Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

Transcript

1 1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΣΟΦΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ ΚΟΛΩΝΙΑ 1.ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουρισμός με προορισμό την πόλη, τον αστικό χώρο, πιο γενικά απασχολεί αρχικά μια ευρύτερη θεματικά βιβλιογραφία. Αυτή αφορά συνήθως στην οικονομία και πιο συγκεκριμένα στον τουρισμό, στην κοινωνιολογία και τέλος στον αστικό στρατηγικό σχεδιασμό. Το εξειδικευμένο ενδιαφέρον για τον αστικό τουρισμό, με την έννοια ενός μηχανισμού αστικής και οικονομικής ανάπτυξης είναι πιο πρόσφατο. Άρχισε μάλιστα να αναπτύσσεται στο οργανωτικό και στο επίπεδο των αποφάσεων, αλλά και στο επίπεδο της θεωρητικής έρευνας (1). Ωστόσο οι πρώτες αποφάσεις στο επίπεδο του σχεδιασμού άρχισαν να λαμβάνονται μετά από τα μέσα της δεκαετίας του ογδόντα. Κατά την άποψη ορισμένων ερευνητών (2) η καθυστέρηση αυτή οφείλεται στις διαφωνίες μεταξύ όσων αφενός σχεδιάζουν και αποφασίζουν για την αστική ανάπτυξη προσβλέποντας σε μία πολυδιάστατη εξέλιξη της πόλης και αφετέρου των ενδιαφερομένων, ιδιαίτερα των επιχειρηματιών, που υποστηρίζουν την ανάπτυξη του τουριστικού κυρίως τομέα της πόλης, η οποία όμως καθορίζεται από την ευρύτερη τουριστική αγορά. Προοδευτικά πραγματοποιείται όμως, μια σύγκλιση απόψεων και ο τουρισμός αποκαθίσταται οργανικά στο πλαίσιο του αστικού σχεδιασμού. Έτσι στο Τοπικό Σχέδιο του Λονδίνου (1989) αποτελεί σήμερα έναν διακεκριμένο τομέα, ενώ για την ευρύτερη περιοχή του Παρισιού εκπονούνται εξειδικευμένες μελέτες και διατυπώνονται προτάσεις για την ανάπτυξη του τουρισμού (Σχέδιο Τουριστικής Ανάπτυξης 1991). Στο επίπεδο των τάσεων πρέπει να σημειωθεί ότι οι πόλεις αποτελούν προτιμώμενους σήμερα προορισμούς για τα τουριστικά ταξίδια μικρής διάρκειας. Μέσα στο ευνοϊκό πλαίσιο για την παγκόσμια άνοδο της τουριστικής δραστηριότητας τα ταξίδια αντιπροσωπεύουν μια δυναμική κατηγορία από ποιοτική και ποσοτική άποψη (3). Έτσι στο παράδειγμα της Γαλλίας οι πόλεις υποδέχονται περισσότερο από το 40% των ταξιδιωτών μικρής διάρκειας, ενώ στο σύνολο των χωρών της δυτικής Ευρώπης το ποσοστό αυτό υπερβαίνει το 50% (4).

2 2 Σε πολλές περιπτώσεις το τουριστικό ενδιαφέρον για τις πόλεις συνδέεται με πολιτιστικού περιεχομένου κίνητρα, που αφορούν σε ιστορικές συνοικίες και κέντρα πόλεων, όπου εκτός των άλλων εντοπίζονται, μνημεία, σημαντικά κτίρια και μουσεία. Ενισχύεται επίσης από σημαντικές διοργανώσεις, όπως είναι οι μεγάλες εκθέσεις, τα σημαντικά καλλιτεχνικά γεγονότα, οι αθλητικές συναντήσεις αγώνες κ.α. που αναλαμβάνουν τοπικοί φορείς. Άλλωστε ενώ διαδίδονται οι νέες αντιλήψεις για την ανάκτηση των παλιών αστικών κέντρων και αναγνωρίζονται δικαιώματα των πολιτών στην ιστορική μνήμη, στην εικόνα, στην αισθητική του αστικού τοπίου, οι φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης ενδιαφέρονται να κάνουν τις πόλεις αυτές ελκυστικότερες τόσο για τους κατοίκους, όσο και για τους επισκέπτες τους. Σε αρκετές περιπτώσεις μικρομεσαίων γαλλικών και βρετανικών πόλεων ο αστικός τουρισμός έχει εξελιχθεί σε πρωτεύοντα οικονομικό παράγοντα τοπικής ανάπτυξης. Η πρόταση του αστικού τουρισμού υιοθετείται επίσης με επιτυχία από τις παραδοσιακές βιομηχανικές πόλεις της δυτικής Ευρώπης, όπως στα παραδείγματα των Μάντσεστερ, Γλασκόβη, Λίβερπουλ, Μπιλμπάο, Λυών κ.ά. Σ αυτές τις πόλεις, όπου οι παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες έχουν παρακμάσει, οι τοπικοί φορείς επενδύουν στον τουρισμό, επειδή θεωρούν τη δραστηριότητα ως μέσον για την αναζωογόνηση, την ανάπλαση, τη βελτίωση της εικόνας των πόλεων, αλλά και ως ευκαιρία για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές έρευνες, προκειμένου να αναδειχθούν οι δημοφιλέστερες στον κόσμο ιστορικές τουριστικές πόλεις, καταγράφηκαν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (5): Διατηρούν μιαν ατμόσφαιρα που παραπέμπει στην ιστορία τους, όπως επίσης και στην ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, την πολεοδομική τους συγκρότηση, τις εκπαιδευτικές, ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητές τους. Διατηρούν τη ζωντάνια τους και προσφέρουν άριστες τουριστικές εγκαταστάσεις και υπηρεσίες (ξενοδοχεία, εστιατόρια κ.ά.). Είναι εύκολα περιηγήσιμες, πράγμα που οφείλεται όχι μόνο στην λειτουργική οργάνωσή τους, αλλά και στη συστηματοποίηση της ταξιδιωτικής πληροφορίας γι αυτές μέσα από τουριστικούς χάρτες, οδηγούς και άλλα έντυπα. Έτσι οι πόλεις αυτές προσφέρουν ποικιλία επιλογών για διαμονή, δυνατοτήτων ομαδικής ή ατομικής ξενάγησης και γενικά είναι ασφαλείς για τους επισκέπτες τους.

3 3 Συντηρούν ένα μύθο, μία φήμη, την οποία καλλιεργούν και στην οποία συμβάλλουν παράγοντες όπως για παράδειγμα η τοπική υποστήριξη και συνεργασία, το μάρκετινγκ για τα αξιοθέατα και τις προσφερόμενες τουριστικές υπηρεσίες. Παρέχουν τη δυνατότητα να συνδυάζονται με άλλους προορισμούς αναψυχής ή διακοπών ή και διάφορες άλλες δραστηριότητες με φυσικό επακόλουθο οι τουρίστες, που ενδιαφέρονται να τις επισκεφθούν να μην είναι ομοιογενείς. Επομένως ο τουρισμός με προορισμό την πόλη, ο αστικός τουρισμός, έχει ένα κατ αρχήν πολιτιστικό περιεχόμενο και συνδέεται με την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα κάθε πόλης. Από την άλλη πλευρά, στην ενθάρρυνση και ανάπτυξη του αστικού τουρισμού συμβάλλει η διασύνδεση των τουριστικών δραστηριοτήτων με το σχεδιασμό των πόλεων και τις ενέργειες διαχείρισης και οργάνωσής τους. Στο επίπεδο τέλος της μεθοδολογίας για τη μελέτη του φαινομένου θα πρέπει να αναγνωρίζεται η πολυπλοκότητα του αστικού τουρισμού. Οι τουρίστες των πόλεων ταξιδεύουν για να καταναλώσουν ιστορικά κτίρια, εκθέσεις, μουσεία, εκδηλώσεις τέχνης, αθλητικές εκδηλώσεις κα. Δεν υπάρχει επομένως, όπως στην περίπτωση του ηλιοτροπικού τουρισμού, ένας βασικός παράγοντας κλειδί της τουριστικής ανάπτυξης, αλλά πολλοί και ποικίλοι, που συνυφαίνονται με την πολυλειτουργική φύση των πόλεων. 2. ΔΥΟ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο αντιπροσωπευτικός και διαδεδομένος τύπος τουριστικής πόλης ήταν αυτός της resort city, δηλαδή της πόλης για παραθεριστική διαμονή και ψυχαγωγία. Σήμερα όμως, οι περιπτώσεις τουριστικών πόλεων εμπλουτίζονται με παραδείγματα, που προκύπτουν στα πλαίσια των νεότερων δεδομένων της αστικής εξέλιξης. Μια πρώτη, πολύ σημαντική κατηγορία είναι αυτή των πόλεων, όπου η ιστορική κληρονομιά αναδεικνύεται σε τουριστικό πόρο. Από την άλλη πλευρά η τουριστική δραστηριότητα αναδεικνύεται σε σημαντική οικονομική δραστηριότητα για ορισμένες πόλεις, της νεότερης αστικής παράδοσης, που δεν διαθέτουν κατ αρχήν προϋποθέσεις τουριστικής ανάπτυξης (6).

4 4 Το Σάο-Πάολο για παράδειγμα, μία πόλη ουσιαστικά νέα, με υπέρμετρη αστικοποίηση και πολλά προβλήματα, παρουσιάζει σήμερα μεγάλη τουριστική ζήτηση. Το Μπιλμπάο, η Γένοβα, το Πίτσμπουργκ ή το Σέφηλντ καλύπτουν το βιομηχανικό τους παρελθόν κάτω από φιλόδοξες τουριστικές εικόνες. Δεν λείπουν επίσης μικρομεσαίες πόλεις, που αναπτύσσουν αντίστοιχες δραστηριότητες, όπως οι περιπτώσεις των Βρέστη, Σαιντ-Ετιέν, Αρράς στη Γαλλία. Ασφαλώς παρατηρείται μία μεγάλη ποικιλία στόχων, προγραμμάτων και επενδύσεων που πραγματοποιήθηκαν και συνέβαλαν στην τουριστική ανάπτυξη των πόλεων αυτών. Ερμηνεύοντας τις περιπτώσεις παρατηρείται ότι οι στρατηγικές τουριστικής ανάπτυξης των πόλεων αυτών εμφανίζονται σαν διέξοδος για τα ακόλουθα τρία προβλήματα (7): α. κρίση παραδοσιακών οικονομικών δραστηριοτήτων, όπως αυτή της μεγάλης βιομηχανίας, β. κρίση του διαπεριφερειακού ρόλου και της έλξης των πόλεων αυτών, γ. κρίση που προκύπτει από τη φυσιογνωμία και τις διαδικασίες της αστικής εξέλιξης, πολεοδομική κρίση. Όπως φαίνεται από τις περιπτώσεις αυτές ο αστικός τουρισμός αναδεικνύεται: σε παράγοντα διαφοροποίησης και εκσυγχρονισμού του αστικού χώρου, σε μηχανισμό παραγωγής εισοδημάτων, απασχολήσεων και συμπληρωματικών εξοπλισμών, σε συντελεστή για την ένταξη των πόλεων στα σύγχρονα δίκτυα ανταλλαγών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Κατά συνέπεια, στο πλαίσιο των ριζοσπαστικών μεταβολών, που γνωρίζουν οι σύγχρονες πόλεις, ο αστικός τουρισμός μπορεί να αναλάβει ένα σημαντικό αναπτυξιακό ρόλο. Αυτός ο ρόλος δεν γίνεται άμεσα αντιληπτός σε όλες τις περιπτώσεις. Επιπλέον δεν εύκολο να εκτιμήσει κανείς τις ευεργετικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ του τουρισμού και των μεγάλων αστικών παρεμβάσεων και αναπλάσεων όπως είναι η ανάκτηση των ιστορικών κέντρων και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (7), η διευθέτηση των θαλάσσιων αστικών μετώπων (8), οι περιαστικές παρεμβάσεις, οι οργανωμένες πολεοδομικές επεκτάσεις κ.α. Οι ιστορικές πόλεις, για μεγάλο διάστημα της σύγχρονης ιστορίας τους, θυσίαζαν αρχιτεκτονική κληρονομιά και δημόσιους χώρους στις απαιτήσεις της οικονομικής ανάπτυξης, της κυκλοφορίας και της κερδοσκοπίας στη γη. Λίγες

5 5 εξαιρέσεις αποτελούσαν τα αναγνωρισμένα μνημεία. Σήμερα, η αναβίωση των ιστορικών πόλεων αποτελεί ένα αίτημα που υποστηρίζεται όχι μόνον από τους ειδικούς, αλλά ευρύτερα από την κοινή γνώμη και τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι τρόποι και τα μέσα που εφαρμόζονται στην αναβίωση των ιστορικών πόλεων ποικίλουν κατά περίπτωση. Συνήθως όμως κινούνται σε δύο επίπεδα: στο επίπεδο της συντήρησης του οικοδομικού πλούτου σύμφωνα με τις εκάστοτε ισχύουσες διαδικασίες και στο επίπεδο των πολεοδομικών παρεμβάσεων με έμφαση στην αλλαγή των χρήσεων με εισαγωγή νέων, όπως κατοικίες, γραφεία, υπηρεσίες, εμπόριο, ξενοδοχεία, θεάματα κλπ. Οι νέες χρήσεις, μεταξύ των οποίων ο τουρισμός και η αναψυχή, παίζουν έναν αποφασιστικό ρόλο λειτουργώντας καταλυτικά προς τη γενίκευση των μεταβολών, είτε επειδή συνοδεύονται από συμπληρωματικές δραστηριότητες, είτε επειδή έλκουν νέες. Σε κάθε περίπτωση όμως παραμένει το ερώτημα αν ο τουρισμός αποτελεί μια επωφελή χρήση για τις ιστορικές πόλεις ή μήπως αλλοιώνει τους ευρύτερους σκοπούς προστασίας τους; Το πρόβλημα αυτό επιχειρούν να ερευνήσουν οι Ashworth Tunbridge (9) διατυπώνοντας την υπόθεση ότι η ιστορία γίνεται πολιτιστική κληρονομιά, καθίσταται αστικός πόρος που με τη σειρά του υποστηρίζει μια μείζονα τουριστική βιομηχανία. Παραπέρα προτείνουν το ακόλουθο μεθοδολογικό τρίπτυχο για τη μελέτη της ιστορικής τουριστικής πόλης: 1. Η τουριστική-ιστορική πόλη αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή και λειτουργία. Με την έννοια αυτή αποτελεί μία αστική δραστηριότητα και συνιστά επομένως μια ιδιαίτερη αστική μορφολογία 2. Η τουριστική ιστορική πόλη μπορεί να θεωρηθεί ως διακεκριμένος τύπος πόλης, ή ως εξειδικευμένη, από λειτουργική και μορφολογική πλευρά, επιμέρους αστική ενότητα, που περιλαμβάνεται σε μια μεγαλύτερη πόλη. 3. Η τουριστική ιστορική πόλη τέλος μπορεί να θεωρηθεί ως πρόταση αστικής ανάπτυξης με τη συνδυασμένη εφαρμογή δύο συντελεστών: της κληρονομιάς ως αστικού πόρου και του τουρισμού ως μέσου διατήρησης και διαφύλαξης του ιστορικού παρελθόντος. Οι τύποι των προβλημάτων τέλος από την άποψη του σχεδιασμού διαφοροποιούνται ανάλογα με τους τύπους των τουριστικών ιστορικών πόλεων. Πράγματι οι τουριστικές ιστορικές πόλεις ποικίλουν, στο μέτρο που διαφέρει η

6 6 γεωγραφική θέση και ένταξή τους (π.χ. παραλιακές πόλεις ή ακροπόλεις, που εμφανίζονται στις ιστορικές περιοχές της Μεσογείου), η ιστορική ένταξη και ο πολιτισμός που εκπροσωπούν (π.χ. μεσαιωνικές ευρωπαϊκές πόλεις, πόλεις της Β. Αφρικής, πόλεις της Ιαπωνίας, της Β. Αμερικής) και το μέγεθός τους. Μια πιο αναλυτική κατάταξη (10) θα μπορούσε να περιλαμβάνει τα ενδεικτικά παραδείγματα: ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ ιστορικές πρωτεύουσες μεγάλες ιστορικές πόλεις οχυρές ιστορικές πόλεις μικρού ή μεγάλου μεγέθους πόλεις της τέχνης κεντρικές περιοχές νεοτέρων βιομηχανικών πόλεων ανακτημένα παραθαλάσσια μέτωπα οργανωμένα τουριστικά θέρετρα παραθαλάσσια ή χειμερινά πάρκα τουρισμού αναψυχής εξειδικευμένα τουριστικά κέντρα ΠΟΛΕΙΣ Λονδίνο, Παρίσι, Ρώμη Βενετία, Οξφόρδη Λουξεμβούργο, Γιορκ Βιέννη, Φλωρεντία Μάντσεστερ, Γλασκώβη Βαρκελώνη,Γένοβα,Λισαβώνα Ντόκλαντς Λονδίνου Μπιαρίτς, Λιλλεχάμερ αντίστοιχα Ντίσνευλαντ, Ευροντίσνευ όπως η Λούρδη για το θρησκευτικό τουρισμό 3.Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ ΠΟΛΗΣ Μια από τις δυσκολίες να μελετηθεί και να αναλυθεί το φαινόμενο του αστικού τουρισμού, είναι η μεγάλη έλλειψη γενικών ή εξειδικευμένων στοιχείων, που αφορούν στη φυσιογνωμία των ιδίων των τουριστών και στο σύνθετο και περίπλοκο χαρακτήρα της σχετικής κατανάλωσής. Η δυσκολία αυτή αφορά σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και πολύ περισσότερο δεν εξαιρείται η Ελλάδα. Κατά την τελευταία πενταετία ορισμένες συστηματικές προσεγγίσεις πραγματοποιήθηκαν στη Μ. Βρετανία, Ιταλία, Γερμανία, Ολλανδία. Στη Γαλλία συστηματικές και λεπτομερείς έρευνες έχουν γίνει από το Εθνικό Ινστιτούτο για την Μελέτη του Τουρισμού

7 7 (INRETS). Ενδιαφερόμενοι φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης έχουν επίσης πραγματοποιήσει μελέτες περίπτωσης για μητροπόλεις, όπως το Λονδίνο και το Παρίσι, που αποτελούν τους σημαντικότερους αστικούς τουριστικούς προορισμούς στην Ευρώπη για μεγάλες πόλεις όπως το Στρασβούργο, τη Λυών, το Άμστερνταμ, το Ρότερνταμ, το Μάντσεστερ, για μικρότερες και μεσαίες πόλεις όπως η Εβορα, η Κοϊμπρα της Πορτογαλίας και για αρκετές μικρομεσαίες γαλλικές πόλεις. Η πόλη της Βενετίας μελετήθηκε από το Centro International di Studi sull Economica Touristica (CISET) (11) ενώ στο 4 ο Διεθνές Συμπόσιο Ιστορικών Πόλεων στην Εβορα της Πορτογαλίας, ανακοινώθηκαν αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών του Δανικού Οργανισμού Τουρισμού, που αφορούν σε 15 ευρωπαϊκές χώρες (12). Όσον αφορά στην τουριστική ζήτηση πρέπει να σημειωθεί ότι η πόλη δεν είναι ένα αγαθό συνήθους κατανάλωσης. Η ποικιλία και ο πλούτος της προσφοράς της δημιουργεί μια έλξη επισκεπτών, οι οποίοι υποκινούνται από πολλά και διαφορετικά κίνητρα. Ένα μεγάλο ποσοστό μεταξύ τους ενδιαφέρεται για αναψυχή ή αγορές, ενώ η διάρκεια παραμονής στην πόλη εξαρτάται προφανώς από τον ιδιαίτερο σκοπό του κάθε ταξιδιού. Πολλές φορές μπορεί να υπάρχει μόνον ένας αρχικός λόγος για την επίσκεψη μιας πόλης, αλλά στην πορεία γίνεται συνήθως χρήση περισσοτέρων του ενός τουριστικών πόρων. Τις υποθέσεις αυτές επιβεβαίωσαν οι προαναφερόμενες πρόσφατες εμπειρικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το Δανικό Οργανισμό Τουρισμού (13). Οι έρευνες αυτές ανέδειξαν την εντεινόμενη έλξη των αστικών προορισμών για τους ευρωπαίους τουρίστες καθώς και την ποικιλία των κινήτρων τους να επισκεφθούν τις πόλεις. Έτσι το 1/3 των ερωτηθέντων επιθυμούν να περιηγηθούν ενδιαφέροντα αξιοθέατα των πόλεων, ενώ υπολογίζεται ότι το 1/4 πραγματοποιεί τουριστική δραστηριότητα που έχει σχέση με την πολιτιστική κληρονομιά των μεγάλων πόλεων. Πιο συγκεκριμένα: από τους ερωτηθέντες ευρωπαίους ένα ποσοστό μεταξύ 40 και 60% δήλωσαν ότι οι ιστορικές τοποθεσίες και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις ήταν ένα πολύ σημαντικό ή σημαντικό κίνητρο των διακοπών τους, ένα ποσοστό 25-50% ανέφεραν ότι οι πολιτιστικές εμπειρίες ήταν μια πολύ σημαντική ή σημαντική πλευρά των διακοπών τους,

8 8 τέλος, ένα ποσοστό μεταξύ 25-45% εξέφρασαν το αίσθημα ότι με την επίσκεψή τους σε έναν τόπο ή μια πόλη με διεθνή ατμόσφαιρα είχαν μια ενδιαφέρουσα πλευρά διακοπών. Όπως προκύπτει από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας ανά χώρα, τα παραπάνω κίνητρα εμφανίζονται ισχυρότερα στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες και συγκεκριμένα στην Ιταλία, στη Γερμανία και στην Ισπανία. Βαρύνουσα σημασία έχουν επίσης για τους Γάλλους, Άγγλους, Ελβετούς, Βέλγους και Ολλανδούς τουρίστες. Καθοριστικοί παράγοντες για τη φυσιογνωμία των ευρωπαίων τουριστών πόλης, φαίνεται ότι είναι η κοινωνική θέση και η ηλικία. Σημασία έχουν η γεωγραφική προέλευση και ειδικότερα το μέγεθος και ο χαρακτήρας της πόλης διαμονής. Η οικογενειακή κατάσταση, το φύλο και η ηλικία, τέλος, φαίνεται ότι επηρεάζουν επίσης τις επιλογές των τουριστών πόλης. Έτσι, η μεγαλύτερη συμμετοχή μεταξύ των τουριστών πόλης οφείλεται στους ελεύθερους επαγγελματίες και τα στελέχη επιχειρήσεων. Η συμμετοχή περιορίζεται επίσης στο μέτρο που αυξάνει η ηλικία, ενώ η ταξιδιωτική κινητικότητα των διαζευγμένων είναι μεγαλύτερη από αυτήν των παντρεμένων. Αντίστοιχα, μεγαλύτερη ταξιδιωτική κινητικότητα παρουσιάζουν οι οικογένειες με λιγότερα από δύο παιδιά, όπως οι άνδρες έναντι των γυναικών και γενικά οι κάτοικοι των μεγάλων πολεοδομικών συγκροτημάτων. Οι προοπτικές της τουριστικής κίνησης με προορισμό τις ιστορικές πόλεις προ - διαγράφονται ανοδικές για τα επόμενα τρία χρόνια. Έτσι υπολογίζεται να φθάσει από 25 στα 75 εκατομμύρια ευρωπαίων τουριστών. Η αύξηση αυτή δεν θα αντιστοιχεί μόνο σε απόλυτους αριθμούς, αλλά θα είναι επίσης αναλογική, αντιπροσωπεύοντας ένα μεγάλο ποσοστό στη σύνθεση της ευρωπαϊκής τουριστικής δραστηριότητας. Αλλά εκτός από την αύξηση του αριθμού των τουριστών, διαφαίνονται επίσης τάσεις αύξησης της διάρκειας παραμονής στους αστικούς προορισμούς. 4. ΟΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΥΝΥΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΜΕ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ.

9 9 Η ποικιλία των εξοπλισμών που προορίζονται και χρησιμοποιούνται για την τουριστική κατανάλωση είναι μεγάλη και ιδιόμορφη, ώστε είναι προτιμότερο να διαμορφωθούν μεγάλες κατηγορίες παρά να επιχειρήσει κανείς να διαμορφώσει έναν εξαντλητικό κατάλογό τους. Η κατηγοριοποίηση που προτείνεται διακρίνει τρεις μεγάλες κατηγορίες συντελεστών τουριστικής δραστηριότητας, οι οποίες θα πρέπει να προσαρμόζονται και να εξειδικεύονται σε κάθε περίπτωση προκειμένου να αποφεύγεται η άσκοπη τυποποίηση (15): 1. τα επονομαζόμενα πρωταρχικά ή πρωτογενή στοιχεία, όπου ενσωματώνονται η υλική βάση (μνημεία, πολιτιστική και αστική κληρονομιά, θαλάσσια μέτωπα, πάρκα και κήποι), η ανθρωπογενής βάση (υποδοχή, φιλοξενία, γλώσσα, παράδοση, ασφάλεια), οι εξειδικευμένες δραστηριότητες και εξοπλισμοί, που προορίζονται να προσελκύσουν τους τουρίστες (μουσεία, εκθέσεις, καζίνα, πολιτιστικά και αθλητικά θεάματα, φεστιβάλ κ.ά.), 2. τα λεγόμενα δευτερογενή στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται οι ευκολίες αγοράς, φιλοξενίας και φαγητού, τα γραφεία μεταφορών και τουρισμού, 3. τα εξειδικευμένα επιπρόσθετα στοιχεία, όπως οι δυνατότητες προσπέλασης και ανέσεις στάθμευσης, πληροφόρησης των επισκεπτών (γραφεία, πληροφοριακά φυλλάδια, ταξιδιωτικοί οδηγοί). Στην συνέχεια παρατίθενται ορισμένες από τις κατηγορίες εξοπλισμών (τουριστικών προϊόντων) της τουριστικής προσφοράς των πόλεων, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της σχετικής αγοράς ή πρόκειται να αποκτήσουν μεγάλη σημασία στο μέλλον. Ξενοδοχειακά και άλλα τουριστικά καταλύματα. Είναι σχετικά λίγοι οι τουρίστες που επισκέπτονται μια πόλη για τα καλά ξενοδοχεία, εστιατόρια, καταστήματα, νυκτερινά κέντρα. Όταν όμως αυτές οι ανέσεις δεν έχουν ικανοποιητικό επίπεδο, λειτουργούν αρνητικά για την ανάπτυξη της τουριστικής αγοράς. Οι γενικές τάσεις που έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια στις ευρωπαϊκές χώρες συνοψίζονται στο τρίπτυχο (16): αύξηση της ξενοδοχειακής υποδομής, εκσυγχρονισμός και διαφοροποίηση, που αποτελεί και γενικότερη τουριστική τάση,

10 10 τάσεις εγκατάστασης στις εκτός του κέντρου αστικές περιοχές και ενίσχυση των ξενοδοχειακών μονάδων που ανήκουν σε αλυσίδες, οι οποίες προτιμούν επίσης την εγκατάσταση στις εκτός του κέντρου περιοχές. Οι εξοπλισμοί αυτοί, αν και δευτερογενή στοιχεία για τον αστικό τουρισμό, είναι εξίσου σημαντικοί με τα πρωτογενή στοιχεία από την άποψη του οικονομικού κέρδους που αποφέρουν. Εκτός από το ότι συντελούν στην αύξηση των θέσεων εργασίας, αποφέρουν και σημαντικά κέρδη. Συνεδριακά κέντρα. Τα συνέδρια και οι εκθέσεις είναι δραστηριότητες που προσελκύουν ένα μεγάλο μέρος του αριθμού των τουριστών σε μια πόλη (17). Ο εξοπλισμός για την υποδοχή συνεδρίων, συμποσίων, σεμιναρίων κ.ά. ανεξαρτήτως τύπου και μορφής (ενταγμένος σε ξενοδοχεία, ή σε ανεξάρτητη εγκατάσταση ή μνημειακό κτίριο), θεωρείται γενικά ως μία αναγκαία προτεραιότητα για κάθε πόλη με τουριστική δραστηριότητα. Ο εξοπλισμός αυτός υποστηρίζει την υποδοχή μιας τουριστικής πελατείας με υψηλό εισόδημα, που συνδέεται με άλλες αστικές λειτουργίες και δραστηριότητες. Τα συνεδριακά κέντρα αναδεικνύονται σε χαρακτηριστικά στοιχεία της εικόνας των πόλεων και πολλές φορές σε σύμβολα του τουρισμού τους. Έτσι οι εκπρόσωποι των τοπικών διοικήσεων επιδιώκουν συχνά για λόγους λειτουργικούς και συμβολικούς, την κατασκευή συνεδριακών κέντρων. Ένας άλλος λόγος είναι ότι, τα συνέδρια και οι εκθέσεις θεωρούνται ως ανερχόμενες οικονομικά δραστηριότητες, οι οποίες διαρκούν ολόκληρο το χρόνο και όπου οι τουρίστες αφήνουν μεγάλο ποσοστό των εξόδων τους. Στο σημείο αυτό πρέπει να καταγραφεί η ιδιαίτερη πολεοδομική σημασία των συνεδριακών κέντρων, που προκύπτει από την πολυλειτουργικότητά τους η οποία συνενώνει στον ίδιο τόπο πολύ διαφορετικές λειτουργίες όπως συναντήσεις επαγγελματικές, εκθέσεις, θεάματα (θέατρα, αίθουσες συναυλιών), εμπόριο, φαγητό. Η πολυλειτουργικότητα συνοδεύεται από μία πολλαπλότητα προορισμών, η οποία δικαιώνει τις επενδυτικές προσπάθειες καθώς τα συνεδριακά κέντρα από την ίδια τη λειτουργία τους αναπτύσσουν σχέσεις με το άμεσο περιβάλλον τους, αναλαμβάνοντας προοδευτικά τον επιπλέον ρόλο του κοινωνικού εξοπλισμού για τους κατοίκους της περιοχής τους. Εμπόριο, αναψυχή και τουρισμός. Νέα συγκροτήματα. Μια νέα τάση, που διαμορφώνεται στις αναπτυγμένες χώρες της βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης

11 11 είναι ο σχεδιασμός παραγωγικών δραστηριοτήτων σε νέα συγκροτήματα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το βόρειο-δυτικό εμπορικό κέντρο της Φρανκφούρτης, το πάρκο Σαίν-Γκαλ στην Ελβετία κ.ά. Στα πλαίσια του μοντέλου αυτού εντάσσονται επίσης ορισμένες γιγαντιαίες πολυλειτουργικές εγκαταστάσεις στην Καλιφόρνια και στη Μινεάπολη. Σ αυτές τις περιπτώσεις ο αριθμός των λειτουργιών αυξομειώνεται στο μέτρο που μεταβάλλεται από το μέγεθος του αστικού συγκροτήματος. Μία συνήθης σύνθεση αυτών των πολυδύναμων κέντρων περιλαμβάνει λειτουργίες όπως: εμπόριο-εστίαση, πληροφορία-επικοινωνίαπροώθηση, εκθέσεις (ιδίως τοπικών προϊόντων) και αγορές, υποδοχή συναντήσεων ποικίλου περιεχομένου, ξενοδοχεία, πολιτιστικά αξιοθέατα (μουσεία, θέατρα, σινεμά) αθλητικές και ψυχαγωγικές εγκαταστάσεις. Αλλά το ουσιώδες ζήτημα που θα πρέπει να απαντηθεί είναι αυτό των σχέσεων που διαμορφώνουν τα εμπορικά πολυδύναμα συγκροτήματα με τις παραδοσιακές λειτουργίες της πόλης. Οι επιπτώσεις πράγματι ποικίλουν. Άλλοτε επισύρουν ένταση της αστικοποίησης και επιταχύνουν την αστική ανανέωση όπως στο παράδειγμα του Σέφηλντ, άλλοτε εντάσσονται στο αστικό περιβάλλον και γίνονται ισχυρά σημεία έλξης, όπως στην περίπτωση του Σάο Πάολο. Τα μουσεία. Η αύξηση της πολιτιστικής κατανάλωσης έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, όπως ήδη σημειώθηκε και αυτό εκφράζεται τόσο από τη συμμετοχή στο θεσμό των Πολιτιστικών Πρωτευουσών της Ευρώπης, αλλά και από την αύξηση των επισκέψεων στα μνημεία και στα μουσεία. Στο σημείο αυτό καταγράφονται ορισμένες τάσεις, που προοπτικά θα ενισχύσουν αυτήν την τάση. Πολλές πόλεις επενδύουν σοβαρά στον τομέα της πολιτιστικής υποδομής τους. Η τάση αυτή εκφράζεται επίσης με τον εκσυγχρονισμό και την ανακαίνιση των υφιστάμενων μουσείων, με την φροντίδα για την ανάκτηση αξιόλογων ιστορικών κτιρίων, με τη βελτίωση και αναβάθμιση του περιβάλλοντος χώρου σε συνδυασμό με σχετικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και με τη δημιουργία νέου τύπου μουσείων για τη διάσωση της κοινωνικής, λαογραφικής και οικολογικής κληρονομιάς τους. Παραπέρα στην κατηγορία των σημαντικών διοργανώσεων περιλαμβάνονται οι ακόλουθες περιπτώσεις:

12 12 Μεγάλα αθλητικά γεγονότα (μέγα-εκδηλώσεις), μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Τα μεγάλα αθλητικά γεγονότα και ιδιαίτερα οι Ολυμπιακοί αναλαμβάνουν ρόλο στην τουριστική προώθηση μιας πόλης, στον πολεοδομικό και χωροταξικό της σχεδιασμό, στη συγκρότηση και την προώθηση της εικόνας της. Ένας πολύ ευνοϊκός παράγοντας για την απήχηση και την αποτελεσματικότητα των αθλητικών διοργανώσεων είναι η μαζική συμμετοχή, την οποία παρουσιάζουν όλα τα κοινωνικά στρώματα και ιδιαίτερα τα χαμηλότερα εισοδήματα. Ένα πρόσφατο και επιτυχημένο παράδειγμα αποτελεί η πόλη της Βαρκελώνης με τους Ολυμπιακούς του 1992 όπου συμμετείχαν αθλητές και εκπρόσωποι 170 χωρών για 28 αθλήματα, τα οποία παρακολούθησαν χιλιάδες επισκεπτών. Κάθε εκδήλωση τέτοιου τύπου θα πρέπει όμως να εντάσσεται στα πλαίσια ενός μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, ώστε τα οφέλη της να έχουν διάρκεια και προοπτική. Οι μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, που τοποθετούνται από την άποψη των απαιτήσεων διοργάνωσης και έλξης επισκεπτών πολύ κοντά στις μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις. Οι περιπτώσεις που περιλαμβάνονται στην κατηγορία αυτή είναι ποικίλες όπως: οι διεθνείς εξειδικευμένες εκθέσεις και οι παγκόσμιες εκθέσεις (Βρυξέλλες 1958, Μόντρεαλ 1967, Οζάκα 1970, Σεβίλλη 1992), οι μεγάλες διεθνείς καλλιτεχνικές εκθέσεις ζωγραφικής και γλυπτικής, οι μεγάλες διεθνείς εμπορικές εκθέσεις (σαλόνια αυτοκινήτου, πλοίων), εορτασμοί και εκθέσεις σε ανάμνηση πολύ σημαντικών ιστορικών γεγονότων (όπως η επέτειος αμερικανικής επανάστασης 1976, της γαλλικής επανάστασης 1989, της ανακάλυψης της Αμερικής 1992) και θρησκευτικών γεγονότων (προσκύνημα στη Ρώμη, Λούρδη, Ιερουσαλήμ, Μέκκα κ.ά.). Τα Φεστιβάλ και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, συγκροτούν μια ιδιαίτερη ομάδα, η οποία χαρακτηρίζεται από περιοδικότητα, περισσότερο ή λιγότερο σταθερή. Εδώ περιλαμβάνονται τα διάφορα θεατρικά, μουσικά, κινηματογραφικά φεστιβάλ, οι μεγάλες συναυλίες σύγχρονης POP και λαϊκής μουσικής. Ορισμένες πόλεις, που έχουν καθιερώσει παρόμοιες εκδηλώσεις έχουν ταυτιστεί με αυτές, όπως στην περίπτωση των φεστιβάλ κλασσικής μουσικής με το Σάλτσμπουργκ και το Μπαϋρόϊτ, φεστιβάλ κινηματογράφου με τις Κάννες, τη Βενετία, το Αβοριάζ, των φολκλορικών

13 13 εκδηλώσεων ταυρομαχίας με τις πόλεις της Ισπανίας Σεβίλλη και Παμπλόνα, το καρναβάλι με τη Νίκαια, τη Βενετία, το Ρίο κ.ό.κ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εκδηλώσεις, που συνδέονται με τις τέχνες και τον αθλητισμό συσχετίζονται από την άποψη του προγραμματισμού ή αντιμετωπίζονται μεμονωμένα παρά το γεγονός ότι και μεταξύ τους διαμορφώνονται ποικίλοι δεσμοί και σχέσεις αλληλεξάρτησης. Άλλωστε, ο πρωταρχικός σκοπός της δημιουργίας θεάτρων, αιθουσών συναυλιών, κινηματογράφου, αθλητικών κέντρων ήταν και εξακολουθεί να είναι η εξυπηρέτηση των αναγκών των κατοίκων των πόλεων. Έτσι, οι προαναφερόμενες πολιτιστικές και αθλητικές διοργανώσεις και θεσμοί αν και δεν αντιμετωπίζονταν ως στοιχεία της τουριστικής προσφοράς των πόλεων, δηλαδή ως τουριστικά προϊόντα, σήμερα οι πολιτικές τουριστικής ανάπτυξης των πόλεων στρέφονται προς αυτήν την κατεύθυνση. Οι δραστηριότητες αυτές υποστηρίζονται μάλιστα με μεγάλο μέρος των επενδύσεών των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι σημαντικότεροι λόγοι κατά τον Law (18) είναι ότι: α. οι πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις ενισχύουν τη φήμη και το γόητρο των πόλεων, β. η ενίσχυση των πολιτιστικών και αθλητικών υποδομών βελτιώνει το επίπεδο ζωής των κατοίκων, αλλά και την ποιότητα γενικότερα της τουριστικής προσφοράς της πόλης, γ. εφόσον οι δραστηριότητες αυτές εξασφαλίζουν υψηλό επίπεδο και ποιότητα, αποτελούν μια σύγχρονη εγγύηση τουριστικής επιτυχίας. 5. Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ: ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Σύμφωνα με τα προηγούμενα οι απαιτούμενες επενδύσεις για την ενίσχυση της προσφοράς του αστικού τουρισμού, αφορούν πολύ συχνά σε έργα μεγάλης κλίμακας και σε εξειδικευμένες κατασκευές, που προϋποθέτουν έναν προσεκτικό σχεδιασμό και μια έρευνα για τη μελλοντική απόσβεσή τους. Η ανάπτυξη, η διάδοση και λειτουργία του αστικού τουρισμού επηρεάζει σημαντικά τις αστικές περιοχές. Ωστόσο μία μεγάλη δυσκολία παρουσιάζεται, από μεθοδολογική άποψη, ως προς τη στατιστική αποτίμηση των επιπτώσεων από την ανάπτυξη του αστικού τουρισμού. Ιδιαίτερα στο οικονομικό επίπεδο είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί επακριβώς το

14 14 οικονομικό αποτέλεσμα των επενδύσεων για την τουριστική προσφορά (19). Η διαθέσιμη πληροφορία δεν παρουσιάζεται ακόμη με συστηματικό και κατάλληλα οργανωμένο τρόπο. Σε κάθε περίπτωση δεν είναι εύκολη η συγκέντρωση των χρήσιμων στοιχείων για την επαρκή κατανόηση των παραδειγμάτων. Πολύ περισσότερο δεν είναι εύκολη η σύγκριση μεταξύ της τουριστικής προσφοράς πόλεων μιας ή περισσοτέρων χωρών. Παρά το ενδιαφέρον, που τα τελευταία χρόνια διατυπώνεται για τον αστικό τουρισμό οι σοβαρές έρευνες έχουν που έχουν πραγματοποιηθεί είναι λίγες. Επιπλέον αν και στατιστικά στοιχεία, που αφορούν στον αριθμό των επισκεπτών φεστιβάλ, αξιοθέατων, στον αριθμό συνεδριακών συμμετοχών και στον αριθμό διανυκτερεύσεων ή ξενοδοχειακών κλινών είναι διαθέσιμα, δεν υπάρχει ενιαίο εννοιολογικό πλαίσιο για την προσέγγισή τους και για το λόγο αυτό δεν είναι πάντα συγκρίσιμα (20). Παραπέρα, ο Page συστηματοποιεί τα κριτήρια για τη διερεύνηση και την αξιολόγηση των επιπτώσεων του αστικού τουρισμού. Προτείνει μάλιστα τις ακόλουθες ομάδες: α. Στην τοπική αστική οικονομία, (φύση της αστικής περιοχής, το υφιστάμενο προϊόν ανέσεων, όγκος και κλίμακα της τουριστικής δαπάνης, καθεστώς της οικονομικής ανάπτυξης, μέγεθος και φύση της τοπικής αστικής οικονομίας, επιπτώσεις από την κυκλοφορία της τουριστικής δαπάνης στην τοπική οικονομία, εποχικότητα), β. Στην τοπική κοινωνία και στον πολιτισμό της, όπου ρυθμιστικοί παράγοντες φαίνεται ότι αναδεικνύονται: ο τουρίστας και ειδικότερα η ζήτηση, που διαμορφώνει για τις εξυπηρετήσεις και ανέσεις του, οι προσδοκίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς του, ο οικοδεσπότης και ειδικότερα ο ρόλος και η συμπεριφορά του ως προς την πρόβλεψη τουριστικών υπηρεσιών και το ενδιαφέρον του για τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς των επισκεπτών στον παραδοσιακό τρόπο ζωής, οι σχέσεις μεταξύ τουριστών, μονίμων κατοίκων και οι τύποι επαφής μεταξύ αυτών των δύο ομάδων. γ. Στο αστικό περιβάλλον, του οποίου η ισορροπία είναι ευαίσθητη και επηρεάζεται άμεσα από τον τουρισμό ο οποίος επιδρά στα φυσικά του

15 15 χαρακτηριστικά, στην οπτική εικόνα και στις αστικές μορφές, στη ζήτηση για αστικούς εξοπλισμούς και υποδομές, στη διατήρηση και αποκατάσταση των ειδικών πολιτιστικών του χαρακτηριστικών, στον ανταγωνισμό προς άλλους αστικούς προορισμούς που προσφέρουν καλύτερη ποιότητα. Όπως φαίνεται ο αστικός τουρισμός αποτελεί ελκυστική εναλλακτική προοπτική για την ανάπτυξη των πόλεων. Αρκετές από αυτές, κάτω από την προϋπόθεση της αειφόρου διαχείρισης, παρουσιάζουν θετικές προοπτικές εξέλιξης. Ωστόσο η αντιμετώπιση κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων, τα οποία εμφανίζονται κατά την ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας στις πόλεις, ιδιαίτερα στις ιστορικές, δεν είναι πρόβλημα με απλή λύση. Ένα κεντρικό πρόβλημα, που αντιμετωπίζει ο σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης μιας ιστορικής πόλης, είναι η κατανομή των χρήσεων μεταξύ όσων αφορούν στους μόνιμους κατοίκους και όσων αφορούν στους επισκέπτες. Το πρόβλημα αυτό προστίθεται στις δυσκολίες, που αντιμετωπίζει ο αστικός σχεδιασμός και στις περιπτώσεις των ιστορικών πόλεων που οφείλονται συνήθως στην πυκνότητα κατασκευών, λειτουργιών και κατοίκησης προκαλώντας ποικίλες κοινωνικές, οικονομικές και χωρικές συγκρούσεις. Η οξύτητα των προβλημάτων φαίνεται ότι εντείνεται, στο μέτρο που αυξάνει η ακτινοβολία του αστικού τουριστικού προορισμού. Σε πολλές περιπτώσεις τα προβλήματα και οι δυσκολίες διαχείρισης του αστικού χώρου περιορίζονται χρονικά σε μια σύντομη περίοδο μαζικής υποδοχής τουριστών με την ευκαιρία σημαντικών γεγονότων μεγάλης ποικιλίας όπως: προσκυνήματα, φεστιβάλ και καρναβάλια, αθλητικές συναντήσεις, μεγάλες εκθέσεις, εμπορικές εκθέσεις, εξαιρετικά συνέδρια κ.ά. Σε οριακή βεβαίως θέση βρίσκονται οι πολύ φημισμένες τουριστικές πόλεις, οι οποίες υποδέχονται μεγάλο αριθμό τουριστών για όλη σχεδόν τη διάρκεια του χρόνου και που είναι συνήθως πιο ευαίσθητες στην τουριστική πίεση. Για τις περιπτώσεις αυτές όπως είναι για παράδειγμα Βενετία, Φλωρεντία, Γρανάδα, Τολέδο κ.ά., τα προβλήματα διαχείρισης του τουριστικού ρεύματος έχουν επείγοντα χαρακτήρα. Οι αρνητικές επιπτώσεις από την έλλειψη σχεδιασμού για την ανάπτυξη του τουρισμού πόλης συνοψίζονται ως εξής:

16 16 1. Η λογική της μουσειοποίησης, που αποτελεί μία από τις πιο επικίνδυνες επιπτώσεις, ιδιαίτερα στην περίπτωση των ιστορικών πόλεων. Στηρίζεται από την τάση εμπορευματοποίησης της ιστορίας, αλλά και από την κακώς εννοούμενη προστασία. Η πόλη μετατρέπεται σε σκηνικό. Η πραγματική πόλη χάνεται, ενώ απορροφάται από τη δημιουργούμενη σήμερα εικόνα της (22). 2. Η απομίμηση και η επανάληψη ορισμένων στερεοτύπων αστικής ανάπλασης και αναζωογόνησης, που οδηγούν σε μια τυποποίηση η οποία υπονομεύει την αυθεντικότητα των πόλεων. Έτσι η επανάληψη όμοιων κτιρίων γραφείων, εμπορικών κέντρων, σταδίων, διαμορφώσεων οδοποιίας κ.ό.κ. δημιουργεί την ανησυχητική προοπτική παραγωγής εν σειρά κλωνοποιημένων πόλεων (clone cities) (23). 3. Οι παραδοσιακές συνοικίες στις μεγάλες πόλεις, ή οι μικρές ιστορικές πόλεις γνωρίζουν μία πρωτοφανή και ανεξέλεγκτη αλλαγή χρήσεων σε όφελος των αναγκαίων για την τουριστική ανάπτυξη όπως: εμπόριο, σουβενίρ, ξενοδοχεία, εστιατόρια, καφέ και σπανιότερα μουσεία, αίθουσες, τέχνης, μνημεία και κτίρια που έχουν αποκατασταθεί. Επακόλουθο της κοινοτυπίας και της μουσειοποίησης, είναι ο δεύτερος μεγάλος κίνδυνος που απειλεί τις τουριστικές πόλεις, δηλαδή η μονολειτουργικότητα που προκύπτει ως αποτέλεσμα της μεγάλης συχνότητας τουριστικών επισκέψεων σε τόπους φημισμένους για το φυσικό ή πολιτιστικό τους ενδιαφέρον. Αυτή η τουριστική μονοκαλλιέργεια, όπως την αποκαλούν οι ερευνητές (24), εγκαθίσταται σε ειδικές περιπτώσεις αστικών περιοχών, όπως είναι ορισμένα θέρετρα παραλιακά ή ορεινά - χειμερινά, μικρές πόλεις ή οικισμοί που είναι προικισμένοι με ένα εξαιρετικό τοπίο ή με μία χαρακτηριστική συνοικία ή το καθαυτό ιστορικό τους κέντρο. Τα ιστορικά κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων μπαίνουν σήμερα στη λογική της λειτουργικής εξειδίκευσης για την τουριστική δραστηριότητα, καθώς αναβιώνουν μέσα από τις σύγχρονες πολεοδομικές αναπλάσεις οι οποίες αναδεικνύουν την πολιτιστική κληρονομιά και άλλους πόρους όπως: ιδιαίτερο πολεοδομικό περιβάλλον, εμπόριο πολυτελείας, ξενοδοχεία και εστιατόρια. Η υπερσυγκέντρωση από την τουριστική δραστηριότητα οδηγεί σε μια λειτουργική υπερ-εξειδίκευση των τουριστικών αστικών περιοχών έλκοντας και άλλες αρνητικές επιπτώσεις για την αστική εξέλιξη, όπως είναι η άνοδος των τιμών γης και των ακινήτων. Παράλληλα, οι πολεοδομικές χρήσεις αναδιοργανώνονται και

17 17 προσανατολίζονται προς την τουριστική κατανάλωση. Όπως είναι γνωστό, ορισμένες επιχειρήσεις για την ανάπλαση στις κεντρικές περιοχές των ευρωπαϊκών ιστορικών πόλεων έχουν εξελιχθεί σε επιχειρήσεις ανάκτησης των ιστορικών κέντρων από τις ανώτερες εισοδηματικά τάξεις (φαινόμενο gentrification) (25). Με την παρέμβασή της η τουριστική δραστηριότητα οξύνει τις συγκρούσεις, που συνοδεύουν τα φαινόμενα. Οι τάσεις αυτές εντείνονται, μάλιστα, στο μέτρο που αυξάνει η εισοδηματική ψαλίδα μεταξύ των κατοίκων της περιφέρειας και των κατοίκων των ιστορικών κέντρων. 6.ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: ΜΙΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Μια εναλλακτική πρόταση για τη διαχείριση του αστικού τουρισμού θα πρέπει να συμφιλιώνει τις απαιτήσεις επισκεπτών, μονίμων κατοίκων και εργαζομένων, ενταγμένες μέσα σε ένα χωρικό πλαίσιο, που καθορίζεται από την πυκνότητα χρήσεων και κατασκευών, ως και από μεγάλες συγκεντρώσεις ανθρώπων και δραστηριοτήτων. Κυβερνήσεις και τοπικές διοικήσεις έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι τουρισμός και πολιτιστικοί πόροι θα έχουν βαρύνουσα σημασία για το σχεδιασμό της εξέλιξης ορισμένων πόλεων. Έτσι αρχίζουν να εντάσσουν προοδευτικά στον αστικό σχεδιασμό στόχους, που αφορούν στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και στη διαχείριση του τουρισμού. Αναγκαίες προϋποθέσεις για την επιτυχία αυτών των προσπαθειών είναι η συνειδητοποίηση των εκάστοτε προτεραιοτήτων στα πλαίσια μιας βιώσιμης προοπτικής και ο συντονισμός στόχων και έργων. Οι μεθοδολογίες που προτείνονται από τους ερευνητές του τουρισμού πόλης παρά τις επιμέρους εξειδικεύσεις συγκλίνουν προς τέσσερα βασικά στάδια (27):

18 18 Α στάδιο: καταγραφή, κατηγοριοποίηση και εκτίμηση υφιστάμενων πόρων, Β στάδιο: διατύπωση της στρατηγικής, που περιλαμβάνει: α) την ιεράρχηση προτεραιοτήτων μεταξύ συνιστωσών της ανάπτυξης όπως νομοθεσία, φορείς-προσωπικό, υποδομές και εγκαταστάσεις, προώθηση-μάρκετινγκ και β) την επιλογή των δραστηριοτήτων που καθορίζουν τη μορφή της δραστηριότητας όπως πολιτιστική κληρονομιά, εκδηλώσεις, αθλητικά γεγονότα κ.ά., Γ στάδιο: η εύρεση των οικονομικών πόρων και η εφαρμογή του σχεδιασμού τουριστικής ανάπτυξης με την υποστήριξη του πολεοδομικού και ρυθμιστικού σχεδίου της αστικής περιοχής, Δ στάδιο: προώθηση και μάρκετινγκ του τουριστικού προϊόντος, όπου συμπεριλαμβάνεται η πώληση της τουριστικής αστικής περιοχής στους επισκέπτες της μέσα από τη διαφήμιση, τις ιδιαίτερες σχέσεις με το τουριστικό κύκλωμα και τα μέσα επικοινωνίας. Ειδικότερα: Όσον αφορά στο επίπεδο της οργάνωσης των χώρων ένα κρίσιμο θέμα, που παραμένει προς ρύθμιση, είναι: η θέση των νέων τουριστικών υποδομών και υπηρεσιών, αν δηλαδή θα χωροθετηθούν στην κεντρική περιοχή, στα περίχωρα, ή σε μια αναβαθμιζόμενη ενότητα της πόλης, η σχέση τους με τις αστικές αναπλάσεις, αν πρόκειται για την εγκατάσταση νέων χρήσεων σε παλιά κτίρια άλλου αρχικού προορισμού ή εκσυγχρονισμούς ήδη υφιστάμενων,

19 19 η δημιουργία ενός αστικού τοπίου, που θα αποτελεί στοιχείο ελκυστικότητας και θα χαρακτηρίζει την τουριστική εικόνα της πόλης, είτε μέσω νέων αρχιτεκτονικών δημιουργιών, είτε μέσω της διατήρησης και ανάδειξης παλαιοτέρων. Όσον αφορά στους φορείς οργάνωσης και διαχείρισης της τουριστικής δραστηριότητας μπορεί να προέρχονται από το δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Πέραν των τοπικών διοικήσεων και αυτοδιοικήσεων ο δημόσιος τομέας μπορεί να συμμετέχει μέσω και άλλων περιφερειακών ή κεντρικών φορέων, εταιρειών ανάπτυξης, γραφείων πληροφοριών, εξειδικευμένων οργανισμών προώθησης και μάρκετινγκ. Ο ιδιωτικός τομέας περιλαμβάνει βασικές τουριστικές επιχειρήσεις όπως ξενοδοχεία, εστιατόρια, τουριστικά καταστήματα, γραφεία οργάνωσης ταξιδιών (tour operators). Ένα ανασταλτικό πρόβλημα ιδιαίτερα στην περίπτωση των ιστορικών τουριστικών πόλεων, για την αρμονική ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας, στην περίπτωση των αστικών προορισμών, είναι η διάσπαση της διαχείρισης μεταξύ ιδιωτικών και δημοσίων φορέων, τοπικών και εθνικών κυβερνητικών οργανισμών ή γραφείων (28). Όσον αφορά, τέλος, στην προώθηση και το μάρκετινγκ του αστικού τουριστικού προϊόντος, είναι αναγκαίο να αναλαμβάνεται από εξειδικευμένους δημοσίους, ιδιωτικούς ή μικτούς οργανισμούς. Έργο των οργανισμών αυτών να είναι η διερεύνηση της αγοράς, ο έλεγχος της τουριστικής κινητικότητας, εκτιμήσεις για τις εμπειρίες των επισκεπτών και των συναισθημάτων τους αλλά και η παροχή πληροφοριών, η κράτηση δωματίων και άλλων συναφών υπηρεσιών. Οι προαναφερθείσες ενέργειες θα πρέπει τέλος να εγγράφονται σε ένα συνολικό σχέδιο βιώσιμης (αειφόρου) τουριστικής διαχείρισης, που θα πρέπει να βασίζεται στο σεβασμό των περιβαλλοντικών αξιών, να συνεκτιμά τις προβλεπόμενες επιπτώσεις από την τουριστική συγκέντρωση (29), να οριοθετεί τέλος χρήσεις και δραστηριότητες στη βάση ενός συστήματος δεικτών για την πρόληψη των κινδύνων συγκέντρωσης, πίεσης, υπέρβασης της πάσης φύσεως φέρουσας ικανότητας. Πολλά από τα προαναφερόμενα μέτρα και πρακτικές έχουν εφαρμοστεί σε μεμονωμένες περιπτώσεις τοποθεσιών, συνόλων, μνημείων ή μουσείων. Ως ένα βαθμό βέβαια τα προβλήματα διαχείρισης του τουριστικού ρεύματος με προορισμό τις πόλεις εξαρτώνται από τα μεγέθη του. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Πράγας και της Φλωρεντίας οι επισκέπτες υπερβαίνουν τα 60 εκατομμύρια το χρόνο

20 20 δημιουργώντας με τις περιηγήσεις τους ουσιαστικό πρόβλημα προστασίας των ιστορικών συνοικιών. Για την αντιμετώπισή του απαιτούνται μάλιστα πολυδάπανες αστικές υποδομές, που οι πόλεις συχνά αδυνατούν να πραγματοποιήσουν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Βενετίας, η οποία για να αντιμετωπίσει τον αριθμό των επισκεπτών της εφαρμόζει πολυδάπανα ηλεκτρονικά συστήματα ρύθμισης του τουριστικού ρεύματος μέσω των κρατήσεων των ξενοδοχείων και έχει αναβάλει ή ματαιώσει μεγάλες διοργανώσεις. Ωστόσο, παρά τις ακραίες περιπτώσεις, τα μέτρα ρύθμισης και ο σχεδιασμός του χώρου θα μπορούσαν να είναι επαρκή για τη ρύθμιση της αστικής τουριστικής δραστηριότητας. Άλλωστε, μία βιώσιμη διαχείριση του αστικού χώρου, οφείλει να χρησιμοποιεί ταυτόχρονα και συνδυασμένα αποτελεσματικά μέτρα και μέσα διαχείρισης των τουριστικών ρευμάτων.

21 21 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) Decham S, L Emergence du Tourisme urbain, Grenoble, 1992 Cazes G, A propos du tourisme urbain, Tourisme urbain,les Cahiers Espaces, No39, 1994, p.p Το φαινόμενο καταγράφεται από τον επίτιμο γενικό γραμματέα του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού Antonio Savignac στην παρέμβασή του κατά το 4 ο Διεθνές Συνέδριο του Παγκόσμιου Οργανισμού Ιστορικών Πόλεων OWHG, που πραγματοποιήθηκε στην Έβορα της Πορτογαλίας το Σεπτέμβριο του 1997 με θέμα: Ο τουρισμός και οι πόλεις της Παγκόσμιας Κληρονομιάς Βλέπε: Savignac A. The consolidation of the Tourisme Industry, proceedings of the 4 th International Symposium of World Heritage Cities, p Cazes G Potier F., Le tourisme urbain, PUF, Que sais je? Paris, 1996, σ.25. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής ανακοινώθηκαν από τον πρόεδρο της Pacific Asia Travel Association L. Rantapala με την ευκαιρία του 4 ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Ιστορικών Πόλεων. Βλέπε Rantapala LaKshman, Cultural Toyrism perspective, OWHC Newsletter no11, September 1997, (σ. 3 6 Πολλαπλές αναφορές από τον Lazarotti O, Les Loisirs a la conquete des espaces periurbains, Harmattamn, Paris, 1996, p Cazes G Potier F., Le tourisme urbain,op.cit, σ Αναφορές σε πολλά παραδείγματα στο αφιέρωμα Possier Tourisme urbain, Sites et Cites du tourisme, Urbanismes, No235, Mars Βλέπε: Chaline Cl (ditection) ces ports qui creerent des ville, Harmattan, Paris, 1994 Ashworth G.J. Tunbridge J.E., The Tourist - Historic City, Belhaven Press, σ.1 7 Βασίζεται στην προσέγγιση που κάνει ο Page. Βλέπε Page St, Massey University, Albany, Auckland, New Zealand, Urban Tourism. Routledge Topics in Tourism, 1995, σ Βλέπε Borg Jan Van Der - University of Venice - Mediterranean Interregional cooperation and European Networks between Medium -sized

22 22 (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) towns on the shores of the Mediterranean, Strategies for setting up and coordinating a network of towns of interest to tourists in the Mediterranean Basin, Aderhold Peter Bureau for Tourism Reaserch + Planning, Copenhagen, Appraising the future : Assets and pottential in Urban Heritage, Proceedings of the 4 th International Symposium of World Heritage Cities Evora, 17 20, September 1997, σ Id.ibid. Η κατηγοροποίηση αυτή προτάθηκε αρχικά από τους Jansen Verbeke. Μελετήθηκε επίσης και συμπληρώθηκε από τους Law, Page, Cazes Potiers. Βλέπε: Jansen Verbeke M., Leisure recreation and tourism in inner cities, Netherlands, Geographical Studies, 1986 Law C.Μ.,University of Salford, Manchester, UK, Urban Tourism:Αttractingvisitors to large cities., Oxford Press, 1993, σ Page St, op.cit. σ Cazes G - Potier F., op.cit. σ Cazes G - Potier F., op.cit. σ Στη Μ. Βρετανία το 1991 το 83% των εξόδων των τουριστών πόλης αφορούσε σε διαμονή, φαγητό, αγορά εγχώριων ειδών και διασκέδαση,βλέπε: Law C. op.cit. σ. 39. Law C. op.cit. σ Page St, op.cit. σ Cazes G - Potier F., op.cit. σ Page St, op.cit. σ Επίσης βλέπε: Chazaut P., Quels espaces, quels loisirs, quelles strategies pour le tourisme urbain d agrement?, Tourisme urbain, Cahier d' Espaces, No 39, Cazes G - Potier F., op.cit. σ Law C. op.cit. σ Cazes G - Potier F., op.cit. σ Rantapala Lakshman, Cultural Toyrism perspective, OWHC Newsletter no11, September 1997, σ. 3 6.

23 23 (27) (28) (29) Page St,Id ibid σ idem Rantapala L. idi ibid Το αίτημα διατυπώθηκε στο διεθνές συνέδριο των ευρωπαίων Πολεοδόμων στην Αθήνα (28 31 Μαίου 1998) στο κείμενο της Νέας Χάρτας της Αθήνας. Η έννοια της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης στο Habitat II (Κων/πολη 1998) και για την Πολεοδομική Agenda στην Ευρωπαική Ένωση Έμεσες αναφορές επίσης στο Βασενχόβεν Λ., Αειφόρος Αστική Ανάπτυξη και η έννοια των Αστικών Πόρων στο Sustainable Development, Παπασωτηρίου 1996.

24 24 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Aderhold Peter Bureau for Tourism Reaserch + Planning, Copenhagen, Appraising the future : Assets and pottential in Urban Heritage, Proceedings of the 4 th International Symposium of World Heritage Cities, Evora September 1997, p Arzeni S., Tourism in Mediterranean cities, OECD Observer, 1990, No164, p Ashworth G.J. Tunbridge J.E., The Tourist - Historic City, Belhaven Press, Great Britain, Αυγερινού-Κολώνια Σ., Πολιτιστικές Τουριστικές διαδρομές: δρόμοι διαλόγου και ανάπτυξης στο Σύγχρονα Θέματα, αφιέρωμα: Τουρισμός : Κοινωνικές ταυτότητες και χώρος. Τεύχος 55, Απρίλιος - Ιούνιος Βασενχόβεν Λουδοβίκος, Αειφόρος Αστική Ανάπτυξη και η έννοια των Αστικών Πόρων στο Swstainable Development, Παπασωτηρίου, Αθήνα, Biancini F - Parkinson M., Πολιτιστική Πολιτική και Αναζωογόνηση των Πόλεων, ΕΕΤΑ Borg Jan Van Der - University of Venice - Mediterranean Interregional cooperation and European Networks between Medium -sized towns on the shores of the Mediterranean, Strategies for setting up and coordinating a network of towns of interest to tourists in the Mediterranean Basin. (report) Borg Jan Van Der - University of Venice Departement of Economics- Carrying Capacity and Control of Visitor Flows, Proceedings of th 4 th International Symbosium of World Heritage Cities, Evora September, p.p.86-90

25 25 9. Cazes G., A propos du tourisme urbain, Tourisme urbain, Les Cahiers Espaces, No 39, 1994, p.p Cazes - Potier F., Le Tourisme Urbain, PUF Que sais je?, Paris, Cazes G. - Potier F., Le tourisme urbain, Patrimoine Et Tourisme, Urbanisme - Le magasin international de la ville, juilet -aout 1997, No Chaline Cl. (Direction), Ces ports qui creèrent des villes, Editions L' Harmattan, Paris, Chazaut P., Quels espaces, quels loisirs, quelles strategies pour le tourisme urbain d agrement?, Tourisme urbain, Cahiers Espaces, No 39, Dossier Tourisme urbain, sites et cites du Tourisme, Urbanismes, No 235, Mars Dechame S., L Emergence du Tourisme Urbain, Grenoble, 1992, 16. ENVIPLAN, Τσεκούρας Γ. Θ. & Συνεργάτες, Μεταβολή του Προτύπου του Μαζικού Τουρισμού- Ανάπτυξη Ειδικών Μορφών, ΕΤΒΑ, Hinch TD - University of Alberta, Urban tourism : perspectives on sustainability, Journal of Sustainable Tourism, 1996, 4:2, p ICOMOS, Διεθνής χάρτα για την προστασία των ιστορικών πόλεων, 1987 (Ελληνική Έκδοση 1990) 19. ΙCOMOS Section Francaise, Tourisme urbain et patrimoine, Les cahiers de la Section Francaise de l ICOMOS, Aix en Provence 7-8 mai 1991.

26 Jansen - Verbeke M., Leisure recreation and tourism in inner cities, Netherlands, Geographical Studies, Law C.Μ., University of Salford, Manchester, UK, Urban Tourism: Αttracting visitors to large cities., Oxford Press, 1993, xxi + p Page St, Massey University, Albany, Auckland, New Zealand, Urban Tourism. Routledge Topics in Tourism, London, 1995, p.xxi Richards, Greg, Tilburg University, Cultural Tourism in Europe, CAB International 1996, p.357, tabl., ill., maps. 24. Rantapala LaKshman, Cultural Tourism perspective, OWHC Newsletter no11, September 1997, p Savignac Antonio Enriquez - Honorary Secretary-General WTO, The Consolidation of the Tourism Industry: Its Importance to the Global Economy, Proceedings of the 4 th International Symposium of World Heritage Cities, Evora, Septembre Specia G., Turismo urbano, Bologna, Ed. Ceub, Tourisme Urbain, Les Cahiers Espaces (Dec.1994, No.39, p.143). 28. Τσάρτας Π., Τουρίστες, ταξίδια, τόποι: Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον τουρισμό, Εξάντας, Αθήνα 1996.