Ομηρικά Έπη. Οδύσσεια

Transcript

1 τεύχος 2 Αρχαία Ελληνικά (από μετάφραση) Ομηρικά Έπη Οδύσσεια Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Πρόλογος Αγαπητέ μαθητή, αγαπητή μαθήτρια Συνεχίζουμε την ανάλυση της Οδύσσειας με το δεύτερο τεύχος, όπου μπορείς να βρεις την επεξεργασία των ενοτήτων 4, 5 και 6. Η ανάλυσή μας περιλαμβάνει την παρουσίαση κάθε ενότητας με τη μορφή σχεδιαγράμματος για μια γρήγορη ματιά, τη σύνδεση με τα προηγούμενα, το νόημα και την περίληψη, σχόλια λεξιλογικά, ερμηνευτικά, πραγματολογικά, ιδεολογικά, πολιτιστικά, το χωρισμό σε ενότητες, τα εκφραστικά και λογοτεχνικά μέσα, το ύφος του ποιητή. Ακόμη θα βρεις όλες τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου και πρόσθετες ερωτήσεις για περισσότερη εξάσκηση. Καλή μελέτη 1

2 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 3 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 34 ΕΝΟΤΗΤΑ

3 4η ΕΝΟΤΗΤΑ: α Α ΚΕΙΜΕΝΟ Τα σημαντικότερα σημεία της ενότητας για μια γρήγορη ματιά Διάλογος του Τηλέμαχου με την Αθηνά-Μέντη, που προβάλλει: Θεματικοί άξονες - τα προβλήματα του Τηλέμαχου - τις προσπάθειες της Αθηνάς να τον ενθαρρύνει και να τον πείσει να αναλάβει πρωτοβουλίες ως κύριος του σπιτιού 1η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος εξηγεί την κατάσταση του παλατιού και ζητεί πληροφορίες 2η ενότητα (στ ): Η Αθηνά Μέντης παρουσιάζεται σαν φίλος πατρικός 3η ενότητα (στ ): Η απάντηση του Τηλέμαχου Δομή 4η ενότητα (στ ): Η Αθηνά ζητεί πρόσθετες εξηγήσεις 5η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος εκθέτει τα προβλήματά του 6η ενότητα (στ ): Η Αθηνά ενθαρρύνει και συμβουλεύει τον Τηλέμαχο 7η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος προτείνει λουτρό και δώρο στον «ξένο» 8η ενότητα (στ ): Η Αθηνά αρνείται το δώρο και χάνεται πετώντας, ενώ ο Τηλέμαχος μένει έκθαμβος αλλά αλλαγμένος Χρόνος 1η μέρα της Οδύσσειας Τόπος Πρόσωπα To παλάτι του Οδυσσέα στην Ιθάκη Τηλέμαχος, Αθηνά-Μέντης 3

4 Χαρακτηρισμοί προσώπων Αθηνά - Μέντης: Προσπαθεί να πείσει τον Τηλέμαχο να αναλάβει πρωτοβουλία. Του υπενθυμίζει τα καθήκοντά του και με κολακευτικά λόγια τον σπρώχνει να αναλάβει τις ευθύνες του. Τηλέμαχος: Είναι ένας ευγενικός και φιλόξενος νέος,, χωρίς όμως δυναμικότητα και θάρρος μπροστά στην απαράδεκτη κατάσταση στο παλάτι. Η απελπισία του για την τύχη του πατέρα του τον κάνει μοιρολάτρη. Βαθιά μέσα του κρύβει την ελπίδα της επιστροφής του Οδυσσέα. Χρειάζεται ερεθίσματα για να κινητοποιηθεί και να δράσει. Περίληψη Ο Τηλέμαχος συνομιλεί με την Αθηνά - Μέντη. Απολογείται για την προκλητική συμπεριφορά των μνηστήρων, εξομολογείται τον καημό του για τη μακρόχρονη απουσία του πατέρα του και υποβάλλει τα τυπικά ερωτήματα της φιλοξενίας. Η Αθηνά απαντάει με μια πλαστή διήγηση, αλλά πειστική, τον διαβεβαιώνει ότι ο πατέρας του ζει και θα γυρίσει σύντομα. Η Αθηνά τον ρωτάει αν είναι ο γιος του Οδυσσέα και ο Τηλέμαχος απαντάει καταφατικά, αλλά εύχεται να ήταν γιος ενός καλότυχου ανθρώπου και όχι αυτού που θεωρείται ο πιο δυστυχισμένος. Η Αθηνά προσπαθεί να τον ενθαρρύνει να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες και να πάει στην Πύλο και στη Σπάρτη, για να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του. Η αναχώρησή της με θαυμαστό τρόπο προκάλεσε έκπληξη στον Τηλέμαχο. Ηρωικός θάνατος - Υστεροφημία: Οι αρχαίοι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στο δοξασμένο θάνατο και στην καλή φήμη κάποιου, ενώ θεωρούσαν ατιμωτικό έναν «αδόξαστο» και «ανάκουστο» θάνατο (σε νεανική κυρίως ηλικία). Ιδεολογικά στοιχεία Η θέληση των θεών: Και η Αθηνά και ο Τηλέμαχος κάνουν φανερό πως οι θεοί καθορίζουν τις τύχες των ανθρώπων, τους δίνουν τις χαρές ή τα βάσανα. Νεαρός - Άνδρας: Η υπευθυνότητα και η ανάληψη καθηκόντων απέναντι στη ζωή και την οικογένεια σημαίνουν το πέρασμα από την ανωριμότητα στην ωριμότητα του άντρα που πρέπει να κερδίσει την καλή φήμη με τις πράξεις του. Η πατρότητα: Επειδή το παιδί δεν μπορεί να μάθει για τον πατέρα του παρά μόνο από τη μητέρα του, δεν μπορεί να είναι απόλυτα βέβαιο για το γονιό του. Ευτυχισμένα γεράματα: Τα γεράματα και ο ευτυχισμένος φυσικός θάνατος, αποτελούσαν το επισφράγισμα μιας ωραίας ζωής για τους αρχαίους. 4

5 Τεχνική του Ομήρου Ο Όμηρος στην ενότητα αυτή προωθεί το μύθο κλιμακωτά: μεταμόρφωση της Αθηνάς σε Μέντη -> διάλογος Αθηνάς - Μέντη με τον Τηλέμαχο -> η Αθηνά -Μέντης κερδίζει την εμπιστοσύνη του Τηλέμαχου, τον ενθαρρύνει να δράσει. Ο ποιητής θεμελιώνει την Τηλεμάχεια (ραψωδίες α-δ), που έχει χαρακτήρα ανασταλτικό και οδηγεί τους ακροατές στην αναζήτηση του εξαφανισμένου Οδυσσέα, για να κάνει την επιστροφή του πιο σημαντική. Ανάλυση του περιεχομένου Σύνδεση με τα προηγούμενα Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η Αθηνά πήρε τη μορφή του Μέντη, φίλου του Οδυσσέα, και πήγε στο παλάτι. Αφού της πρόσφερε γεύμα ο Τηλέμαχος, η θεά του έδωσε πλαστές συστάσεις και του αναπτέρωσε τις ελπίδες για την τύχη του πατέρα του. Στη συνέχεια τον προέτρεψε να φύγει για την Πύλο και τη Σπάρτη, για να πάει πληροφορίες για την τύχη του πατέρα του. Περιληπτική απόδοση του περιεχομένου Ο Τηλέμαχος εμπιστεύεται στον ξένο τον πόνο που του προκαλεί η απουσία του πατέρα του και οι αυθαιρεσίες των μνηστήρων και στη συνέχεια τον ρωτά για την καταγωγή και την προέλευσή του και την τυχόν σχέση που είχε ποτέ με τον πατέρα του Οδυσσέα. Η Αθηνά αφηγείται μια ψευδή ιστορία για τον τόπο απ' όπου ήρθε και τη σχέση που είχε με τον Οδυσσέα ως Μέντης. Βεβαιώνει τον Τηλέμαχο πως ο πατέρας του που τώρα είναι αποκλεισμένος σ' ένα νησί, σύντομα θα φθάσει στην Ιθάκη. Ο Τηλέμαχος εκφράζει γι' άλλη μια φορά την απογοήτευσή του για την ατυχία του, να είναι γιος του βασανισμένου Οδυσσέα, και η Αθηνά βρίσκει ευκαιρία να τον ρωτήσει για την κατάσταση που επικρατεί μέσα στο παλάτι. Ο Τηλέμαχος δυσανασχετεί για τη μοίρα του πατέρα του, που δεν του έτυχε τουλάχιστον ένας ηρωικός θάνατος στο πεδίο της μάχης, στην Τροία, και εξηγεί στην Αθηνά την παρουσία των μνηστήρων στο παλάτι. Η Αθηνά συγκρίνει την ατολμία του Τηλέμαχου με το θάρρος και τη δύναμη του πατέρα του και του κάνει δύο προτάσεις. Καταρχήν, να συγκαλέσει την επόμενη μέρα σύνοδο του λαού και να δηλώσει τη δυσαρέσκειά του για τα έργα των μνηστήρων. Επίσης, να ταξιδέψει μ' ένα πλοίο στην Πύλο και στη Σπάρτη, για να μάθει από το Νέστορα και το Μενέλαο νέα για τον πατέρα του. Τον εμψυχώνει αναφέροντάς του το παράδειγμα του Ορέστη και χωρίς να δεχτεί το δώρο του Τηλέμαχου, βιαστικά φεύγει μεταμορφωμένη σε αετό. Αυτό ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο που κατάλαβε πως ήταν η Αθηνά και έτσι αποφασιστικά βαδίζει προς τους μνηστήρες. 5

6 Νόημα Ενώ οι μνηστήρες τρώνε και πίνουν και ξοδεύουν το βιος του Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος εκφράζει τις σκέψεις του στην Αθηνά. Ο πατέρας του χάθηκε στα ξένα και οι μνηστήρες έχουν εγκατασταθεί στο παλάτι. Αν όμως επέστρεφε, οι μνηστήρες θα εξαφανίζονταν όμως ο νέος δεν ελπίζει κάτι τέτοιο τώρα πια. Στη συνέχεια ο Τηλέμαχος ζητά από τον ξένο να του συστηθεί και αυτός με τη σειρά του λέει ότι είναι ο Μέντης, ο άρχοντας των Ταφίων. Λέει ότι ταξιδεύει με το καράβι και τους ανθρώπους του, γιατί ασχολείται με το εμπόριο χαλκού. Ήρθε στην Ιθάκη, γιατί έμαθε ότι ο παλιός του φίλος, ο Οδυσσέας, ζει και ότι σύντομα θα γυρίσει σπίτι του. Στη συνέχεια ρωτά τον Τηλέμαχο αν είναι γιος του Οδυσσέα, γιατί διαπιστώνει ότι του μοιάζει πολύ. Ο Τηλέμαχος παραδέχεται ότι είναι πράγματι γιος του Οδυσσέα όμως παραπονιέται, γιατί ο πατέρας του πέθανε μακριά από την πατρίδα του άδοξα. Ο Μέντης σπεύδει να τον παρηγορήσει λέγοντάς του ότι οι θεοί θα βοηθήσουν να δοξαστεί. Στη συνέχεια ζητά να μάθει ποιοι είναι οι άνθρωποι που γλεντούν μέσα στο παλάτι και ο Τηλέμαχος του αποκαλύπτει άλλη μια συμφορά του: αρχοντόπουλα από τις γύρω περιοχές έχουν εγκατασταθεί στο παλάτι και ζητούν να παντρευτούν τη μητέρα του, ενώ σπαταλούν το βιος του Οδυσσέα. Ο Μέντης αγανακτεί με τη στάση του Τηλέμαχου, με το γεγονός ότι δε μοιάζει στον πατέρα του που θα εξόντωνε τους μνηστήρες αμέσως. Ο Μέντης αποκαλύπτει πως γνώρισε τον Οδυσσέα, όταν ο ήρωας πριν από χρόνια ταξίδεψε στην πατρίδα του για δουλειές. Συμβουλεύει, λοιπόν, τον Τηλέμαχο ν' αναλάβει δράση να καλέσει πρωί πρωί τους Ιθακήσιους σε σύνοδο και να ζητήσει από τους μνηστήρες να φύγουν από το σπίτι του όσον αφορά τη μητέρα του, αν επιθυμεί να παντρευτεί να γυρίσει στο σπίτι του πατέρα της σύμφωνα με τα έθιμα του γάμου τέλος, ο Τηλέμαχος να ταξιδέψει μέχρι την Πύλο και τη Σπάρτη για να πάρει πληροφορίες για την τύχη του πατέρα του, έτσι ώστε αν μάθει ότι έχει πεθάνει να του αποδώσει τις πρέπουσες νεκρικές τιμές, ενώ, αν ζει, να κάνει υπομονή μέχρι να επιστρέψει. Για να τον εμψυχώσει φέρνει για παράδειγμα τον Ορέστη και τη δόξα που κέρδισε, όταν σκότωσε τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα, παίρνοντας εκδίκηση για το φόνο του Αγαμέμνονα. Μετά τη συζήτηση αυτή ο Μέντης ετοιμάζεται να φύγει. Ο Τηλέμαχος αφού τον ευχαριστεί για τις συμβουλές του, του ζητά να μείνει λίγο παραπάνω, ώστε να του προσφέρουν φιλοξενία και δώρα. Ο Μέντης αρνείται λέγοντας ότι βιάζεται και ότι θα τους δοθεί άλλη φορά ευκαιρία να τον τιμήσουν όπως πρέπει. Λέγοντας αυτά χάνεται και πετά μακριά σαν πουλί. Έτσι ο Τηλέμαχος συνειδητοποιεί ότι ο ξένος δεν ήταν άλλος από τη θεά Αθηνά. Γεμάτος θάρρος και ελπίδα γυρίζει στην αίθουσα, όπου οι μνηστήρες συνεχίζουν ανενόχλητοι το γλέντι τους. 6

7 Νοηματική απόδοση του περιεχομένου με τη μορφή ερωταπαντήσεων 1) Για ποιο λόγο ο Τηλέμαχος κάνει αναδρομή στο παρελθόν και, ενώ απαντάει στις ερωτήσεις του ξένου για τον ξένο, αναφέρεται στον Οδυσσέα; Ο Τηλέμαχος θέλει να υπογραμμίσει την τραγικότητα του παρόντος, την οποία συνδέει αντιθετικά με την ευτυχία του παρελθόντος. Δηλαδή παλιά το σπίτι του είχε την τύχη του στα πλούτη και στις τιμές που του διασφάλιζε ο Οδυσσέας. Ο θάνατός του όμως αποτελεί την αιτία των συμφορών του παρόντος. Οι μνηστήρες έχουν εισβάλει στο παλάτι του Οδυσσέα και λυμαίνονται τα πλούτη του, ενώ ζητούν σε γάμο τη μητέρα του. Ο Τηλέμαχος φοβάται για τη ζωή του. 2) Ποια είναι τα βάσανα του Τηλέμαχου; Ο θάνατος και η μακρόχρονη απουσία του πατέρα του. Η κατασπατάληση της περιουσίας του από τους μνηστήρες. Η απαίτησή τους να παντρευτούν τη μητέρα του. Ο φόβος για τη ζωή του. 3) Τι δηλώνουν οι μεταφορές: μας μαδούν το σπιτικό και θα κατασπαράξουνε κι εμένα; Την τραγική κατάσταση που επικρατεί στο σπίτι του Τηλέμαχου. 4) Ποιο παράπονο εκφράζει ο Τηλέμαχος για το θάνατο του πατέρα του; Ο Τηλέμαχος παραπονιέται που ο πατέρας του χάθηκε αγνοημένος, χωρίς δόξα και τιμές. Δεν μπορεί να δεχτεί ότι κάποιοι θεοί όρισαν αυτό το τέλος για τον πατέρα του, βάζοντας το κακό στο νου τους. Ο ίδιος θα ήθελε ο πατέρας του να είχε σκοτωθεί στην Τροία με τους συντρόφους του στο πλάι ή αν μετά το τέλος του πολέμου γύριζε στην πατρίδα του και ξεψυχούσε στα χέρια των δικών του. Με τον τιμημένο θάνατο του Οδυσσέα, ο πόνος των δικών του θα μετριαζόταν και θα έβρισκαν παρηγοριά. Θα μπορούσαν να του υψώσουν τάφο και ο Τηλέμαχος θα κέρδιζε ένα μερίδιο από την πατρική δόξα. Όμως ο Οδυσσέας σύμφωνα με τον Τηλέμαχο - εξαφανίστηκε άδοξα: τον άρπαξαν οι Άρπυιες. Για αυτό ο Τηλέμαχος θρηνεί και πονάει για τον άδοξο χαμό του γονιού του. Στο σημείο αυτό βλέπουμε πόσο μεγάλη σημασία έδιναν οι αρχαίο στο ζήτημα της υστεροφημίας. Υστεροφημία είναι η καλή φήμη που συνοδεύει κάποιον μετά το θάνατό του. Οι άνθρωποι στην ομηρική εποχή επιδίωκαν να κατακτήσουν το ηρωικό ιδανικό. Η τιμή εξαιτίας του δοξασμένου θανάτου δεν ήταν σημαντική μόνο για το νεκρό αλλά και για τους απογόνους του. 7

8 5) Πώς παρουσιάζει η Αθηνά τον Οδυσσέα στους στίχους ; Η θεά Αθηνά ακούγοντας τον Τηλέμαχο να είναι απαισιόδοξος και φοβισμένος, να μην τολμάει να αναλάβει δράση απέναντι στους μνηστήρες αποφασίσει να τον ενθαρρύνει περισσότερο. Του λέει ότι κατανοεί τον πόνο του και την ανάγκη να επιστρέψει ο Οδυσσέας. Προβάλλει τον Οδυσσέα ως ένα δυνατό και γενναίο άντρα (τον παρουσιάζει μεγαλόπρεπα με περικεφαλαία, ασπίδα και δυο δόρατα, όπως τον είδε ως Μέντης), διαβεβαιώνει ότι θα τιμωρούσε τους αναίσχυντους μνηστήρες με θάνατο. Η Αθηνά παρουσιάζει τον Οδυσσέα ως ένα πρότυπο που μπορεί να του μοιάσει ο Τηλέμαχος και του δίνει ελπίδες για την επιστροφή του όταν λέει ότι το θέμα αυτό ανήκει στην αρμοδιότητα των θεών. 6) Ποια είναι η παρέκβαση των στίχων και ποια η σκοπιμότητά της; Η Αθηνά Μέντης αναφέρει ένα περιστατικό από τη ζωή του Οδυσσέα, πριν από τον Τρωικό πόλεμο (στο σχολικό βιβλίο δεν υπάρχουν οι αντίστοιχοι στίχοι, όπου γίνεται λόγος για την επίσκεψη του Οδυσσέα στο σπίτι του Μέντη και την αγάπη του πατέρα του Μέντη για τον Οδυσσέα). Η παρέκβαση είναι μια αναδρομική διήγηση, που περιλαμβάνει γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας που βρισκόμαστε και έχει σκοπό να: - Παρουσιάσει τον Οδυσσέα με πλήρη πολεμική εξάρτυση στα μάτια του Τηλέμαχου, ώστε να αποτελέσει πρότυπο προς μίμηση για το νεαρό γιο - Δημιουργήσει κλίμα εμπιστοσύνης και φιλίας ανάμεσα στον Τηλέμαχο και την Αθηνά Μέντη, ώστε να προσεγγίσει περισσότερο το νέο η Αθηνά και να τον αναγκάσει να βγει από την αδράνεια - Σπάσει η μονοτονία της αφήγησης, να χαλαρώσουν οι ακροατές/αναγνώστες του έπους 7) Ποιες είναι οι συμβουλές της Αθηνάς προς τον Τηλέμαχο στους στίχους ; Η θεά συμβουλεύει τον Τηλέμαχο: Να καλέσει συνέλευση των Ιθακισίων, όπου ο Τηλέμαχος με μάρτυρες τους θεούς μπροστά σε όλους θα δώσει στους μνηστήρες εντολή να φύγουν από το σπίτι του Η Πηνελόπη αν θέλει να ξαναπαντρευτεί να γυρίσει πίσω στο σπίτι του πατέρα της Ο ίδιος να πάει στην Πύλο και στη Σπάρτη για να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του από τον Νέστορα και το Μενέλαο αντίστοιχα, που ήταν και αυτοί στην Τροία Στην περίπτωση που μάθει ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός να κάνει υπομονή και να περιμένει την επιστροφή του. Στην περίπτωση που μάθει ότι ο Οδυσσέας έχει πεθάνει να γυρίσει στην πατρίδα του και να του προσφέρει νεκρικές τιμές και να φροντίσει να παντρέψει τη μητέρα του και να εξοντώσει τους μνηστήρες. 8

9 8) Ποιο ρόλο παίζει το παράδειγμα του Ορέστη στην εξέλιξη της υπόθεσης; Η Αθηνά αναφέρει την περίπτωση του Ορέστη, που είχε την ίδια περίπου ηλικία με τον Τηλέμαχο και σκότωσε το φονιά του πατέρα του, για να αποκαταστήσει την τιμή του πατέρα του και με την πράξη του αυτή απέκτησε δόξα. Με την αναφορά του παραδείγματος αυτού η Αθηνά θέλει να εμψυχώσει τον Τηλέμαχο, προλάβει τυχόν αντιρρήσεις του, να του κεντρίσει το αντρικό φιλότιμο. Εκτός από το παράδειγμα του υπενθυμίζει ότι δεν είναι παιδαρέλι πια και ότι πρέπει να φέρεται σύμφωνα με τις ευθύνες της ηλικίας του. Τον κολακεύει αποκαλώντας τον ωραίο και αψηλό. Του θέτει το ζήτημα της υστεροφημίας, λέγοντας ότι πρέπει να τον δοξάζουν οι μελλούμενες γενιές. 9) Ποιος ήταν ο αντίκτυπος των συμβουλών της Αθηνάς; Ο Τηλέμαχος αν και δεν της υποσχέθηκε ότι θα ακολουθήσει τις οδηγίες της, υπόσχεται ότι δεν θα ξεχάσει τα λόγια της. Δεν ζητάει περισσότερες διευκρινίσεις και σταματά τη συζήτηση προτιμώντας να περάσει στη φιλοξενία. 10) Να περιγράψετε τη θαυμαστή αποχώρηση της Αθηνάς στους στίχους Η Αθηνά χωρίς να έχει δεχτεί να παραλάβει τα δώρα της φιλοξενίας και με την πρόφαση ότι βιάζεται, αποχωρεί με τρόπο θαυμαστό: φεύγει από το άνοιγμα της στέγης πετώντας σαν πουλί. Με τον τρόπο αυτό ο Τηλέμαχος αντιλαμβάνεται τη θεϊκή υπόσταση του ξένου. Έχουμε επιφάνεια του θείου. Ο Τηλέμαχος μόλις συνειδητοποίησε ποιος ήταν ο ξένος παίρνει κουράγιο και αποκτά αυτοπεποίθηση και από άτολμος έφηβος γίνεται άντρας που με τη θεϊκή βοήθεια θα μπορέσει να αντιμετωπίσει όλα του τα προβλήματα. 11) Σε ποιο σημείο της ενότητας υπάρχει επική ειρωνεία; Ανάμεσα στο διάλογο της Αθηνάς Μέντη με τον Τηλέμαχο υπάρχει η λεγόμενη επική ειρωνεία, γιατί την ώρα που αυτοί συνομιλούν οι μνηστήρες διασκεδάζουν ξέγνοιαστοι χωρίς να γνωρίσουν ότι ένας θεός βρίσκεται ανάμεσά τους και ότι μεθοδεύεται η τιμωρία τους. 9

10 Λεξιλόγιο γλαυκόματη (στ. 174): έχει μάτια αστραφτερά κάποιοι υποστηρίζουν ότι η λέξη σημαίνει ότι έχει μάτια γαλανά μέλημα (στ. 177): αντικείμενο φροντίδας μαλάματα (στ. 183): χρυσάφια κοσμογυρισμένος (στ. 196): άνθρωπος κοινωνικός καλόμοιρου (στ. 241): καλότυχου εταιρικό (στ. 252): ανήκει στους εταίρους (εταίροι: φίλοι, μέλη εταιρείας), εταιρικό είναι το γεύμα που ο καθένας φέρνει το φαγητό του βουλήθηκαν (στ. 260): αποφάσισαν άφαντον (στ. 261): δε φαίνεται παιδωμή (στ. 320): παίδεμα, βάσανο κτερίσματα (στ. 323): αντικείμενα που θάβονται μαζί με το νεκρό αναφανδόν (στ. 329): φανερά αδημονούν (στ. 338): περιμένουν με ανησυχία ευφρόσυνος (στ. 344): χαρμόσυνος θάμβος (στ. 359): θαυμασμός Πραγματολογικά στοιχεία στ : Ο Τηλέμαχος μετά την υποδοχή, την περιποίηση του ξένου και την προσφορά φαγητού, πρέπει να ρωτήσει τον ξένο για την ταυτότητά του, ποιο είναι το όνομα και η καταγωγή του, ποια είναι η οικογένειά του, ποιος είναι ο σκοπός του ταξιδιού του, με ποιον τρόπο έφτασε στην Ιθάκη και ποιοι είναι οι σύντροφοί του. Τεμέσα (στ. 203): Τεμέσα ονομάζεται μια πόλη ελληνική στην ακτή της Βρουττίας, χώρας της Κάτω Ιταλίας. Μερικοί υποστηρίζουν πως ο ποιητής αναφέρεται στην Ταμασσό της Κύπρου, όπου υπήρχαν μεταλλεία χαλκού, ο οποίος ονομαζόταν «χαλκός Κυρκίτης». Ρείθρο (στ. 205): Όρμος της Ιθάκης. Η Αθηνά Μέντης λέει ότι το πλοίο της αγκυροβόλησε τόσο μακριά, για να μην μπορεί να ανακαλύψει ο Τηλέμαχος το ψέμα της. Εύκολα θα μπορούσε να δει αν υπάρχει πλοίο στο λιμάνι της Ιθάκης. 10

11 Νήιο (στ. 206): Βουνό της Ιθάκης, κλάδος του βουνού που βρισκόταν στο βόρειο τμήμα του νησιού και ονομαζόταν Νήριτον. Λαέρτη (στ. 208): Ήταν γιος του Αρκείσιου και σύζυγος της Αντίκλειας. Ήταν πατέρας του Οδυσσέα. σίδερα (στ. 227): Η λέξη σημαίνει τα σιδερένια δεσμά, τις χειροπέδες, τη φυλακή. Παναχαιοί (στ. 265): Κανονικά οι κάτοικοι του Άργους ο Όμηρος ωστόσο χρησιμοποιεί το επίθετο για να δηλώσει γενικά τους Έλληνες. Άρπυιες (στ. 267): Το αρχαίο κείμενο γράφει «Άρπιοι» γι' αυτές γράφει ο Ησίοδος πως ήταν κόρες του Θαύμα και της Ηλέκτρας, είχαν όμορφα μαλλιά και ονομάζονταν Αελλώ και Ωκυπέτη, «που με τα γρήγορα φτερά καθώς πετούν ανάμεσα ουρανού και γης, με των ανέμων τις πνοές και τα πετούμενα ίσα τρέχουν». Ήταν θεότητες των θαλασσινών κυρίως θυελλών και άρπαζαν τους ανθρώπους από το πέλαγος. Δουλίχιο, Σάμη, Ζάκυνθος (στ. 273): Η Ζάκυνθος, η Σάμη (Κεφαλλονιά) και το Δουλίχιο (Λευκάδα) είναι νησιά του Ιονίου πελάγους. στον βράχο της Ιθάκης (στ. 274): Πράγματι η Ιθάκη είναι ορεινή, χωρίς πεδινά μέρη. τον σεβάσμιο Νέστορα (στ. 315): Γιος του Νηλέα και της Χλωρίδας, βασιλιάς στην Πύλο. Συμμετείχε στον τρωικό πόλεμο παρόλο που ήταν σε μεγάλη ηλικία και βοηθούσε τους πάντες με τις σοφές απόψεις και τις φρόνιμες συμβουλές του. τον ξανθό Μενέλαο (στ. 316): Γιος του Ατρέα, αδελφός του Αγαμέμνονα. Αυτός ξεκίνησε τον τρωικό πόλεμο, όταν ο Πάρης έκλεψε την πανέμορφη γυναίκα του Ελένη. Μετά την Τρωική εκστρατεία επέστρεψε στη Σπάρτη και βασίλεψε ειρηνικά μαζί με τη γυναίκα του και τα παιδιά του. σαν το πουλί (στ. 355): Ο αετός ήταν σύμβολο δύναμης και ευημερίας. Είναι πουλί δυνατό και γρήγορο γι' αυτό ο ποιητής παρομοιάζει την εξαφάνιση της Αθηνάς με το πέταγμα του πουλιού. Στη στέγη υπήρχε άνοιγμα πάνω από την εστία, για να φεύγει ο καπνός, όταν καίει η φωτιά. Από αυτό το άνοιγμα βρήκε η Αθηνά. 11

12 Ιδεολογικά στοιχεία Η ευτυχία των ήρεμων γεροντικών χρόνων «Άμποτε να 'μουν ενός άλλου ο γιος καλόμοιρου, /που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στ' αγαθά του» (στ ): Τα γεράματα και ο ευτυχισμένος θάνατος αποτελούσαν το επισφράγισμα μιας ωραίας ζωής για τους αρχαίους. Γνωστό είναι μάλιστα το ρητό «μηδένα προ του τέλους μακάριζε» (κανένα μη θεωρείς ευτυχισμένο πριν το τέλος του, το θάνατό του) και η ιστορία του Κροίσου και του Σόλωνα. Σε μια εποχή συγκρούσεων και αγώνων, μια εποχή δραματική και ηρωική, ήταν ευχής έργο να έχει ο ήρωας ένα δοξασμένο θάνατο στο πεδίο της μάχης, που θα του στερούσε τα γηρατειά. Έτσι, η άποψη και η ευχή που εκφράζει εδώ ο Τηλέμαχος για τον πατέρα του, ακούγεται παράξενα στ' αυτιά μας, μπορούμε όμως να τη δικαιολογήσουμε, αν πάρουμε υπόψη μας την ψυχολογική κατάσταση του νεαρού. Ο Τηλέμαχος, πράγματι, κουρασμένος από την κατάσταση στο παλάτι και απελπισμένος από την απουσία του πατέρα του, εκφράζει μια ευχή που στην ουσία ούτε ο ίδιος θα ήθελε να πραγματοποιηθεί. Αργότερα, στο στίχο 262, ο γιος εκφράζει την ευχή που πράγματι ζητάει για τον πατέρα του: να είχε έναν ηρωικό θάνατο. Ο ηρωικός θάνατος, η υστεροφημία (στ ) Ο Τηλέμαχος εύχεται για τον πατέρα του έναν ηρωικό θάνατο, που θα έδινε δόξα και φήμη τόσο στον ίδιο τον Οδυσσέα μετά το θάνατό του, υστεροφημία, όσο και στο γιο του τον Τηλέμαχο. Για τη φήμη που θα κέρδιζε από το θάνατο στο πεδίο της μάχης, μιλάει και ο ίδιος ο Οδυσσέας στη ραψωδία ε, όπου θεωρεί ατιμωτικό το να πνιγεί στη θάλασσα. Όχι τελείως άστοχα ο Τηλέμαχος, στην α ραψωδία, φαντάζεται για τον πατέρα του ένα θάνατο στην ανεμοδαρμένη θάλασσα. Αν παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά τους στίχους α , θα διακρίνουμε τρεις προτάσεις που περιέχουν αναφορές στην τύχη του πατέρα και στην επίδρασή της στο γιο του: α) στίχοι : έκφραση απραγματοποίητης ευχής. Ο πρώτος στίχος αναφέρεται στο γιο, ο δεύτερος στον πατέρα, β) στίχοι : η απόδοση, το αποτέλεσμα της προηγούμενης υπόθεσης - ευχής. Ο Οδυσσέας θα κέρδιζε, στον πρώτο στίχο, επιβλητικό τάφο, κηδεία μεγαλοπρεπή. Ο Τηλέμαχος θα αποκόμιζε (δεύτερος στίχος) δόξα, γ) στίχοι : επιστροφή στην πραγματικότητα. Χωρίς να μάθει πού και πώς χάθηκε ο πατέρας οδυρμοί και οδύνες μένουν στο παιδί. Βλέπουμε πόσο αριστοτεχνικά πλέκει ο ποιητής τους στίχους του, για να δείξει τη σχέση πατέρα - γιου, και την επίδραση του θανάτου του πατέρα στο όνομα και στη θέση του γιου. 12

13 Η θέληση και η γνώμη των θεών, η θέση του ανθρώπου Περνώντας στην ενότητα αυτή από το επίπεδο των θεών της προηγούμενης ενότητας σε ένα επίπεδο όπου συναντώνται ένας θνητός και ένας θεός, μεταμορφωμένος σε θνητό, οι απόψεις που εκφράζονται για τη θέληση των θεών αλλάζουν. Αξίζει να δούμε τους εξής στίχους: α) (στ. 216) (Αθηνά - Μέντης): «φαίνεται, όμως, οι θεοί τού φράζουνε τον δρόμο ακόμη» β) (στ ) (Αθηνά - Μέντης): «Άκουσε όμως τώρα τη μαντεία μου, όπως μέσα στον νου μου/την ξυπνούν οι αθάνατοι κι όπως νομίζω πως θα γίνει» γ) (στ. 228) (Αθηνά - Μέντης): «θα βρει τον τρόπο να γυρίσει, αυτός που είναι πολυμήχανος» δ) (στ ) (Αθηνά - Μέντης): «Όχι, δεν το νομίζω, πως οι θεοί έχουν ορίσει τη γενιά σου/ ανώνυμη στο μέλλον, αφού σε γέννησε τέτοιον που είσαι η Πηνελόπη» ε) (στ. 260) (Τηλέμαχος): «Αλλά βουλήθηκαν αλλιώς κάποιοι θεοί, βάζοντας το κακό στον νου τους» στ) (στ ) (Αθηνά - Μέντης): «Όμως αυτά, όπως και να 'ναι, οι θεοί τ' αποφασίζουν, /αν πίσω εκείνος θα γυρίσει εκδικητής, ή μήπως κι όχι, στο παλάτι του» ζ) (στ ) (Τηλέμαχος):«Αλλά δεν κλαίω, δεν στενάζω εκείνον μόνον, αφού μου δώσαν οι θεοί πρόσθετα και μεγάλα βάρη» Ο Τηλέμαχος, όπως φαίνεται από τους παραπάνω στίχους, πιστεύει πως η τύχη των ανθρώπων καθορίζεται από τους θεούς κρίνει τις αποφάσεις των θεών (παράδειγμα ε), αλλά θεωρεί πως αυτές, καλές ή κακές, ρυθμίζουν την πορεία του κόσμου, τη μοίρα του πατέρα του και του ίδιου. Η αντίληψη αυτή είναι επόμενο να υποστηρίζεται από έναν θνητό που πιστεύει και σέβεται τους θεούς ταιριάζει άλλωστε απόλυτα στο στόμα ενός απελπισμένου μα και άβουλου νέου, όπως είναι ο Τηλέμαχος. Η Αθηνά, από την άλλη μεριά, πιστή στη μεταμόρφωσή της, εκφράζεται ως θνητός Μέντης, στα παραδείγματα α, β, δ και στ: οι θεοί καθορίζουν τις τύχες των ανθρώπων, τους φωτίζουν και τους οδηγούν. Στην πραγματικότητα όμως δε συμβαίνει μόνο αυτό και η Αθηνά το ξέρει καλά από τη συζήτηση των θεών στον Όλυμπο: κοντά στη θέληση των θεών και οι θνητοί δρουν και ορίζουν τη ζωή τους ο Οδυσσέας με την εξυπνάδα του, θα βρει τρόπο να ξεπεράσει τα εμπόδια (γ) και ο Τηλέμαχος, εξαιτίας της αξίας του, δε θα χαθεί από τον κόσμο των θνητών από τους θεούς (δ). Αυτό σημαίνει βέβαια ότι η Αθηνά προδίδει τη μεταμόρφωσή της. 13

14 Νεαρός - Άνδρας (στ ) Η Αθηνά - Μέντης μαλώνει φιλικά το νεαρό Τηλέμαχο: το ανάστημα, η εμφάνιση, η ηλικία του, δε δικαιολογούν την αβουλία του και την αδράνειά του. Πρέπει να γίνει υπεύθυνος απέναντι στη ζωή του, να μην περιμένει μοιρολατρικά την επιστροφή του πατέρα του ή, διαφορετικά, την καταστροφή του ίδιου από τους μνηστήρες. Η Αθηνά προβάλλει ως παράδειγμα προς μίμηση στον Τηλέμαχο την εκδίκηση του Ορέστη για το θάνατο του πατέρα του Αγαμέμνονα. Έτσι, η ιστορία εκδίκησης του Ορέστη, που κατά τα άλλα του δημιούργησε πολλά προβλήματα εξαιτίας του φόνου της μητέρας του, συμπληρώνει προς το παρόν το ρόλο της ως πολλαπλό παράδειγμα: α) Ο Δίας (βλέπε α ραψωδία) χρησιμοποιεί την ιστορία επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στην απερισκεψία του Αίγισθου. β) Η Αθηνά τη χρησιμοποιεί τονίζοντας τη στάση του Ορέστη που αποκαθιστά την τιμή του πατέρα του. Τα λόγια της Αθηνάς μας θυμίζουν τα λόγια ενός ώριμου ανθρώπου, που καλεί έναν νεαρό να ενηλικιωθεί και να αναλάβει τα καθήκοντά του απέναντι στη ζωή και την οικογένειά του. Η Αθηνά υποδεικνύει στον Τηλέμαχο την εμφάνισή του και τον κεντρίζει να κερδίσει με τις πράξεις του φήμη, που θα φτάσει και στις μεταγενέστερες γενιές. Η πατρότητα «η μάνα μου ισχυρίζεται πως είμαι γέννημα δικό του, όμως/ εγώ δεν ξέρω [ ] (στ. 239) «αυτός μου λένε πως με γέννησε» (στ. 244) Καθώς το παιδί δεν μπορεί να μάθει για τον πατέρα του παρά μόνο εμπιστευόμενο τα λόγια της μάνας του, δεν μπορεί να είναι απόλυτα βέβαιο για το γονιό του. Αυτή η άποψη αποτελούσε «κοινό τόπο» (ευρύτατα αποδεκτή άποψη) στον αρχαίο κόσμο. Οι Λατίνοι αργότερα συνόψισαν την άποψη σε ένα ρητό mater semper nota est, pater non, δηλαδή η μητέρα είναι πάντα γνωστή, ο πατέρας όχι. Η αυτοδικία Στην ομηρική εποχή επικρατούσε η άποψη ότι δικαιοσύνη είναι να ωφελείς τους φίλους σου και να βλάπτεις τους εχθρούς σου όπως μπορείς. Κάθε άνθρωπος που πίστευε ότι αδικούνταν ή θιγόταν η τιμή του μπορούσε να τιμωρήσει μόνο του τον δράστη της ατιμίας ή της προσβολής που δέχτηκε. Η εισβολή των μνηστήρων στο παλάτι, η παραβίαση της οικογενειακής εστίας και η κατασπατάληση της περιουσίας του Οδυσσέα είναι αδικοπραγίες που (εξαιτίας της απουσίας του ήρωα) καλείται να τιμωρήσει με αυτοδικία ο Οδυσσέας. Η φιλοξενία Στο σημείο αυτό πρέπει να κλείσει ο κύκλος της φιλοξενίας της Αθηνάς-Μέντη. Ο ξένος πρέπει να λουστεί και να δεχτεί ένα ωραίο και πολύτιμο δώρο, που θα σφραγίζει την καινούρια φιλία που αναπτύχθηκε. Ο σκοπός της επίσκεψης έχει ολοκληρωθεί. Η Αθηνά όμως δε μένει για να παραλάβει το δώρο της, με την πρόφαση ότι βιάζεται και ότι καλό είναι να αναβάλλουν την ανταλλαγή για μία άλλη φορά. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής μας προετοιμάζει για την ξαφνική αποχώρηση της θεάς. 14

15 Πολιτιστικά στοιχεία γεύμα εταιρικό (στ. 252): Συμπόσιο που πραγματοποιείται με τη συμβολή όλων αυτών που συμμετέχουν σ' αυτό: ο καθένας δηλαδή φέρνει στο γεύμα το δικό του μερίδιο. προικιά (στ. 308): Δύο ειδών προίκες αναφέρονται μέσα στην Οδύσσεια και γενικά στα ομηρικά έπη: 1) Πρόκειται για γαμήλια δώρα που προσφέρονται στη νύφη από τους συγγενείς της, την οικογένειά της. Αυτή τη σημασία της προίκας συναντούμε εδώ και στη ραψωδία β, 2) Ο γαμπρός συνήθιζε να προσφέρει δώρα στον πεθερό του, για να πάρει την κόρη του ως σύζυγο. Αυτό το βλέπουμε στη ραψωδία θ και σε πολλά άλλα χωρία, όπου οι μνηστήρες προσφέρουν δώρα στην Πηνελόπη, ώστε εκείνη να διαλέξει όποιον της κάνει τα καλύτερα δώρα. κωπηλάτες (στ. 310): Τα πλοία της ομηρικής εποχής είχαν κουπιά σε μια σειρά μόνο (μονήρη). Δεν είχαν κατάστρωμα. Το πλοίο που ζητάει ο Τηλέμαχος από τους Ιθακήσιους έχει είκοσι κωπηλάτες. επιτάφιο σήμα (στ. 323): Η Αθηνά συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να γυρίσει στην πατρίδα του και να υψώσει «κενοτάφιο», στην περίπτωση που δε θα έβρισκε τον Οδυσσέα ζωντανό. Στη συνέχεια, του υποδεικνύει να κάνει νεκρικές θυσίες πάνω στον τάφο. Στην ομηρική κοινωνία θυσίαζαν πάνω στον τάφο του νεκρού ζώα. Στη συνέχεια τεμάχιζαν και έτρωγαν τα ζώα σε ένα λαμπρό γεύμα προς τιμή του νεκρού. Ήταν μια τελετουργία που ένωνε τους ζωντανούς με τους νεκρούς, καθώς και με τους θεούς, σ' έναν αρμονικό κόσμο. Ονομαζόταν νεκρόδειπνο. Παρόμοια συνήθεια επικρατεί και στις σημερινές μέρες. για να λουστείς (στ. 344): Ένας από τους κανόνες της φιλοξενίας ήταν να προσφέρουν μπάνιο στον ξένο, το οποίο συνέβαλε στη σωματική και ψυχική του ευχαρίστηση. δώρο (στ. 345): Συνήθιζαν να προσφέρουν στους φιλοξενούμενους οι οικοδεσπότες δώρα, που θα αποτελούσαν ενθύμια της φιλοξενίας. Πλούσια δώρα έδωσαν οι Φαίακες στον Οδυσσέα, όταν γύριζε στην Ιθάκη (βλέπε ραψωδία ν). η φιλοξενία, το ανταλλακτικό εμπόριο, η συνέλευση, η αυτοδικία, το επάγγελμα του μάντη 15

16 Χαρακτηρισμός προσώπων Αθηνά Η Αθηνά παίρνει τη μορφή του Μέντη, του θαλασσοπόρου φίλου του Οδυσσέα. Πείθει τον Τηλέμαχο ότι είναι ο Μέντης, όταν επικαλείται το Λαέρτη. Προσπαθεί να δημιουργήσει ατμόσφαιρα οικειότητας και εμπιστοσύνης, για να κάνει τον Τηλέμαχο να αισθανθεί άνετα και να του ανοίξει την καρδιά του. Σκοπός της Αθηνάς είναι να αναπτερώσει τις ελπίδες του Τηλέμαχου, να του τονώσει το ηθικό, να του αλλάξει τη διάθεση και να τον σπρώξει να αναλάβει πρωτοβουλία. Δεν αναφέρει μόνο εγκώμια για τον Οδυσσέα αλλά και κολακείες για το γιο του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Αθηνά - Μέντης έχει χαρακτηριστικά τόσο από τη θεά όσο και από το φίλο του Οδυσσέα. Είναι πανέξυπνη και δυναμική όπως η Αθηνά και γεμάτη στοργή όπως θα ήταν ο φίλος του Οδυσσέα απέναντι στο νεαρό Τηλέμαχο. Τηλέμαχος Ο Τηλέμαχος σκέφτεται τον πατέρα του που λείπει μακριά και πιστεύει ότι δεν μπορεί να διώξει τους μνηστήρες από το παλάτι. Είναι απαισιόδοξος και κουρασμένος από τις περιπέτειες που βασανίζουν τους δικούς του. Παρουσιάζεται απορροφημένος από τις σκέψεις του τη στιγμή που αντιλαμβάνεται τον ξένο σπεύδει να του προσφέρει φιλοξενία έτσι όπως προστάζουν τα ήθη της εποχής. Συμπεριφέρεται στην Αθηνά - Μέντη με ευγένεια και δημιουργείται φιλικό κλίμα ανάμεσά τους. Τότε και ο Τηλέμαχος ανοίγει την καρδιά του στον ξένο και του μιλάει για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Είναι απαισιόδοξος σχετικά με την τύχη του Οδυσσέα, τον οποίο γνώρισε όταν ήταν πολύ μικρός. Είναι τόσο πολύ απογοητευμένος από την κατάσταση που δημιουργήθηκε με τους μνηστήρες που αμφιβάλλει ακόμη και για την τιμιότητα της Πηνελόπης. Διατυπώνει τις αμφιβολίες του σχετικά με το αν ο Οδυσσέας είναι ή όχι ο πατέρας του. 16

17 Μορφολογική ανάλυση Χωρισμός σε ενότητες Πλαγιότιτλοι 1η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος εξηγεί την κατάσταση του παλατιού και ζητεί πληροφορίες 2η ενότητα (στ ): Η Αθηνά Μέντης παρουσιάζεται ως φίλος πατρικός 3η ενότητα (στ ): Η απάντηση του Τηλέμαχου 4η ενότητα (στ ): Η Αθηνά ζητεί πρόσθετες εξηγήσεις 5η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος εκθέτει τα προβλήματά του 6η ενότητα (στ ): Η Αθηνά ενθαρρύνει και συμβουλεύει τον Τηλέμαχο 7η ενότητα (στ ): Ο Τηλέμαχος προτείνει λουτρό και δώρο στον «ξένο» 8η ενότητα (στ ): Η Αθηνά αρνείται το δώρο και χάνεται πετώντας, ενώ ο Τηλέμαχος μένει έκθαμβος αλλά αλλαγμένος Κλιμάκωση και ένταση της πλοκής, προώθηση του μύθου Η προώθηση του μύθου εξελίσσεται κλιμακωτά. Για την κλιμάκωση αυτή αξίζει να δούμε τα εξής: i) Διάλογος Αθηνάς και Τηλέμαχου. ii) Η υπόσταση και οι απόψεις του κάθε συνομιλητή. iii) Η σταδιακή σύγκλιση των θέσεων των συνομιλητών, η απαρχή της δράσης. i) Η Αθηνά στην ενότητα αυτή μεταφέρει τη συζήτηση για τον Οδυσσέα από το χώρο του Ολύμπου και των θεών, όπου είχε επιτυχία, στο χώρο της Ιθάκης και των θνητών. Ο διάλογος με τον Τηλέμαχο είναι το μεταβατικό στάδιο της παράδοσης του νήματος, από τα χέρια των θεών στα χέρια των θνητών. Είναι το μεταβατικό στάδιο, που οδηγεί στην αναζήτηση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο, στην Τηλεμάχεια. Το ζήτημα που προκύπτει τώρα είναι το εξής: αν διαβάσουμε την «Τηλεμάχεια» (ραψωδίες α-δ) διαπιστώνουμε πως, από πρακτική άποψη, το ταξίδι του Τηλέμαχου στη Σπάρτη και στην Πύλο δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Οι πληροφορίες που παίρνει το νεαρό βασιλόπουλο για τον πατέρα του από το Μενέλαο και το Νέστορα δε μας διαφωτίζουν περισσότερο για την τύχη του Οδυσσέα, απ' ότι οι πρώτοι στίχοι της α ραψωδίας. Έτσι, ενώ με τους πρώτους στίχους της Οδύσσειας πλησιάζουμε τον Οδυσσέα και το γυρισμό του στην Ιθάκη, η Τηλεμάχεια μας παραπλανεί σε έναν άλλο δρόμο μακρινό, με τον οποίο η απόστασή μας από το νόστο του Οδυσσέα μεγαλώνει. Μπορούμε δηλαδή να πούμε πως η Τηλεμάχεια, της οποίας η βάση θεμελιώνεται σ' αυτήν την ενότητα, δεν έχει χαρακτήρα προωθητικό αλλά ανασταλτικό. 17

18 Η περιπλοκή αυτή του νήματος της πλοκής έχει ασφαλώς την εξήγηση και τη λειτουργία της. Στο προοίμιο της Οδύσσειας ο ποιητής μας παρουσιάζει τον -χαμένο για τους δικούς του- Οδυσσέα το δέκατο περίπου χρόνο των περιπλανήσεών του στο νησί της Καλυψώς, στο κατώφλι της επιστροφής στην Ιθάκη. Μένουν άλλες σαράντα μέρες, για να ολοκληρωθεί ο γυρισμός στην πατρίδα. Πώς όμως θα νιώσουν οι ακροατές τη μακρόχρονη απουσία του ήρωα και την αξία της επιστροφής του, αφού τον βρίσκουν στην Ωγυγία με την απόφαση των θεών να γυρίσει στην Ιθάκη; Σ' αυτήν την ποιητική ανάγκη έρχεται να απαντήσει η Τηλεμάχεια: για τέσσερις ραψωδίες χάνουν οι ακροατές τον ήρωα και τον αναζητούν μαζί με τον Τηλέμαχο. Ο ήρωας θα ξαναεμφανιστεί στην ε ραψωδία, μέχρι τότε όμως οι ακροατές έχουν ζήσει και έχουν νιώσει την αναζήτηση του εξαφανισμένου ήρωα. Συμπεραίνουμε πως, ενώ οι ραψωδίες ι - μ, στις οποίες ο Οδυσσέας αφηγείται τις περιπέτειές του, αποκαθιστούν το χρονικό διάστημα που προηγείται από τις σαράντα μέρες του έπους, οι ραψωδίες της Τηλεμάχειας αποκαθιστούν το αίσθημα της απουσίας του χρονικού αυτού διαστήματος και δραματοποιούν την αναζήτηση του Οδυσσέα. ii) Ο διάλογος γίνεται ανάμεσα σε ένα θνητό και σε μια θεά, η οποία είναι μεταμορφωμένη σε θνητό. Οι δύο συνομιλητές έχουν ένα κοινό στοιχείο, που αποτελεί τη βάση για το διάλογό τους: το κοινό ενδιαφέρον για τον Οδυσσέα. Η Αθηνά ενδιαφερόταν πάντα για τον Οδυσσέα, σύμφωνα με την επική παράδοση. Ο Τηλέμαχος πάλι ενδιαφέρεται για τον Οδυσσέα, ως μονάκριβος γιος του. Παρά τον κοινό λόγο που κάνει δυνατή την αρχή του διαλόγου, οι δύο συνομιλητές έχουν και διατυπώνουν με την αρχή της συζήτησης, απόψεις διαμετρικά αντίθετες για την τύχη του Οδυσσέα: η θεά, έχοντας τη γνώση της αλήθειας για τον Οδυσσέα, έρχεται γεμάτη αισιοδοξία στην Ιθάκη για να ωθήσει τον Τηλέμαχο στην αναζήτηση του ήρωα ο Τηλέμαχος πιστεύει πως ο πατέρας του έχει χαθεί άδοξα και γεμάτος απελπισία περιμένει παθητικά, ανάμεσα στους μνηστήρες, τη μοίρα του. Συνοψίζοντας: η ομοιότητα των δύο συνομιλητών θέτει το θεμέλιο για την αρχή του διαλόγου οι διαφορές των δύο συνομιλητών εξασφαλίζουν την εξέλιξη του διαλόγου, εφόσον, αν οι δύο συζητητές συμφωνούσαν, δεν υπήρχε λόγος να εξακολουθήσουν να συζητούν. Η μεταμόρφωση της Αθηνάς παίζει σημαντικό ρόλο στο χαρακτήρα του διαλόγου: η Αθηνά μεταμορφώνεται σε θνητό, έναν αρχηγό λαού, των Ταφιωτών, που ήταν φίλος του Οδυσσέα. Έτσι, το θεϊκό ενδιαφέρον για έναν θνητό, τον Οδυσσέα, κρύβεται πίσω από το ενδιαφέρον ενός φίλου προς φίλο. Κατά συνέπεια, οι απόψεις που εκφράζει και οι λύσεις που προτείνει η μεταμορφωμένη Αθηνά, είναι ανθρώπινες και παραμερίζουν τη θεϊκή γνώση της αλήθειας. Η Αθηνά επιδιώκει να παροτρύνει τον Τηλέμαχο στην αναζήτηση του πατέρα του και γι' αυτό ακριβώς μεταμορφώνεται σε θνητό. Αν η θεά εμφανιζόταν με την πραγματική της υπόσταση στον Τηλέμαχο (οπότε θα είχαμε επιφάνεια θεού), θα αποκάλυπτε την αλήθεια που γνωρίζει και τότε δε θα υπήρχε λόγος να ταξιδέψει ο Τηλέμαχος και να υπάρχουν οι ραψωδίες α - δ. 18

19 Η Αθηνά αντίθετα, δε θέλει να αποκαλύψει στο νεαρό την αλήθεια, αλλά να τον πείσει, παρά την απαισιοδοξία του, πως υπάρχει η πιθανότητα να ζει ο Οδυσσέας, ώστε να κάνει το ταξίδι και να κερδίσει μόνος του την αλήθεια ή ένα μέρος της. Ο Τηλέμαχος, από την άλλη πλευρά, είναι απελπισμένος για την τύχη του πατέρα του, αλλά αυτή η απελπισία του δεν είναι απόλυτη και σταθερή. Από τη στιγμή που συνδυάζεται με την αδράνεια του νεαρού, την αδυναμία του απέναντι στους μνηστήρες και την έλλειψη της πιστοποιημένης γνώσης της αλήθειας, η απελπισία του Τηλέμαχου μικραίνει και μεγαλώνει, ανάλογα με τις περιστάσεις. Αν ήταν απόλυτα απελπισμένος, δε θα ρωτούσε καθόλου το Μέντη για τον Οδυσσέα, ούτε θα συζητούσε την απουσία του. iii) Απέναντι στα λόγια του Τηλέμαχου η Αθηνά απαντά με αφηγήσεις όπου τα αληθινά στοιχεία εμπλέκονται και πλαισιώνονται από τα πλαστά, τα ψεύτικα στοιχεία. Οι δύο συνομιλητές ξεκινούν από δύο διαμετρικά αντίθετα σημεία: ο Τηλέμαχος υποστηρίζει πως, παρά την επιθυμία του ίδιου και τα λόγια μερικών, ο ίδιος πιστεύει πως ο πατέρας του έχει χαθεί ο νεαρός δίνει μάλιστα μια μακάβρια εικόνα του αφανισμού του πατέρα του. Η Αθηνά αντιτίθεται στην απαισιοδοξία του Τηλέμαχου, προβάλλοντας μια απόλυτα αισιόδοξη άποψη που, ωστόσο, δε στηρίζεται στην αλήθεια: «Και να 'μαι τώρα η φήμη μ' έφερε/ πως βρίσκεται ο πατέρας σου κιόλας στην πόλη» (στ ). Το πλαστό αυτό στοιχείο προοικονομεί την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη και διαπλάθει μια εξαιρετικά αισιόδοξη άποψη, που αντιτάσσεται στην απελπισία του Τηλέμαχου. Στη συνέχεια η Αθηνά περνά στην πραγματικότητα: «φαίνεται όμως οι θεοί τού φράζουνε τον δρόμο ακόμη. / Ωστόσο ο θείος Οδυσσέας δεν πέθανε, και δεν τον σκέπασε / της γης το χώμα είναι, πιστεύω, ζωντανός, κι ας εμποδίζεται / στη μέση του ανοιχτού πελάγους» (στ ). Στη συνέχεια η Αθηνά δικαιολογεί τις προβλέψεις που θα κάνει, αποδίδοντάς τες σε φώτιση των θεών και σε προαίσθημα. Έτσι, δίνει αξία και βάρος στις προφητείες που θα κάνει ως κοινός άνθρωπος. Λέει πως γρήγορα ο Οδυσσέας θα γυρίσει στην πατρίδα του, αντιμετωπίζοντας τα εμπόδια που του κλείνουν το δρόμο με τη γνωστή εξυπνάδα του. Σκόπιμα η Αθηνά δεν αναφέρει τη βούληση των θεών, αφού ως θνητός (Μέντης) δε θα μπορούσε να την προβλέψει. Η άποψη της Αθηνάς - Μέντη δεν ήταν φυσικά δυνατό να ανατρέψει την απόγνωση του Τηλέμαχου και να τον οδηγήσει σε αντίθετο δρόμο ωστόσο στον επόμενο λόγο του, η αναφορά του στην τύχη του Οδυσσέα απέχει πολύ από τη λεπτομερή και ανατριχιαστική εικόνα των στίχων : «ενός, που τα λευκά του οστά, κάπου αφημένα στη στεριά, / τα σάπισε η νεροποντή, ή και το κύμα τα παρασύρει του πελάγου». Τώρα λέει με λίγα λόγια: «τώρα φαντάσου, ο πιο δυστυχισμένος που γεννήθηκε ο' αυτόν τον κόσμο, / αυτός μου λένε πως με γέννησε...» (στ ) 19

20 Η Αθηνά στον επόμενο λόγο της ενθαρρύνει και πάλι τον Τηλέμαχο και πλησιάζει περισσότερο στα προβλήματα και στη σκέψη του: τον ρωτάει για τους μνηστήρες και με τον τρόπο της προκαλεί το ξέσπασμα της απελπισίας του Τηλέμαχου, που ανοίγει την καρδιά του στον οικείο του, τώρα πια, φιλοξενούμενο. Ο Τηλέμαχος μιλάει για τον «τύμβο» που θα κέρδιζε ο Οδυσσέας και για τη «δόξα» που θα άφηνε στο παιδί του, αν σκοτωνόταν ένδοξα στη μάχη. Η συζήτηση κυμαίνεται πια σ' ένα φιλικό και εμπιστευτικό κλίμα και ο Τηλέμαχος είναι έτοιμος να δεχτεί τις προτάσεις της Αθηνάς - Μέντη. Η Αθηνά εγκαταλείπει τις απόλυτες και οριστικές διατυπώσεις για την τύχη του Οδυσσέα και εκφράζεται υποθετικά «Γιατί, αν τώρα ερχόταν» (στ. 284). Αποδίδει μάλιστα την τιμωρία ή όχι των μνηστήρων στη θέληση των θεών, δηλώνοντας έτσι άγνοια για το θέμα. Η σχετικότητα και η αβεβαιότητα στα λόγια της Αθηνάς είναι που ακριβώς μικραίνει την απόστασή της από τον Τηλέμαχο και τις απόψεις του. Η αρχική αντίθεση που χώριζε τους δύο συνομιλητές έχει απαλυνθεί με τη σύγκλιση της Αθηνάς στον Τηλέμαχο τα λόγια της θεάς από δω και πέρα θα πιάσουν τόπο. Η θεά κάνει δύο προτάσεις, όπως έχουμε δει, στον Τηλέμαχο: 1. να αναλάβει τη θέση του απέναντι στους μνηστήρες και τη μητέρα του, 2. να φροντίσει να πάρει οριστική απάντηση για το αν ζει ή όχι ο πατέρας του, ταξιδεύοντας στη Σπάρτη και στην Πύλο. Δύο περιπτώσεις διακρίνει η Αθηνά: α. μια αισιόδοξη, κατά την οποία, αν μάθει ότι ο πατέρας του ζει, τότε θα τον περιμένει, β. μια απαισιόδοξη: αν μάθει ότι ο πατέρας του δε ζει, θα τον τιμήσει με μνήμα και νεκρικές πομπές, θα παντρέψει τη μάνα του και θα εκδικηθεί τους μνηστήρες. Χαρακτηριστικό είναι ότι η πρώτη περίπτωση (που ανταποκρίνεται στην αλήθεια) καταλαμβάνει δύο στίχους, ενώ η δεύτερη αναπτύσσεται στους στίχους Αυτό συμβαίνει, γιατί μόνο η απαισιόδοξη εκδοχή προωθεί το έπος, ενώ η αισιόδοξη (που εκτείνεται σε δύο μόνο στίχους), αποσιωπάται κατά κάποιον τρόπο, για να μην κρατήσει τον Τηλέμαχο στην πατρίδα. To σχέδιο της Αθηνάς να παραπλανήσει τον Τηλέμαχο από την αλήθεια και να τον οδηγήσει στο ταξίδι με την εκτενή δεύτερη εκδοχή, δικαιολογεί και τα ανάρμοστα στοιχεία αυτής της εκδοχής: η Αθηνά προτείνει στον Τηλέμαχο να αναλάβει μια ευθύνη που ξεπερνάει τις αρμοδιότητές του: «δώσε και τη μάνα σου σε κάποιον άλλον άντρα» (στίχοι ). Στη συνέχεια του λέει να τιμωρήσει τους μνηστήρες, γεγονός που δε θα είχε αξία, από τη στιγμή που ο Τηλέμαχος θα πάντρευε τη μάνα του. Έτσι η Αθηνά πετυχαίνει: να κάνει τον Τηλέμαχο να ταξιδέψει, να πάρει τη ζωή του στα χέρια του, να αναλάβει τις ευθύνες του ως γιος του βασιλιά. 20

21 Η θαυμαστή αναχώρηση της Αθηνάς πείθει τον Τηλέμαχο πως είχε μπροστά του κάτι θεϊκό αυτό του δίνει θάρρος και δύναμη, αλλά δεν τον αποσπά από την τελική φάση της συζήτησης, ούτε τον γυρίζει στα πρώτα λόγια της Αθηνάς που τον διαβεβαίωνε ότι ο πατέρας του ζει. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως η όλη συζήτηση δεν είχε καμιά αξία και το ταξίδι δε θα γινόταν. Ο αριστοτεχνικός λόγος της Αθηνάς, έτσι όπως τον έπλασε ο Όμηρος, εξασφάλισε αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα: να αποτυπώσει ο Τηλέμαχος τα τελικά συμπεράσματα της συζήτησης, ώστε η αξιοθαύμαστη αναχώρηση της θεάς να μην τον αποτρέψει από αυτά, αλλά απλά να τον ενθαρρύνει. Τεχνική του Ομήρου στην απόδοση του μύθου Στην ενότητα αυτή είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε την τεχνική του Ομήρου στο ξετύλιγμα της πλοκής. Η τεχνική αυτή συνοπτικά εντοπίζεται στα εξής σημεία: 1) Η μεταμόρφωση της Αθηνάς και η πιστή της επιμονή στο ανθρώπινο σχήμα της (Μέντης). 2) Οι πλαστές αφηγήσεις της Αθηνάς, οι οποίες: έπεισαν τον Τηλέμαχο για την ανθρώπινη ταυτότητά της, κέρδισαν την εμπιστοσύνη του Τηλέμαχου, ενθάρρυναν το νεαρό βασιλόπουλο να αντιμετωπίσει σθεναρά τη ζωή του, την τύχη του πατέρα του, τους μνηστήρες, τη μητέρα του. 3) Η φυσικότητα του διαλόγου και η σταδιακή εξέλιξή του. 21

22 Αισθητική ανάλυση Εκφραστικά και λογοτεχνικά μέσα Επίθετα γλαυκόματη Αθηνά (στ. 174), εμπειροπόλεμου Αγχιάλου (στ. 199), θαλασσινούς Ταφίους (στ. 200), μπλάβο πέλαγος (στ. 202), αλλόγλωσσους ανθρώπους (στ. 203), σίδηρο γυαλιστερό (στ. 203), αμοιβαίοι φίλοι και γονικοί (στ. 207), ανδρείο Λαέρτη (στ. 208), καλόμοιρου (στ. 241), γεύμα εταιρικό (στ. 251), ξεδιάντροποι και ξιπασμένοι (στ. 252), φρόνιμος Τηλέμαχος (στ. 256), αναίσχυντους μνηστήρες (στ. 283), πικρός γάμος (στ. 295), τίμιους Αχαιούς (στ. 301), γενναία προικιά (στ. 308), σεβάσμιο Νέστορα (στ. 315), ξανθό Μενέλαο (στ. 316), γλυκιά πατρίδα (στ. 322), επιτάφιο σήμα (στ. 323), μεγάλη δόξα, πανανθρώπινη (στ. 331), ωραίο κι αψηλό παλικάρι (στ ), γοργό καράβι (στ. 337), γνωστικός Τηλέμαχος (στ. 341), δώρο πάγκαλο και πολύτιμο (στ. 346), ισόθεος άντρας (στ. 360) Εικόνες α) στίχοι : ενώ ο αοιδός ετοιμάζεται να αρχίσει το τραγούδι στην παρέα των μνηστήρων, ο Τηλέμαχος σκύβει προς τον ξένο και του μιλάει εμπιστευτικά β) στίχοι : μια μακάβρια, όσο και λεπτομερή εικόνα για τον άνθρωπο που πνίγηκε γ) στίχοι : μία πολύ ωραία εικόνα του γέρου - Λαέρτη που, αποκαμωμένος από την κούραση και τα γηρατειά, σέρνει τα βήματά του στην αμπελοφυτεμένη εξοχή της Ιθάκης και πηγαίνει στο τραπέζι που ετοίμασε η γριά δούλα, για να γευτεί το φαΐ και το κρασί δ) στίχοι : η εικόνα είναι υποθετική, όμως προοικονομεί την πραγματική σκηνή που θα προηγηθεί της μνηστηροφονίας: πάνοπλος ο Οδυσσέας, θα σταθεί στο κατώφλι, κρατώντας απειλητικά δύο κοντάρια και φράζοντας το δρόμο στους μνηστήρες ε) στίχοι : στους στίχους αυτούς περιγράφεται ο Τηλέμαχος: είναι ψηλός και γεροδεμένος και μοιάζει στο όμορφο πρόσωπο και στα μάτια με τον πατέρα του στ) στίχοι : δύο εικόνες δίνονται στους στίχους αυτούς: Με την πρώτη ο Όμηρος εξάπτει τη φαντασία μας και την ωθεί να αναπλάσει την Αθηνά που εξαφανίζεται πετώντας σαν πουλί. Η δεύτερη παρουσιάζει τον Τηλέμαχο να κινείται αποφασιστικά προς τους μνηστήρες 22

23 Μεταφορές γυμνή σκέψη (στ. 176) βαρύς από τα βάσανα (στ. 210) μας μαδούν το σπιτικό (στ. 275) πικρός γάμος (στ. 295) φλέγεται για νέο γάμο (στ. 305) έσβησε η ζωή του (στ. 321) γλυκιά πατρίδα (στ. 322) ενίσχυσε και στέριωσε τη μνήμη του πατέρα του (στ ) έλαμψε ο νους του (στ. 358) Προσωποποιήσεις η μέρα χάθηκε και πάει (στ. 187) το καράβι μου με περιμένει (στ. 204) η φήμη μ' έφερε (στ. 214) τον κρατούν στα σίδερα (στ. 227) χαίρεται η ψυχή σου (στ. 345) Παρομοιώσεις «σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγηςεκείνου όμως την ψυχή την ενδυνάμωσε με θάρρος, ενίσχυσε και στέριωσε τη μνήμη του πατέρα του, για να τον έχει συνεχώς στον νου του» (στ ) Ο στίχος αυτός έχει επιδεχτεί δύο ερμηνείες. Μερικοί θεώρησαν πως εδώ έχουμε μια μεταμόρφωση της Αθηνάς - Μέντη σε αϊτό, που πέταξε από το παλάτι. Άλλοι πίστεψαν πως έχουμε να κάνουμε με μια παρομοίωση. Η δεύτερη περίπτωση ενισχύεται από τα εξής επιχειρήματα: Μια αντίστοιχη παρομοίωση γίνεται στη Ν ραψωδία της Ιλιάδας, όπου ο Ποσειδώνας παρομοιάζεται με γεράκι που σηκώνεται από το έδαφος για να πετάξει στον ουρανό. 23

24 Ο ποιητής δε λέει ξεκάθαρα πως ο Τηλέμαχος βλέποντας τη μεταμόρφωση του Μέντη πήρε θάρρος μέσα του, αλλά αντίθετα, το θάρρος που ενέπνευσε η Αθηνά στον Τηλέμαχο τον έπεισε πως έχει να κάνει με κάτι θεϊκό. Στους στίχους φαίνεται πως ο Τηλέμαχος είχε απομακρυνθεί από την αίθουσα, για να ξεπροβοδίσει το Μέντη. Στους στίχους α , όπου μιλάει ο Ευρύμαχος, φαίνεται πως οι μνηστήρες δεν αντιλήφτηκαν κάποια μεταμόρφωση. Αν εξετάσουμε όμως εμείς τα παραπάνω επιχειρήματα, διαπιστώνουμε ότι τα δύο τελευταία επιχειρήματα αντιφάσκουν μεταξύ τους και, επιπλέον, είναι λανθασμένα: στο στίχο 360 «κι αυτόματα κινήθηκε προς τους μνηστήρες, ισόθεος άντρας», ο ποιητής εννοεί πως, από τη γωνιά, όπου είχε αποτραβηχτεί ο Τηλέμαχος με το Μέντη, ξεκινάει να σμίξει με την παρέα των μνηστήρων. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε πως ο Τηλέμαχος ξεπροβόδισε το Μέντη, αυτό δεν αποκλείει μια μεταμόρφωση, την οποία ασφαλώς δε θα αντιλαμβάνονταν οι μνηστήρες. Έτσι, τα δύο τελευταία επιχειρήματα αυτής της άποψης (πως πρόκειται για παρομοίωση) καταρρίπτονται. Περισσότερο βάσιμο είναι το δεύτερο επιχείρημα. Όπως και να 'ναι, αυτό που έχει σημασία είναι πως ο ποιητής καλλιεργεί σκόπιμα μια ασάφεια, που κάνει όμορφη και έντονη τη σκηνή. Ο εξοπλισμός του Τηλέμαχου με θάρρος και δύναμη (γεγονός πράγματι θαυμαστό), συνοδεύεται και σημαδεύεται από μια θαυμαστή σκηνή. Προοικονομία 1) «στο μεταξύ οι μνηστήρες αρπάζουν και ρημάζουν τα αγαθά μου σε λίγο θα κατασπαράξουνε κι εμένα» (στ ). Ο στίχος μας θυμίζει το σχέδιο εξολόθρευσης του Τηλέμαχου που θα καταστρώσουν οι μνηστήρες, στη συνέχεια του έπους. 2) «Γιατί, αν τώρα ερχόταν και στην εξώθυρα του παλατιού στεκόταν, με περικεφαλαία, την ασπίδα και τα δυο του δόρατα» (στ ). Στη ραψωδία χ ο Τηλέμαχος λέει στον πατέρα του: «Πατέρα θα σου φέρω ασπίδα και δυο δόρατα, χάλκινη περικεφαλαία, καλά να δένει στους κροτάφους» (στ ) Στη συνέχεια στους στίχους χ , η εικόνα αναπτύσσεται λεπτομερέστερα: Μετά στους ώμους πέρασε σάκο τετράδιπλο, φόρεσε στο περήφανο κεφάλι την περικεφαλαία με την αλογίσια ουρά, που η φούντα της στην κορυφή ανεμίζοντας φοβέριζε. Τέλος, στα δυο του χέρια πιάνει δόρατα άλκιμα, με μύτη από χαλκό. 24

25 Δισήμαντες φράσεις - Τραγική ειρωνεία Δισήμαντες ονομάζονται οι φράσεις που μπορεί να έχουν διπλή σημασία. Δύο τέτοιες φράσεις συναντούμε στον ένα λόγο του Τηλέμαχου προς την Αθηνά. α) «Αλλά βουλήθηκαν αλλιώς κάποιοι θεοί, βάζοντας το κακό στον νου τους και τώρα εκείνον άφαντον τον έκαναν, παρά κανέναν άλλον» (στ ). To συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο και η αποστολή της Αθηνάς στην Ιθάκη, φανερώνουν πως οι θεοί επιδιώκουν την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Αν όμως, κάτω από το αόριστο θεοί στα λόγια του Τηλέμαχου, εννοήσουμε - όπως άλλωστε κάνει και η Αθηνά στο στίχο 216, όταν λέει «οι θεοί τού φράζουνε τον δρόμο ακόμη», - πως ο θεός-εμπόδιο είναι ο Ποσειδώνας, τότε τα λόγια του Τηλέμαχου έχουν μια δόση αλήθειας. β) «μα να που τώρα ανήκουστον τον έχουν αναρπάξει οι Άρπυιες» (στ. 267). Στην πραγματικότητα, ο Οδυσσέας είναι ασφαλής στο νησί της Καλυψώς ωστόσο κινδύνεψε και θα κινδυνέψει στο κοντινό μέλλον από τη θάλασσα και τους δαίμονές της. Έτσι και πάλι ο Τηλέμαχος πετυχαίνει ένα μέρος της αλήθειας. To γεγονός ότι ο Τηλέμαχος αγνοεί την αλήθεια, ενώ εμείς οι αναγνώστες όχι, και παρ' όλα αυτά κάνει, χωρίς να το ξέρει, νύξεις για πραγματικά γεγονότα που έγιναν ή θα συμβούν στο μέλλον, αποτελεί τραγική ειρωνεία. Ύφος Στην ενότητα αυτή έχουμε διαλογικά μέρη (όπως παρατηρήσαμε και στην προηγούμενη ενότητα της α ραψωδίας). Ο ποιητής υιοθετεί το ύφος των προσώπων που συνομιλούν. Ο Τηλέμαχος πλησιάζει τον ξένο, του λέει τον καημό του, ρωτάει να μάθει απ' αυτόν νέα για την πατρίδα του. Η γλώσσα του είναι απλή και άμεση, ώστε να κερδίσει την οικειότητα του ξένου. Ο λόγος του Μέντη αντίθετα, παρουσιάζει πιο επίσημο και πιο πομπώδες ύφος ο ξένος (Αθηνά) κρατά μια απόσταση από τον Τηλέμαχο, ώστε η πορεία της συνομιλίας να είναι φυσική. Στον επίσης εξομολογητικό λόγο του Τηλέμαχου που ακολουθεί, η Αθηνά απαντά με πιο φιλικό, απλό και λαϊκό ύφος ενδεικτικές γι' αυτό είναι οι κοφτές ερωτήσεις και οι υποθέσεις για το γλέντι των μνηστήρων. Στον επόμενο λόγο, το ύφος του Τηλέμαχου γίνεται πιο επίσημο, αν και πάλι ζωηρό κι αυτό είναι φυσικό, αφού το νεαρό βασιλόπουλο έχει να εκθέσει μια ολόκληρη σύνθετη κατάσταση σε ένα λόγο οργανωμένο κι όχι αυθόρμητο. Στο μεγάλο παραινετικό λόγο της Αθηνάς, οι ενδείξεις του ύφους ποικίλλουν: παρατηρήσεις, ευχές, συμβουλές, και πάλι έντονες παρατηρήσεις, ζωηρές παροτρύνσεις. Το ύφος είναι πάντα οικείο, θερμό, έντονο, άμεσο. 25

26 Καθώς μέχρι τώρα έχουμε παρατηρήσει το ύφος του Ομήρου στους διαλόγους, μπορούμε να συμπεράνουμε για τον ποιητή και την τέχνη του τα εξής: ο ποιητής ήταν άριστος τεχνίτης στο να συνταιριάζει το ύφος του λόγου ενός ατόμου με το χαρακτήρα του και την προσωπικότητά του, καθώς και με το χαρακτήρα του διαλόγου που γινόταν με κάποιο άλλο άτομο. Ο Όμηρος, με άλλα λόγια, πέτυχε πολύ πρώιμα κάτι που αργότερα θα διδασκόταν στις ρητορικές σχολές και θα θεωρούνταν απαραίτητο προσόν ενός δραματικού (θεατρικού συγγραφέα): τη λεγόμενη ηθοποιία. Ηθοποιία είναι το συνταίριασμα ενός λόγου με το «ήθος», δηλαδή το χαρακτήρα του ατόμου που τον εκφωνούσε. Έτσι, την τέχνη που εφάρμοζαν οι δικηγόροι, ώστε οι λόγοι που έγραφαν να ταιριάζουν με το χαρακτήρα του ατόμου που εκπροσωπούσαν στο δικαστήριο, την τέχνη που είχαν τα θεατρικά κείμενα για να είναι παραστατικά, την κατείχε ήδη ο ποιητής των επών. Ανακεφαλαίωση Η τέταρτη ενότητα της α ραψωδίας συνεχίζει να ξετυλίγει το νήμα της δράσης της Οδύσσειας που αφορά την αναζήτηση του Οδυσσέα από το γιο του. Στο παλάτι ο Τηλέμαχος έχει για χαμένο τον Οδυσσέα, αγνοεί την αλήθεια για την τύχη του, αδρανεί απέναντι στη μοίρα. (Ταυτόχρονα και εμείς χάνουμε τον ήρωα, για τον οποίο όμως ξέρουμε από την πρώτη ενότητα της ραψωδίας ότι είναι στην Ωγυγία). Η μεταμορφωμένη Αθηνά ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο, τον δραστηριοποιεί, ώστε να θελήσει να κερδίσει μόνος του την αλήθεια για τον πατέρα του και να ψάξει τα ίχνη του. Έτσι, μπορούμε να πούμε πως η ενότητα αυτή είναι η αφετηρία ενός ταξιδιού για τον Τηλέμαχο. Το ταξίδι αυτό εκτείνεται σε τέσσερις ραψωδίες και, κατά τη διάρκειά του, εμείς οι αναγνώστες χάνουμε τα ίχνη του κεντρικού ήρωα στο κείμενο και αναγκαζόμαστε να ακολουθούμε τις αναζητήσεις του Τηλέμαχου, ώσπου να φτάσουμε στην ε ραψωδία. 26