ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2

Transcript

1

2 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2

3 Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2 ΟΥ ΑΕΘΣΕ Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Aλέξανδρος Mαζαράκης Aινιάν (ΙΑΚΑ-ΠΘ) Πρόεδρος Aλέξανδρος Mαζαράκης Aινιάν, Καθηγητής Kλασικής Aρχαιολογίας Παν/μίου Θεσσαλίας Αντιπρόεδρος Βάσω Αδρύμη-Σισμάνη, Δ/ντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών Γραμματέας Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Δ/ντρια ΙΓ' ΕΠΚΑ Ταμίας Ασπασία Ντίνα, Δ/ντρια 7ης ΕΒΑ Mέλη Mαρία Bασιλάκη, Aν. Καθηγήτρια Bυζαντινής Τέχνης Παν/μίου Θεσσαλίας Αικατερίνη Καλαντζή-Σμπυράκη, τ. Δ/ντρια 24ης ΕΒΑ Αντίκλεια Μουνδρέα-Aγραφιώτη, Aν. Καθηγήτρια Προϊστορικής Aρχαιολογίας Παν/μίου Θεσσαλίας Μαρία-Φωτεινή Παπακωνσταντίνου, Δ/ντρια ΙΔ' ΕΠΚΑ Αθανάσιος Τζιαφάλιας, τ. Δ/ντης ΙΕ' ΕΠΚΑ Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης, Δ/ντής ΛΔ' ΕΠΚΑ Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ - Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα ISBN ISSN

4 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος Τόμος I: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2009

5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I ΘΕΣΣΑΛΙΑ Πρόλογος Προσφώνηση Καρίμαλη, Λία, Κατανομή λίθινων πρώτων υλών στη Νεολιθική Θεσσαλία: Μια συγκριτική εξέταση Νανόγλου, Στράτος, Η αναπαράσταση του ανθρώπου στη Θεσσαλία και τα κεντρικά Βαλκάνια κατά τη Νεολιθική: μορφολογικές διαφορές και τοπικές ταυτότητες Ροντήρη, Βάσω, H νεολιθική κεραμική της Θεσσαλίας. Τεχνολογία και διαχρονικότητα Κατσαρού-Τζεβελέκη, Στέλλα, Σπήλαιο Κύκλωπα Γιούρων: Η συμβολή της κεραμικής στη συζήτηση για τους συμβολισμούς της Μέσης Νεολιθικής Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Νεολιθικές θέσεις στη Μαγνησία: ανασκόπηση-ανασύνθεση δεδομένων Ντούζουγλη, Αγγέλικα Alram-Stern, Eva, Ο Υστερονεολιθικός οικισμός της Μαγούλας-Βισβίκη στη νότια Θεσσαλία Τουφεξής, Γεώργιος, Τρία πήλινα ζωόμορφα αντικείμενα από τον οικισμό της τελικής Νεολιθικής εποχής στη θέση Παλιόσκαλα, Ν. Λάρισας Τουφεξής, Γ.Ν. Μανώλη, Σ.Κ. Φουντουλάκης, Γ.Ε. Πετρουτσά, Ε.Ι., Ταφές της Νεότερης Νεολιθικής εποχής από το Νεολιθικό οικισμό στη θέση Προφήτης Ηλίας Μάνδρας, Ν. Λάρισας Eder, Birgitta, Τhe northern frontier of the Μycenaean world Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική Αλεξάνδρου, Σταματία, Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη θέση Καζανάκι Παπαθανασίου, Αναστασία, Το ανθρωπολογικό οστεολογικό υλικό από τον Μυκηναϊκό θολωτό τάφο στη θέση Καζανάκι Βόλου Γούναρης, Aλέξανδρος Π., Οικιστική της Θεσσαλίας κατά την Πρωτογεωμετρική-Γεωμετρική περίοδο: ένας απολογισμός Georganas, Ioannis, Dying in Early Iron Age Thessaly Rehren, Thilo Asderaki, Eleni Malakasioti, Zoi, The Geometric tomb at the site of Voulokaliva: a first archaeometric approach

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Tziafalias, Athanasios Haagsma, Margriet J. Karapanou, Sofia Gouglas, Sean, Preliminary results of the urban survey project at Kastro Kallithea, Achaia Phthiotis Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Οι εισαγωγές γραπτής κεραμικής από την ανατολική Ελλάδα στην Θεσσαλία και την Στερεά κατά την Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο Kραβαρίτου, Σοφία, Η οργάνωση των «ημερολογίων» στην αρχαία Ελλάδα. Θεσσαλικά δεδομένα Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία, Επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες στο «Σωρό» Mαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος, Ανασκαφή Ιερού των αρχαϊκών-κλασσικών χρόνων στη θέση «Σωρός» ( ) [Παράρτημα: Ψωμά Σελήνη, Ο μικρός «θησαυρός»] Λεβέντη Ιφιγένεια, Τα γλυπτά αναθήματα από το ιερό στη θέση Σωρός και η συμβολή τους στην ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας Βήτος, Γιώργος Πανάγου, Μαρία, Η κεραμική από το Ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό: προκαταρκτική μελέτη Αλεξάνδρου Σταματία Αλματζή Καλλιόπη, Ανασκαφές στο Νοτιοαντολικό νεκροταφείο των Φθιωτίδων Θηβών Helly Bruno, La Thessalie au 3e siècle av. J.-C Reinders, Reinder H., Τhe Hellenistic city of New Halos: a creation of Demetrios Poliorketes? Καλογιάννη, Αιμιλία Οικονόμου, Ιωάννα Ροντήρη, Βάσω, Tα εργαστήρια κεραμικής στην αρχαία Μητρόπολη Ν. Καρδίτσας Bouchon, Richard, La taxe des affranchis et le financement de la vie publique dans les cités thessaliennes : nouvelle lecture de documents du IIe s. apr. J.-C Πίκουλας, Γ. A., Tο πρόγραμμα του ΠΘ ΙΑΚΑ «Οι διαβάσεις της Πίνδου: οδικό δίκτυο και άμυνα». Θεσσαλικά πεπραγμένα (2005) Ντίνα, Ασπασία, Παλαιοχριστιανικές αρχαιότητες στην παραλία των Φθιωτίδων Θηβών-Νέας Αγχιάλου Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στην πλατεία Νέας Αγοράς στη Λάρισα Συθιακάκη-Κριτσιμάλλη, Βασιλική, Λείψανα γλυπτού αρχιτεκτονικού διακόσμου από τη Βασιλική «του Αγίου Αχιλλίου» Λάρισας. Συμβολή στη μελέτη της οικοδομικής ιστορίας του μνημείου Δεριζιώτης, Λάζαρος Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Νεώτερες έρευνες στην χριστιανικήν Περραιβίαν: ανασκαφικές εργασίες στο «Καστρί» Δολίχης-Λιβαδίου Βλαχάκη, Μαρία, Θησαυρός νομισμάτων από το Πύθιο Ελασσόνας Βαραλής, Ιωάννης Δ., Δύο ανάγλυφες εικόνες από τη Θεσσαλία στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών Αναστασιάδου, Αρχοντούλα Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Το επιτύμβιο επίγραμμα ενός Παλαιολόγου στη Μακρινίτσα του Πηλίου και η σχέση του με τα ταφικά μνημεία των Μαλιασηνών της Μαγνησίας Πανταζής, Γεώργιος Λάμπρου, Ευαγγελία Σοφιανός, Δημήτριος, Χρονολόγηση του ναού της Υπαπαντής στα Μετέωρα Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Εργασίες αποκατάστασης τμημάτων Κάστρου Φαναριού Καρδίτσας

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τριβυζά, Ελένη-Στυλιανή, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βυτουμά Καλαμπάκας (1600) Μαμαλούκος, Σταύρος Σδρόλια, Σταυρούλα, Αρχαιολογικά κατάλοιπα στο «Όρος των Κελλιών» Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο Άγιος Γεώργιος στη Βασιλική Τρικάλων Τσιμπίδα, Ελένη, Μνημεία της Ανατολής Αγιάς Φλώρου, Καλλιόπη, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού του Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης: 17ος αιώνας Λιάκος, Δημήτριος Α., Περί της Μεταβυζαντινής γλυπτικής του θεσσαλικού χώρου Στουρνάρας, Γρηγόριος Ι., Η Θεσσαλία κατά την Οθωμανική περίοδο. Η οργάνωση του χώρου μέσα από επιγραφικά δεδομένα Guerra, Maria Filomena Röhrs, Stephan Salomon, Joseph Walter, Philippe Adrimi- Sismani, Vassiliki, L origine de l or de la tombe Mycénienne de Kasanaki Adrimi-Sismani, Vassiliki Rehren, Thilo Asderaki-Tzoumerkioti, Eleni, Two Mycenaean lead vessels: composition and manufacture Νικολάου, Έλσα Παπαθανασίου, Αναστασία Ασδεράκη-Τζουμερικιώτη, Ελένη Καρύδας, Ανδρέας Γ., Τσατσούλη Κωνσταντίνα, Μπρούτζινη υδρία από την αρχαία Δημητριάδα Καρύδας, Ανδρέας-Γερμανός Ζαρκάδας, Χαράλαμπος, Ένα φορητό φασματόμετρο ακτίνων x (xrf) στην υπηρεσία της αρχαιομετρικής έρευνας και συντήρησης για την περιοχή της Θεσσαλίας Τσουρτσούλης, Θοδωρής, Εφαρμογή πολυεστερικών ρητινών στον τρόπο έκθεσης αρχαίων αντικειμένων: το παράδειγμα μιας μαρμάρινης κεφαλής άλογου Μαργαριτώφ-Κονταράτου, Μαρία-Αικατερίνη, Προβληματισμοί και προτάσεις συντήρησης σε τμήματα τοιχογραφιών και διακοσμητικών πλαστικής διακόσμησης από το ανάκτορο της αρχαίας Δημητριάδας κατά την ανασκαφική περίοδο Ντίνα, Αναστασία, Συντήρηση κοσμημάτων στο εργαστήριο μετάλλων της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δουλγέρη Iντζεσίλογλου, Aργυρούλα, Aρχαιολογικό Iνστιτούτο Θεσσαλικών Σπουδών. Ίδρυση, Πρόγραμμα και Προοπτικές ενός νέου Επιστημονικού Φορέα του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική Καλογιάννη Αιμιλία Σταμέλου Ευαγγελία, Εκπαιδευτικά προγράμματα ΙΓ Ε.Π.Κ.Α Χατζηαγγελάκης Π. Λεωνίδας, Το ερευνητικό έργο της λδ εφορείας προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων... Βραχυγραφίες Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ II ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ Δημάκη, Σοφία Σουβατζή, Στέλλα, Προϊστορική έρευνα στη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού. Το Νεολιθικό υλικό των ανασκαφών Γ. Σωτηριάδη και S. Weinberg Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Βαργεμέζης, Γεώργιος Σταμπολίδης Αλέξανδρος Κυπαρίσση- Αποστολίκα Νίνα, Γεωφυσική διασκόπηση στη θέση Κουτρουλού μαγούλα πλησίον του Νέου Μοναστηρίου (Ν. Φθιώτιδας) Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα, Μαγούλα Ίμβρου. Πηγάδι στο Νέο Μοναστήρι Φθιώτιδας (ακόμη μία εγκατάσταση της Μέσης Νεολιθικής στα βόρεια διοικητικά όρια του Νομού Φθιώτιδας) Κουντούρη, Έλενα Λιάρος, Νίκος, Αποθέτης ΠΕ Ι χρόνων στο Πυρί Θήβας: μια πρώτη προσέγγιση Τσώτα, Εύη, Ευρήματα της Τελικής Νεολιθικής και ΠΕ Ι περιόδου από την ανασκαφή της ανισόπεδης διάβασης ΟΣΕ, στη Θήβα Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Ζώα, άνθρωποι και θάνατος. Ο ρόλος των ζώων στις ταφικές λάρνακες της Τανάγρας: η περίπτωση της σφίγγας Papadopoulos, Thanasis Kontorli-Papadopoulou, Litsa, Mycenaean military presence in Central Greece and Thessaly Fachard, Sylvian, Α cyclopean wall at Loupaka, near Dystos? Πεντεδέκα, Αρετή Κυριατζή, Ευαγγελία Ζάχου, Ελένη, Τεχνολογική και προελευσιακή μελέτη κεραμικής Πρώιμης Εποχής Χαλκού από τον Προσκυνά Λοκρίδας Tankosić, Žarko Mathioudaki, Iro, Agios Nikolaos Mylon: some speculations on the Bronze Age of Southern Euboea Livieratou, Antonia, The transition from the Late Bronze to the Early Iron Age in East Phokis and Lokris Δακορώνια, Φανουρία, Η Πρωτογεωμετρική Λαμία Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Πρωτογεωμετρική Εποχή Δακορώνια, Φανουρία Κουνούκλας, Πέτρος Μπελέτσης, Δημήτρης, Ο «Αίας» στον Κύνο. Σύστημα διαχείρισης ανασκαφικών δεδομένων Φρούσσου, Ελένη, Γκρίζα τροχήλατη κεραμική Εποχής Σιδήρου και αρχαϊκών χρόνων από το Νέο Μοναστήρι Φθιωτιδας: Πτυχή μιας μακραίωνης Αιγαιακής παράδοσης Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Σιψή, Μαρία, Το γεωμετρικό νεκροταφείο στη θέση Άγιος Δημήτριος Καινούργιου Νομού Φθιώτιδος Léderrey, Claude, Excavation in Eretria Kotsonas, Antonis, Central Greece and Crete in the Early Iron Age Χατζηδημητρίου, Αθηνά, Νέα ανασκαφικά δεδομένα από τα νεκροταφεία της αρχαίας Καρύστου Χιδίρογλου, Μαρία Α., «Γεραίστιοί τε καταφυγαί». Ευριπίδης, Κύκλωψ, 295. Γεραιστός Καρυστίας. Τα πρώτα πορίσματα των ανασκαφών Βλαχογιάννη, Έλενα, Η ανθεμωτή επιτύμβια στήλη στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κίτσου, Γαριφαλλιά, Επιτύμβιοι βωμοί και τράπεζες προσφορών αρχαϊκών και κλασικών χρόνων από την αρχαία Τανάγρα Pisani, Marcella, Hellenistic terracotta figurines from Thebes Bonanno Aravantinos, Margherita, Stele funerarie di età romana da Tanagra con raffigurazione di personaggi legati alla sfera religiosa Χαμηλάκη, Κατερίνα, Νεκροταφείο στο λόφο Αγρίλεζα στο Δήλεσι Βοιωτίας Cantarelli, Floriana, Le ultime attività del Gruppo Italiano: anticipazioni sul sistema difensivo della polis Meliteia Domínguez, Adolfo J., Cities and territories in Epiknemidian Lokris Pascual, José, Η εφαρμογή των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών στην ιστορική ανάλυση της Επικνημίδιας Λοκρίδας Farinetti, Emeri, Inhabiting the marshes: a case study from Boeotia applying new technologies for the analysis and management of the cultural and natural landscape Καλαντζή-Σμπυράκη, Αικατερίνη, Το ερευνητικό έργο της 24ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά τον ένα χρόνο λειτουργίας της Γιαλούρη, Άννα, Αγροικία - βιοτεχνική εγκατάσταση στη θέση «Αγ. Δημήτριος» Καινούργιου Ν. Φθιώτιδας Τσαρούχα, Ανθούλα, Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες της ΙΑ ΕΠΚΑ Βραχυγραφίες Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών

11 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN Aρχαιότερη Νεολιθική Γ Γεωμετρικός ή, -ό ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός ή, -ό ΠΓ Πρωτογεωμετρικός ή, -ό ΠΕΣ Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΜΝ Μέση Νεολιθική ΝΝ Νεότερη Νεολιθική ΤΝ Τελική Νεολιθική ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΕΒΑ EIA EH EPG G LBA LH LPG MPG PG SM SPG ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Εarly Bronze Age Early Iron Age Early Helladic Early Protogeometric Geometric Late Bronze Age Late Helladic Late Protogeometric Middle Protogeometric Protogeometric Submycenaean Sub-protogeometric διάμ. διάμετρος εκ. εκατοστά μ. μέτρα μέγ. μέγιστος, -η, -ο μήκ μήκος πάχ. πάχος πλ. πλάτος σωζ. σωζόμενος, -η, -ο τ.μ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος χιλ. χιλιοστά χλμ. χιλιόμετρα cm. centimeter kg. kilo km. kilometer m. metre sq km square kilometer ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ αδ.διδ.διατριβή αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή αδ.διπλ.εργασία αδημοσίευτη διπλωματική εργασία αι. αιώνας αρ. αριθ. αριθμός αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου αρ. κατ. αριθμός καταλόγου Βλ. Βλέπε ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικ. εικόνα εκδ. εκδότης επιμ. επιμέλεια ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ιδιαίτ. ιδιαίτερα κ.ά. και άλλοι, και άλλα κ.ε και εξής λ. λήμμα λ.χ. λόγου χάριν μτφρ. μετάφραση μ.χ. μετά Χριστόν κεφ: κεφάλαιο ό.π. όπως παραπάνω παραπ. παραπάνω πίν. πίνακας πρβλ. παράβαλε π.χ παραδείγματος χάριν π.χ προ Χριστού σελ. σελίδα σημ. σημείωση σχ. σχέδιο τ. τόμος 787

12 βραχυγραφιεσ τεύχ. τεύχος υποσ. υποσημείωση YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού Αbb. Abbildung A.C. after Christ A.D. anno Domini a.s.l. above sea level av. J.-C. avant Jésus-Christ B.C. before Christ c. century ca. circa ch. chapter cf. confer col. column ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s) esp. especially et al. et alii etc. et cetera fig. figure figs. figures ff. following inv. inventory, inventaire mil. millennium n. note no.(s.) number(s), numéro(s) p. page pl. plate, planche Suppl. Supplement Taf. Tafel(n) vol. volume 788

13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AA: Archäologischer Anzeiger ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AAustr: Archaeologia Austriaca ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., Attic Black-Figure Vase Painters. Oxford ActaArchHung: Acta archaeologica Academiae scientiarum Hungaricae ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος , Βόλος, ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών Aegaeum: Aegaeum.Annales d archéologie égéenne de l Université de Liège AJA: American Journal of Archaeology AJPh: American Journal of Philology AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung AmerAnt: American Antiquity AmJPhysAnthropol: American Journal of Physical Anthropology AnatAnt: Anatolia antiqua. Eski Anadolu AnatSt: Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara AncWestEast: Ancient West East AnnLiv: Annals of Archaeology and Anthropology [Liverpool] ANSMN: American Numismatic Society Museum Notes Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura, urbanistica, delle origine al medioevo AntK: Antike Kunst ΑntPl: Antike Plastik AnzWien: Anzeiger. Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien, Philologisch-historische Klasse AR: Archaeological Reports ARA: Annual Review of Anthropology ArchClass: Archeologia classica Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας ARV 2 : Beazley J.D., Attic red-figure vase-painters, Oxford. AS: Assyriological Studies ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente Athenaeum: Athenaeum. Studi periodici di letteratura e storia dell antichità, Università di Pavia BABesch: Bulletin antieke beschaving BalkSt: Balkan Studies BAR-IS: British Archaeological Reports International Series BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique BdA: Bolletino d Arte BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies BMusBeyr : Bulletin du Musée de Beyrouth Boreas: Boreas. Uppsala studies in ancient Mediterranean and Near Eastern civilizations BSA: The Annual of the British School at Athens BSCA : Byzantine Studies Conference, Abstracts BullÉpigr: Bulletin épigraphique (en Revue des Études grecques) ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift CAH: The Cambridge Ancient History CahArch: Cahiers archéologiques CAJ: Cambridge Archaeological Journal Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts CMO: Canada Map Office CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel Corsi: Corsi di Cultura sull arte ravennate e bizantina CronCatania: Cronache di archeologia e di storia dell arte, Università di Catania 789

14 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ CSCA: University of California Studies in Classical Antiquity CVA: Corpus vasorum antiquorum ΔΑΔ: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΔΑΦΕΟ: Δελτίον της εν Αλμυρώ Φιλαρχαίου Εταιρείας της Όθρυος Dacia: Dacia. Revue d archéologie et d histoire ancienne DOP: Dumbarton Oaks Papers DossArch: Dossiers d Archéologie ΔΧΑΕ : Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EAA: Enciclopedia dell arte antica, classica e orientale EchCl: Echos du monde classique. Classical Views ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης EJA: European Journal of Archaeology Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της ( ), Βόλος FD: Fouilles de Delphes, Paris HASB: Hefte des αrchäologischen Seminars der Universität Bern HBN: Hamburger Beiträge zur Numismatik Hesperia: Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at Athens Historia: Historia. Zeitschrift für alte Geschichte ΘΕ: Θεσσαλική Εστία Θεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Αρχαιολογικής Έρευνας, Αποτελέσματα και Προοπτικές Α-Β, Aθήνα ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΘΧρ: Θεσσαλικά Χρονικά ΙΕΕ: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙG: Inscriptiones Graecae ISO: Iscrizioni storiche ellenistiche IstMitt: Istanbuler Mitteilungen IstMitt-BH: Istanbuler Mitteilungen. Beiheft JAIC: Journal of American Institute of Conservation JArchSc: Journal of Archaeological Science JAnthArch: Journal of Anthropological Archaeology JbAC: Jahrbuch für Antike und Christentum JBernHistMus: Jahrbuch des bernischen historischen Museums JbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen Instituts JFA: Journal of Field Archaeology JGS: Journal of Glass Studies JHS: Journal of Hellenic Studies JMA: Journal of Mediterranean Archaeology JMC: Journal of Material Culture JNG: Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JRA: Journal of Roman Archaeology JSav: Journal des savants Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique Klio: Klio. Beiträge zur alten Geschichte LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae MeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World Minos: Minos. Revista di filologia egea MonIned: Monumenti Inediti pubblicati dall Istituto di Correspondenza Archeologica MüJb: Münchner Jahrbuch der Βildenden Kunst MünstBeitr: Münstersche Beiträge zur antiken Handelsgeschichte ΝΕ.: Νέος Ελληνομνήμων NC: Numismatic Chronicle NCirc: Numismatic Circular NumAntCl: Numismatica e antichità classiche. Quaderni ticinesi NumCron: Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society OJA: Oxford Journal of Archaeology ÖJh: Jahreshefte des Österreichischen archäologischen Instituts in Wien OlF: Olympische Forschungen OpAth: Opuscula atheniensia Orient: Orient. Report of the Society for Near Eastern Studies in Japan ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Para : Beazley J.D., Paraleipomena. Oxford. PBF: Prähistorische Bronzefunde Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at Athens Phoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of Canada ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού 790

15 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ Συμποσίου, Λαμία Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντίνου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Β Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα PPS: Proceedings of the Prehistoric Society ProspAQuad: Prospezioni archeologiche. Quaderni della Fondazione ing. Carlo M. Lerici PZ: Prähistorische Zeitschrift RA:Revue Archéologique RBN: Revue belge de numismatique et de sigillographie RE: Paulys Realencyclopädie REA : Revue des études anciennes REByz: Revue des Études Byzantines REG: Revue des études grecques RendIstLomb: Rendiconti. Istituto lombardo, Accademia di scienze e lettere RPhil: Revue de philologie, de littérature et d histoire anciennes RhM: Rheinisches Museum für Philologie RivFil: Rivista di filologia e d istruzione classica RJK: Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte ScAnt: Scienze dell Antichita: Storia, archeologia, antropologia SEG: Supplementum epigraphicum graecum SIMA: Studies in Mediterranean Archaeology SMEA: Studi micenei ed egeo-anatolici SMSR: Studi e materiali di storia delle religioni ThesCRA: Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum TIB: Tabula Imperii Byzantini TravMém: Travaux et mémoires. Centre de recherche d histoire et civilisation byzantine UKIC: United Kingdom Institute for Conservation Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα ZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik ZRVI: Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 791

16 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Κωνσταντίνος Βουζαξάκης Η έρευνα της Νεολιθικής Εποχής στη Θεσσαλία συμπλήρωσε ήδη έναν αιώνα. Το ιστορικό της έρευνας μέχρι και τη δεκαετία του 70 έχει ήδη παρουσιαστεί αναλυτικά 1. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει σημαντικές διαφοροποιήσεις στη γνώση μας για τη νεολιθική περίοδο. Οι διαφοροποιήσεις αυτές αφορούν αφενός ποσοτικά στοιχεία και δεδομένα 2 και αφετέρου νέες ερμηνευτικές προτάσεις και αλλαγές οπτικής με βάση το παλιότερο και το νεότερο ανασκαφικό υλικό 3. Όσον αφορά τη Μαγνησία, ο εντοπισμός θέσεων ακολούθησε αυξητική πορεία. Οι 16 θέσεις του Τσούντα (1908), πολύ σύντομα έγιναν 23 από τους Wace και Thompson (1912), για να προστεθούν και άλλες από τον Αρβανιτόπουλο ( ) και τελικά να φθάσουν τις 39 στην εργασία του Halstead (1984). Σήμερα οι θέσεις ανέρχονται σε 59 ως αποτέλεσμα κυρίως εκτεταμένων επιφανειακών ερευνών και αρχαιολογικών σωστικών ανασκαφών στο πλαίσιο της πραγματοποίησης μεγάλων δημοσίων έργων στην περιοχή. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποκλειστική ταύτιση των νεολιθικών οικισμών με τη μορφή της μαγούλας, ευνόησε τον εντοπισμό θέσεων με βάση το ύψος τους. Ελάχιστη προσπάθεια καταβλήθηκε για τον έλεγχο της πιθανότητας να υπάρχουν οικισμοί ή θέσεις με διαφορετική μορφή, με αποτέλεσμα αφενός να κυριαρχεί ως πρότυπο ο τύπος της μαγούλας και αφετέρου τα διαφορετικά στοιχεία να προέρχονται αποκλειστικά από τυχαία ευρήματα των σωστικών κυρίως ανασκαφών. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ενώ τις προηγούμενες δεκαετίες πραγματοποιήθηκαν στη νότια και βόρεια Ελλάδα σειρά εντατικών επιφανειακών ερευνών 4, στη Θεσσαλία και τη Μαγνησία ειδικότερα όσες επιφανειακές έρευνες πραγματοποιήθηκαν είχαν χαρακτήρα εκτεταμένο και επιλεκτικό με συγκεκριμένους στόχους σχετικούς με τον εντοπισμό αρχαιολογικών καταλοίπων σε σχέση με ιστορικές περιόδους και σημαντικές πόλεις των ιστορικών χρόνων. Σήμερα πλέον είναι γνωστό ότι και στη Μαγνησία οι μαγούλες δεν αποτελούν τη μοναδική μορφή οικισμού, όπως συμβαίνει και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού και γενικότερα του βαλκανικού χώρου. Γενικότερα, οι θέσεις με νεολιθική κατοίκηση θα μπορούσαν να χωριστούν σε ανοικτές και σε κλειστές θέσεις (σπήλαια). Όσον αφορά την δεύτερη κατηγορία στη Μαγνησία έχει διαπιστωθεί νεολιθική παρουσία κατοίκηση μόνο στα Γιούρα της 1. Gallis Γαλλής 1992 και βιβλιογραφία θέσεων στον συνημμένο κατάλογο. 3. Halstead 1984, Kωτσάκης 1983, Bailey et al Alcock Cherry

17 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Αλοννήσου 5. Οι θέσεις ανοικτού τύπου μπορούν να καταταχθούν σε α) αυτές που παρουσιάζουν μόνο μία φάση κατοίκησης, κατά την οποία δημιουργήθηκαν επιχώσεις με μικρό σχετικά πάχος (αρ. 3.3, 3.4, 15, 39, 40, 45) 6, β) αυτές που έχουν περισσότερες της μίας φάσης αλλά καθώς απλώνονται στο χώρο σε μια μορφή εκτεταμένης κατοίκησης δεν αποκτούν ύψος (αρ. 3.2, 42), γ) σε αυτές που σώζουν πολλές φάσεις και παράλληλα παρουσιάζουν το φαινόμενο της εντατικής κατοίκησης στο ίδιο μέρος με αποτέλεσμα την δημιουργία μαγούλας (η πλειοψηφία των θέσεων), δ) αυτές που συνδυάζουν χαρακτηριστικά εντατικής (μαγούλα) και εκτεταμένης κατοίκησης σε κοντινό μεταξύ τους χώρο (αρ. 2, 3), ε) αυτές που εγκαθίστανται πάνω σε φυσικά υψώματα και αποκτούν το χαρακτηριστικό ύψος μιας μαγούλας ασχέτως των φάσεων κατοίκησης που περιέχουν (αρ. 2, 4, 20, 26, 34, 54). Και μόνο η ποικιλία αυτή των οικιστικών μορφών αρκεί για να θέσει πιο σύνθετα ερωτήματα, απομακρύνοντας τις μέχρι πρόσφατα ισχύουσες παραδοχές της έρευνας σχετικά με τις οικιστικές επιλογές και συνήθειες των νεολιθικών κοινωνιών της περιοχής. Οι πιο καλά μελετημένοι νεολιθικοί οικισμοί στη Μαγνησία παραμένουν ακόμα σήμερα οι οικισμοί του Σέσκλου και του Διμηνίου. Αρχίζοντας από το Σέσκλο, έχει καταστεί σαφές πλέον ότι πρόκειται για έναν οικισμό που συνδυάζει περιοχές με εντατική και μη κατοίκηση 7. Σε μια λοφώδη περιοχή με έντονη την παρουσία ρεμάτων, οι πρώτοι κάτοικοι κατά την αρχαιότερη νεολιθική κατασκευάζουν τις κατοικίες τους σε τρεις (τουλάχιστον) διαφορετικές φυσικές ταράτσες δίπλα στα ρέματα. Οι περιοχές αυτές κατοικούνται και εγκαταλείπονται σε διαφορετικές εποχές χωρίς να αποκτούν ιδιαίτερο ύψος, σε αντίθεση με το Σέσκλο Α(3.1) που κατοικείται σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής και την εποχή του Χαλκού. Στο Διμήνι (2) αντίθετα η κατοίκηση αρχίζει στη Νεότερη Νεολιθική, πάνω σε ένα φυσικό βραχώδες έξαρμα, το οποίο διαμορφώνεται κατάλληλα με άνδηρα και αναλήμματα πάνω και δίπλα στα οποία κατασκευάζονται τα σπίτια. Οι χαρακτηριστικοί περίβολοι του Διμηνίου διαμορφώνουν και ορίζουν το χώρο ώστε παράλληλα με την οριοθέτηση της εσωτερικής οικιστικής οργάνωσης 8 να εξασφαλίζουν και εξωτερικά στον οικισμό την εικόνα μιας μαγούλας. Η ερμηνεία αυτή υποθέτει ότι από τα μέσα και προς το τέλος της Νεολιθικής το ύψος ενός οικισμού έχει αποκτήσει συμβολική σημασία, υποδηλώνοντας ισχυρή ιστορική συνέχεια και παράδοση του οικισμού στο χώρο 9. Έτσι, η μαγούλα πλέον δεν αποτελεί απλά δημιούργημα μακρόχρονης διαδικασίας λόγω συγκεκριμένων οικιστικών πρακτικών, αλλά καθίσταται ζητούμενο και στόχος ως συγκεκριμένη τελική μορφή. Η τάση αυτή για κατοίκηση πάνω σε φυσικούς λόφους κυρίως κατά την Νεότερη Νεολιθική περίοδο μπορεί να ανιχνευτεί και σε άλλους γειτονικούς οικισμούς, όπως στη θέση Παλιόκαστρο (5), στο Σπαρτιά (26), στον Άγιο Νικόλαο Παλιουρίου (54) και την Πετρομαγούλα (34). Το ερώτημα της μόνιμης ή μη κατοίκησης στις νεολιθικές θέσεις επανήλθε στο προσκήνιο πρόσφατα 10. Παραδοσιακά θεωρείται δεδομένος ο μόνιμος χαρακτήρας των οικισμών ως δομικό στοιχείο του νεολιθικού τρόπου ζωής. Σύμφωνα με μελέτες που έχουν ως αφετηρία την κατανάλωση συγκεκριμένων ζώων μέσα στους οικισμούς, έχει προταθεί η μονιμότητα 5. Η βιβλιογραφία για τις θέσεις που αναφέρονται βρίσκεται συγκεντρωμένη στον κατάλογο θέσεων που ακολουθεί. 6. Οι αριθμοί αναφέρονται στον κατάλογο θέσεων που συνοδεύει το κείμενο. 7. Kotsakis Χουρμουζιάδης Halstead Chapman Kotsakis Nanoglou Bailey et al

18 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ της κατοίκησης αποκλείοντας εποχικές μετακινήσεις 11. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις από παραποτάμιους οικισμούς στην περιοχή της Λάρισας ότι η κατοίκηση μπορεί να μην ήταν συνεχής 12. Πέρα όμως από την εποχικότητα, θα μπορούσαν να ανιχνευτούν και μετακινήσεις μεταξύ ευρύτερων χρονικών περιόδων, οι οποίες σε οικισμούς με τη μορφή της μαγούλας πιθανόν να αφήνουν δυσδιάκριτα ίχνη λόγω εργασιών διαμόρφωσης του χώρου πριν από κάθε εγκατάσταση. Μια μορφή μικρών μετακινήσεων στο χώρο μπορούμε να δούμε στο Σέσκλο ( ), αλλά και να υποθέσουμε σε εκτεταμένους οικισμούς της περιοχής, όπως ο προϊστορικός οικισμός της Τελικής Νεολιθικής στον κόμβο Μικροθηβών (42), κυρίως σε σχέση με τον προγενέστερο οικισμό Μπελίτσι (41) σε απόσταση λιγότερη από χίλια μέτρα νοτιότερα. Προς αυτή την κατεύθυνση της έρευνας σημαντικοί είναι οι οικισμοί που αντιπροσωπεύονται με μία ή δύο φάσεις, καθώς μπορούν να δώσουν σημαντικά στοιχεία. Οι δημοσιεύσεις των ανασκαφών των νεολιθικών θέσεων που πραγματοποιήθηκαν με αφορμή τα μεγάλα δημόσια έργα στη Μαγνησία (39, 40, 41, 42, 44, 45, 48, 49) αναμένεται να δώσουν νέα στοιχεία και να επανατροφοδοτήσουν τη συζήτηση σχετικά με τη νεολιθική κατοίκηση στην περιοχή. Ανάλογες προσδοκίες υπάρχουν και για τη συστηματική ανασκαφή στη Μαγούλα Ζερέλια (14) που πραγματοποιείται σε συνεργασία του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με τη ΙΓ ΕΠΚΑ. Ολοκληρώνοντας την επισκόπηση αυτή, κρίθηκε σκόπιμο και χρήσιμο να παρατεθεί ένας - συνοπτικός έστω λόγω έλλειψης χώρου - κατάλογος με όλες τις γνωστές μέχρι σήμερα θέσεις στο Νομό Μαγνησίας με ίχνη νεολιθικής παρουσίας. Σε όλες έγινε προσπάθεια να συμπεριληφθεί το σύνολο της βιβλιογραφίας που τις συνοδεύει ή τουλάχιστον οι σημαντικότερες αναφορές. Η αρίθμηση και τα ονόματα που επιλέχτηκαν στον κατάλογο εξυπηρετούν εσωτερικά και μόνο τις ανάγκες του συγκεκριμένου κειμένου και δεν έχουν πρόθεση να προσθέσουν νέο επίπεδο πολυπλοκότητας, στην ήδη υπάρχουσα. Αντίθετα, θεωρήθηκε σημαντικότερο να δοθεί η θέση τους με κάποιο συστηματικό και μοναδικό τρόπο μέσα από την παράθεση του γεωγραφικού τους στίγματος στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς 1987 (ΕΓΣΑ87), είτε με επιτόπιες επισκέψεις και χρήση GPS είτε μέσα από χάρτες και με βάση τις βιβλιογραφικές αναφορές (σε αυτή την περίπτωση τις συντεταγμένες σημαδεύει ένας αστερίσκος). Κάποιες πρωταρχικές παρατηρήσεις με βάση τη γεωγραφική θέση και τη χρονολόγηση είναι οι εξής: α) Υπάρχει μια μικρή αύξηση του αριθμού των θέσεων από την ΑΝ (25) στη ΜΝ (34) και μια σταθεροποίηση στη ΝΝ (34). Ο αριθμός θέσεων που εμφανίζουν κατοίκηση σε δύο διαδοχικές περιόδους είναι σχετικά σταθερός (20-22) σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής. β) Όσον αφορά τη γεωγραφική θέση τους παρατηρείται μία σημαντική συσχέτιση με ρέματα, αλλά και με ακτογραμμές θαλάσσιες ή παραλίμνιες 13. Στη Νεότερη Νεολιθική ωστόσο οι θέσεις εντοπίζονται και σε μεγαλύτερα υψόμετρα και μακρύτερα από ρέματα και γ) παρατηρείται μια ισχυρή συσχέτιση της γεωγραφικής θέσης των οικισμών με τις θέσεις των σύγχρονων οδικών δικτύων, των αστικών κέντρων και των οικισμών, γεγονός που μάλλον πρέπει να αποδοθεί σε παράγοντες που αφορούν την έρευνα. Τα στοιχεία αυτά (αρχαιολογικά, γεωλογικά, γεωγραφικά, τοπογραφικά και τοπιογραφικά) ψηφιοποιούνται σε βάσεις δεδομένων και προγράμματα γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών ως τμήμα μελέτης υπό εξέλιξη, σχετικά με το χώρο κατά την Νεολιθική εποχή. 11. Halstead van Andel et al Bailey Grundmann

19 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΘΕΣΕΩΝ (εικ. 1) 1. Πευκάκια, Δ. Βόλου. Α: , Β: ΝΝ, ΤΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ, ΙΧ. Τσούντας 1908, 3, (αρ. 1). Arvanitopoulos 1910, 157. Αρβανιτόπουλος 1909, 153 κ.ε. Αρβανιτόπουλος Wace Thompson 1912, 8, (αρ. 1). Θεοχάρης Halstead 1984, 232, (no 1). Weisshaar Andreou et al. 1996, ΦΕΚ 68/Α/ , ΦΕΚ105/Β/ , ΦΕΚ63/Δ/ Διμήνι, Δ. Αισωνίας. Α: Β: ΝΝ, ΤΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Στάης 1892, Στάης 1901, 13, 37. Lolling 1884, Τσούντας 1908, 4 (αρ. 2) & 27 κ. ε. Wace Thompson 1912, 8, (αρ. 2). Αδρύμη-Σισμάνη 1977, Χουρμουζιάδης Μαλακασιώτη Halstead 1984, 232, (no 2). Tsuneki Halstead Σκαφιδά Andreou et al 1996, Αδρύμη Σισμάνη 2002, ΦΕΚ172/Β/ Σέσκλο, Δ. Αισωνίας: 3.1. Σέσκλο Α (Καστάκι), Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. 3.2 Σέσκλο Β, Α: Β: AΝ, ΜΝ. 3.3 Σέσκλο Γ, Α: Β: ΑΝ. 3.4 Σέσκλο Δ, Α: Β: ,50. ΜΝ. Lolling 1884, Τσούντας 1908, 4 (αρ. 3) & 69 κ. ε. Wace Thompson 1912, 8, (αρ. 3). Θεοχάρης 1966α, 1966β,1966γ, 1967, 1968, 1969, 1970, 1973α, 1973β, 1974, 1975, 1977, 1978, Christopoulou Κωτσάκης Wijnen Κωτσάκης Halstead 1984, 232, (no 3). Παπαευθυμίου Παπανθίμου Πιλάλη Παπαστερίου Wijnen Χριστόπουλου Andreou et al 1996, Κωτσάκης Αδρύμη-Σισμάνη 2002, ΦΕΚ172/Β/ Σέσκλο Πύργος, Δ. Αισωνίας. Α: Β: ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 4) & Wace Thompson 1912, 8, (αρ. 4) & 85. Μπάτζιου 1981, Halstead 1984, 232, (no 4). ΦΕΚ172/Β/ Σέσκλο Παλαιόκαστρο, Δήμος Φερών, Α: Β: ΝΝ. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 5). Wace Thompson 1912, 8, (no. 5). Grundmann Halstead 1984, 232 (no 5). 6. Βελεστίνο 1, Αγροκήπιο, Δ. Φερών. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 6). Wace Thompson 1912, 8, (no. 6). Grundmann Halstead 1984, 232 (no 6). Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, Γαλλής 1992, 103 (ΑΤΑΕ 280, Βελεστίνο 2). ΦΕΚ369/Β/ Βελεστίνο 2, Δ. Φερών. Α: Β: ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 7). Αρβανιτόπουλος 1910, 231. Wace Thompson 1912, 8, (no. 7). Grundmann 1937, πιν. 37. Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, 180. Halstead 1984, 232 (no 7). Γαλλής 1992, 94 (ΑΤΑΕ 331, Άγιος Γεώργιος Φερών 4). Ιντζεσίλογλου 2000, Βελεστίνο 3, Μάτι, Δ. Φερών. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ. Αρβανιτόπουλος 1907, 160. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 8). Wace Thompson 1912, 8, (no. 8). Stahlin 1924, 106 κ.ε. Grundmann 1937, πιν. 37, αρ. 8. Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, Halstead 1984, 232 (no 8). Γαλλής 1992, (ΑΤΑΕ 271). ΦΕΚ369/Β/ Βελεστίνο 4, Βισβίκη, Δ. Φερών. Α: Β: ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Τσούντας 1908, 4 (αρ. 9). Αρβανιτόπουλος 1910, 232. Wace Thompson 1912, 8, (no. 8). Grundmann 1937, πιν. 37, αρ. 9. Benecke Θεoχάρης 1973, 101, 275 & 349. Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, Halstead 1984, 232 (no 9). Γαλλής 1992, 94 (ΑΤΑΕ 274, Άγιος Γεώργιος Φερών 3). 10. Μικρό Περιβολάκι, Δ. Φερών. Α: Β: ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ. Τσούντας 1908, 4-5 (αρ. 11). Wace Thompson 1912, 8, (no. 11). Grundmann 1937, πιν. 37, αρ

20 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη, 1986, 188. Halstead 1984, 232 (no 11). Γαλλής 1992, 153 (ΑΤΑΕ 285, Μικρό Περιβολάκι 1, θέση Άγιος Αθανάσιος). 11. Αερινό, Περσουφλί Μαγούλα. Δ. Φερών Β: ΜΝ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Τσούντας 1908, 7-8 (αρ. 37). Wace Thompson 1912, 9, (no. 37). Θεοχάρης 1963, Halstead 1984, 233 (no 37). di Salvadore 1994, Αραχωβίτη 2000, 364. Αραχωβίτη 2002, ΦΕΚ172/Β/ Πύρασος, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Aρβανιτόπουλος 1907, Τσούντας 1908, (αρ. 59). Wace Thompson 1912, 10, (no. 59). Θεοχάρης 1959, Halstead 1984, 234 (no 59). ΦΕΚ139/Β/ Αϊδινιώτικη Μαγούλα, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Τσούντας 1908, (αρ. 60). Wace Thompson 1912, 10, (no. 60) & 169. Halstead 1984, 234 (no 60). ΦΕΚ172/Β/ Ζερέλια, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ, IX. Volgraff , Τσούντας 1908, (αρ. 61). Wace Thompson 1912, 10, (no. 61) & Halstead 1984, 234 (no 61). Haagssma et al. 1993, Reinders 2004b, 22. Wijnen & Rondiri 2004a, 22 24, ΦΕΚ172/Β/ Καρατσάνταγλι, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΜΝ. Τσούντας 1908, (αρ. 62). Wace Thompson 1912, 10, no. 62 & 169. Halstead 1984, 234 (no 62). Haagssma et al. 1993, Reinders Reinders 2004a, 20. ΦΕΚ501/Β/ Παλαιοχώρι ή Γιουζλάρ ή Χατζίδη ή Νταουτζά, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΜΕΧ. Τσούντας 1908, 13 (αρ. 63). Wace Thompson 1912, 10, (no. 63) & Halstead 1984, 234 (no 63). ΦΕΚ172/Β/ Αλμυριώτικη Μαγούλα, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Wace Thompson 1912, 10, (no. 64). Halstead 1984, 234 (no 64). Μαλακασιώτη 1997, Αλμυρός 2 (Μαγούλα Αμπέλια Αλμυρού). Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ. Wace Thompson 1912, 10, (no. 65). Halstead 1984, 234 (no 65). Reinders 2004c, Wijnen & Rondiri 2004b, Βαϊτση Μύλος, Δ. Αλμυρού. Α: Β: *. ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ. Wace Thompson 1912, 10, (no. 66). Γιαννόπουλος Halstead 1984, 234 (no 66). 20. Φθιώτιδες Θήβες, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΜΝ,ΝΝ,ΤΝ,ΥΕΧ. Αρβανιτόπουλος 1907, 66 κ.ε. Αρβανιτόπουλος 1908, 163 κ.ε. Wace Thompson 1912, 10, (no. 68). Γιαννόπουλος Halstead 1984, 234 (no 68). Μαλακασιώτη 1997, 46. Βουζαξάκης 1997, ΦΕΚ172/Β/ Κιτίκ (Φυλάκη), Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΝΝ. Wace Thompson 1912, 10, (no. 69). Halstead 1984, 234 (no 69). Μαλακασιώτη 1997, ΦΕΚ172/Β/ Βελεστίνο 5 6 (Υπέρεια Μάτι Μπακάλη), Δ. Φερών. Α: ,51 Β: ,37. ΤΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ, ΙΧ. Wace Thompson 1912, 10, (no. 72). Halstead 1984, 234 (no 72 / 152). Κακαβογιάννης 1977, 186. Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, Γαλλής 1992, (ΑΤΑΕ 270 Βελεστίνο 1 Μαγούλα Μπακάλη, θέση Πλάτωμα, Μαγούλα Καστράκι - όπου και αναλυτική βιβλιογραφία). Αραχωβίτη 2000, Δουλγέρη- Ιντζεσίλογλου 2002, ΦΕΚ172/Β/ Χατζημισιώτικη Μαγούλα, Δ. Κάρλας. Α: Β: ΑΝ. ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Αρβανιτόπουλος 1910, 233. Grundmann 1937, πιν. 37, αρ. 125, σελ. 56 κ.ε. Renfrew 1972, 392. Θεοχάρης 1973, 65, 349. Hanschmann Milojčić 1981, 108, 150. Αποστολοπούλου 65

21 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Κακαβογιάννη 1979, 185. Halstead 1984, 236 (no 125). Γαλλής 1992, 181 (ΑΤΑΕ 277, Στεφανοβίκειο 5). ΦΕΚ1123/Β/ Παγασαί (λόφος Ηρώου), Δ. Βόλου. Α: Β: *. ΝΝ, ΠΕΧ. Αρβανιτόπουλος 1909, 152. Αρβανιτόπουλος 1910, 241. Αρβανιτόπουλος 1912, 165. Θεοχάρης 1958, Halstead 1984, 237 (no 148). ΦΕΚ 68/Α/ , ΦΕΚ105/Β/ , ΦΕΚ63/Δ/ Κουφόβουνο, Ν. Ιωνία, Δ. Βόλου. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ. Αρβανιτόπουλος 1909, Θεοχάρης 1958, Halstead 1984, 237 (no 149). 26. Σέσκλο Λατομείο (Σπαρτιάς), Δ. Αισωνίας. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ. Αρβανιτόπουλος 1912, Grundmann 1937, πιν. 37, 3 α. Halstead 1984, 237 (no 150). 27. Βελεστίνο 7, Άγιος Γεώργιος (μαγούλα Ταμπούρι ή Στήθωμα ή Μαμουτζή), Δ. Φερών. Α: ,24 Β: ,38. ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Αρβανιτόπουλος 1910, 232. Θεοχάρης 1965, 320. Θεοχάρης 1973, χάρτης 4, αρ Halstead 1984, 237 (no 151). Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη 1986, 178. Γαλλής 1992, 93 (ΑΤΑΕ 273 Άγιος Γεώργιος Φερών 1). 28. Βελεστίνο 8, Ζευς Θαύλιος, Δ. Φερών. Α: Β: ΝΝ, ΥΕΧ, ΙΧ. Αρβανιτόπουλος 1925, 40. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη 1986, Halstead 1984, 237 (no 153). ΦΕΚ172/Β/ Ριζόμυλος 1 (μαγούλα Υδραγωγείου), Δ. Κάρλας. Α: Β: NN, ΠEX, MEX, YEX, IX. Αρβανιτόπουλος 1910, 231. Grundmann 1937, 37, taf. 37A. Θεοχάρης 1973, χάρτης 4, αρ. 98. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη 1979, 183. Halstead 1984, 237 (no 156). Γαλλής 1992, 176 (ΑΤΑΕ 281). 30. Ριζόμυλος 2 (Πλατομαγούλα Κιμπόμπασι), Δ. Κάρλας. Α: ,14 Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ. Αρβανιτόπουλος 1910, 231. Grundmann 1937, 37, taf. 37A. Θεοχάρης 1973, χάρτης 4, αρ. 94. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη 1979, Halstead 1984, 237 (no 157). Γαλλής 1992, 176 (ΑΤΑΕ 282). 31. Κανάλια (Άγιος Νικόλαος), Δ. Κάρλας. Α: Β: ΝΝ, ΙΧ. Θεοχάρης 1973, χάρτης 4, αρ. 84. Halstead 1984, 241 (no 603). Γαλλής 1992, 128 (ΑΤΑΕ 384 Κανάλια 1 Μαγούλα Αγ. Νικολάου). 32. Γρίτσα Πτελεού, Δ. Πτελεού. Α: Β: ΝΝ, ΜΕΧ, ΥΕΧ. Halstead 1984, 241 (no 609). ΦΕΚ172/Β/ Μεγάλη Βελανιδιά, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΑΝ, MN, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΥΕΧ, ΙΧ. Θεοχάρης 1958, Halstead 1984, 242 (no 627). Αδρύμη 1998, Βουζαξάκης ΦΕΚ172/Β/ Πετρομαγούλα Βόλου, Δ. Βόλου. Α: Β: ΤΝ, ΠΕΧ,ΜΕΧ,ΥΕΧ. Halstead 1984, 242 (no 628). Χατζηαγγελάκης 1984, ΦΕΚ766/Β/ Μαγούλα Καραμουρλάρ, Δ. Κάρλας. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Θεοχάρης 1973, 349. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη 1979, Wijnen 1982, 58 ( fig. 18, no 13). Halstead 1984, 242 (no 632). Γαλλής 1992, 180 (ΑΤΑΕ 278 (Στεφανοβίκειο 2 θέση Αλμύρες). ΦΕΚ1123/Β/ Γκιούλμπερη, Δ. Φερών. Α: Β: ΜΝ. Θεοχάρης 1965, Θεοχάρης 1973, 349. Wijnen 1982, 58, (fig. 18, no 14). Halstead 1984, 242 (no 633). Γαλλής 1992, 93 (ΑΤΑΕ 272 Άγιος Γεώργιος Φερών 2). 37. Άγιος Αθανάσιος Βοίβης, Δ. Κάρλας. Α: Β: Νεολιθική, ΠΕΧ, ΜΕΧ, ΙΧ. Stählin 1924, 61. Θεοχάρης 1967, Θεοχάρης 1968, 269. Renfrew 1972, 64. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη 1979, 184. Freund 1983, Runnels 1988,

22 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ Halstead 1984, 242 (no 637). Γαλλής 1992, (ΑΤΑΕ Στεφανοβίκειο 1). ΦΕΚ527/Β/ Στεφανοβίκειο 4 (Μαγούλα Κοπρία, θέση Καραπατιάς), Δ. Κάρλας. Α: Β: ΝΝ, ΠΕΧ, ΙΧ. Γαλλής 1992, 181 (ΑΤΑΕ 383). ΦΕΚ648/Β/ Καμάρα, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΜΝ. Καλογιάννη et al Ροντήρη 2004, Ροντήρη 2005, ΦΕΚ519/Β/ Πουρναρόλακκα Δ. Αλμυρού. Α: Β: *. ΑΝ. Καλογιάννη et al, Μπελίτσι, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΜΝ, ΝΝ. Vouzaxakis 2001, Βουζαξάκης Βουζαξάκης ΦΕΚ1922/Β/ Προϊστορικός οικισμός στον κόμβο Μικροθηβών, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: ΤΝ, ΠΕΧ. Αδρύμη Σισμάνη Αδρύμη-Σισμάνη 2005α, Αδρύμη-Σισμάνη 2005β, ΦΕΚ145/Β/ Άγιος Δημήτριος, Δ. Φερών. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ. 44. Χλόη, Δ. Φερών. Α: Β: ,73*. ΝΝ, ΠΕΧ, ΜΕΧ. Αραχωβίτη 2000, Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου 2001, Καζανάκι, Δ Βόλου, Α: Β: ΝΝ, ΥΕΧ. Αδρύμη Σισμάνη (προσωπική πληροφορία). 46. Βουλοκαλύβα, site 1990/35, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΤΝ, ΠΕΧ. Christmann 2004, Μαγούλα Καρατσαγκλιού, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΝΝ, ΙΧ. Μαλακασιώτη (προσωπική πληροφορία). ΦΕΚ 501/Β/ Κανάλια 2 (θέση θερμοκήπια), Δ. Κάρλας. Α: Β: ΜΝ, ΝΝ. Αδρύμη- Σισμάνη υπό δημοσίευση. 49. Θέση «Λατομεία» ΒΑ της Βισβίκη, Δ. Φερών. Α: Β: ΜΝ. Αραχωβίτη (προσωπική πληροφορία). 50. Κάστρο Κοκκίνας, Δ. Φερών. Α: Β: *. Νεολιθική περίοδος. Ιντζεσίλογλου 1995, Καστράκι 2, Περίβλεπτο, Δ. Φερών. Α: Β: *. Νεολιθική περίοδος. Ιντζεσίλογλου 1995, Ελευθεροχώρι (Κοκκινόβραχος), Δ. Φερών. Α: Β: *. Νεολιθική περίοδος. Ιντζεσίλογλου 1995, Λόφος με υδατοδεξαμενή βόρεια κόμβου Μικροθηβών, Δ. Ν. Αγχιάλου. Α: Β: Νεολιθική περίοδος. 54. Παλιούρι Διμηνίου, ύψωμα Αγ. Νικόλαος, Δ. Αισωνίας. Α: Β: Νεολιθική περίοδος. Ιντζεσίλογλου 1998, θέση Σαμάρι, λίμνη Κάρλα. Δ. Κάρλας. Α: Β: *. Μεσολιθική ΑΝ. Θεοχάρης 1967, ΦΕΚ1123/Β/ Λόφος στη θέση Σουβάλα, νότια Σέσκλου. Α: Β: Νεολιθική περίοδος. Ιντζεσίλογλου 1995β, Άγιος Πέτρος Κυρά Παναγιά, Δ. Αλοννήσου. Α: Β: *. ΑΝ, ΜΝ. Efstratiou Κωτσάκης 1996, 57. Ευστρατίου 2001, ΦΕΚ653/ , ΦΕΚ662/Β/ Σπήλαιο Κύκλωπα Γιούρα Αλοννήσου, Δ. Αλοννήσου. Α: Β: *. ΑΝ, ΜΝ, ΝΝ. Sampson 1996, Σάμψων 1996, Sampson 1998, Σάμψων 2001, ΦΕΚ653/ Πέρδικα 2, Δ. Αλμυρού. Α: Β: ΑΝ, ΜΝ. 67

23 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ SUMMARY NEOLITHIC SITES IN MAGNESIA THESSALY, GREECE Konstantinos Vouzaxakis A century has passed since the first Neolithic excavation on Dimini and Sesklo by Chr. Tsountas at Since then, a lot of new discoveries have been added and our knowledge has changed. Today, we know about 59 Neolithic sites inside the borders of Magnesia prefecture. Most of them have the form of low or high tells (magoules) but recently, extended - flat sites have also been found. Therefore, a close examination of the existing data is now necessary in order to reconsider our knowledge on Neolithic period and the habitational practices. Apart from presenting old and new theories, a list of the (up to now) known Neolithic sites is also presented, including a number of information for each site (position, chronology, references), as the initial step towards a further discussion. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδρύμη Β., Μεγάλη Βελανιδιά. Οικόπεδο Συρβανίδη, ΑΔ 48 (1993), Χρονικά. Β1, Αδρύμη-Σισμάνη Β., ΑΔ 32, Χρονικά, Αδρύμη-Σισμάνη Β., Ανάδειξη προϊστορικών οικισμών Διμηνίου Σέσκλου, στο Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής» Βόλος Μαΐου 2001, Βόλος, Αδρύμη-Σισμάνη Β., Έργα Εθνικής Οδού ΠΑΘΕ. Τμήμα Αλμυρός Αερινό. Χ.Θ , Οικισμός τελικής νεολιθικής - πρώιμης εποχής χαλκού, ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, 425. Αδρύμη-Σισμάνη Β., (υπό έκδοση), ΑΔ (2004), Χρονικά. Αδρύμη-Σισμάνη Β., 2005α. Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Νέα έκθεση Αρχαιοτήτων. Προϊστορικός οικισμός στον κόμβο Μικροθηβών. Τελική Νεολιθική (α μισό 4 ης χιλιετίας), Εν Βόλω 16, Αδρύμη-Σισμάνη Β., 2005β. Έργα Εθνικής οδού ΠΑΘΕ. Ταμήμα Αλμυρός Αερινό. Χ.Θ , ΑΔ 54 (1999), Χρονικά, Alcock E.S. Cherry F.J. (επιμ.), Side-by-side survey. Comparative regional studies in the Mediterranean World, Oxford. Andel van T.H. Gallis K. Toufexis G., Early Neolithic farming in a Thessalian river landscape, στο Lewin L. Macklin M.G. Woodward J.C. (επιμ.), Mediterranean Quaternary river environments, Rotterdam, Andreou S. Fotiadis M. Kotsakis K., Review of Aegean Prehistory V: the Neolithic and Bronze Age of northern Greece, AJA 100,

24 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ Αποστολοπούλου - Κακαβογιάννη Ο., Τοπογραφία της περιοχής των Φερών Θεσσαλίας κατά την προϊστορική περίοδο, ΑΔ 34 (1979), Αραχωβίτη Π., Στοιχεία Αρχαιολογικής Δράσης στις Φερές και την ευρύτερη περιοχή τους τα τελευταία οκτώ χρόνια, στο Έργο Εφορειών, Αραχωβίτη Π., Τα μνημεία του άξονα της Εθνικής Οδού, στα όρια του Δήμου Φερών Αερινό, στο Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής», Βόλος Μαΐου 2001, Βόλος, Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Ανασκαφαί εν Θεσσαλία, ΠΑΕ, Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Ανασκαφαί και Έρευναι εν Σικυώνι και Θεσσαλία, ΠΑΕ, Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Αι εν Χαιρωνεία και κατά την Φωκίδα Ανασκαφαί, ΠΑΕ (1909), Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1911, ΠΑΕ (1911), Αρβανιτόπουλος Α.Σ, Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία, ΠΑΕ (1915), Αρβανιτόπουλος Α.Σ, Ανασκαφαί Ιερού Θαυλίου εν Φεραίς Θεσσαλίας, ΠΑΕ, Bailey D.W., Impermanence and flux in the landscape of early agricultural South Eastern Europe, στο Chapman J. and Dolukanov P. (επιμ.), Landscapes in Flux. Central and Eastern Europe in Antiquity, Oxford, Bailey D.W. Whittle A. Cummings V. (επιμ.), (Un)settling the Neolithic, Oxford. Benecke J., Steinzeitdörfer in den Ebenen am Olymp, Völkischer Beobacter, , 6. Βουζαξάκης Κ., Ο Νεολιθικός οικισμός στην ακρόπολη των Φθιωτίδων Θηβών, Αχαιοφθιωτικά. Πρακτικά του Β Συνεδρίου Αλμυριώτικων Σπουδών, (1995), τομ. α, Αλμυρός, Βουζαξάκης Κ. (υπό έκδοση). Νεολιθικός Οικισμός «Μπελίτσι» στον κόμβο Μικροθηβών, στο Αχαιοφθιωτικά Γ. Πρακτικά του Γ Συνεδρίου Αλμυριωτικών Σπουδών, Οκτωβρίου 2000: ιστορία, αρχαιολογία, λαογραφία Αχαϊας Φθιώτιδας, Αλμυρός Βουζαξάκης Κ., ΑΔ 54 (1999), Χρονικά, Βουζαξάκης Κ., Προσδιορίζοντας το τοπίο στην περιοχή της Μεγάλης Βελανιδιάς (Μαγνησίας), στο ΑΕΘΣΕ 1, Γαλλής Κ., Άτλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας, Λάρισα. Γιαννόπουλος Ν., Δεύτεραι ανακαλύψεις μνημείων θεσσαλικής προελληνικής γραφής και έτερα προϊστορικά αντικείμενα, ΑΕ, Chapman J., The living, the dead and the ancestors: time, life cycles and the mortuary domain in later European prehistory, στο Davies J. (επιμ.), Ritual and Remembrance: responses to Death in Human Societes, Shefield, Christmann E., Voulokaliva, site 1990/35. Late Neolithic /Rachmani Culture, στο Reinders 2004, 41. Christopoulou A., Microwear analysis of the chipped and ground stone tools from Sesklo A, London, (PhD Thesis). Di Salvatore M., Ricerche sul territorio di Pherai. Insediatamenti, Difese, Vie e Confini, στο Θεσσαλίa A, Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου Α., Περιοχή Χλόης. Οικισμός νεολιθικής εποχής, ΑΔ 51 (1996), 342. Δουλγέρη Ιντζεσίλογλου Α., Το Αρχαιολογικό Ιστορικό Πάρκο Φερών Βελεστίνου, δέκα χρόνια μετά, στο Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του μνη- 69

25 ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ μειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής» Βόλος Μαΐου 2001, Βόλος, Efstratiou N., A Neolithic site in the northern Sporades. Aegean relationships during the Neolithic of th 5 th millennium BC, BAR-IS 241, Oxford. Ευστρατίου Ν., Ο Νεολιθικός οικισμός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά-Παναγιά Αλοννήσου και οι νησιωτικές εγκαταστάσεις του Αιγαίου μία επανεκτίμηση, στο Σάμψων Α. (επιμ), Αρχαιολογική Έρευνα στις Βόρειες Σποράδες, Αλόννησος, Θεοχάρης Δ.Ρ., Νεολιθικά εκ της περιοχής της Ιωλκού, ΘΧρ 1, Θεοχάρης Δ.Ρ., Πύρασος, ΘΧρ 2, Θεοχάρης Δ.Ρ., Αρχαιότητες και Μνημεία Θεσσαλίας, ΑΔ 18, Χρονικά, Θεοχάρης Δ.Ρ., Αρχαιότητες και Μνημεία Θεσσαλίας, ΑΔ 20, Χρονικά, Θεοχάρης Δ.Ρ., 1966α. Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1962), Θεοχάρης Δ.Ρ., 1966β. Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1963), Θεοχάρης Δ.Ρ., 1966γ. Ανασκαφαί: Σέσκλον, ΠΑΕ (1965), 5-9. Θεοχάρης Δ.Ρ., Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας, ΔΑΦΕΟ. Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1966), 5-7. Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανακαλύψεις εν Σέσκλω, ΑΑΑ, Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1969), Θεοχάρης Δ.Ρ., 1973α. Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1971), Θεοχάρης Δ.Ρ., 1973β. Νεολιθική Ελλάς, Αθήνα. Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1972), Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφή εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1973), Θεοχάρης Δ.Ρ., Έργον, Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφή Σέσκλου, ΠΑΕ (1976), Θεοχάρης Δ.Ρ., Ανασκαφαί εν Σέσκλω, ΠΑΕ (1977), Freund G., Zur Silexindustrie der Samari Magula (Boibe See), Thessalien, PZ 58 (1983), Gallis K., A short chronicle of Greek archaeological investigations in Thessaly from 1881 until the present day, στο La Thessalie, Actes de la Table Ronde Juillet 1975 Lyon, Collection de la Maison de l Orient Méditerranėen No 6. Série archéologique 5, Paris, Grundmann K., Magula Hadzimissiotiki, ΑΜ 62, Haagssma J.B. Malakasioti Z. Rondiri V. Reinders R., Between Karatsadagli and Baklali, Pharos 1, Halstead P., Strategies of survival: an ecological approach to social and economic change in the early farming communities of Thessaly, N. Greece, Cambridge, (PhD Thesis). Halstead P., Dimini and the DMP: faunal remains and animal exploitation in Late Neolithic Thessaly, BSA 87, Halstead P., Neighbours from hell? The houshold in Neolithic Greece, στο Halstead P. (επιμ.), Neolithic society in Greece, Sheffield, Halstead P., Resettling the Neolithic: faunal evidence for seasons of consumption and residence at Neolithic sites in Greece, στο Bailey D. Whittle A. Cummings V. (επιμ.), (Un)settling the Neolithic, Oxford, Hanschmann E. Milojčić V., Die Deutschen Ausgrabungen aus der Argissa-Magula in Thessalien, III: Die frühe und beginnende mittlere Bronzezeit I, Bonn. 70