α Ρ Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Η Κ Α Τ Ο Π Τ Ε Υ Σ Η

Transcript

1 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη Η ΑΠΕΡΗΜΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 0 ΑΙΩΝΑ Μ Ι Α Χ Α Ρ Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Η Κ Α Τ Ο Π Τ Ε Υ Σ Η ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑΣ ΝΙΚΟΣ ΛΑΦΑΖΑΝΗ ΠΕΡΥ ΜΥΡΙΔΗΣ ΜΥΡΩΝ ΡΑΜΝΑΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α.Τ.Μ. ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ Α.Π.Θ. ΛΕΚΤΟΡΑΣ Α.Π.Θ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ. Α.Τ.Μ. ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ Α.Π.Θ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Γεωγραφική περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας αποτελεί μια κατ εξοχήν ορεινή περιφέρεια που κατατάσσεται στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες της Ευρώπης. To οικιστικό της δίκτυο, απόρροια του γεωγραφικού αναγλύφου και του ιστορικού χρόνου, δημιουργεί και οργανώνει τον οικονομικό και κοινωνικό σκελετό όλης της περιοχής. Οι οικισμοί της, ως οι μόνες σταθερά χωροθετημένες οντότητες στον διοικητικό τους χώρο, εκτός των γεωγραφικών τους συντεταγμένων, προσδιορίζονται και από όλα τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται σε αυτούς. Η δημιουργία μιας Βάσης Δεδομένων, όπου καταχωρούνται τα κάθε είδους δεδομένα που συναρτώνται, είτε άμεσα, είτε έμμεσα, με τους οικισμούς και είναι διαθέσιμα από σχετικές πηγές, και η σύνδεση της με τη Χαρτογραφική Βάση της περιοχής, καθιστά δυνατή και εύκολη τη διαχείριση των δεδομένων και την εξαγωγή πληροφοριών. Οι επεξεργασίες αυτών των πληροφοριών και η εστίαση στις προβληματικές περιοχές της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, και ειδικότερα στις ορεινές, αποδίδουν και τεκμηριώνουν, με τον τρόπο τους, γεωγραφικά και χαρτογραφικά, την πληθυσμιακή αποδυνάμωση τους που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες. Η οργάνωση αυτού του αυτοματοποιημένου εργαλείου, που παρακολουθεί τους οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας από τις αρχές του αιώνα μέχρι σήμερα, έχει ως αποτέλεσμα: 1. τη συστηματική καταγραφή της δομής του οικιστικού δικτύου και των αλλοιώσεων που αυτό υφίσταται, και 2. τη χαρτογράφηση του οικιστικού δικτύου η οποία οπτικοποιεί και αναδεικνύει τις παρατηρούμενες μεταβολές. Μια τέτοια καταγραφή και οπτικοποίηση έχει, επιπλέον, ως στόχο τον καλύτερα τεκμηριωμένο οικονομικό, κοινωνικό και χωροταξικό σχεδιασμό της περιοχής, προσφέροντας τις δυνατότητες για πολλές αναλύσεις και γεωγραφικούς συσχετισμούς.

2 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας κυριαρχείται από ορεινούς όγκους στο δυτικό, κεντρικό και ανατολικό τμήμα της, που τη διασχίζουν από Βορρά προς Νότο. Στο νοτιοανατολικό της τμήμα περιλαμβάνονται και πεδινές εκτάσεις, όπως μικρές πεδινές εκτάσεις παρατηρούνται βόρεια και βορειοανατολικά, στον Ν. Φλώρινας. Πρόκειται για περιοχή με δυναμική παρουσία κατά τον 19 ο αιώνα όχι μόνο στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και στις όμορες Βαλκανικές χώρες. Η ιστορική μνήμη είναι βαριά κληρονομιά για όλη την περιοχή που χρήζει ιδιαίτερης μελέτης και προσοχής. Όλες οι συνιστώσες (ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον) συνηγορούν σ αυτό. Η κυριαρχία των ορεινών όγκων (Χάρτης 1) είναι το ερέθισμα για μια πρώτη προσέγγιση της «Ορεινής Δυτικής Μακεδονίας», που σχεδόν ταυτίζεται με ολόκληρη την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, η οποία συναρτάται με τη διαχρονική πληθυσμιακή εξέλιξη των ορεινών οικισμών της από τις αρχές του 20 ού αιώνα έως σήμερα. Βέβαια, μερικές φορές, από έρευνες που γίνονται σε μεγαλύτερη, συνήθως, κλίμακα και με εργασία πεδίου, προκύπτουν διαφορετικές εκτιμήσεις, ανατρεπτικές ίσως σε κάποιο βαθμό, αυτών που διαπιστώνονται σ αυτήν την έρευνα. Είναι απαραίτητο να διευκρινισθεί ότι σε έρευνες, όπως η παρούσα, όπου η χρήση στατιστικών δεδομένων και η επεξεργασία τους αποτελεί τον βασικό ιστό ανάπτυξης της όποιας επιχειρηματολογίας, η εξαγωγής συμπερασμάτων στηρίζεται ακριβώς στη σχετική δύναμη που οι στατιστικές επεξεργασίες προσφέρουν. Έτσι, παραμένει γεγονός ότι από τη μια μεριά οφείλουμε να είμαστε επιφυλακτικοί και σκεπτικοί με τα αποτελέσματα των στατιστικών επεξεργασιών, από την άλλη, όμως, αυτού του είδους οι έρευνες είναι ακριβώς αυτές που μπορούν να στηρίξουν την αξιοπιστία άλλων ερευνών, σχετικά απομακρυσμένων από μεθοδολογίες, όπως αυτή που αναπτύσσεται στη συνέχεια.

3 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 3 2. Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ 1913 ΕΩΣ ΤΟ 2001 Η πρώτη επίσημη αναφορά των οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας απαντάται στην απογραφή του 1913, μετά την προσάρτηση της περιοχής στο τότε Ελληνικό Κράτος. Η εικόνα των (σημερινών) νομών της Δυτικής Μακεδονίας, από την απογραφή του 1913 μέχρι και αυτή του 2001 εμφανίζεται ως εξής: ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) Πίνακας 1: Οικισμοί και πληθυσμός της Δυτικής Μακεδονίας από το 1913 έως και το 2001.

4 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 4 Χάρτης 1: Το ανάγλυφο της Δυτικής Μακεδονίας από το 1907 έως και το Στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, από την απογραφή του 1913 μέχρι σήμερα (απογραφή 2001), εντοπίσθηκαν 692 οικισμοί. Από το σύνολο αυτών των οικισμών οι 513 χαρακτηρίζονται ως ορεινοί. Στον Χάρτη 2 φαίνεται η διασπορά των οικισμών της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Ο γεωγραφικός χώρος της περιοχής κυριαρχείται από τους ορεινούς οικισμούς (υψόμετρο μεγαλύτερο των 600 μέτρων), κυρίως, και κατά δεύτερο λόγο, από τους ημιορεινούς (υψόμετρο μεγαλύτερο των 200 και μικρότερο των 600 μέτρων).

5 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 5 Από το 1913 έως και το 1940, κυρίως, αλλά και σε μεταγενέστερες απογραφές, παρατηρείται το φαινόμενο της μετακίνησης όχι μόνον κάποιων οικισμών, αλλά και γεωγραφικών περιοχών ικανού μεγέθους μεταξύ όμορων νομών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μεταβολή της γεωγραφικής περιοχής κάθε νομού από απογραφή σε απογραφή, αναφορικά με το πλήθος των οικισμών τους και τον πληθυσμό τους. Προκειμένου να είναι συγκρίσιμη η διαχρονική πληθυσμιακή εξέλιξη των νομών, από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι σήμερα, έγινε αναγωγή κάθε νομού της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, στη γεωγραφική περιοχή που καταλαμβάνει κάθε νομός σύμφωνα με την (τελευταία) απογραφή του Αυτό επετεύχθη ως εξής: Εκτός των κωδικών αριθμών που έχουν οι οικισμοί κατά τις απογραφές τους, τους έχει δοθεί και έ- νας κωδικός της μορφής: «κωδ. Νομού ****», όπου «κωδ. Νομού» είναι ο κωδικός αριθμός που έ- χει κάθε νομός κατά ΕΣΥΕ το 1991, και είναι ο ίδιος και με τον «Καποδίστρια» (πρόγραμμα «Ι. Καποδίστριας» ) αλλά και με την απογραφή του 2001, και «****» είναι ο αύξων αριθμός που έχει ο οικισμός στον νομό του κατά την απογραφή του Έτσι, π.χ. όλοι οι οικισμοί του Ν. Γρεβενών που απογράφηκαν το 1991 παίρνουν (και) τον κωδικό αριθμό «51****», όπου το 51 είναι ο κωδικός αριθμός του Ν. Γρεβενών και με την απογραφή του 1991, και με το πρόγραμμα «Καποδίστριας», και με την απογραφή του Ο κωδικός αυτός είναι μοναδικός για τον κάθε οικισμό και τον ακολουθεί κατά τη διαδρομή του προς το παρελθόν, στην προσπάθεια να εντοπισθεί η χωρική και χρονική παρουσία του μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα και ακόμα παλαιότερα, αλλά και προς το μέλλον. Με αυτόν τον τρόπο, εντοπίζονται εκείνοι οι οικισμοί π.χ. που σήμερα ανήκουν στον Ν. Γρεβενών, ενώ κατά τις απογραφές των ετών 1913, 1951 και 1961 καταγράφονται ως οικισμοί του Ν. Λάρισας, ή εντοπίζονται π.χ. εκείνοι οι οικισμοί που σήμερα ανήκουν στον Ν. Λάρισας, και το 1940 απαντώνται ως οικισμοί του (σημερινού) Ν. Γρεβενών. Αφού, λοιπόν, όλοι οι οικισμοί έχουν τον ένα και μοναδικό κωδικό από την πρώτη τους εμφάνιση μέχρι σήμερα (2001), ανεξάρτητα σε ποιο νομό έχουν καταγραφεί στις διάφορες απογραφές, το στατιστικό τους σύνολο για κάθε έτος απογραφής θα δίνει τη γεωγραφική περιοχή του νομού στον οποίο θα ανήκαν εάν η τότε απογραφή γινόταν το (Μια περισσότερο αναλυτική περιγραφή της κωδικοποίησης των οικισμών περιλαμβάνεται στο Παράρτημα). Έτσι, μετά την αναγωγή που έγινε για τα πληθυσμιακά δεδομένα, π.χ., του Ν. Γρεβενών, προκύπτουν τα εξής: Το 1913 απογράφονται ως Ν. Γρεβενών: 114 οικισμοί με κατοίκους. Από αυτούς, 3 οικισμοί έχουν ως μοναδικό κωδικό τον 58****, δηλαδή, ανήκουν σήμερα στον Ν. Κοζάνης και το 1913 συγκεντρώνουν 716 κατοίκους. Με την ίδια απογραφή, ο οικισμός «Δεσκάτη», με μοναδικό κωδικό τον και πληθυσμό κατοίκους, αναφέρεται στην επαρχία Ελασσόνας του σημερινού Ν. Λάρισας που όμως τότε υπαγόταν στον Ν. Κοζάνης. Έτσι, ο ανηγμένος Ν. Γρεβενών του 1913 εμφανίζεται με 112 οικισμούς και κατοίκους. (Πίνακας 2)

6 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 6 Χάρτης 2: Η διασπορά των οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας σε σχέση με το ανάγλυφο (2001).

7 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 7 ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) Πίνακας 2: Αναγωγή των νομών της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας στην κατάσταση της απογραφής των ετών 1991 ή Το μέσο μέγεθος των οικισμών ως προς τον πληθυσμό που προκύπτει από αυτή την ανηγμένη μορφή των νομών, φαίνεται στον Πίνακα 3. ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ,8 551,7 561,8 658,3 603, ,7 446,4 553,5 629,1 498, ,3 473,7 542,2 682,3 512, ,7 554,4 676,6 834,0 625, ,5 424,2 662,7 675,1 547, ,1 421,7 677,1 621,4 537, ,6 421,8 585,5 469,1 460, ,8 470,5 647,8 448,1 495, ,5 474,6 677,4 506,2 528, ,3 473,3 702,8 521,6 542,3 Πίνακας 3: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι το 2001.

8 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 8 Κατά την χαρακτηριστική δεκαετία , είναι φανερές οι μεγάλες μειώσεις που υφίσταται ο πληθυσμός στον κάθε νομό ξεχωριστά, αλλά και στο σύνολο της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας (Πίνακας 2). Στη δεκαετία παρατηρείται μείωση του πλήθους των οικισμών και του πληθυσμού τους σε κάθε νομό, «φυσιολογικό» αποτέλεσμα μετά από ένα παγκόσμιο και ένα εμφύλιο πόλεμο. Κατά τη δεκαετία παρατηρείται αύξηση του πλήθους των οικισμών σε όλους τους νομούς. Ο πληθυσμός εμφανίζει αύξηση στους νομούς Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης, και, αντίθετα, μειώνεται στον Ν. Φλώρινας. Όμως, όπως έχει αναφερθεί, στη δεκαετία , ενώ αυξάνεται το πλήθος των οικισμών σε όλους τους νομούς εκτός του Ν. Καστοριάς, ο πληθυσμός μειώνεται αισθητά. Το φαινόμενο αυτό γίνεται φανερό και από το μειούμενο μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών σε κάθε νομό, πλην του Ν. Καστοριάς, όπου η παράλληλη μείωση του πλήθους των οικισμών παρέχει ένα πλασματικό μέσο μέγεθος οικισμών (Πίνακας 3). Όλοι οι νομοί παρουσιάζουν το μέγιστο μέσο μέγεθος οικισμών κατά το Στις επόμενες δεκαετίες παρατηρείται συνεχής μείωση, μέχρι το 1981 που αρχίζει η ανάκαμψη η οποία συνεχίζει αυξητικά για όλους τους νομούς. 3. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Η γενόμενη αναγωγή έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας οικιστικής δομής των νομών στην οποία αναφέρεται και το πλήθος των ορεινών οικισμών του κάθε νομού. Κατά συνέπεια, η διαχρονική τους πληθυσμιακή εξέλιξη, από τις αρχές του 20 ου αιώνα, γίνεται συγκρίσιμη τόσο στο εσωτερικό κάθε νομού αναφοράς, όσο και μεταξύ των διαφορετικών νομών. Όπως έχει αναφερθεί, ως ορεινοί οικισμοί χαρακτηρίζονται οι οικισμοί των οποίων το υψόμετρο είναι μεγαλύτερο των 600 μέτρων. Σύμφωνα με αυτή την παραδοχή, δημιουργούνται οι ακόλουθες υψομετρικές ζώνες: υψόμετρο από 601μ. έως 800μ., υψόμετρο από 801μ. έως 1000μ., υψόμετρο από 1001μ. έως 1200μ., υψόμετρο από 1201μ. έως 1400μ. και υψόμετρο μεγαλύτερο ή ίσο των 1401μ., όπως φαίνονται στους Πίνακες 8 & 9. Οι ζώνες αυτές, εκτός του περιγραφικού τους χαρακτήρα, χρησιμοποιούνται (και) στην ανάλυση των γεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4 και στους Χάρτες 2 και 3, οι ορεινοί οικισμοί αποτελούν την πλειοψηφία των οικισμών και στους 4 νομούς της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Στον Ν. Καστοριάς το πλήθος των ορεινών οικισμών κυμαίνεται από 85,7%, το 1913, έως 100,0%, το Στους υπόλοιπους νομούς είναι: Ν. Γρεβενών: 79,5% το 1913, 82,9% το Ν. Κοζάνης: 73,6% το 1913, 78,7% το Ν. Φλώρινας: 65,9% το 1913, 84,8% το Η μικρότερη αναλογία ορεινών οικισμών απαντάται στον Ν. Φλώρινας και ακολουθεί ο Ν. Κοζάνης (Πίνακας 5). Η διαχρονική εξέλιξη του πλήθους των ορεινών οικισμών δείχνει μια διακύμανση γύρω από το: 80% περίπου για τον Ν. Γρεβενών, 94% περίπου για τον Ν. Καστοριάς, 76% περίπου για τον Ν. Κοζάνης και 77% περίπου για τον Ν. Φλώρινας, όπως συνάγεται από τους Πίνακες 2 και 4 και φαίνεται στον Πίνακα 5. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τον ορεινό πληθυσμό. Αυτός παρουσιάζει συνεχή μείωση για όλους τους νομούς. Η εξαίρεση εμφανίζεται το 1981 στον Ν. Γρεβενών, όπου αυξάνεται ο ορεινός πληθυσμός κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες περίπου. Μειώνεται όμως και πάλι το 1991 και μειούμενος εμφανίζεται και το 2001 (Πίνακας 6). Κατά τη δεκαετία η μεγαλύτερη μείωση του ορεινού πληθυσμού παρουσιάζεται στον Ν. Γρεβενών, κάτοικοι ή -35,4% (Πίνακες 4 και 7, Χάρτες 7 και 8) και ακολουθούν: Ν Καστοριάς με κατοίκους ή -25,5% και ο Ν. Φλώρινας με: κατοίκους ή -23,4%. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από ύφεση της πληθυσμιακής μείωσης και μάλιστα, στους

9 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 9 νομούς Καστοριάς και Κοζάνης εμφανίζεται αύξηση του ορεινού πληθυσμού κατά 2,3% και 3,4%, αντίστοιχα. Όμως, στην περίοδο , το φαινόμενο παρουσιάζει και πάλι όξυνση. Στον Ν. Φλώρινας ο ορεινός πληθυσμός μειώνεται κατά 23,4% ή κατοίκους, στον Ν. Κοζάνης μειώνεται κατά 14,9% ή κατοίκους και στον Ν. Γρεβενών μειώνεται κατά 11,0% ή κατοίκους. Σε αυτή τη δεκαετία, σε αντίθεση με την προηγούμενη, τη μικρότερη μείωση, -4,3% ή κατοίκους, εμφανίζει ο Ν. Καστοριάς. (Πίνακες 4 και 7, Χάρτες 9 και 10). Μεγάλη ανάκαμψη παρουσιάζεται κατά τη δεκαετία για τους νομούς Γρεβενών (12,5%), Καστοριάς (14,6%) και Κοζάνης (8,3%), ενώ στον Ν. Φλώρινας η μείωση περιορίζεται στο -3,1% από το -23,4% της προηγούμενης δεκαετίας. (Πίνακας 7). Ο ορεινός πληθυσμός του Ν. Γρεβενών μειώνεται κατά 4,8% την περίοδο , ενώ στους υπόλοιπους νομούς παρατηρείται στασιμότητα. Μικρές αυξητικές τάσεις παρουσιάζουν οι ορεινοί πληθυσμοί του Ν. Φλώρινας (2,2%) και του Ν. Καστοριάς (1,5%), ενώ συγκρατούν τον ορεινό πληθυσμό τους οι νομοί Γρεβενών (0,5%) και Κοζάνης (0,8%), κατά την περίοδο (Πίνακας 7, Χάρτες 10, 11, 12, 13). Στις χαρακτηριστικές δεκαετίες και , η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας εμφανίζει ποσοστά μείωσης -18,7% ή κατοίκους και -14,4% ή κατοίκους, αντίστοιχα. Στη δεκαετία , ο ορεινός πληθυσμός της περιφέρειας αυξάνεται κατά 7,7% ή κατοίκους, ενώ στη δεκαετία μειώνεται κατά 0,4% ή 896 κατοίκους. Αύξηση κατά 1,2% ή κατοίκους παρατηρείται στην δεκαετία (Πίνακες 4 και 7).. Οι Χάρτες 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, απεικονίζουν την εξέλιξη του πληθυσμού των ορεινών οικισμών από το 1913 έως και το Η σταθερότητα του πλήθους των ορεινών οικισμών και η ελάττωση του πληθυσμού τους αποτυπώνεται καθαρά με τη μείωση των οικισμών μεγάλου μεγέθους και την αύξηση των οικισμών μικρού μεγέθους.

10 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 10 Χάρτης 3: Οι ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας ανά Υψομετρική Ζώνη (2001).

11 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 11 ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) Πίνακας 4: Ορεινός Πληθυσμός της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας ανά νομό και περιφέρεια, μετά την αναγωγή που έγινε. Ο Πίνακας 6 δείχνει ότι από το 1951 και μετά, ο ορεινός πληθυσμός του Ν. Κοζάνης ελαττώνεται συνεχώς, ενώ στον Ν. Γρεβενών η γραμμή της πληθυσμιακής μείωσης εμφανίζεται ανοδική κατά το 1981 και συνεχίζει καθοδική στις επόμενες δεκαετίες. Βεβαίως ελαττώνεται ο ορεινός πληθυσμός και στους δύο νομούς, όχι όμως δραματικά. Μάλιστα, το ποσοστό μείωσης είναι το ίδιο και για τους δύο νομούς 10,4 ποσοστιαίες μονάδες για τον Ν. Γρεβενών και 10,3 ποσοστιαίες μονάδες για τον Ν. Κοζάνης, στην περίοδο Στον Ν. Φλώρινας, ο ορεινός πληθυσμός μειώθηκε κατά 3,0 ποσοστιαίες μονάδες μεταξύ των ετών 1951 και 2001, ενώ στο διάστημα από το 1971 έως το 1991 εμφανίζει ένα σταθερό ποσοστό περίπου στο 81,0%. Όσον αφορά τον Ν. Καστοριάς, από το 1951 και μετά ο πληθυσμός του νομού είναι μόνον ορεινός. Στο σύνολο της περιφέρειας της Δυτικής Μακεδονίας, από το 1951 και μετά, ο ορεινός πληθυσμός μειώνεται συνεχώς, εκτός των δεκαετιών 1971 και 1981 που εμφανίζεται σχεδόν σταθερός. Από το 81,1% ( κάτοικοι) του 1951 φθάνει στο 73,8% ( κάτοικοι) του Όπως φαίνεται, η συντελούμενη μείωση είναι ισχνή, επακόλουθο του γεωγραφικού αναγλύφου της περιοχής, όπου η μέση αναλογία των ορεινών οικισμών είναι 80,8%. Κατά συνέπεια, το φαινόμενο της απερήμωσης (εάν θεωρηθεί μόνον η πληθυσμιακή του διάσταση) δεν φαίνεται να εμφανίζει εδώ ακραίες τιμές. (Γράφημα 3). Οι αναλογίες μείωσης, για τους νομούς ξεχωριστά και για ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία, από το 1913 μέχρι και το 2001 είναι: 1:1,4 για τον Ν. Γρεβενών, 1:1 για τον Ν. Καστοριάς, 1:1,2 για τον Ν. Κοζάνης, 1:1,1 για τον Ν. Φλώρινας και 1:1,2 για την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας.

12 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 12 ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ % Ορεινοί % Ορεινοί % Ορεινοί % Ορεινοί Οικισμοί Οικισμοί Οικισμοί Οικισμοί ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Οικισμοί % Ορεινοί , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 Μέσος όρος 79,8 94,1 76,2 77,5 80,8 Πίνακας 5: Ποσοστό του ανηγμένου πλήθους των ορεινών οικισμών ως προς το συνολικό (ανά νομό και περιφέρεια). ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ Πληθ. % Ορεινός Πληθ. % Ορεινός Πληθ. % Ορεινός Πληθ. % Ορεινός ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ % Πληθ. Ορεινός , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 Πίνακας 6: Ποσοστό του ανηγμένου ορεινού πληθυσμού ως προς τον συνολικό (ανά νομό και περιφέρεια).

13 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 13 ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ,1-14,1-5,3-5,7-10, ,1 1,4-0,5 3,3 3, ,6 19,3 21,4 21,9 21, ,4-25,5-5,8-23,4-18, ,4 2,3 3,4-4,6 0, ,0-4,3-14,9-23,4-14, ,5 14,6 8,3-3,1 7, ,8-0,9 0,4 0,9-0, ,5 1,5 0,8 2,2 1,2 Πίνακας 7: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσμού της Δυτικής Μακεδονίας. Συνολικά, στον γεωγραφικό χώρο της Δυτικής Μακεδονίας εντοπίσθηκαν 513 ορεινοί οικισμοί από το 1913 έως και το Η κατάταξή τους ανά υψομετρική ζώνη φαίνεται στον Πίνακα 8. Οι ορεινοί οικισμοί του 1991 ανέρχονται σε 473 και η κατάταξή τους ανά υψομετρική ζώνη φαίνεται στον Πίνακα 9. Με δεδομένο ότι το χαρτογραφικό υπόβαθρο αναφέρεται στη διοικητική διαίρεση της χώρας όπως αυτή παρουσιάζεται το 1991 και το 1997, ο Χάρτης 3 απεικονίζει το δίκτυο αυτών των ορεινών οικισμών. ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΗ ΖΩΝΗ (μ) ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ( ) ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ (1991) Αριθμός % Αριθμός % Πληθυσμός % , , , , , , ,6 40 9, , ,0 8 2, , ,2 5 1, ,3 > ,2 5 1, ,4 ΣΥΝΟΛΟ , , ,0 Πίνακας 8: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ ( ). Πίνακας 9: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ (1991). Η κατανομή αυτών των ορεινών οικισμών παρουσιάζει ένα πρόσθετο ενδιαφέρον αναφορικά με τις διαφορετικές ομάδες πληθυσμιακού δυναμικού στις οποίες κατηγοριοποιούνται (Γραφήματα 1 και 2) για διαφορετικές χρονικές αναφορές. Η σύγκριση αναφέρεται μεταξύ των ετών 1940 (χαρακτηριστική χρονολογία πριν από ένα παγκόσμιο πόλεμο και ένα εμφύλιο σπαραγμό) και 2001 (η απαρχή του 21 ου αιώνα). Αυτό που συνάγεται είναι, αφ ενός, η μεγάλη συγκέντρωση οικισμών και πληθυσμού στις κατηγορίες κάτοικοι και κάτοικοι για το 1940, και αφ ετέρου μια έντονη μετατόπιση των οικισμών στις κατηγορίες 0 50 κάτοικοι και κάτοικοι, και μια σχετικά έντονη μετατόπιση προς τις κατηγορίες κάτοικοι και κάτοικοι για το Με τη σύγκριση αυτή ενισχύεται η εικόνα της μείωσης των εύρωστων

14 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 14 οικισμών και η αύξηση των οικισμών που βρίσκονται κάτω από το κατώφλι των 500 κατοίκων. Στο Γράφημα 1 απεικονίζεται η κατακόρυφη αύξηση των οικισμών με πληθυσμό 0 50 κατοίκους και κατοίκους κατά το Στο Γράφημα 2 φαίνεται καθαρά ότι κατά το 1940, στους οικισμούς των κατηγοριών και κάτοικοι συγκεντρωνόταν το 50,6% του ορεινού πληθυσμού, και στους οικισμούς της κατηγορίας κάτοικοι (τα λεγόμενα «κεφαλοχώρια») κατοικούσε το 24,3%. Συνολικά, οι τρεις αυτές κατηγορίες συγκέντρωναν το 75% του ορεινού πληθυσμού. Το 2001, το 28,9% του ορεινού πληθυσμού συγκεντρώνεται στους ελάχιστους οικισμούς της κατηγορίας «περισσότεροι των κατοίκων», ενώ στις κατηγορίες κάτοικοι και κάτοικοι συγκεντρώνεται το 35,5% του ορεινού πληθυσμού. Η αύξηση του πληθυσμού στους οικισμούς των κατηγοριών 0 50, και κάτοικοι, και η μείωση στους οικισμούς των υπόλοιπων κατηγοριών, κατά το 2001, δίνει τη διάσταση της απερήμωσης που δεν φαίνεται καθαρά από την ανάγνωση του Πίνακα ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΠΛΗΘΟΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ > ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Γράφημα 1: Η Πληθυσμιακή ταξινόμηση των ορεινών οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας.

15 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 15 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΝΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ,3% ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ,3% 16,3% 19,2% 24,3% 15,0% 8,6% 12,6% 28,9% ,1% 1,1% 0,4% 2,3% 3,5% 6,3% 5,0% 0% 5,9% > ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Γράφημα 2: Ο πληθυσμός των ορεινών οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας ανά πληθυσμιακή κατηγορία. Η διάκριση των ορεινών οικισμών σε αυξανόμενους (δημογραφική εξέλιξη μεγαλύτερη του 5%), στάσιμους (δημογραφική εξέλιξη μεταξύ 5% και 5%) και μειούμενους (δημογραφική εξέλιξη μικρότερη του -5%) καταγράφεται στον Πίνακα 10. Πρόκειται για οικισμούς που εμφανίζονται οι ίδιοι για δύο συνεχείς απογραφές. Οι αυξανόμενοι οικισμοί εμφανίζουν μεγάλα ποσοστά τις περιόδους (54,7%), (82,9%), (34,0%) και (30,2%), ενώ στο διάστημα το ποσοστό ανέρχεται σε 29,7%. Οι δύο πρώτες περίοδοι είναι αυτές μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και η τρίτη είναι η δεκαετία της παλιννόστησης μετά το μεγάλο κύμα της μετανάστευσης του Οι δύο τελευταίες περίοδοι συνδέονται με κάποια μέτρα της Πολιτείας αναφορικά με τη διοικητική μεταρρύθμιση της χώρας. Οι στάσιμοι ορεινοί οικισμοί παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη αύξηση του ποσοστού τους κατά την περίοδο (22,4%). Οι επόμενες μεγαλύτερες τιμές του ποσοστού αυτών των οικισμών αναφέρονται στις δεκαετίες: (19,2%), (20,2%), (21,1%), (20,0%). Στις υπόλοιπες περιόδους το ποσοστό αυτό εμφανίζεται μειούμενο. Η μεγαλύτερη μείωση του ποσοστού καταγράφεται κατά τη δεκαετία (4,0%). Όσον αφορά τους μειούμενους ορεινούς οικισμούς, το μεγαλύτερο ποσοστό τους (92,0%) εμφανίζεται κατά τη δεκαετία , ενώ στις δύο τελευταίες δεκαετίες και τα ποσοστά διαμορφώνονται σε 49,2% και 49,9%, αντίστοιχα. Ποσοστά που δείχνουν μη αναστρέψιμη κατάσταση. Επισημαίνεται το γεγονός ότι: Κατά την περίοδο , από τους ορεινούς οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας, το 33,9% παρουσιάζει πληθυσμιακή αύξηση, το 22,4% παρουσιάζει πληθυσμιακή στασιμότητα και το 43,8% παρουσιάζει πληθυσμιακή μείωση. Κατά την περίοδο , τα αντίστοιχα ποσοστά διαμορφώνονται σε: 4,0%, 4,0% και 92,0%. Η απερήμωση των ορεινών οικισμών έχει συντελεσθεί!

16 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 16 ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΑΥΞΑΝΟΜΕΝΟΙ ΣΤΑΣΙΜΟΙ ΜΕΙΟΥΜΕΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ αριθμός % αριθμός % αριθμός % αριθμός % , , , , , , , , ,9 35 7,8 42 9, , , , , , , , , , ,0 18 4, , , , , , , , , , , , , , ,0 Πίνακας 10: Η Πληθυσμιακή Συμπεριφορά των ορεινών οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας από τις αρχές του 20 ού αιώνα μέχρι σήμερα. Κοινή εμφάνιση σε δύο συνεχόμενες απογραφές. Στον Πίνακα 11 φαίνεται η ταξινόμηση των μειούμενων ορεινών οικισμών ανά υψομετρική ζώνη. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι το ποσοστό 89,5% της περιόδου αφορά οικισμούς με υψόμετρο από 601 έως και μέτρα. Από αυτούς το 54,3% βρίσκεται μεταξύ 601 και 800 μέτρων, το 27,2% βρίσκεται μεταξύ 801 και μέτρων και το 8,0% βρίσκεται μεταξύ και μέτρων. Όμως και στις υπόλοιπες χρονικές περιόδους που δεν χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα, εκτός της περιόδου που χαρακτηρίζεται από τις συνέπειες του Β παγκοσμίου πολέμου και του εμφυλίου πολέμου, τα μεγάλα ποσοστά των μειούμενων ορεινών οικισμών απαντώνται στα υψόμετρα από 601 έως και 800 μέτρα με αμέσως ακολουθούντα τα υψόμετρα από 801 έως και μέτρα. Πρόκειται, δηλαδή, για τις πλέον ζωτικές και αξιοποιήσιμες ορεινές περιοχές που αφέθηκαν στην εγκατάλειψη και τον μαρασμό. Μια μικρή ανάκαμψη παρατηρείται στη ζώνη 1.001μ μ. κατά την περίοδο , μετά από μια αύξηση του ποσοστού στη δεκαετία Επισημαίνεται ότι τα ποσοστά των μειούμενων οικισμών που βρίσκονται μεταξύ των 601 και 800 μέτρων αυξάνονται συνεχώς μετά το Το Γράφημα 4 αποδίδει παραστατικά τη διαχρονική εξέλιξη του ορεινού πληθυσμού των νομών της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας από το 1913 μέχρι και το Όπως φαίνεται, τη μεγαλύτερη συμμετοχή στον ορεινό πληθυσμό ολόκληρης της περιφέρειας έχει ο Ν. Κοζάνης, ακολουθούμενος από τον Ν. Φλώρινας και τον Ν. Καστοριάς. Τη μικρότερη συμμετοχή έχει ο Ν. Γρεβενών. Τα παραπάνω επιβεβαιώνει και ο Πίνακας 12 στον οποίο φαίνεται η συμμετοχή κάθε νομού στον συνολικό ορεινό πληθυσμό της Δυτικής Μακεδονίας από το 1913 μέχρι και το Από το 1951 και μετά η συμμετοχή του Ν. Φλώρινας μειώνεται και η συμμετοχή του Ν. Καστοριάς αυξάνεται. Ο Ν. Κοζάνης εμφανίζει μια συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή από το 1913 μέχρι και το 2001, η οποία από το 1961 και μετά έχει σταθεροποιηθεί στο 46% περίπου, δηλαδή ένα αξιόλογο ποσοστό του συνολικού ορεινού πληθυσμού. Εάν συνυπολογισθεί και το ποσοστό του Ν. Καστοριάς, τότε η συμμετοχή των δύο αυτών νομών ανέρχεται στο 70% περίπου του συνολικού ορεινού πληθυσμού. Κατά συνέπεια, κάθε μεταβολή στον ορεινό πληθυσμό των νομών Κοζάνης και Καστοριάς αντικατοπτρίζει, σε μεγάλο βαθμό, τη μεταβολή που επέρχεται σε ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία. Αυτό σημαίνει ότι η πληθυσμιακή εξέλιξη του ορεινού πληθυσμού των δύο νομών δείχνει, αρκετά ικανοποιητικά, την ιστορική, κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της χώρας

17 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 17 γενικότερα αλλά και αυτής της γεωγραφικής περιοχής ειδικότερα, μέσα από ιδιαιτερότητες τόσο ιστορικο-πολιτικές όσο και γεωγραφικές. Μετά το 1940 η πτωτική τάση στην πληθυσμιακή εξέλιξη του ορεινού πληθυσμού ολόκληρης της Δυτικής Μακεδονίας είναι συνεχής με μεγαλύτερη κλίση της γραμμής στη δεκαετία Σταθεροποίηση παρατηρείται από το 1981 και μετά που πάλι πρέπει να αποδοθεί περισσότερο στη γεωγραφική θέση της περιοχής και τις πολιτικο-κοινωνικές συνθήκες τόσο της ίδιας της περιφέρειας όσο και των όμορων προς αυτήν Κρατών, και όχι σε εκείνες τις στρατηγικές που θα πριμοδοτήσουν την οικονομική αποκέντρωση και θα βοηθήσουν όχι μόνο στη συγκράτηση του ορεινού πληθυσμού αλλά και στην επανάκαμψη των εσωτερικών μεταναστών. ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΙΟΥΜΕΝΟΙ ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΗ ΖΩΝΗ (μ) >1400 ΣΥΝΟΛΟ ΜΕΙΟΥΜΕΝΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ αριθμός % 26,3 18,0 6,9 1,4 0,7 0,7 54,0 αριθμός % 19,3 9,2 1,8 0,2 0,2 0,2 30,9 αριθμός % 4,9 3,1 0,9 0,2 0,2 0,0 9,4 αριθμός % 35,0 25,2 8,4 1,5 0,9 0,7 71,7 αριθμός % 24,9 12,9 4,5 0,9 0,2 0,2 43,8 αριθμός % 54,3 27,2 8,0 1,1 0,7 0,7 92,0 αριθμός % 25,0 15,4 4,6 0,2 0,0 0,7 45,8 αριθμός % 27,5 14,9 5,1 0,9 0,2 0,7 49,2 αριθμός % 29,3 15,2 4,3 0,7 0,2 0,2 49, Πίνακας 11: Μειούμενοι ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ. και ανά περίοδο διαδοχικών απογραφών.

18 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 18 ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ,2 23,4 37,4 25,1 100, ,3 22,5 39,7 26,5 100, ,1 22,1 38,2 26,6 100, ,3 21,7 38,3 26,7 100, ,5 19,9 44,3 25,2 100, ,2 20,3 45,6 23,9 100, ,6 22,6 45,3 21,4 100, ,1 24,1 45,6 19,2 100, ,6 24,0 45,9 19,5 100, ,5 24,0 45,8 19,7 100,0 Πίνακας 12: Η Ποσοστιαία συμμετοχή κάθε νομού στον Ορεινό Πληθυσμό της Δυτικής Μακεδονίας. ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΔΥΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Γράφημα 3: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσμού της Δυτικής Μακεδονίας.

19 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 19 ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ Γράφημα 4: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσμού της Δυτικής Μακεδονίας (αθροιστικά). Χάρτης 4: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός 1913.

20 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 20 Χάρτης 5: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός Χάρτης 6: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός 1928.

21 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 21 Χάρτης 7: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός Χάρτης 8: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός 1951.

22 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 22 Χάρτης 9: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός Χάρτης 10: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός 1971.

23 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 23 Χάρτης 11: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός Χάρτης 12: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός 1991.

24 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 24 Χάρτης 13: Ορεινοί οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Πληθυσμός ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η μελέτη της πληθυσμιακής εξέλιξης μιας γεωγραφικής περιοχής τέτοιας όπως είναι η Δυτική Μακεδονία, από τις αρχές του 20 ού αιώνα μέχρι σήμερα, είναι πρόκληση και δέλεαρ όχι μόνο για γεωγράφους και χαρτογράφους, αλλά και για κάθε επιστήμονα που θέλει να μελετήσει πώς οι φυσικές, δημογραφικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές κ.ά. συνθήκες επιδρούν στη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου και, στη συνέχεια, ποια είναι η επίδραση αυτού του χώρου στις αναφερόμενες συνθήκες κ.ο.κ. Πρόκειται για μια διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος που ως αποτέλεσμα έχει τη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου. Η δυνατότητα που υπάρχει για την «ποσοτικοποίηση» των πληροφοριών στην Πληθυσμιακή Γεωγραφία, προσφέρει στους μελετητές του γεωγραφικού χώρου ένα ευρύ και ογκώδες υλικό αναφορικά με το πλήθος δεδομένων, καθώς και διάφορες μεθόδους επεξεργασίας τους. Παράλληλα, η απεικόνιση αυτών των δεδομένων και των επεξεργασιών τους με τη βοήθεια πινάκων, διαγραμμάτων και χαρτών, δίνει τη δυνατότητα για μια ανάγνωση πολυδιάστατη, συνήθως, η οποία είναι ικανή να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που δημιουργούνται από την «επαφή» με τον γεωγραφικό χώρο. Συγχρόνως, δημιουργείται (και) η κατάλληλη, όσο και απαραίτητη, υποδομή που μπορεί να δίνει, για κάθε χρονική αναφορά, τη δύσκολη συσχέτιση γεωγραφικού χώρου και φαινομένων. Αναφορικά με τον γεωγραφικό χώρο της Δυτικής Μακεδονίας, οι φυσικές και ιστορικές ιδιομορφίες της περιοχής δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο την προσέγγιση του προβλήματος με συμβατικές μεθόδους. Όμως, οι αυτοματοποιημένες μέθοδοι προσφέρουν όχι μόνο ταχύτητα στην έρευνα, αλλά την βοηθούν συχνά να ξεπεράσει δυσκολίες όπως αυτές της διαχρονικής συσχέτισης και των χωρικών τους εντοπισμών, φαινόμενα που απαντώνται στην περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας.

25 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 25 Το βασικό σημείο εκκίνησης, για μελέτες τέτοιου είδους, αποτελεί το «κλείδωμα» κάθε οικισμού μέσα σ ένα σύστημα αναφοράς, που επιτρέπει τη συνεχή και διαχρονική παρακολούθηση του. Η Χαρτογραφία, από τη μεριά της, δίνει τις δυνατότητες οπτικοποίησης αυτής της διαχρονικότητας, βοηθώντας έτσι στον εντοπισμό των ανθρωπογεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων της Δυτικής Μακεδονίας. Η ανάλυση που έλαβε χώρα δείχνει ότι δύο είναι οι κρίσιμες περίοδοι για την οργάνωση του δικτύου των ορεινών οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας και, κατά πάσα πιθανότητα, όλης της χώρας. Η περίοδος του Β Παγκοσμίου Πολέμου και ο Εμφύλιος Πόλεμος που ακολούθησε ( ), καθώς και η δεκαετία των μεγάλων μεταναστεύσεων προς το εξωτερικό ( ), συνέπεια, σ ένα μεγάλο βαθμό, του πρώτου γεγονότος. Σημειώνεται ότι από το 1913 και έως το 1940, η πληθυσμιακή κατανομή των ορεινών οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας, είναι περίπου ομοιόμορφη στους νομούς Κοζάνης, Καστοριάς και Φλώρινας, με τον Ν. Γρεβενών να διαφοροποιείται ως προς την παρουσία αστικού ορεινού κέντρου, το οποίο δεν υφίσταται ούτε αυτή την περίοδο, αλλά ούτε και μετά το Στα 1913 στο δυτικό τμήμα του Ν. Γρεβενών παρατηρούνται οι δυναμικοί οικισμοί «Σαμαρίνα» (4.198 κάτοικοι), «Σμίξη» (1.014 κάτοικοι), «Περιβόλι» (2.354 κάτοικοι), και «Αβδελά» (1.846 κάτοικοι). Στα 1920 οι οικισμοί αυτοί εμφανίζουν κατοίκους λιγότερους των 100 («Σαμαρίνα») ή λιγότερους των 50 («Περιβόλι», «Σμίξη»), αλλά και εγκατάλειψη («Αβδελά»). Κατά το 1928 η «Σαμαρίνα» εμφανίζεται να κυριαρχεί στην περιοχή, φαινόμενο που παρουσιάζεται και το 1940, όπου αξιόλογο δυναμισμό δείχνουν και οι οικισμοί «Σμίξη», «Αβδελά» και «Περιβόλι».Οι τέσσερις αυτοί οικισμοί εξαφανίζονται από τον χάρτη της περιοχής κατά την περίοδο και επανεμφανίζονται αξιοπρεπώς από το 1981 και μετά. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1928 έως το 1940 κυριαρχεί μόνον ο οικισμός «Δεσκάτη» στα νοτιοανατολικά του νομού. Από τις απογραφές του 1951 και 1961, όπως παρατηρείται στους αντίστοιχους χάρτες, αρχίζουν να δημιουργούνται 3 πόλοι συγκέντρωσης των ορεινών οικισμών: Κοζάνη Καστοριά Φλώρινα, με ένα 4 ο πόλο μικρότερης δυναμικής, τον οικισμό «Σιάτιστα» δυτικά της Κοζάνης. Πρόκειται για οικισμό με έντονη οικονομική και κοινωνική ακτινοβολία από τις αρχές του 20 ου αιώνα και ο οποίος εξακολουθεί να είναι από τους πλέον σημαντικούς οικισμούς της περιοχής. Από το 1961 και μετά, η δυναμικότητα και των τεσσάρων πόλων είναι αυξητική έτσι ώστε φαίνεται να κυριαρχούν στους αντίστοιχους χάρτες, ενώ διασπορές μικρότερων οικισμών μεταξύ των τεσσάρων πόλων, από το 1951 και μετά, αρχίζουν να διαμορφώνονται ως γραμμικές διασπορές μεταξύ Καστοριάς Σιάτιστας και μεταξύ Φλώρινας Κοζάνης. Ο οικισμός «Δεσκάτη», στο νότιο όριο της περιφέρειας, συνεχίζει «τη μοναχική πορεία του» μέχρι σήμερα. Κατά την πρώτη περίοδο, παρατηρούνται έντονες μετακινήσεις του ορεινού πληθυσμού τις οποίες προκάλεσαν, αρχικά, ο Εμφύλιος Πόλεμος και, στη συνέχεια, η πολιτική που επικράτησε στη χώρα και είχε μεγάλες επιπτώσεις στις ορεινές περιοχές. Ανάλογη είναι και η περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας. Η δεκαετία , η δεύτερη περίοδος αποπληθυσμού των ορεινών περιοχών, επιδεινώνει την κατάσταση στο ήδη εύθραυστο δίκτυο των ορεινών οικισμών. Αντίθετα, οι περιπτώσεις εξαφάνισης οικισμών λόγω φυσικών αιτιών, είναι πολύ περιορισμένες στην Ελλάδα γενικότερα, αλλά και στη Δυτική Μακεδονία, ειδικότερα. Υπάρχουν βέβαια μεμονωμένες περιπτώσεις αλλαγής θέσης και μετακίνησης τους από υψηλότερες ζώνες σε χαμηλότερες, ή περιπτώσεις μεταφοράς τους εξ αιτίας αποσάθρωσης εδαφών, κατολισθήσεων ή άλλων φυσικών αιτιών, αλλά είναι σχεδόν αμελητέες στο γενικότερο σύνολο.

26 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 26 Με την επιχειρούμενη Χαρτογράφηση, ο αποπληθυσμός των ορεινών περιοχών της Δυτικής Μακεδονίας καθίσταται φανερός. Βέβαια, αυτό, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσέγγισης, είναι γνωστό. Εκεί που θεωρείται ότι συμβάλλει, με τον δικό της τρόπο, αυτή η εργασία, είναι η ιδιαίτερα αυστηρή συστηματοποίηση της παρακολούθησης αυτού του φαινομένου. Η δημιουργία του Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών των Ορεινών Οικισμών της Ελλάδας (Σ.Γ.Π.Ο.Ο.Ε.) φιλοδοξεί να είναι εργαλείο για την καταγραφή, χαρτογράφηση και επεξεργασία των γεωγραφικών συνιστωσών που επηρεάζουν και διαμορφώνουν την καθημερινότητα του γεωγραφικού χώρου σε οποιαδήποτε κλίμακα. Το ισχυρό στοιχείο του Συστήματος που ιδρύθηκε είναι η δυνατότητα μονοσήμαντης ταύτισης κάθε οικισμού, σε όλο το βάθος χρόνου εμπρός και πίσω από το χρόνο μελέτης. Επιπλέον, η κωδικοποιημένη ένταξη κάθε οικισμού στους «Καποδιστριακούς» ΟΤΑ, προσφέρει τη δυνατότητα συνεχούς και εύκολης ενημέρωσης του Συστήματος με νέα δεδομένα. 5. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εκτός των κωδικών αριθμών των οικισμών κατά ΕΣΥΕ, γίνεται (και) κωδικοποίησή τους με τέτοιον τρόπο ώστε ο κάθε οικισμός προσδιορίζεται μοναδικά για όλες τις απογραφές που έγιναν και θα γίνουν. Ο νέος αυτός κωδικός αριθμός προκύπτει ως: Κωδικός Νομού κατά ΕΣΥΕ αύξων αριθμός οικισμού κατά ΕΣΥΕ 1991 Αυτό σημαίνει ότι η γεωγραφική θέση των οικισμών ταυτίζεται με τη χωρική αναφορά τους κατά την απογραφή του Έτσι, η διαχρονική εξέλιξη των οικισμών διακρίνεται σε: προς Α τα πίσω προς Β , 2011, τα εμπρός Α [Πρώτη επίσημη καταγραφή από το Ελληνικό Κράτος] 1. Ο κωδικός αυτός ακολουθεί τον οικισμό, ανεξάρτητα σε ποιο νομό εμφανίζεται αυτός στις διάφορες απογραφές. Π.χ. ο οικισμός Δεσκάτη που εμφανίζεται το 1991 στον Ν. Γρεβενών παίρνει τον κωδικό Ο οικισμός αυτός, όμως, το 1913 εμφανίζεται ως οικισμός της επαρχίας Ελασσόνας (Ν. Λάρισας), στις απογραφές των ετών 1920, 1928 και 1940 καταγράφεται ως οικισμός της επαρχίας Γρεβενών, κατά τα έτη 1951 και 1961 αναφέρεται και πάλι ως οικισμός της επαρχίας Ελασσόνας, και από το 1971 και μετά εμφανίζεται ως οικισμός του Ν. Γρεβενών. Έτσι, ένας δεύτερος κωδικός σε όλες τις απογραφές είναι και ο , εκτός από αυτόν της ΕΣΥΕ που τον δείχνει ως οικισμό του Ν. Γρεβενών (π.χ της ΕΣΥΕ για το 1971). 2. Εάν σε κάποιο νομό, για κάποια απογραφή, το πλήθος των οικισμών εμφανίζεται μεγαλύτερο κατά την απογραφή αναφοράς από την αμέσως προηγούμενη, οι επί πλέον οικισμοί αριθμούνται

27 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 27 κωδικοποιούνται σε συνέχεια των ήδη υπαρχόντων, σύμφωνα με τη σειρά ταξινόμησης κατά ΕΣΥΕ. 3. Εάν σε κάποια απογραφή εμφανίζονται νέοι οικισμοί, δηλαδή οικισμοί που δεν έχουν καταγραφεί κατά τις προηγούμενες απογραφές, οι οικισμοί αυτοί κωδικοποιούνται όπως στο (2). Π.χ. ο οικισμός Διάκος της κοιν. Αγίων Θεοδώρων στον Ν. Γρεβενών, εμφανίζεται στην απογραφή του 1981 (και όχι του 1991) και κωδικοποιείται αριθμείται σε συνέχεια του πλήθους των 117 οικισμών που εμφανίσθηκαν το Έτσι παίρνει τον κωδικό αριθμό Β , 2001, 2011, 1. Σύνδεση του μοναδικού κωδικού των οικισμών με τους κωδικούς κατά «Καποδίστρια». [Για τις περιπτώσεις (και είναι πολλές) όπου οι οικισμοί δεν μπορούν να προσδιορισθούν χωρικά ακριβώς, δηλαδή δεν ταυτίζονται με συγκεκριμένους οικισμούς που είτε εμφανίζονται, είτε δεν εμφανίζονται το 1991, ο χωρικός τους προσδιορισμός γίνεται κατά ΟΤΑ «Καποδίστρια» με βάση τις γεωγραφικές πληροφορίες της ευρύτερης περιοχής αυτών των οικισμών.] 2. Κάθε νέος οικισμός που θα εμφανίζεται στις απογραφές μετά το 1991, θα παίρνει τον μοναδικό κωδικό, όπως έχει περιγραφεί. Με τον τρόπο αυτό, είναι δυνατή η παρακολούθηση της πορείας ενός οικισμού, από τις αρχές του 20 ου αι. για την περιοχή της Ηπείρου και από το για την Πελοπόννησο (πληθυσμιακή έρευνα από τους Γάλλους πριν ακόμη ανακηρυχθεί η Ελλάδα επίσημο Κράτος), μέχρι σήμερα και συνεχώς στο μέλλον. 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος (Ε.Σ.Υ.Ε.), Γενικές Απογραφές: 1920,1928, 1940, 1951, 1961, 1971, 1981, 1991, Βιττωράτου Σ., Λαφαζάνη Π., (2002), «Παρακολούθηση της χωροχρονικής εξέλιξης των οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας με τη βοήθεια των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών» στην Ευρωπαϊκή Επιστημονική Εκδήλωση: «Κοινωνικές Πρακτικές και Χωρική Πληροφορία, Ευρωπαϊκή και Ελληνική εμπειρία στα ΓΣΠ», Θεσσαλονίκη. Γερολύμπου Α., Καλογήρου Ν., Χατζημιχάλης Κ. (1988), «Βορειοελλαδικοί Οικισμοί. Μετασχηματισμοί του Αστικού και Περιφερειακού Χώρου», Ερευνητικό Πρόγραμμα, Σεπτέμβριος Καρανικόλας Ν., Κουσουλάκου, Α., Λαφαζάνη Π., Μυρίδης Μ. (2000), «Ένας Δημογραφικός Απολογισμός για την περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας [ ]» στα Πρακτικά Συνεδρίου: Χωρικές Διαστάσεις των Δημογραφικών Φαινομένων, σελ , Βόλος. Καρανικόλας, Ν., Λαφαζάνη, Π., Μυρίδης Μ., Ράμναλης Δ. (2000), «Η Απερήμωση των Ορεινών Οικισμών της Βόρειας Ελλάδας: Σχεδιάζοντας ένα παρατηρητήριο για τις αλλοιώσεις του Οικιστικού Δικτύου των Χωρών της Βαλκανικής», Πρακτικά Συνεδρίου: Οικονομικός, κοινωνικός, περιβαλλοντικός και πολεοδομικός επανασχεδιασμός υποβαθμισμένων ή κατεστραμμένων περιοχών της Ευρώπης, σελ , Θεσσαλονίκη.

28 Συλλογικός Τόμος «Από τα Άστρα στη Γή και τον Πολιτισμό», ΑΠΘ ΑΤΜ, Οκτώβριος 2003, Θεσσαλονίκη 28 Καρανικόλας, Ν., Λαφαζάνη, Π., Μυρίδης Μ., Ράμναλης Δ. (2003), «Η Απερήμωση των Ορεινών Οικισμών της Ηπείρου τον 20 ο αιώνα. Μια χαρτογραφική κατόπτευση», Επιστημονικό περιοδικό Γεωγραφίες, Τεύχος 5 Άνοιξη 2003, Εξάντας, Αθήνα. King, R., De Mas, P., Mansvelt Beck, J. (2001), «Geography, Environment and Development in the Mediterranean», Sussex Academic Press, Brighton-Portland. Υπ. Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, (1997), Πρόγραμμα «Ι. Καποδίστριας». Χουλιαράκης Μ. (1975), «Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, Τόμος Β», Αθήνα.