Ψηφιακές Βιβλιοθήκες Πολυµέσων. (Multimedia Digital Libraries)

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Σουλιώτη Χριστίνα Α.Ε.Μ 664 Ψηφιακές Βιβλιοθήκες Πολυµέσων (Multimedia Digital Libraries) Επιβλέπων: ΣΤΑΥΡΟΣ ΗΜΗΤΡΙΑ ΗΣ Λέκτορας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2005

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τον επιβλέποντα κ. ηµητριάδη Σταύρο, Λέκτορα του Τµήµατος Πληροφορικής Α.Π.Θ., για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε αναθέτοντάς µου την εκπόνηση της συγκεκριµένης εργασίας και για την άψογη συνεργασία. Επίσης, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στον υποψήφιο ιδάκτορα κ. ηµητριάδη Σάββα για την καθοδήγησή του, την υποστήριξη και την παροχή συµβουλών και επεξηγήσεων. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω τα µέλη του εργαστηρίου πολυµέσων (MLab) για την φιλοξενία κατά τη διάρκεια του έτους. 1

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Μεταδεδοµένα Ορισµός Τι εκφράζουν τα µεταδεδοµένα Ρόλος των µεταδεδοµένων Οργάνωση και αναζήτηση πληροφοριών ιαλειτουργικότητα Νοµικά ζητήµατα Αρχειοθέτηση διατήρηση Πολλαπλές εκδόσεις Κατηγορίες µεταδεδοµένων µε βάση τη λειτουργικότητα Περιγραφικά µεταδεδοµένα ιαχειριστικά µεταδεδοµένα Τεχνικά µεταδεδοµένα Μεταδεδοµένα χρήσης Μεταδεδοµένα διατήρησης Κατηγορίες µεταδεδοµένων µε βάση άλλα χαρακτηριστικά Πηγή µεταδεδοµένων Μέθοδος δηµιουργίας µεταδεδοµένων Φύση των µεταδεδοµένων Κατάσταση οµή Πρότυπα µεταδεδοµένων 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τα µεταδεδοµένα στον Παγκόσµιο Ιστό Εισαγωγή Μηχανές αναζήτησης Αρχιτεκτονική µηχανής αναζήτησης Προβλήµατα µηχανών αναζήτησης Τα µεταδεδοµένα στις µηχανές αναζήτησης Πρότυπα για µεταδεδοµένα στο Web Dublin Core Meta tags Resource Description Framework 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Ψηφιακές βιβλιοθήκες Τι είναι µία ψηφιακή βιβλιοθήκη Συστατικά µέρη µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης ιεπαφές Αποθήκη δεδοµένων Σύστηµα τιτλοποίησης Σύστηµα αναζήτησης Προκλήσεις στις ψηφιακές βιβλιοθήκες Αποθήκευση (Storage) Καταλογογράφηση και Ευρετηρίαση (Classification and indexing) 17 2

4 3.3.3 Ανάκτηση πληροφοριών (Information retrieval) ιανοµή περιεχοµένου των αντικειµένων (Content delivery) Παρουσίαση (Presentation) ιοικητικά ζητήµατα (Administratiοn) 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Σχετικά άρθρα Setting the stage, της Anne J. Gilliland-Swetland Oρίζοντας τα µεταδεδοµένα Κατηγοριοποίηση µεταδεδοµένων Άλλα άγνωστα ζητήµατα σχετικά µε τα µεταδεδοµένα Για ποιο λόγο είναι τα µεταδεδοµένα σηµαντικά; Συµπεράσµατα και ερωτήσεις Guest Editorial: Ψηφιακές βιβλιοθήκες και πολυµέσα, της Bharat Bhargava Τι είναι µία ψηφιακή βιβλιοθήκη Τεχνικά ζητήµατα που αντιµετωπίζουν oi ψηφιακές βιβλιοθήκες Εφαρµογές ψηφιακών βιβλιοθηκών Μελλοντική έρευνα Αυτή η ειδική έκδοση Αναλυτική αξιολόγηση δυνατότητας χρησιµοποίησης των ψηφιακών βιβλιοθηκών: µια περιπτωσιολογική µελέτη, των Ann Blandford, Suzette Keith, Iain Connell & Helen Edwards Περίληψη Εισαγωγή Ιστορικό Ευρετική Αξιολόγηση Γνωστική Περιδιάβαση Claims Analysis CASSM Συζήτηση και συµπεράσµατα Ευχαριστίες Αναφορές 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Εφαρµογή Είσοδος στο περιβάλλον της βιβλιοθήκης Είσοδος στην Digital Library Περιγραφή του περιβάλλοντος της Digital Library Είσοδος στον Database Editor Επεξεργασία πίνακα κειµένων Επεξεργασία πίνακα αρχείων Επεξεργασία των learning objects Λήµµατα που δηµιουργήθηκαν για την ψηφιακή βιβλιοθήκη 90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Λεξικό όρων 1 91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Βιβλιογραφία 102 3

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Μεταδεδοµένα 1.1 Ορισµός Τα τελευταία χρόνια, η ραγδαία εξάπλωση του Παγκόσµιου Ιστού και η ψηφιοποίηση των πληροφοριών υπαγόρευσε την καθιέρωση των µεταδεδοµένων, όρος που πρωτοεµφανίστηκε κατά τις πρώτες χειρόγραφες προσπάθειες οµαδοποίησης και καταλογοποίησης δεδοµένων. Τα µεταδεδοµένα είναι «το αθροιστικό σύνολο του τι µπορεί κανείς να πει για κάθε πληροφοριακό αντικείµενο», ενώ µε την έννοια πληροφοριακό αντικείµενο ορίζεται καθετί που µπορεί να διαχειριστεί από έναν άνθρωπο ή ένα σύστηµα ως µια ξεχωριστή οντότητα 1. Ουσιαστικά είναι δοµηµένα δεδοµένα για άλλα δεδοµένα, πληροφορίες που συνοδεύουν άλλες πληροφορίες. Η σωστή δηµιουργία, επιλογή και διαχείριση µεταδεδοµένων αποτελεί αντικείµενο έρευνας, αφού ολοένα και περισσότερες επαγγελµατικές κοινότητες στρέφουν την προσοχή τους στη χρήση τους. 1.2 Τι εκφράζουν τα µεταδεδοµένα Τα µεταδεδοµένα περιγράφοντας και προσδιορίζοντας τα πληροφοριακά αντικείµενα εστιάζουν στα παρακάτω χαρακτηριστικά: Περιεχόµενο (content): περιγράφει το περιεχόµενο ενός αντικειµένου, σε τι αυτό αναφέρεται και αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό ενός αντικειµένου. Συγκείµενο (context): απαντά στο που, πώς, γιατί δηµιουργήθηκε ένα αντικείµενο, ποιος το δηµιούργησε και αποτελεί εξωγενές χαρακτηριστικό του. οµή (structure): αναφέρεται στις δοµικές σχέσεις εντός και µεταξύ διακριτών πληροφοριακών αντικειµένων. 1.3 Ρόλος των µεταδεδοµένων Ένας από τους πλέον σηµαντικούς λόγους δηµιουργίας των µεταδεδοµένων είναι η ευκολότερη αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών. Η εισαγωγή των µεταδεδοµένων στην «κοινωνία της πληροφορίας» συµβάλει στην αποτελεσµατικότερη οργάνωση των ηλεκτρονικών πηγών πληροφοριών, στην ενίσχυση της διαλειτουργικότητας των πληροφοριακών αντικειµένων καθώς και στον ορισµό των πνευµατικών δικαιωµάτων χρήσης τους. Επιπρόσθετα, προάγει την ψηφιακή ταυτοποίηση και βοηθά στην αρχειοθέτηση και στη διατήρηση αντικειµένων και πόρων Οργάνωση και αναζήτηση πληροφοριών Οι εκτενείς συλλογές πληροφοριακών αντικειµένων ψηφιακών ή µη, των οποίων η πολυπλοκότητα αυξάνεται αναλογικά µε τον αριθµό των αντικειµένων που περιέχουν, επιτάσσουν την καταχώρηση των περιεχοµένων τους σε καταλόγους. Η καταχώρηση αυτή επιτυγχάνεται µε τη χρήση µεταδεδοµένων που περιγράφουν κοινές ιδιότητες και χαρακτηριστικά των αντικειµένων. Έτσι οδηγούµαστε σε πιο συνοπτικές και αφαιρετικές περιγραφές των συλλογών και κατά συνέπεια η προσπέλασή τους στην πράξη 4

6 αποδεικνύεται πιο αποδοτική και ακριβής από την αναζήτηση σε µια αδόµητη συλλογή. Εξαιτίας του αυξηµένου επιπέδου αφαιρετικότητας, απαιτείται η επένδυση αρκετού χρόνου για την εξέταση και την επιλογή των ιδιοτήτων που θα χρησιµοποιηθούν στην περιγραφή. Ακόµα, τα µεταδεδοµένα µπορούν να υποστηρίξουν εναλλακτικές χρήσεις των συστηµάτων και του περιεχοµένου τους, και αυτές οι πληροφορίες µπορούν να ανατροφοδοτήσουν συστήµατα ανάπτυξης αποφάσεων όπως αναφέρεται στο άρθρο Introduction to metadata της Anne J. Gilliland-Swetland. Με αυτόν τον τρόπο, τα µεταδεδοµένα παρέχουν απεριόριστους τρόπους αναζήτησης πληροφοριών και παρουσίασης αποτελεσµάτων. Επιπρόσθετα, προσφέρεται και η δυνατότητα αναζήτησης συλλογών που είναι κατανεµηµένες σε διαφορετικές αποθήκες πληροφοριών ιαλειτουργικότητα ιαλειτουργικότητα είναι η ικανότητα που παρουσιάζουν πολλαπλά συστήµατα διαφορετικής υποδοµής υλικού και λογισµικού, ποικίλες δοµές δεδοµένων και διεπαφές να ανταλλάσσουν δεδοµένα, χωρίς να υπάρχει αισθητή απώλεια περιεχοµένου και λειτουργικότητας. Αναφέρεται σε σχέσεις συνέπειας, επικοινωνίας, επικάλυψης, αλληλεξάρτησης µεταξύ των συστηµάτων µέσα σε διαφορετικά υπολογιστικά περιβάλλοντα. Τέτοιες σχέσεις µπορούν να επιτευχθούν µέσω της περιγραφής των πόρων µε µεταδεδοµένα και να εξασφαλιστεί µε τον τρόπο αυτό η δοµική και διαδικαστική ακεραιότητα αλλά και η πληρότητα ενός πληροφοριακού αντικειµένου Νοµικά ζητήµατα Τα µεταδεδοµένα παρέχουν ασφάλεια και ακεραιότητα στο περιεχόµενο των αποθηκών πληροφοριών. Με τη χρήση αυτών των δοµηµένων πληροφοριών ορίζεται η συµπεριφορά των χρηστών απέναντι στα πληροφοριακά αντικείµενα και τα όρια της αλληλεπίδρασής τους µε αυτά, συντελώντας έτσι στον καθορισµό των πνευµατικών και διαχειριστικών δικαιωµάτων και της αναπαραγωγής πληροφοριών για τα διάφορα αντικείµενα και τις πολλαπλές εκδόσεις τους. Ακόµα, µε τη χρήση των µεταδεδοµένων διευθετούνται πολλά νοµικά ζητήµατα που προκύπτουν από την έλλειψη εµπιστοσύνης στους πόρους του Παγκόσµιου Ιστού. Τα µεταδεδοµένα αποτελώντας τµήµα έγκυρης ψηφιακής υπογραφής εξασφαλίζουν πιστότητα και ακρίβεια στο περιεχόµενο ενός αντικειµένου, γεγονός πολύ σηµαντικό σε εµπορικά περιβάλλοντα για την διασφάλιση των συµφερόντων τόσο των επιχειρήσεων όσο και των πελατών (ηλεκτρονικό εµπόριο, κωδικοποίηση τιµών, όροι πληρωµής, διαφήµιση προϊόντων µέσω του διαδικτύου). Με τέτοιες νοµικές υποθέσεις ασχολήθηκε η W3C -World Wide Web Consortium- και ανέπτυξε το RDF - Resource Description Framework- σύνολο προτύπων που υποστηρίζουν την ανταλλαγή µεταδεδοµένων στο Web. Η PICS -Platform for Internet Content Selection και η P3P -Platform for Privacy Preferencesεπικεντρώθηκαν στη θεµελίωση προτύπων ιδιωτικότητας και κυριότητας. 5

7 1.3.4 Αρχειοθέτηση διατήρηση Τα µεταδεδοµένα αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για την εξασφάλιση της επιβίωσης και της διατήρησης της προσβασιµότητας σε πηγές πληροφοριών. 2 Όσο ο αριθµός των πληροφοριακών αντικειµένων στις αποθήκες πληροφοριών αυξάνεται, γίνεται επιτακτική η ανάγκη να διαφυλαχθούν και να προστατευθούν αυτά από ενδεχόµενες τροποποιήσεις και αλλαγές που γίνονται σκόπιµα ή µη. Βασική προϋπόθεση για τη διατήρηση και την αρχειοθέτηση των ψηφιακών πληροφοριών στο συνεχώς εξελισσόµενο ψηφιακό κόσµο αποτελεί η αποδέσµευση του περιεχοµένου τους από τις εκάστοτε τεχνολογίες υλικού και λογισµικού. Τα µεταδεδοµένα συµβάλουν σε αυτή την αποδέσµευση επιτρέποντας στα πληροφοριακά αντικείµενα να υπάρχουν ανεξάρτητα από την υπολογιστική πλατφόρµα στην οποία δηµιουργούνται και αποθηκεύονται είτε από την οποία ανακτώνται. Η διατήρηση και η αρχειοθέτηση απαιτούν δεδοµένα που αναφέρονται στην καταγωγή του πληροφοριακού αντικειµένου, στον τρόπο δηµιουργίας, στα φυσικά χαρακτηριστικά του και πώς αυτό θα παραµείνει ανταγωνιστικό και βιώσιµο. Πολλοί οργανισµοί διεθνώς εργάστηκαν για τον ορισµό τέτοιων σχηµάτων µεταδεδοµένων, συµπεριλαµβανοµένων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αυστραλίας, του CURL -Consortium of Research Libraries in the British Isles- και του OCLC -Online Computer Library Center-. Πολλές από αυτές τις πρωτοβουλίες βασίζονται στο σύµφωνο µε το ISO Μοντέλο Αναφοράς για ένα Ανοιχτό Πληροφοριακό Σύστηµα Αρχειοθέτησης Πληροφορίας (Reference Model for an Open Archival Information System - OAIS) Πολλαπλές εκδόσεις Η πρόσβαση διαφορετικών οµάδων χρηστών σε πληροφοριακά και πολιτισµικά αντικείµενα ενίσχυσε το ενδιαφέρον για δηµιουργία πολλαπλών εκδόσεών τους. Τέτοιες εκδόσεις µπορεί να είναι είτε χαµηλής πιστότητας για γρήγορη αναφορά και µεταφορά στο δίκτυο, είτε υψηλής που χρησιµοποιούνται για λόγους συντήρησης. Ο ρόλος των µεταδεδοµένων σε αυτή την περίπτωση είναι να διαχωρίσουν τα αντίγραφα από το αυθεντικό αντικείµενο και να επισηµάνουν τις διαφορές µεταξύ αυτών. 1.4 Κατηγορίες µεταδεδοµένων µε βάση τη λειτουργικότητα Τα µεταδεδοµένα σύµφωνα µε τις λειτουργίες που προσφέρουν διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Περιγραφικά µεταδεδοµένα Ορισµός: Μεταδεδοµένα που περιγράφουν και προσδιορίζουν ένα πληροφοριακό αντικείµενο. Περιγράφουν τις φυσικές ιδιότητες ενός πληροφοριακού αντικειµένου, του προσδίδουν µοναδικά αναγνωριστικά και τέλος δίνουν βιβλιογραφικές πληροφορίες τίτλος, δηµιουργός, γλώσσα, λέξεις - κλειδιά σχετικές µε αυτό. 6

8 Χρησιµότητα: Βοηθούν στην ταυτοποίηση πηγών πληροφοριών, στην καταλογοποίηση και διατήρηση συλλογών πληροφοριακών αντικειµένων και στη διαλειτουργικότητα ιαχειριστικά µεταδεδοµένα Ορισµός: Μεταδεδοµένα που επιτρέπουν τη διαχείριση και την επεξεργασία ψηφιακών συλλογών. Υποσύνολά τους µπορούν να θεωρηθούν τα τεχνικά, τα µεταδεδοµένα χρήσης και διατήρησης. Χρησιµότητα: Βοηθούν στον εντοπισµό και στην αναζήτηση πληροφοριών, στην διαδικασία κωδικοποίησης ψηφιακών αντικειµένων, στην κατοχύρωση πνευµατικών δικαιωµάτων και θέτουν περιορισµούς στην αναπαραγωγή και στη διανοµή πληροφοριακών αντικειµένων Τεχνικά µεταδεδοµένα Ορισµός: Μεταδεδοµένα που περιγράφουν τα τεχνικά χαρακτηριστικά που προκύπτουν από την ψηφιοποίηση ενός πληροφοριακού αντικειµένου και την ποιότητα της ψηφιοποίησης. Παραδείγµατα τέτοιων µεταδεδοµένων είναι ο τύπος και το µοντέλο σαρωτή, ο λόγος συµπίεσης, η ανάλυση και το βάθος χρώµατος. Χρησιµότητα: ιευκολύνουν την τεκµηρίωση υλικού και λογισµικού, την ψηφιοποίηση πληροφοριών και τον ορισµό διαστηµάτων απόκρισης και ανανέωσης συστηµάτων και τον προσδιορισµό δεδοµένων πιστοποίησης Μεταδεδοµένα χρήσης Ορισµός: Μεταδεδοµένα που σχετίζονται µε τα δικαιώµατα χρήσης και διανοµής των πηγών πληροφοριών καθώς και τον έλεγχο πρόσβασης. Χρησιµότητα: Παρέχουν πληροφορίες για το σύνολο των αλλαγών που υπέστη ένα πληροφοριακό αντικείµενο από τη στιγµή της δηµιουργίας του και για το σύνολο των χρηστών και των χρήσεών του Μεταδεδοµένα διατήρησης Ορισµός: Μεταδεδοµένα που σχετίζονται µε την προέλευση ενός πληροφοριακού αντικειµένου καθώς και µε ενέργειες διατήρησής του. Επειδή οι τιµές τους µεταβάλλονται και δεν είναι στατικές απαιτείται διαρκής ενηµέρωση των πεδίων τους. Χρησιµότητα: Συµµετέχουν στην τεκµηρίωση της κατάστασης των πληροφοριακών πηγών και στην µεταφορά τους σε άλλα αποθηκευτικά µέσα. 1.5 Κατηγορίες µεταδεδοµένων µε βάση άλλα χαρακτηριστικά Εκτός από τη λειτουργικότητα, τα µεταδεδοµένα µπορούν να διακριθούν σε περαιτέρω κατηγορίες µε βάση τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 7

9 1.5.1 Πηγή µεταδεδοµένων Με βάση την πηγή τους, τα µεταδεδοµένα διακρίνονται σε: Εσωτερικά, που παράγονται κατά τη δηµιουργία ενός πληροφοριακού αντικειµένου ή κατά τη διαδικασία ψηφιοποίησής του. Εξωτερικά, που δεν παράγονται την πρώτη φορά που δηµιουργείται ή ψηφιοποιείται ένα πληροφοριακό αντικείµενο αλλά µεταγενέστερα από κάποιον άλλον πέραν του δηµιουργού του Μέθοδος δηµιουργίας µεταδεδοµένων Με βάση τον τρόπο που δηµιουργούνται, τα µεταδεδοµένα διακρίνονται σε: Μεταδεδοµένα που παράγονται αυτόµατα από υπολογιστές. Μεταδεδοµένα που παράγονται χειρόγραφα από ανθρώπους Φύση των µεταδεδοµένων Με βάση την φύση τους, τα µεταδεδοµένα διακρίνονται σε: Μη ειδικά, που παράγονται από ανθρώπους που δεν ασκούν απαραίτητα πληροφοριακά επαγγέλµατα. Ειδικά, που παράγονται από ανθρώπους ειδικούς στην πληροφορία ή στο αντικείµενο Κατάσταση Με βάση την κατάστασή τους, τα µεταδεδοµένα διακρίνονται σε: Στατικά, που δεν τροποποιούνται από τη στιγµή που θα δηµιουργηθούν και µετά. υναµικά, που ίσως τροποποιηθούν κατά τη χρήση και την επεξεργασία του πληροφοριακού αντικειµένου. Μακροσκελή, που εξασφαλίζουν την διατήρηση του πληροφοριακού αντικειµένου οµή Με βάση τον τρόπο δόµησής τους, τα µεταδεδοµένα διακρίνονται σε: οµηµένα, που η δηµιουργία τους έγινε σύµφωνα µε κάποιο προτυποποιηµένο ή όχι σχήµα. Μη δοµηµένα, που κατά τη δόµησή τους δεν ακολουθήθηκε κάποιο συγκεκριµένο σχήµα. 8

10 1.6 Πρότυπα µεταδεδοµένων Οι αρχειοφύλακες δεδοµένων, ηλεκτρονικών εγγραφών και άλλες πληροφοριακές κοινότητες χρησιµοποιούν τα µεταδεδοµένα µε ποικίλους τρόπους και ερµηνείες για τη διαχείριση και την περιγραφή των πληροφοριακών αντικειµένων. Οι επαγγελµατικές διαφορές των παραπάνω κοινοτήτων διατήρησης εγγραφών καθώς και η διαφορετική πολιτισµική τους θεώρηση απέναντι στην πληροφορία, οδήγησε στην καθιέρωση και αποδοχή κάποιων προτύπων µεταδεδοµένων. Τα πρότυπα είναι τυποποιηµένες αρχές ή σύνολα κανόνων που καθορίζουν τη δοµή, τη σύνταξη και τη σηµασιολογία των µεταδεδοµένων και απεικονίζουν την ουσία των πληροφοριακών πηγών. Γνωστά πρότυπα είναι το Dublin Core Metadata Element Set που χρησιµοποιείται για την διατοµεακή ανακάλυψη πόρων, το RDF -Resource Description Framework- για τη δόµηση περιγραφών πηγών του ιαδικτύου, το MARC - MAchine-Readable Cataloging- που χρησιµοποιείται στα βιβλιογραφικά πληροφοριακά συστήµατα, το EAD - Encoded Archival Description- που χρησιµοποιείται ως ευρηστική βοήθεια χειρόγραφων υλικών και το TEI - Text Encoding Initiative- το οποίο αποτελεί προσπάθεια κωδικοποίησης σχηµάτων. Αναφορές 1. Introduction to metadata, setting the stage Anne J. Gilliland-Swetland 2. Booklet of NISO Press National Information Standards Organization, < 9

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τα µεταδεδοµένα στον Παγκόσµιο Ιστό 2.1 Εισαγωγή Το 1990 δηµιουργήθηκε το World Wide Web, εφαρµογή του Internet ευρέως διαδεδοµένη λόγω του απλού και πρακτικού της περιβάλλοντος. Συχνά αναφέρεται και ως λεωφόρος πληροφοριών επειδή κάθε χρήστης, χωρίς περιορισµούς, έχει την δυνατότητα πρόσβασης σε ένα πλήθος πληροφοριών που δεν θα µπορούσε να εντοπίσει σε άλλες πηγές. Τα πρώτα χρόνια δηµιουργίας του WWW οι αναζητήσεις πληροφοριών γινόταν µε µη δοµηµένο τρόπο ακολουθώντας δεσµούς (links) από ιστοσελίδα σε ιστοσελίδα. Η µετέπειτα ραγδαία εξέλιξη όµως, του WWW, που σύµφωνα µε έρευνα της εταιρίας Inktomi και του ερευνητικού ινστιτούτου NEC ο αριθµός των ευρετηριακών εγγράφων του Web το 2000 ξεπερνούσε το ένα δις, οδήγησε στην ανάγκη καταλογοποίησης του Web. Για το λόγο αυτό, το 1994 εµφανίζονται οι πρώτες εµπορικές µηχανές αναζήτησης. 2.2 Μηχανές αναζήτησης Αρχιτεκτονική µηχανής αναζήτησης Μια µηχανή αναζήτησης είναι ένα πρόγραµµα που ψάχνει ανάµεσα στα δεδοµένα µιας βάσης δεδοµένων. Στην περίπτωση του Web οι χρήστες µέσω µιας φόρµας αναζήτησης, µπορούν να υποβάλλουν ερωτήµατα (search queries) και η µηχανή αναζήτησης εντοπίζει και εµφανίζει κατάλληλα δεδοµένα που είναι αποθηκευµένα στη βάση δεδοµένων. Κάθε µηχανή αναζήτησης αποτελείται από τρία βασικά στοιχεία: Ροµπότ (spider, crawler). Το ροµπότ επισκέπτεται µια ιστοσελίδα, διαβάζει, και ακολουθεί τους δεσµούς σε άλλες ιστοσελίδες. Οι επισκέψεις γίνονται σε συχνή βάση για να ενηµερώνεται για τις αλλαγές. Ευρετήριο (index). Στο ευρετήριο καταχωρείται οτιδήποτε βρίσκει το ροµπότ. Περιέχει ένα αντίγραφο από κάθε ιστοσελίδα που επισκέπτεται το ροµπότ. Λογισµικό. Αυτό είναι το πρόγραµµα επιλέγει ανάµεσα στις καταχωρηµένες σελίδες του ευρετηρίου, αυτές που συµφωνούν µε το ερώτηµα του χρήστη και τις κατατάσσει µε σειρά σχετικότητας Προβλήµατα µηχανών αναζήτησης Παρατηρώντας, βέβαια, οι ερευνητές τα αποτελέσµατα των µηχανών αναζήτησης κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι αυτές αποτυγχάνουν να καταλογοποιήσουν το Web. Σηµαντικές πληροφορίες µπορεί να αγνοηθούν, αφού µερικές ιστοσελίδες περιέχουν εκτός από κείµενο και άλλους τύπους πληροφοριακών πηγών (εικόνες, έγγραφα PDF, βάσεις δεδοµένων). Ακόµα, τα ροµπότ των µηχανών αναζήτησης επισκέπτονται τα ανώτερα ιεραρχικά επίπεδα ενός ιστοχώρου και όχι κάθε ιστοσελίδα του, παραβλέποντας έτσι σηµαντικά έγγραφα που περιέχονται στα κατώτερα επίπεδα. Ένα άλλο πρόβληµα των µηχανών αναζήτησης είναι η ανέφικτη συνεχής ενηµέρωσή τους είτε µε τις χιλιάδες ιστοσελίδες που εµφανίζονται 10

12 καθηµερινά στο Web, είτε µε αυτές που έχουν διαγραφεί. Τέλος, άσχετες πληροφορίες µπορεί να συµπεριληφθούν στο ευρετήριο και να εµφανιστούν στο χρήστη, γιατί τα ροµπότ δεν µπορούν να διακρίνουν την ουσία του περιεχοµένου µιας ιστοσελίδας από τις λέξεις που αναφέρονται συµπτωµατικά. 2.3 Τα µεταδεδοµένα στις µηχανές αναζήτησης Τα µεταδεδοµένα δίνουν λύση στο πρόβληµα της ανεπάρκειας των µηχανών αναζήτησης στον τοµέα της ανακάλυψης ποιοτικών και σχετικών αποτελεσµάτων στα ερωτήµατα του χρήστη. Σε αντίθεση µε τις προηγούµενες µηχανές που αναγνωρίζουν τους δηµοφιλέστερους τύπους αρχείων, τα µεταδεδοµένα προσφέρουν στις µηχανές αναζήτησης υψηλό βαθµό προσαρµοστικότητας έναντι κάθε νέου τύπου αρχείων, προσθέτοντας αυτοµατοποιηµένα πληροφορίες στη λίστα των αποτελεσµάτων. Προβάλλοντας στους πιθανούς χρήστες µια σφαιρική εικόνα του συνόλου των χαρακτηριστικών και του περιεχοµένου µιας πηγής, τους δίνουν την δυνατότητα να κρίνουν τη χρηστικότητά της σε κάθε περίπτωση. ηµιουργούν έτσι δεσµούς ανάµεσα στους δηµιουργούς των πηγών και στους χρήστες. Τα µεταδεδοµένα κάνουν κάθε αναζήτηση πιο ακριβή, ευέλικτη και δυναµική κατατάσσοντας στο ευρετήριο τις περιγραφικές ιδιότητες µιας πληροφοριακής πηγής. Τέλος κάθε φορά που γίνεται κάποιου είδους αλλαγή σε µία πηγή, το περιεχόµενο του ευρετηρίου µηχανών αναζήτησης που χρησιµοποιούν µεταδεδοµένα ενηµερώνεται αυτόµατα. 2.4 Πρότυπα για µεταδεδοµένα στο Web Για να αυξηθεί η χρησιµότητα και η αποδοτικότητα των µεταδεδοµένων και να αυτοµατοποιηθούν οι αναζητήσεις, πρέπει να συµµορφωθούν µε ευρέως διαδεδοµένα πρότυπα που έχουν σχεδιαστεί µε σκοπό τη χρήση τους στο Web Dublin Core Το Μάρτιο του 1995 στο ουβλίνο, στο συνέδριο µε θέµα τα µεταδεδοµένα που συνδιοργάνωσαν το OCLC -Online Computer Library Center- και το NCSA -National Center for Supercomputing Applications- πενήντα δύο βιβλιοθηκάριοι, αρχειοφύλακες και δηµιουργοί προτύπων και πρωτοκόλλων του ιαδικτύου συνέταξαν το Dublin Core Metadata Element Set. Το ευρύτερα γνωστό Dublin Core είναι µία λίστα δεκατριών στοιχείων µεταδεδοµένων -που αργότερα έγιναν δεκαπέντε- που προσφέρουν απλές περιγραφές των πληροφοριών σε ένα µεγάλο εύρος θεµατικών περιοχών. Αποτέλεσε έναυσµα για την σύγκλιση των προτύπων µεταδεδοµένων και προτάθηκε ως ο ελάχιστος απαιτούµενος αριθµός στοιχείων µεταδεδοµένων έτσι ώστε να διευκολυνθεί η ανακάλυψη αντικειµένων σε ένα δικτυωµένο περιβάλλον όπως το Internet. Τα δεκαπέντε αυτά προαιρετικά και επαναλαµβανόµενα στοιχεία είναι: συντελεστής (contributor), κάλυψη (coverage), δηµιουργός (creator), ηµεροµηνία (date), περιγραφή (description), µορφότυπο (format), κωδικός (identifier), γλώσσα (language), εκδότης (publisher), σχέση (relation), δικαιώµατα (rights), πηγή (source), θέµα (subject), τίτλος (title) και τύπος (type). 11

13 Παρατείθονται εδώ οι ορισµοί των στοιχείων του Dublin Core όπως αναφέρονται στην επίσηµη ιστοσελίδα του: Συντελεστής (Contributor) Κάλυψη (Coverage) ηµιουργός (creator) Ηµεροµηνία (date) Περιγραφή (description) Μορφότυπο (format) Κωδικός (identifier) Γλώσσα (language) Εκδότης (publisher) Σχέση (relation) ικαιώµατα (rights) Πηγή (source) Θέµα (subject) Τίτλος (title) Τύπος (type) Πρόσωπα ή οργανισµοί πέραν αυτών που ορίζονται στο πεδίο δηµιουργός που έχουν συµβάλλει πνευµατικά σε σηµαντικό βαθµό στην πηγή αλλά των οποίων η συµβολή είναι µικρότερη από αυτών που αναφέρονται ως δηµιουργοί. Χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την τοποθεσία και τη χρονική διάρκεια της πηγής. Ο άνθρωπος ή ο οργανισµός που φέρει την ευθύνη του πνευµατικού περιεχοµένου της πηγής. Η ηµεροµηνία που η πηγή έγινε διαθέσιµη στην παρούσα µορφή της. Περιγραφή σε µορφή κειµένου του περιεχοµένου της πηγής, συµπεριλαµβανοµένων περιλήψεων στην περίπτωση αντικειµένων µορφής εγγράφων ή περιγραφών περιεχοµένου στην περίπτωση οπτικών πηγών. εδοµένα που αντιπροσωπεύουν την πηγή. Στοιχειοσειρά ή αριθµός που χρησιµοποιείται για τον προσδιορισµό της πηγής. Γλώσσα του πνευµατικού περιεχοµένου της πηγής. Η οντότητα που ευθύνεται για την διαθεσιµότητα της πηγής στην παρούσα µορφή της, όπως ένας εκδότης, το τµήµα ενός πανεπιστηµίου, ή µία εταιρική οντότητα. Συνδετικές σχέσεις µε άλλες πηγές. Σύνδεσµος µε το δικαιώµατα ή την διαχείριση δικαιωµάτων. Η εργασία, έντυπη ή ηλεκτρονική, από την οποία προήλθε η πληροφοριακή πηγή. Το κεντρικό θέµα της πηγής, λέξεις-κλειδιά ή φράσεις που περιγράφουν το περιεχόµενο της πηγής. Ο τίτλος που έδωσαν στην πηγή ο δηµιουργός ή ο εκδότης. Η κατηγορία στην οποία ανήκει η πληροφοριακή πηγή. 12

14 Το πρότυπο Dublin Core διευκόλυνε στα παρακάτω σηµεία: Απλότητα δηµιουργίας και διατήρησης. Βοήθησε ανθρώπους µη ειδικούς στα πληροφοριακά επαγγέλµατα να δηµιουργούν ολοκληρωµένες περιγραφές πληροφοριακών αντικειµένων. Ευρέως αποδεκτή σηµασιολογία. ιευκόλυνε την αναζήτηση µη έµπειρων ανθρώπων, γιατί καθιέρωσε τη χρήση κοινών άρα και γενικότερων ιδιοτήτων των πληροφοριακών αντικειµένων. Επεκτασιµότητα. Το πρότυπο µπορεί να καλύψει περαιτέρω ανάγκες ανακάλυψης πόρων. Επικοινωνία και διαλειτουργικότητα. Εξασφαλίζει ότι διαφορετικά υπολογιστικά συστήµατα, µπορούν να δουλέψουν από κοινού σωστά, παρέχοντας σωστή ερµηνεία της σηµασιολογίας δεδοµένων. Επέκταση του παραπάνω προτύπου που αναφέρεται και ως Simple Dublin Core αποτελεί το Qualified Dublin Core. Η χρήση των εξειδικευτών (qualifiers) που εισάγονται σε αυτό το πρότυπο εξειδικεύουν το περιεχόµενο των δεκαπέντε στοιχείων που προαναφέρθηκαν, χωρίς όµως να το τροποποιούν ή να το επεκτείνουν Meta tags Τα meta tags είναι πληροφορίες που αναφέρονται σε ένα έγγραφο και είναι κρυµµένα ή ενσωµατωµένα στον κώδικα µιας ιστοσελίδας. Αποδεικνύονται χρήσιµες πρόσθετες πληροφορίες των ιστοσελίδων και καθορίζουν τη δράση των µηχανών αναζήτησης απέναντι τους. εν αναγνωρίζουν όλες οι µηχανές αναζήτησης τα meta tags και αυτές που το κάνουν µπορεί να τα χρησιµοποιήσουν µε διαφορετικούς τρόπους, για αυτό το λόγο συνίσταται η προσθήκη των πλέον χρήσιµων meta tags στις ιστοσελίδες: Περιγραφή (Description tag). Είναι µία φράση που αποτελείται από είκοσι πέντε λέξεις το πολύ και περιγράφει την ιστοσελίδα. Η φράση αυτή εµφανίζεται στις σελίδες αποτελεσµάτων πολλών µηχανών αναζήτησης σαν µία περιληπτική περιγραφή του ιστοχώρου. Αν δεν υπάρχει αυτό το tag η µηχανή αναζήτησης συνήθως διαβάζει µέχρι και τις πρώτες εκατό λέξεις µίας ιστοσελίδας και τις χρησιµοποιεί για την περιγραφή της. Το tag χρησιµοποιείται από τις µηχανές αναζήτησης της εταιρίας Inktomi, της AltaVista και της Excite. Λέξεις-κλειδιά (Keywords tag). Αυτό το tag δίνει όρους που µπορεί να είναι χρήσιµοι σε κάποιον που ψάχνει πληροφορίες που περιέχονται στο σώµα της ιστοσελίδας. Προκειµένου να ταυτοποιηθούν οι λέξεις-κλειδιά µε το ερώτηµα του χρήστη, το tag περιέχει τους ίδιους όρους σε κεφαλαία γράµµατα, εναλλακτικούς χρόνους ρηµάτων, µη ορθογραφηµένες µορφές καθώς και συνώνυµά τους. Τίτλος (Title tag). Είναι ίσως το πιο συχνά χρησιµοποιούµενο tag από τις µηχανές αναζήτησης. Συνήθως έχει µήκος µέχρι εκατό χαρακτήρες και περιέχει ό,τι εµφανίζεται στην πάνω µπάρα του φυλλοµετρητή του χρήστη όταν αυτός ανοίγει µία ιστοσελίδα. 13

15 Συγγραφέας (Author). Αυτό το tag περιέχει το όνοµα του ανθρώπου που έγραψε το κείµενο της ιστοσελίδας ή που τη σχεδίασε. Ροµπότ. Tag που δίνει οδηγίες στα ροµπότ των µηχανών αναζήτησης και επιτρέπει στο δηµιουργό της ιστοσελίδας να αποκλείσει τη σελίδα του από τα ευρετήρια των µηχανών αναζήτησης. Υποστηρίζεται από τις περισσότερες µηχανές αναζήτησης, αν και οι δηµιουργοί των ιστοσελίδων χρησιµοποιούν µε µεγαλύτερη συχνότητα το αρχείο robots.txt για να µπλοκάρουν την καταχώρηση των σελίδων τους. Τα meta tags όµως, δεν χρησιµοποιούνται από τις περισσότερες µηχανές αναζήτησης γιατί έχει παρατηρηθεί το φαινόµενο της επανάληψης λέξεων-κλειδιών ώστε να βελτιωθεί η σειρά κατάταξης των ιστοσελίδων στις σελίδες αποτελεσµάτων, όρος γνωστός και ως meta tag spamming ή keyword stuffing. Ακόµα δεν προτιµώνται γιατί αµφισβητείται η αξιοπιστία των περιεχοµένων τους. Για αυτό µόνο τρεις από τις πιο σηµαντικές µηχανές αναζήτησης, η AltaVista, η InfoSeek και η HotBot λαµβάνουν υπόψη τους τα meta tags σε αντίθεση µε τις υπόλοιπες που βασίζουν τα αποτελέσµατά τους αποκλειστικά και µόνο στο περιεχόµενο των ιστοσελίδων Resource Description Framework Το Resource Description Framework ή απλοποιηµένα RDF, είναι ένα σύνολο προτύπων που αναπτύχθηκε από τον World Wide Web Consortium (W3C) προκειµένου να υποστηριχθεί η ανταλλαγή µεταδεδοµένων στο Web. Αποτελεί εφαρµογή της extensible Markup Language (XML) και αναµένεται να αποτελέσει το κυρίαρχο σχήµα κωδικοποίησης εγγράφων στο Web. Το πρότυπο αυτό βασίζεται στο σχήµα του κατευθυνόµενου γράφου και ορίζει τυποποιηµένες σχέσεις µεταξύ πηγών, ιδιοτήτων και τιµών. Containers χρησιµοποιούνται όπως οι qualifiers του DC και επιτρέπουν την προσθήκη πολλαπλών τιµών σε µία ιδιότητα. Το RDF χρησιµοποιεί σχήµατα µεταδεδοµένων για να προσδιορίσει τη δοµή και τη σηµασιολογία τους µε τρόπο που τα δύο αυτά στοιχεία να είναι κατανοητά τόσο από τους ανθρώπους όσο και από τις µηχανές. Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίζεται ως µοντέλο σχήµατος. Τα σχήµατα µε το RDF γίνονται πιο επεκτάσιµα, είτε µε αναφορές προς άλλα σχήµατα προωθώντας έτσι τη διαλειτουργικότητα, είτε µε την προσθήκη επεξηγήσεων. Επιπλέον, µε τον τρόπο αυτό ανοίγονται δρόµοι για τη δηµιουργία νέων σχηµάτων που βασίζονται στα ήδη υπάρχοντα από τα οποία κληρονοµούν κάποιες από τις ιδιότητές τους. Ένα άλλο βασικό πλεονέκτηµα του RDF είναι ο διαχωρισµός που κάνει ανάµεσα στη διαχείριση δεδοµένων και την παρουσίασή τους αυξάνοντας έτσι την αποτελεσµατικότητα και των δύο αυτών διαδικασιών. Τέλος, το RDF δίνει την δυνατότητα σε διαφορετικές κοινότητες να ορίσουν και να εκφράσουν το θέµα τους στο βασικό µοντέλο δεδοµένων λόγω της πολυγλωσσίας και της ύπαρξης εναλλακτικών σχηµάτων που υποστηρίζει. Ο µεγάλος αριθµός κανόνων που εµπεριέχει αυξάνει την δυνατότητα περιγραφής εναλλακτικών λεξιλογίων. 14

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Ψηφιακές βιβλιοθήκες 3.1 Τι είναι µία ψηφιακή βιβλιοθήκη ιάφοροι όροι οδήγησαν στην καθιέρωση του όρου ψηφιακή βιβλιοθήκη. Σε πολλές από τις συζητήσεις και δραστηριότητες πάνω σε αυτήν την περιοχή κατά την περίοδο , παρατηρήθηκε µια µετατόπιση από τον όρο ηλεκτρονική βιβλιοθήκη σε ψηφιακή βιβλιοθήκη, ακολουθώντας ίσως το αυξανόµενο ενδιαφέρον στα ψηφιακά δίκτυα, ψηφιακό ήχο και ψηφιακό βίντεο, σε συνδυασµό και µε την καθιέρωση των ηλεκτρονικών εκδόσεων. Το 1993 η νοµοθεσία των Ηνωµένων Πολιτειών σε συνδυασµό µε κάποιους άλλους οργανισµούς -ενώ παράλληλα υπήρχε κάποια σχετική ενεργοποίηση σε παγκόσµια κλίµακα- θεσµοποιούσαν τη ψηφιακή βιβλιοθήκη και κάποιες ειδικές εκδόσεις περιοδικών κυκλοφόρησαν πάνω στο θέµα. Οι ψηφιακές, ή βιβλιοθήκες αντικειµένων (objects) είναι συλλογές από πληροφοριακά αντικείµενα που οργανώνονται και παρουσιάζονται µε τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή. Πιο συγκεκριµένα, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες αποτελούν σύµπλοκο υπολογιστικών συστηµάτων, λογισµικού και δικτυώσεων που διαχειρίζονται ψηφιοποιηµένες πληροφορίες διαφορετικής προέλευσης, περιεχοµένου µορφοτύπου και δυνατοτήτων περαιτέρω επεξεργασίας. Οι ασχολούµεναι σε βιβλιοθήκες βλέπουν τις ψηφιακές βιβλιοθήκες ως την συνεχή τάση προς την αυτοµατοποίηση και εξέλιξη των φυσικών βιβλιοθηκών. Παροτρύνονται νέες πληροφοριακές πηγές, νέοι τρόποι απόκτησης γνώσης, νέοι µέθοδοι αποθήκευσης και ασφάλειας των πληροφοριών και νέες προοπτικές στην ταξινόµηση και οργάνωση των καταλόγων της βιβλιοθήκης. Οι ερευνητές των οποίων ο τοµέας δραστηριότητας είναι οι βάσεις δεδοµένων ή η ανάκτηση πληροφοριών, βλέπουν τις ψηφιακές βιβλιοθήκες ως ένα σύνολο ενοποιηµένων βάσεων δεδοµένων. Όσοι ασχολούνται µε το υπερκείµενο, θεωρούν τις ψηφιακές βιβλιοθήκες υποπεδίο του ευρύτερου πεδίου των Υπερκειµένων, µία ειδική εφαρµογή της τεχνολογίας των Υπερκειµένων. Σε µια προσέγγιση ευρείας περιοχής πληροφοριακής υπηρεσίας, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες εµφανίζονται σαν µια από τις άπειρες χρήσεις του World Wide Web. Στο βιβλίο Source Book on Digital Libraries του Edward A. Fox αναφέρεται : Μια ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι ένα κατανεµηµένο τεχνολογικό περιβάλλον που ελαττώνει δυναµικά τα εµπόδια της δηµιουργίας, διανοµής, διαχείρισης, αποθήκευσης, ολοκλήρωσης και επανάχρησης των πληροφοριών από ιδιώτες ή οµάδες ερευνητών. 3.2 Συστατικά µέρη µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης Η οργάνωση µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης επιβάλλει την συνεργασία µεταξύ πολλών συστηµάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. 15

17 3.2.1 ιεπαφές Σε µια ψηφιακή βιβλιοθήκη συναντώνται δυο είδη διεπαφών, µια για επικοινωνία του συστήµατος µε τον χρήστη και µια για τους διαχειριστές του συστήµατος που διαχειρίζονται τους καταλόγους Αποθήκη δεδοµένων Οι αποθήκες δεδοµένων αποθηκεύουν και διαχειρίζονται ψηφιακά αντικείµενα και άλλες πληροφορίες. Μια µεγάλη ψηφιακή βιβλιοθήκη διαθέτει αποθήκες δεδοµένων διαφόρων τύπων µεταξύ των οποίων βάσεις δεδοµένων και ισχυροί severs. Η σωστή λειτουργία των αποθηκών δεδοµένων εξασφαλίζεται µέσω πρωτοκόλλων. Το πιο διαδεδοµένο είναι το πρωτόκολλο πρόσβασης αποθήκης δεδοµένων Σύστηµα τιτλοποίησης Οι τίτλοι είναι προσδιοριστές που χρησιµοποιούνται για την αναγνώριση πληροφοριακών πηγών για µεγάλες χρονικές περιόδους. Με τους τίτλους µπορεί να διαχειριστεί κανείς υλικό που είναι αποθηκευµένο σε µια αποθήκη ή σε µια βάση δεδοµένων. Σε συνδυασµό µε την αποθήκη δεδοµένων το σύστηµα τιτλοποίησης δέχεται ως είσοδο, ένα τίτλο για ένα ψηφιακό αντικείµενο και επιστρέφει τον προσδιοριστή της αποθήκης στην οποία είναι καταχωρηµένο Σύστηµα αναζήτησης Σε µια ψηφιακή βιβλιοθήκη υπάρχουν πολλοί δείκτες και κατάλογοι, των οποίων η εξερεύνηση διευκολύνει τον εντοπισµό πληροφοριών πριν γίνει η ανάκτησή τους από την αποθήκη δεδοµένων. Οι δείκτες µπορούν να διαχειριστούν και να υποστηρίξουν ένα ευρύ πεδίο πρωτοκόλλων. 3.3 Προκλήσεις στις ψηφιακές βιβλιοθήκες Η ανάπτυξη µίας ψηφιακής βιβλιοθήκης αντιµετωπίζει προκλήσεις σε πολλές περιοχές, οι οποίες εκτίθενται περιγραφικά παρακάτω Αποθήκευση (Storage) Το σύστηµα αποθήκευσης µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης πρέπει να αποθηκεύει µια µεγάλη ποσότητα δεδοµένων µε ποικιλία µορφοποιήσεων (formats) και να επιτρέπει την πρόσβαση σε αυτά στο ταχύτερο δυνατό χρόνο. Τα έγγραφα κειµένου αποθηκεύονται σε µορφή ASCII, Latex, HTML, SGML και PostScript και είναι τα πιο εύκολα αποθηκεύσιµα. Τα έγγραφα ψηφιακού ήχου και βίντεο αποθηκεύονται δυσκολότερα γιατί απαιτούν σαφώς µεγαλύτερο χώρο στην αποθήκη δεδοµένων και η διανοµή τους γίνεται σε περισσότερο χρόνο. Μία τυπική ψηφιακή βιβλιοθήκη χρησιµοποιεί µια ποικιλία συστηµάτων διαχείρισης βάσεων δεδοµένων (DBMS). 16

18 3.3.2 Καταλογογράφηση και Ευρετηρίαση (Classification and indexing) Τα συστήµατα καταλογογράφησης και ευρετηρίασης χρησιµοποιούνται για την συλλογή σχετικών δεδοµένων σε οµάδες, έτσι ώστε να διευκολύνεται η χρήση τους. Ένας πολύπλοκος παράγοντας στην καταλογογράφηση και ευρετηρίαση είναι η τεράστια ποσότητα των ενδεχόµενων δεδοµένων που πρέπει να ευρετηριασθεί. Τα συστήµατα αυτόµατης καταλογογράφησης διαφέρουν σηµαντικά στις προσεγγίσεις τους και διαφοροποιούνται ανάλογα µε τον τύπο του περιεχοµένου των αντικειµένων. Οι µέθοδοι αυτόµατης καταλογογράφησης εγγράφων µπορούν να φέρουν ικανοποιητικά αποτελέσµατα, αλλά δεν µπορούν ακόµα να συλλάβουν την σηµασία των λέξεων µέσα σε ένα κείµενο. Η διαδικασία καταλογογράφησης εικόνων είναι εννοιολογικά διαφορετική από αυτήν της ταξινόµησης κειµένου. Αν και πολλά συστήµατα επιτρέπουν τις βάση περιεχοµένου επερωτήσεις, τα περισσότερα παραπέµπουν σε µια πολύ φτωχή λίστα εικόνων. Η καταλογογράφηση και ευρετηρίαση βίντεο απαιτεί συστήµατα που µπορούν να αναλύσουν ένα βίντεο σε εύκολα διαχειρίσιµα κοµµάτια, που τυπικά ονοµάζονται camera shots. Όπως στην καταλογογράφηση εικόνων, ο τύπος καταλογογράφησης και ευρετηρίασης καθοδηγείται από τον τύπο των επερωτήσεων που διαµορφώνονται από τους χρήστες. Η καταλογογράφηση ήχου και χαρτών παρουσιάζει ακόµα µεγαλύτερες ερευνητικές προκλήσεις Ανάκτηση πληροφοριών (Information retrieval) Στο πεδίο των ψηφιακών βιβλιοθηκών υπάρχει µια ποικιλία τεχνικών ανάκτησης πληροφοριών, όπως η αναζήτηση µεταδεδοµένων, εγγράφων ελεύθερου κειµένου και άλλων τύπων δεδοµένων. Είναι πολύ δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί η αποτελεσµατικότητα της ανάκτησης πληροφοριών και µόνο ο χρήστης µπορεί να αποφασίσει τι πραγµατικά είναι χρήσιµο. Οι τεχνικές ανάπτυξης της αποτελεσµατικότητας της ανάκτησης περιλαµβάνουν την προεπεξεργασία εγγράφων έτσι ώστε να περιέχουν πρόσθετα µεταδεδοµένα πριν την αποθήκευσή τους στη βάση δεδοµένων εγγράφων ιανοµή περιεχοµένου των αντικειµένων (Content delivery) Μόλις ένα αντικείµενο καταχωρηθεί σε µια ψηφιακή βιβλιοθήκη, µπορεί να διατεθεί µε αρκετούς τρόπους. Εάν το περιεχόµενο του είναι µικρό, µπορεί να διατεθεί µέσω του ίδιου καναλιού που χρησιµοποιείται για την ανάκτηση απλών πληροφοριών και την διαµόρφωση ερωτήσεων. Περιεχόµενα όπως κινηµατογραφικές ταινίες και λογισµικό, απαιτούν πολύ υψηλότερο εύρος ζώνης (bandwidth). Σε αυτές τις περιπτώσεις, η διανοµή απασχολεί µισθωµένες γραµµές (καλωδιακή τηλεόραση ή συστήµατα βιντεοσυνδιάσκεψης) ή δορυφορικά συστήµατα. Η αυξανόµενη ζήτηση για δικτυακό εύρος ζώνης οφείλεται σε δύο παράγοντες. Πρώτον, στο ότι ο αριθµός των χρηστών των ψηφιακών βιβλιοθηκών αναµφισβήτητα θα αυξηθεί και δεύτερον, στο ότι όσο η διανοµή πολυµεσικών δεδοµένων γίνεται ο κανόνας, η ζήτηση για υψηλό εύρος ζώνης αυξάνεται. Ωστόσο, το 17

19 υψηλό εύρος ζώνης από µόνο του δεν είναι αρκετό για να υποστηρίξει ψηφιακές βιβλιοθήκες, αλλά η έξυπνη χρήση του είναι απαραίτητη. Τα σύγχρονα πρότυπα ανοικτών δικτύων, όπως το TCP/IP και η διαρκής άνθηση του Internet έχουν ξεκαθαρίσει ότι οι επιτυχηµένες ψηφιακές βιβλιοθήκες πρέπει να χτίζονται πάνω σε ανοικτά δίκτυα. Οι σύγχρονες ψηφιακές βιβλιοθήκες µπορεί να δηµιουργούνται σε ένα µόνο υπολογιστή, σε αρκετούς υπολογιστές που αποτελούν ένα τοπικό δίκτυο, ή σε ένα µεγάλο αριθµό υπολογιστών που είναι διασπαρµένοι σε ένα δίκτυο ευρείας περιοχής Παρουσίαση (Presentation) Οι χρήστες µιας παραδοσιακής βιβλιοθήκης συνήθως, θέλουν να διαβάσουν ένα βιβλίο ή να δουν µια βιντεοκασέτα. Το σύστηµα παρουσίασης µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης πρέπει να είναι ευέλικτο και εύχρηστο για το χρήστη. Επίσης πρέπει να λαµβάνει υπόψη του τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισµούς του υλικού του πελάτη και αυτόµατα να προσαρµόζεται ώστε να διαθέτει την καλύτερη δυνατή ποιότητα παρουσίασης κάθε φορά ιοικητικά ζητήµατα (Administratiοn) Ένα σύστηµα διοίκησης διασφαλίζει ότι τα υλικά που προορίζονται για το ευρύ κοινό µπορούν να ανακτηθούν από τον καθένα και ότι κάποιες ιδιωτικές συλλογές µπορούν να ανακτηθούν από ένα ειδικά εξουσιοδοτηµένο σύνολο ατόµων. Υπάρχουν επίσης, περιπτώσεις όπου µία µικρή οµάδα ατόµων επιθυµούν πρόσβαση σε ένα τµήµα της ψηφιακής βιβλιοθήκης που δεν έχει δηµοσιευθεί στην τελική του µορφή. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πρέπει να ενεργοποιούνται κάποιοι µηχανισµοί ασφαλείας για να διασφαλίσουν ότι µόνο εξουσιοδοτηµένοι χρήστες θα αποκτήσουν πρόσβαση. Οι σύγχρονες ψηφιακές βιβλιοθήκες χρησιµοποιούν συστήµατα ασφάλειας που παρέχονται από τα εγκατεστηµένα λειτουργικά συστήµατα. Τέλος, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες πρέπει να προστατεύουν την ταυτότητα των χρηστών τους, που µπορεί να επιθυµούν να προσπελάσουν πληροφορίες µε ακατάλληλο περιεχόµενο. 18

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Σχετικά άρθρα 4.1 Setting the stage, της Anne J. Gilliland-Swetland Oρίζοντας τα µεταδεδοµένα Ο όρος µεταδεδοµένα, που κατά γράµµα σηµαίνει «δεδοµένα για τα δεδοµένα» είναι ένας αυξανόµενα διαδεδοµένος όρος ο οποίος γίνεται αντιληπτός µε διαφορετικούς τρόπους από τις διάφορες επαγγελµατικές κοινότητες οι οποίες σχεδιάζουν, δηµιουργούν, περιγράφουν, διατηρούν και χρησιµοποιούν πληροφοριακά συστήµατα και πήγες. Όσο αυτές οι κοινότητες, οι τράπεζες δεδοµένων και και οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών συνενώνουν τις δυνάµεις τους για να πραγµατώσουν την εποχή της πληροφορίας, είναι σηµαντικό να καταλαβαίνουµε το σηµαντικό ρόλο που οι διαφορετικοί τύποι µεταδεδοµένων µπορούν να διαδραµατίσουν στη δηµιουργία µίας αποτελεσµατικής, αυθεντικής, διαλειτουργικής, κλιµακωτής και διατηρήσιµης πολιτισµικής κληρονοµιάς πληροφοριών και συστηµάτων διατήρησης εγγραφών. Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 90, ο όρος µεταδεδοµένα είχε χρησιµοποιηθεί ευρύτατα από κοινότητες που ασχολήθηκαν µε την διαχείριση και τη διαλειτουργικότητα γεωδιαστηµικών δεδοµένων και γενικότερα µε τη διαχείριση δεδοµένων και συστηµάτων σχεδίασης και διατήρησης. Για αυτές τις κοινότητες, τα µεταδεδοµένα αναφερόταν σε ένα σύνολο από βιοµηχανικά και πειθαρχικά πρότυπα καθώς επίσης και σε επιπρόσθετη εσωτερική και εξωτερική τεκµηρίωση και σε άλλα δεδοµένα απαραίτητα για την ταυτοποίηση, αναπαράσταση, διαλειτουργικότητα, τεχνική διαχείριση, εκτέλεση και χρήση των δεδοµένων που περιέχονται σε ένα σύστηµα πληροφοριών. Ίσως ένας πιο χρήσιµος τρόπος θεώρησης των µεταδεδοµένων είναι ως «το αθροιστικό σύνολο του τι µπορεί κανείς να πει για κάθε πληροφοριακό αντικείµενο σε κάθε επίπεδο οµαδικότητας». Εντός του πλαισίου αυτού, ένα πληροφοριακό αντικείµενο 1 είναι οτιδήποτε µπορεί να προσφωνηθεί και να διαχειριστεί από έναν άνθρωπο ή ένα σύστηµα ως µία ξεχωριστή οντότητα. Το αντικείµενο µπορεί να αποτελείται από ένα και µοναδικό κοµµάτι, ή να είναι σύνολο πολλών κοµµατιών. Γενικά, όλα τα πληροφοριακά αντικείµενα, µε εξαίρεση τα φυσικά ή τα πνευµατικά έχουν τρία χαρακτηριστικά περιεχόµενο, συγκείµενο, και δοµή καθένα από τα οποία µπορεί να εκφραστεί µέσω των µεταδεδοµένων. Περιεχόµενο: σχετίζεται µε το τι περιέχει ένα αντικείµενο, ή σε τι αναφέρεται, και είναι εσωτερικό στοιχείο του αντικειµένου. Συγκείµενο: υποδηλώνει το ποιος, τι, γιατί, πού, πώς, θέσεις σχετικές µε τη δηµιουργία του αντικειµένου και είναι εξωτερικό στοιχείο του πληροφοριακού αντικειµένου. οµή: σχετίζεται µε το τυπικό σύνολο συσχετίσεων εντός ή µεταξύ ατοµικών πληροφοριακών αντικειµένων και µπορεί να είναι εσωτερικό ή εξωτερικό στοιχείο του αντικειµένου. 1 Ένα πληροφοριακό αντικείµενο είναι ένα ψηφιακό αντικείµενο ή σύνολο αντικειµένων, ανεξαρτήτου τύπου ή µορφοποίησης, που µπορεί να διαχειριστεί όπως και ένα απλό αντικείµενο από έναν υπολογιστή. Αυτή η έννοια ίσως προκαλεί σύγχυση γιατί µπορεί να χρησιµοποιηθεί αναφερόµενη και σε πραγµατικό περιεχόµενο (όπως ψηφιακές εικόνες) και σε περιεχόµενο αναπλήρωσης (όπως τα αρχεία καταλόγων ή µηχανισµοί βοήθειας). 19

21 Η πολιτισµική κληρονοµιά και τα πληροφοριακά επαγγέλµατα όπως οι αρχειοφύλακες µουσείων, οι υπεύθυνοι καταλόγων βιβλιοθηκών και οι επεξεργαστές αρχείων όλο και περισσότερο χρησιµοποιούν τον όρο µεταδεδοµένα για την πληροφορία προστιθέµενης αξίας που δηµιουργούν για να τακτοποιήσουν, να περιγράψουν, να παρακολουθήσουν ή διαφορετικά να βελτιώσουν την πρόσβαση στα πληροφοριακά αντικείµενα. Η ανάπτυξη µεταδεδοµένων βιβλιοθηκών χρησιµοποιήθηκε πρώτα για την παροχή πνευµατικής και φυσικής πρόσβασης στο περιεχόµενο. Τα µεταδεδοµένα βιβλιοθηκών περιλαµβάνουν ευρετήρια, περιλήψεις και καταλόγους εγγραφών που δηµιουργήθηκαν σύµφωνα µε τους κανόνες των καταλόγων και µε τα πρότυπα δοµής και περιεχοµένου όπως το MARC (MAchine-Readable Cataloging format) και σύµφωνα µε τις σχηµατικές αρχές όπως η LCSH (Library of Congress Subject Headings) και η AAT (Art & Architecture Thesaurus). Τέτοιου είδους βιβλιογραφικά µεταδεδοµένα δηµιουργήθηκαν συνεργατικά µέχρι την δεκαετία του 60 και έγιναν διαθέσιµα στις τράπεζες δεδοµένων και στους χρήστες µέσω αυτοµατοποιηµένων συστηµάτων όπως βιβλιογραφικές ωφέλειες, online κατάλογοι δηµόσιας πρόσβασης (OPACs), και εµπορικές online βάσεις δεδοµένων. Ένα µεγάλο συστατικό των αρχειακών και µουσειακών δραστηριοτήτων παραδοσιακά έχει επικεντρωθεί στο συγκείµενο. Η διασάφηση και η διατήρηση του συγκειµένου είναι αυτό που βοηθά στην πιστοποίηση και διατήρηση της αποδεικτικής αξίας των εγγραφών και των τεχνουργηµάτων κατά την πάροδο του χρόνου. Ακόµα διευκολύνει την ταυτοποίηση των αντικειµένων αυτών και βοηθά στις αναλύσεις και τις µεταφράσεις των ερευνητών. Τα αρχειακά και χειρόγραφα µεταδεδοµένα περιλαµβάνουν καταχωρηµένες εγγραφές πρόσβασης, µηχανισµούς αναζήτησης, και καταλόγους εγγραφών. Τα αρχειακά περιγραφικά πρότυπα που αναπτύχθηκαν τις περασµένες δύο δεκαετίες περιλαµβάνουν το MARC Archival and Manuscript Control (AMC) που δηµοσιεύθηκε από την Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου το 1984, το General International Standard Archival Description (ISAD (G)) που δηµοσιεύθηκε από το International Council on Archives το 1994, και το Encoded Archival Description EAD που υιοθετήθηκε ως πρότυπο από την Society of American Archivists (SAA) το Ενώ µέχρι πρόσφατα τα αρχειακά µεταδεδοµένα υπήρχαν σε έντυπη µορφή, σήµερα διανέµονται όλο και περισσότερο online διαµέσω πηγών όπως το RLIN AMC (Research Libraries Information Network Archival and Mixed Collections file) 2, το Archives USA 3 και από EAD-based πληροφοριακά συστήµατα όπως το Online Archive of California 4. Η έλλειψη οµοφωνίας και συνεργασίας ήταν επιβραδυντική για την δηµιουργία µιας µουσειακής κοινότητας, για την οποία τα οφέλη της προτυποποίησης κατά την περιγραφή, όπως για παράδειγµα οι κοινές καταχωρήσεις και η ανταλλαγή περιγραφικών δεδοµένων δεν είναι και τόσο προφανή. Αν και δεν δόθηκε έµφαση, από πλευράς κοινοτήτων, στη δοµή των πληροφοριακών αντικειµένων κατά την εξέλιξη των µεταδεδοµένων, η δοµή ήταν ανέκαθεν σηµαντική στην οργάνωση και παρουσίαση των πληροφοριών, και έπαιζε πρωταρχικό ρόλο στην µηχανογράφηση. οκιµιακές και εκδοτικές µορφές που συµπεριλαµβάνονται σε βιοµηχανικά πρότυπα και σε κοινωνικές νόρµες αποτέλεσαν ένα πολύ κατανοητό εργαλείο διαχείρισης πληροφοριών όταν λόγου χάρη οι χρήστες προσεγγίζουν ένα πιστοποιητικό

22 γέννησης είναι σε θέση να προβλέψουν τι µορφή θα έχει το περιεχόµενό του. Όταν χρησιµοποιούν µία ακαδηµαϊκή µονογραφία µπορούν διαισθητικά να καταλάβουν ότι θα είναι οργανωµένη µε έναν πίνακα περιεχοµένων, µε επικεφαλίδες κεφαλαίων και µε ένα ευρετήριο. Οι αρχειοφύλακες χρησιµοποιούν τη φυσική δοµή των µηχανισµών αναζήτησης για να παράσχουν οπτικές προτροπές στους ερευνητές για τις δοµικές σχέσεις µεταξύ διαφορετικών τµηµάτων σειρών εγγραφής ή συλλογών χειρογράφων. Η αρχειακή περιγραφή επίσης προωθεί την ιεραρχική διευθέτηση των εγγραφών σύµφωνα µε τις γραφειοκρατικές ιεραρχίες και τις επιχειρηµατικές πρακτικές των δηµιουργών αυτών των εγγραφών. Ο ρόλος της δοµής ενισχύθηκε όσο οι επεξεργαστικές δυνατότητες του υπολογιστή γινόταν όλο και περισσότερο ισχυρές και σύνθετες. Οι πληροφοριακές κοινότητες είναι ενήµερες ότι όσο πιο καλά δοµηµένο είναι ένα πληροφοριακό αντικείµενο, τόσο περισσότερο µπορεί να διευκολύνει η δοµή του στην αναζήτηση, στο χειρισµό και την αλληλοσυσχέτιση µε τα άλλα πληροφοριακά αντικείµενα. Ωστόσο, η σύλληψη, η τεκµηρίωση και η επιβολή αυτής της δοµής απαιτεί ειδικούς τύπους µεταδεδοµένων. Συνοπτικά, σε ένα περιβάλλον όπου ο χρήστης µπορεί να αποκτήσει πρόσβαση σε πληροφοριακά αντικείµενα πάνω σε ένα δίκτυο, τα µεταδεδοµένα: πιστοποιούν την αυθεντικότητα και το βαθµό πληρότητας του περιεχοµένου επαληθεύουν και τεκµηριώνουν το συγκείµενο του περιεχοµένου αναγνωρίζουν και προωθούν τις δοµικές συσχετίσεις που υπάρχουν µεταξύ των πληροφοριακών αντικειµένων παρέχουν εύρος σηµείων πνευµατικής πρόσβασης για ένα µεγαλύτερο εύρος διαφορετικών χρηστών παρέχουν κάποιες από τις πληροφορίες που ένα πληροφοριακό επάγγελµα παρείχε σε µια φυσική αναφορά ή σε ένα ερευνητικό υπόβαθρο Μπορούµε να πούµε περισσότερα για τα µεταδεδοµένα, πέρα από την περιγραφή τους. Μία πιο περιεκτική αντίληψή τους είναι απαραίτητη αφού όσοι ασκούν πληροφοριακά επαγγέλµατα θεωρούν ότι το φάσµα των δραστηριοτήτων τους ίσως καταλήξει να ενσωµατωθεί στα ψηφιακά πληροφοριακά συστήµατα. Τράπεζες δεδοµένων µπορούν επίσης να δηµιουργούν µεταδεδοµένα που σχετίζονται µε την διαχείριση, την προσθήκη, τη διατήρηση και τη χρήση συλλογών. Η απόκτηση εγγραφών, η έκθεση καταλόγων και η χρήση δεδοµένων είναι όλα παραδείγµατα τέτοιου είδους, αν και ακόµα δηµιουργούνται σε µορφή εγγράφων. Σήµερα, ενοποιηµένα πληροφοριακά συστήµατα όπως πραγµατικά µουσεία, ψηφιακές βιβλιοθήκες και αρχειακά πληροφοριακά συστήµατα περιέχουν ψηφιακές εκδοχές πραγµατικών συλλογών περιεχοµένου όπως επίσης και περιγραφές αυτού του περιεχοµένου. Η ενσωµάτωση και άλλων τύπων µεταδεδοµένων σε τέτοιου είδους συστήµατα επαληθεύει την εξέχουσα σηµασία τους για τις διαχειριστικές συλλογές και για τη διατήρηση της πνευµατικής τους ακεραιότητας στο πέρασµα του χρόνου. Ο Paul Conway υπαινίσσεται αυτή την ικανότητα των µεταδεδοµένων όταν συζητά τον αντίκτυπο της ψηφιοποίησης στη διατήρηση: 21

23 Ο ψηφιακός κόσµος µετατρέπει τις παραδοσιακές αρχές της διατήρησης από τη φυσική ακεραιότητα του αντικειµένου σε λεπτοµερή καθορισµό της δηµιουργίας και της διατήρησης του αντικειµένου του οποίου η πνευµατική ακεραιότητα είναι το πρωτεύων χαρακτηριστικό του 5. Όταν χρησιµοποιείται εκτός τράπεζας δεδοµένων, ο όρος µεταδεδοµένα, αποκτά µία ευρύτερη έννοια. Μια πηγή παροχής Internet µπορεί να χρησιµοποιεί τα µεταδεδοµένα για να αναφερθεί στις πληροφορίες που έχουν κωδικοποιηθεί σε ΗΤΜL metatags έτσι ώστε να γίνει πιο εύκολη η εύρεση ενός Web site. Αυτοί που ψηφιοποιούν εικόνες µπορεί να θεωρήσουν τα δεδοµένα ως την πληροφορία που εισάγουν στο πεδίο επικεφαλίδας που χρησιµοποιείται από το ψηφιακό αρχείο στην εγγραφή πληροφοριών που αφορούν την εικόνα, την διαδικασία της απεικόνισης, και τα δικαιώµατα της εικόνας. Ένας αρχειοφύλακας δεδοµένων µιας κοινωνικής επιστήµης µπορεί να χρησιµοποιήσει τον όρο για να αναφερθεί στην τεκµηρίωση συστηµάτων και έρευνας που απαιτείται για να τρέξει και να µεταφράσει µια µαγνητική ταινία που περιέχει ακατέργαστα ερευνητικά δεδοµένα. Ένας αρχειοφύλακας ηλεκτρονικών εγγραφών µπορεί να χρησιµοποιήσει τον όρο για να αναφερθεί σε όλα τα συναφή και τα διαδικαστικά, και για τη χρηστική πληροφορία που χρειάζεται για να πιστοποιήσει και να τεκµηριώσει τον σκοπό, την αυθεντικότητα, και την ακεραιότητα µίας ενεργής ή αρχειακής εγγραφής σε ένα ηλεκτρονικό σύστηµα αποθήκευσης εγγραφών. Τα µεταδεδοµένα είναι σηµαντικά για τη διαχείριση προσωπικών πληροφοριών, για την εξασφάλιση αποτελεσµατικής ανάκτησης πληροφοριών και για την ποσοτικοποίηση αποθήκευσης εγγραφών κάτι που γίνεται ολοένα και πιο σηµαντικό µε την εξάπλωση του ηλεκτρονικού εµπορίου και την ψηφιακή διακυβέρνηση. Σε όλες τις παραπάνω ποικίλες ερµηνείες, τα µεταδεδοµένα όχι µόνο πιστοποιούν και περιγράφουν ένα πληροφοριακό αντικείµενο, αλλά επίσης τεκµηριώνουν τη συµπεριφορά, τη λειτουργία και τη χρήση ενός αντικειµένου καθώς επίσης και τη σχέση του µε άλλα πληροφοριακά αντικείµενα και υποδεικνύουν τον τρόπο µε τον οποίο πρέπει να διαχειριστεί. Από τα παραπάνω συµπεραίνουµε ότι θεωρία και πρακτικές διαφέρουν σηµαντικά σε µεγάλο βαθµό ανάλογα µε τις επαγγελµατικές διαφορές και τους πολιτισµικούς σκοπούς των µουσείων, των αρχειοφυλακείων, των βιβλιοθηκών, και άλλων πληροφοριακών κοινοτήτων και κοινοτήτων διατήρησης εγγράφων 6. Πολλά επιπρόσθετα λεπτοµερή πρότυπα µεταδεδοµένων (όπως το EAD και το Australian Recordkeeping Metadata Schema (RKMS)) που προσπαθούν να καταγράψουν τις παραπάνω διαφορές των κοινοτήτων και να διευκολύνουν τον εντοπισµό των κοινών στοιχείων µεταξύ των δεδοµένων, είναι τώρα στο προσκήνιο. Αντίθετα το Dublin Core Metadata Element Set (DC) εντοπίζει ένα µικρό, απλό σύνολο στοιχείων µεταδεδοµένων που µπορεί να χρησιµοποιηθεί από οποιαδήποτε κοινότητα κατά την περιρραφή και αναζήτηση ανάµεσα σε ένα µεγάλο αριθµό πηγών πληροφοριών στο World Wide Web. Αυτά τα πρότυπα µεταδεδοµένων χρειάζονται για να εξασφαλίσουν ότι διαφορετικοί τύποι περιγραφικών µεταδεδοµένων µπορούν να εφαρµοσθούν µεταξύ τους και µε µεταδεδοµένα από µη βιβλιογραφικά συστήµατα τέτοιου είδους που δηµιουργούν οι κοινότητες διαχείρισης δεδοµένων και οι δηµιουργοί 5 Conway, Paul. Preservation in the Digital World. Washington, DC: Commission on Preservation and Access, Για περισσότερες λεπτοµέρειες, βλ. Anne J. Gilliland-Swetland, Enduring Paradigms, New Opportunities: The Value of the Archival Perspective in the Digital Environment (Washington, D.C.: Council on Library and Information Resources, 2000) 22

24 πληροφοριών. Πραγµατικά, µέχρι και τα τελευταία χρόνια του δεκάτου ενάτου αιώνα δεν υπήρχε ένα τέτοιο ενδιαφέρον µα και πιθανώς περίπλοκό σύνολο οργανωτικών και περιγραφικών σχηµάτων από το οποίο όσοι ασκούσαν ένα πληροφοριακό επάγγελµα µπορούσαν να επιλέξουν Κατηγοριοποίηση µεταδεδοµένων Όλες αυτές οι όψεις των µεταδεδοµένων αποκτούν αξία στην εξέλιξη των δικτυακών ψηφιακών πληροφοριακών συστηµάτων, αλλά οδήγησαν σε µία ευρύτερη θεώρηση των µεταδεδοµένων. Για να γίνει κατανοητό αυτό, είναι ωφέλιµο να διαχωριστούν σε ευδιάκριτες κατηγορίες διαχειριστικά, περιγραφικά, διατήρησης, χρήσης, και τεχνικά µεταδεδοµένα που αντικατοπτρίζουν όψεις - κλειδιά της λειτουργικότητάς τους. Στον πίνακα 1 ορίζεται καθεµία από αυτές τις κατηγορίες και δίνονται παραδείγµατα συχνών λειτουργιών που µπορούν να εκτελεστούν σε ένα ψηφιακό πληροφοριακό σύστηµα. Πίνακας 1. ιαφορετικοί τύποι και λειτουργίες µεταδεδοµένων Τύπος Ορισµός Παραδείγµατα ιαχειριστικά 7 Μεταδοµένα που χρησιµοποιούνται στον ορισµό και τη διαχείριση πηγών πληροφοριών. Απόκτηση πληροφοριών. ικαιώµατα και αναπαραγωγή κατανοµής. Τεκµηρίωση νόµιµης πρόσβασης απαιτήσεων. Εντοπισµός πληροφοριών. Κριτήρια επιλογής κατά την ψηφιοποίηση ερµηνεία ελέγχου και διαφοροποίησης µεταξύ παρόµοιων πληροφοριακών αντικειµένων ακολουθίες επαλήθευσης συστηµάτων διαχείρισης εγγραφών Περιγραφικά Μεταδεδοµένα που χρησιµοποιούνται για την περιγραφή ή την ταυτοποίηση πηγών πληροφοριών. Καταχώρηση εγγραφών σε καταλόγους. Εύρεση βοήθειας. Εξειδικευµένα ευρετήρια. 7 Για παραδείγµατα λεπτοµερούς επεξήγησης διαχειριστικών µεταδεδοµένων, βλ. Making of America II WhitePaper, Part III, Structural and Administrative Metadata. 23

25 Υπερσυνδεδεµένες σχέσεις µεταξύ πηγών σχόλια χρηστών µεταδεδοµένα συστηµάτων διατήρησης εγγραφών που παράχθηκαν από δηµιουργούς εγγραφών ιατήρησης Μεταδεδοµένα που σχετίζονται µε τη διατήρηση χειρισµού πηγών πληροφοριών. Τεχνικά Μεταδεδοµένα που σχετίζονται µε τον τρόπο λειτουργίας ενός συστήµατος ή µε την συµπεριφορά µεταδεδοµένων. Τεκµηρίωση της φυσικής κατάστασης των πηγών. Τεκµηρίωση των ενεργειών για τη διατήρηση φυσικών και ψηφιακών εκδοχών των πηγών, π.χ. ανανέωση δεδοµένων. Τεκµηρίωση υλικού και λογισµικού. Ψηφιοποίηση πληροφορίας, π.χ. λόγος συµπίεσης και τροποποίησης, κλιµακούµενες ρουτίνες. Κατανοµή διαστηµάτων απόκρισης συστήµατος. εδοµένα πιστοποίησης και ασφάλειας, π.χ. κλειδιά κρυπτογράφησης, passwords. Χρήσης Μεταδεδοµένα που σχετίζονται µε το επίπεδο και τον τύπο χρήσης πηγής πληροφοριών. Έκθεση εγγραφών. Χρήση και χρήστης κατανοµής. Περιεχόµενο επαναχρησιµοποίησης και multiversioning πληροφορίας. Πέρα από την ύπαρξη διαφορετικών τύπων και συναρτήσεων, τα µεταδεδοµένα παρουσιάζουν και πολλά διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ο πίνακας 2 υποδεικνύει κάποια από αυτά καθώς και παραδείγµατα. 24

26 Πίνακας 2. Χαρακτηριστικά και ιδιότητες µεταδεδοµένων Χαρακτηριστικά Ιδιότητες Παραδείγµατα Πηγή µεταδεδοµένων Εσωτερικό µεταδεδοµένο που παράγεται για ένα πληροφοριακό αντικείµενο την πρώτη φόρα που αυτό δηµιουργείται ή ψηφιοποιείται. Ονόµατα αρχείων και επικεφαλίδες πληροφοριών. οµές καταλόγων. Τροποποίηση αρχείου και σχήµα συµπίεσης. Εξωτερικό µεταδεδοµένο που παράγεται αργότερα για ένα πληροφοριακό αντικείµενο, από κάποιον άλλον πέρα του γνήσιου δηµιουργού του. Εγγραφές καταχωρήσεων και καταλόγων. ικαιώµατα και άλλες νόµιµες πληροφορίες. Μέθοδος µεταδεδοµένων δηµιουργίας Αυτοµατοποιηµένη παραγωγή µεταδεδοµένων από υπολογιστές. Ευρετήρια µε λέξεις-κλειδιά. Εκτέλεση αρχείων λειτουργίας από τον χρήστη. Χειρόγραφα παραγωγή µεταδεδοµένων από ανθρώπους. Περιγραφικές αντικαταστάσεις όπως οι εγγραφές καταλόγων και Dublin Core µεταδεδοµένα. Φύση των µεταδεδοµένων Μη ειδικά µεταδεδοµένα που δηµιουργήθηκαν από ανθρώπους Μetatags που δηµιουργήθηκαν από σχεδιαστές ιστοσελίδων. που δεν είναι ειδικοί ούτε στην πληροφορία ούτε στο αντικείµενο, συχνά ο γνήσιος δηµιουργός του πληροφοριακού αντικειµένου. Προσωπικά συµπλήρωσης. συστήµατα Ειδικά µεταδεδοµένα που δηµιουργήθηκαν από ανθρώπους είτε ειδικούς στην πληροφορία είτε στο αντικείµενο, συχνά όχι από το γνήσιο δηµιουργό του πληροφοριακού αντικειµένου. Εξειδικευµένες επικεφαλίδες θεµάτων. Εγγραφές MARC. Αρχειακή µηχανισµοί αναζήτησης. Κατάσταση Στατικά µεταδεδοµένα που δεν Τίτλος, προέλευση, και 25

27 αλλάζουν µετά την δηµιουργία τους. υναµικά µεταδεδοµένα που µπορεί να αλλάξουν κατά την χρήση και τον χειρισµό του πληροφοριακού αντικειµένου. Μακροσκελή µεταδεδοµένα απαραίτητα για να εξασφαλιστεί ότι το πληροφοριακό αντικείµενο θα συνεχίσει να είναι προσβάσιµο και χρησιµοποιήσιµο. Σύντοµα µεταδεδοµένα κυρίως διεκπεραιωτικής φύσης. οµή οµηµένα µεταδεδοµένα που συµµορφώνονται σε µια προβλεπόµενη προτυποποιηµένη ή µη δοµή. ηµεροµηνία δηµιουργίας από την πηγή προέλευσης. οµή καταλόγου. Εκτέλεση αρχείων λειτουργίας από το χρήστη. Ανάλυση εικόνας. Τεχνική τροποποίηση και επεξεργαστική πληροφορία. Πληροφορίες δικαιωµάτων. ιατήρηση διαχείρισης τεκµηρίωσης. MARC. TEI και EAD. Τροποποίηση τοπικών βάσεων δεδοµένων. Μη δοµηµένα µεταδεδοµένα που δε συµµορφώνονται σε µια προβλεπόµενη δοµή. Μη δοµηµένα πεδία σηµείωσης και σχόλια. Η δηµιουργία και ο χειρισµός µεταδεδοµένων έχει γίνει ένα πολύπλοκο µείγµα χειροποίητων και αυτοµατοποιηµένων διαδικασιών και επιπέδων που έχουν δηµιουργηθεί από πολλές διαφορετικές συναρτήσεις και οντότητες σε διαφορετικά σηµεία της ζωής ενός πληροφοριακού αντικειµένου. Η εικόνα 1 απεικονίζει τις διαφορετικές φάσεις που περνούν τα πληροφοριακά αντικείµενα κατά την διάρκεια της ζωής τους σε ένα ψηφιακό περιβάλλον 8. Καθώς περνούν µέσα από κάθε φάση, τα αντικείµενα αποκτούν επίπεδα µεταδεδοµένων που µπορούν να συσχετιστούν µε τα αντικείµενα µε διάφορους τρόπους. Αυτά τα µεταδεδοµένα µπορεί να εµπεριέχονται στον ίδιο φάκελο µε το πληροφοριακό αντικείµενο. Για παράδειγµα, στη µορφή µίας πληροφορίας επικεφαλίδας για ένα αρχείο εικόνας, π.χ. Dublin Core, ή µέσω κάποιων µορφών οµαδοποίησης, όπως για παράδειγµα, η Universal Preservation Format (UPF). Τα µεταδεδοµένα µπορούν επίσης να συσχετιστούν 8 Τροποποίηση από τον Κύκλο Ζωής Πληροφοριακού αντικειµένου, Social Aspects of Digital Libraries: A Report of the UCLA-NSF Social Aspects of Digital Libraries Workshop, Los Angeles, CA: Graduate School of Education &Information Studies, Νοέµβριος 1996: 7. 26

28 µε το πληροφοριακό αντικείµενο µέσω των δικατευθυνόµενων δεικτών ή υπερσυνδέσµων, ενώ οι σχέσεις µεταξύ των µεταδεδοµένων και πληροφοριακών αντικειµένων, και µεταξύ των διαφορετικών όψεων των µεταδεδοµένων, µπορούν να τεκµηριωθούν καταχωρώντας τα µε κάποια καταχώρηση µεταδεδοµένων 9. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση κατά την οποία είναι σηµαντική η συνύπαρξη µεταδεδοµένων και περιεχοµένου, προτείνεται τα µεταδεδοµένα να αποτελούν ένα αναπόσπαστο κοµµάτι του πληροφοριακού αντικειµένου και όχι να αποθηκευθούν κάπου αλλού. Καθώς οι σχεδιαστές συστηµάτων ολοένα και ανταποκρίνονται στην ανάγκη να ενσωµατώσουν και να διαχειριστούν τα µεταδεδοµένα στα πληροφοριακά συστήµατα και να διευθετήσουν πώς θα κινηθούν στο χρόνο, πολλοί επιπρόσθετοι µηχανισµοί συσχέτισης των µεταδεδοµένων µε τα πληροφοριακά αντικείµενα τείνουν να γίνουν διαθέσιµοι. Οι καταχωρήσεις µεταδεδοµένων και το σχήµα συστηµάτων διατήρησης εγγραφών είναι πολύ πιθανό να αναπτυχθούν αφού κρίνονται απαραίτητα για την εξέλιξη σχηµάτων και για την προειδοποίηση υλοποιήσεων για τυχόν αλλαγές εκδόσεων. Εικόνα 1. Ο κύκλος ζωής των αντικειµένων που περιέχονται σε ένα ψηφιακό πληροφοριακό σύστηµα ηµιουργία και πολλαπλές εκδόσεις: τα αντικείµενα εισάγονται σε ένα ψηφιακό πληροφοριακό σύστηµα έχοντας δηµιουργηθεί ψηφιακά ή έχοντας υποστεί τροποποίηση αποκτώντας µία ψηφιακή µορφή. Πολλαπλές εκδόσεις του ίδιου αντικειµένου µπορεί να έχουν δηµιουργηθεί για διατήρηση, έρευνα, διασπορά, ή ακόµα για αναπτυξιακούς σκοπούς. Κάποια διαχειριστικά και περιγραφικά µεταδεδοµένα µπορεί να έχουν συµπεριληφθεί από το δηµιουργό. Οργάνωση: Τα αντικείµενα οργανώνονται αυτόµατα ή χειρόγραφα σε µία δοµή του ψηφιακού πληροφοριακού συστήµατος και επιπρόσθετα µεταδεδοµένα µπορεί να έχουν δηµιουργηθεί µετά από καταχώρηση, καταλογοποίηση, και διαδικασίες εύρεσης. 9 Joint Workshop on Metadata Registries, Workshop Report, Draft 1.6,

29 Αναζήτηση και ανάκτηση: Τα αποθηκευµένα και διανεµηµένα αντικείµενα προσφέρονται για αναζήτηση και ανάκτηση από το χρήστη. Ένα υπολογιστικό σύστηµα δηµιουργεί µεταδεδοµένα ακολουθώντας αλγορίθµους ανάκτησης, συναλλαγών χρηστών, και της αποτελεσµατικότητας του συστήµατος στην αποθήκευση και στην ανάκτηση. Χρήση: Ανακτηµένα αντικείµενα χρησιµοποιούνται, αναπαράγονται, και τροποποιούνται. Μπορεί να δηµιουργηθούν µεταδεδοµένα που σχετίζονται µε σχόλια χρηστών, ανασκόπηση δικαιωµάτων, και ελέγχους εκδόσεων. ιατήρηση και διάθεση: Πληροφοριακά αντικείµενα υποβάλλονται σε διαδικασίες όπως ανανέωση, µετακίνηση, έλεγχο ακεραιότητας για να εξασφαλιστεί η συνεχής διαθεσιµότητά τους. Πληροφοριακά αντικείµενα που είναι ανενεργά ή όχι χρήσιµα πλεον µπορεί να απορριφθούν. Τα µεταδεδοµένα µπορούν να τεκµηριώσουν διαδικασίες διατήρησης όσο και διάθεσης Άλλα άγνωστα ζητήµατα σχετικά µε τα µεταδεδοµένα Τα µεταδεδοµένα δεν είναι απαραίτητα ψηφιακά. Η πολιτισµική κληρονοµιά και τα πληροφοριακά επαγγέλµατα δηµιουργούσαν µεταδεδοµένα για όσο καιρό διαχειρίζονταν συλλογές. Όλο και περισσότερο τέτοια µεταδεδοµένα ενσωµατώνονται σε ψηφιακά πληροφοριακά συστήµατα. Τα µεταδεδοµένα σχετίζονται µε πολύ περισσότερα πέρα από την περιγραφή ενός αντικειµένου. Καθώς τα επαγγέλµατα που σχετίζονται µε µουσεία, αρχειοφυλακεία και βιβλιοθήκες οικειοποιούνται τον όρο σε συσχέτιση µε την περιγραφή και την καταλογοποίηση, τα µεταδεδοµένα µπορούν να υποδείξουν το περιεχόµενο, το χειρισµό, την επεξεργασία, τη διατήρηση και τη χρήση των πηγών που περιγράφονται. Τα µεταδεδοµένα µπορεί να προέλθουν από πλήθος πηγών. Μπορεί να δηµιουργηθούν από τον άνθρωπο (δηµιουργός, επαγγελµατίας πληροφόρησης ή χρήστης), αυτόµατα από τον υπολογιστή, ή να συναχθούν µέσα από µία σχέση µε µία άλλη πηγή όπως ένας υπερσύνδεσµος. Τα µεταδεδοµένα συνεχίζουν να αυξάνονται κατά τη διάρκεια της ζωής ενός πληροφοριακού αντικειµένου ή ενός συστήµατος. Τα µεταδεδοµένα δηµιουργούνται, τροποποιούνται, και άλλοτε ακόµα τοποθετούνται σε διαφορετικά σηµεία κατά τη διάρκεια της ζωής µίας πηγής. Τα µεταδεδοµένα ενός πληροφοριακού αντικειµένου µπορεί να ανήκουν και σε κάποιο άλλο αντικείµενο ταυτοχρόνως Για ποιο λόγο είναι τα µεταδεδοµένα σηµαντικά; Όπως τονίστηκε παραπάνω τα µεταδεδοµένα αποτελούνται από πολύπλοκες κατασκευαστικές δοµές που µπορεί να είναι δαπανηρές κατά την κατασκευή και τη διατήρηση. Πώς µπορεί όµως κάποιος να δικαιολογήσει τα κόστη και την προσπάθεια που πρέπει να καταβληθούν; Η εξέλιξη του World Wide Web και άλλων δικτυωµένων ψηφιακών πληροφοριακών συστηµάτων έχει εφοδιάσει τα πληροφοριακά 28

30 επαγγέλµατα µε πολλές δυνατότητες, ενώ παράλληλα απαίτησε από αυτά να αντιµετωπίσουν θέµατα που δεν είχαν την ευκαιρία να εξερευνήσουν πρωτύτερα. ιακριτικά σχηµατισµένα σύνολα στοιχείων µεταδεδοµένων, που πιθανόν συµµορφώνονται µε διεθνή και παγκόσµια πρότυπα, έχουν γίνει εργαλεία που οι επαγγελµατίες πληροφοριών χρησιµοποιούν για να εκµεταλλευθούν µερικές από αυτές τις ευκαιρίες, όπως επίσης και για να διευθετήσουν µερικά από τα νέα θέµατα: Αυξηµένη προσβασιµότητα: Η αποτελεσµατικότητα της αναζήτησης µπορεί να ενισχυθεί σε σηµαντικό βαθµό µέσω της ύπαρξης πλουσίων και συνεπών µεταδεδοµένων. Τα µεταδεδοµένα επιτρέπουν την αναζήτηση σε πολλαπλές συλλογές ή τη δηµιουργία πραγµατικών συλλογών από υλικά που είναι κατανεµηµένα στις διάφορες repositories, αλλά µόνο αν τα περιγραφικά µεταδεδοµένα είναι ίδια ή µπορούν να χαρτογραφηθούν µέσα στο κάθε site. Τα ψηφιακά συστήµατα πληροφοριών και τα emerging πρότυπα µεταδεδοµένων που έχουν αναπτυχθεί από επαγγελµατικές κοινότητες αλλά και ενσωµατώνοντας τα κοινά στοιχεία δεδοµένων όπως το Encoded Archival Description (EAD), το Text Encoding Initiative (TEI), και το Dublin Core κάνουν πιο εύκολο στον χρήστη να διαπραγµατευτεί µεταξύ των περιγραφικών πληρεξουσίων των πληροφοριακών αντικειµένων και των ψηφιακών εκδόσεων αυτών των αντικειµένων, αλλά και να ψάξει και σε επίπεδο αντικειµένου και σε επίπεδο συλλογής µέσα και ανάµεσα στα συστήµατα πληροφοριών 10. ιατήρηση του συγκειµένου: Τα µουσεία, οι αρχειακές αποθήκες και οι αποθήκες των βιβλιοθηκών δεν «κρατάνε», απλά, αντικείµενα. ιατηρούν συλλογές από αντικείµενα για τα οποία ισχύουν πολύπλοκες υπερσχέσεις µεταξύ τους και συσχετίσεις µε ανθρώπους, µέρη, κινήσεις και γεγονότα. Στον ψηφιακό κόσµο δεν είναι δύσκολο για ένα και µόνο αντικείµενο µίας συλλογής να ψηφιοποιηθεί και έπειτα να διαχωριστεί τόσο από τη δική του πληροφορία καταλογοποίησης όσο και τη σχέση του µε άλλα αντικείµενα της ίδιας συλλογής. Τα µεταδεδοµένα διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην τεκµηρίωση και στη διατήρηση αυτών των σχέσεων, καθώς επίσης και στην υπόδειξη της πιστοποίησης, της δοµικής και της διαδικαστικής ακεραιότητας, και του βαθµού πληρότητας των πληροφοριακών αντικειµένων. Σε ένα αρχειοφυλακείο, για παράδειγµα, τα µεταδεδοµένα στη µορφή αρχειακών µηχανισµών βοήθειας, τεκµηριώνοντας το περιεχόµενο, το συγκείµενο, και τη δοµή µίας αρχειακής εγγραφής, είναι αυτά που βοηθούν να διακριθεί αυτή η εγγραφή από πληροφορία υπό τη µορφή συγκειµένου. ιευρυµένη χρήση: Τα ψηφιακά συστήµατα πληροφοριών που αναφέρονται σε συλλογές µουσείων και αρχειακές συλλογές διευκολύνουν την εξάπλωση ψηφιακών εκδόσεων µοναδικών αντικειµένων για τους χρήστες ανά τον κόσµο οι οποίοι για γεωγραφικούς, οικονοµικούς λόγους, ή εξαιτίας άλλων δυσκολιών δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να τις προσεγγίσουν. Με τις νέες αυτές κοινότητες χρηστών, ωστόσο, δηµιουργήθηκαν νέες προκλήσεις που αφορούν τον τρόπο που θα αυξηθεί η διανοητική προσβασιµότητα των υλικών. Αυτές οι κοινότητες χρηστών µπορεί να έχουν σηµαντικά διαφορετικές ανάγκες από αυτές των παραδοσιακών χρηστών για τους οποίους έχουν σχεδιαστεί πολλές από τις υπάρχουσες παροχές πληροφοριών. Για παράδειγµα, οι δάσκαλοι και οι µαθητές ίσως θελήσουν να ψάξουν και να 10 Gilliland-Swetland, Anne J. Popularizing the Finding Aid: Exploiting EAD to Enhance Online Browsing and Retrieval in Archival Information Systems by Diverse User Groups Journal of Internet Cataloging 4 nos. 1/2 (2000) (υπό έκδοση). 29

31 χρησιµοποιήσουν πληροφοριακά αντικείµενα µε λίγο διαφορετικούς τρόπους από ότι οι σχολικοί ερευνητές. Τα µεταδεδοµένα µπορούν να τεκµηριώσουν εναλλασσόµενες χρήσεις των συστηµάτων και του περιεχοµένου, και αυτές οι πληροφορίες µπορούν να ανατροφοδοτήσουν συστήµατα ανάπτυξης αποφάσεων. Τα καλώς δοµηµένα µεταδεδοµένα διευκολύνουν ένα σχεδόν απεριόριστο αριθµό τρόπων αναζήτησης πληροφοριών, παρουσίασης αποτελεσµάτων, και ακόµα χειρισµού των πληροφοριακών αντικείµενα να υποστεί αλλοίωση η ακεραιότητά τους. Πολλαπλές εκδόσεις: Η ύπαρξη πληροφοριακών και πολιτισµικών αντικειµένων σε ψηφιακή µορφή αύξησε το ενδιαφέρον για την ικανότητα δηµιουργίας πολλαπλών και ποικίλων εκδόσεων αυτών των αντικειµένων. Αυτή η διαδικασία µπορεί να είναι τόσο απλή όσο η δηµιουργία υψηλής πιστότητας αντιγράφου για λόγους διατήρησης ή για σκοπούς ακαδηµαϊκής έρευνας και για τη χαµηλή πιστότητα περιεκτικής εικόνας που µπορεί ραγδαία να µεταφερθεί πάνω από ένα δίκτυο για σκοπούς γρήγορης αναφοράς. Μπορεί ακόµα να περιλαµβάνει τη δηµιουργία ποικίλων ή παράγωγων µορφών που προσφέρονται για χρήση, όπως, για παράδειγµα, σε δηµοσιεύσεις, εκθέσεις, ή σε σχολικές αίθουσες. Και στις δύο περιπτώσεις, πρέπει να υπάρχουν µεταδεδοµένα για να συνδέουν τις πολλαπλές εκδόσεις και να επισηµαίνουν τις διαφορές µεταξύ τους. Τα µεταδεδοµένα πρέπει επίσης να είναι σε θέση να διακρίνουν την ποιοτική διαφορά µεταξύ διαφόρων ψηφιοποιηµένων εκδόσεων και του αυστηρά πιστού αντιγράφου ή συγγενικού αντικειµένου. Νοµικά ζητήµατα: Τα µεταδεδοµένα επιτρέπουν στις τράπεζες δεδοµένων να εντοπίσουν µετά από έρευνα τα πολλαπλά επίπεδα δικαιωµάτων και της αναπαραγωγής πληροφοριών που εντοπίζονται για τα πληροφοριακά αντικείµενα και τις πολλαπλές τους εκδόσεις. Τα µεταδεδοµένα τεκµηριώνουν επίσης, και νοµικές ή δοτικές απαιτήσεις που επιβάλλονται στα αντικείµενα για παράδειγµα, ιδιωτικές εµπλοκές, ή ενδιαφέροντα ιδιοκτησίας. ιατήρηση: Αν τα ψηφιακά πληροφοριακά αντικείµενα δηµιουργούνται τώρα για να έχουν τη δυνατότητα να παραµείνουν εν ζωή µετά από διαδοχικές γενιές υπολογιστικού υλικού και λογισµικού, ή τη µετακίνηση εντελών νέων συστηµάτων διανοµής, τότε θα χρειαστεί να χρησιµοποιήσουν τα µεταδεδοµένα που θα τους επιτρέψουν να υπάρχουν ανεξάρτητα από το σύστηµα που χρησιµοποιείται για την αποθήκευση και την ανάκτησή τους. Τεχνικά, περιγραφικά και µεταδεδοµένα διατήρησης, που τεκµηριώνουν το πώς ένα ψηφιακό πληροφοριακό αντικείµενο δηµιουργήθηκε και διατηρήθηκε, το πώς συµπεριφέρεται και το πώς σχετίζεται µε άλλα πληροφοριακά συστήµατα είναι όλα εξίσου σηµαντικά. Πρέπει να σηµειωθεί ότι για να παραµείνουν τα πληροφοριακά αντικείµενα προσβάσιµα και κατανοητά κατά τη διάρκεια του χρόνου, είναι σηµαντική η διατήρηση και η µετακίνηση αυτού του µεταδεδοµένου. Βελτίωση του συστήµατος και οικονοµικά θέµατα: Σηµείο αναφοράς µετρήσεων για τα τεχνικά δεδοµένα, πολλά από τα οποία µπορούν να συλλεχθούν αυτόµατα από έναν υπολογιστή, είναι ότι είναι σηµαντικό να εκτιµηθούν και να βελτιωθούν τα συστήµατα έτσι ώστε να γίνουν πιο αποτελεσµατικά και αποδοτικά από τεχνική και οικονοµική άποψη. Τα δεδοµένα µπορούν επίσης να χρησιµοποιηθούν στο σχεδιασµό νέων συστηµάτων. 30

32 4.1.5 Συµπεράσµατα και ερωτήσεις Τα µεταδεδοµένα όπως και το ενδιαφέρον αυξάνεται µε το πέρασµα του χρόνου. Για να επεκτείνουµε την µεταφορά ακόµα περισσότερο, τεράστιες επενδύσεις δηµιουργούν καλύτερη απόδοση για κάποια πνευµατικά κεφάλαια. Μεταδεδοµένα που είναι προσεκτικά σχεδιασµένα καταλήγουν στη βέλτιστη διαχείριση πληροφοριών βραχυπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα. Αν δηµιουργηθούν λεπτοµερή και συνεπή µεταδεδοµένα είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι χρησιµοποιούνται µε έναν απεριόριστο αριθµό νέων τρόπων εντοπισµού αναγκών µη παραδοσιακών χρηστών, σε πολλαπλές εκδόσεις και στην εξόρυξη δεδοµένων. Όµως οι πηγές και τα νοητικά αλλά και τεχνικά σχεδιαστικά ζητήµατα που εµπλέκονται στην ανάπτυξη και διαχείριση των µεταδεδοµένων είναι κάθε άλλο παρά ασήµαντα. Για παράδειγµα, µερικές ερωτήσειςκλειδιά που πρέπει να απαντηθούν από τους επαγγελµατίες πληροφοριών αφού αυτοί αναπτύσσουν ψηφιακά πληροφοριακά συστήµατα και αντικείµενα, περιλαµβάνουν. Καθορισµός της διαγραµµατικής αναπαράστασης ή αναπαραστάσεων µεταδεδοµένων που πρέπει να εφαρµοσθούν έτσι ώστε να παρουσιαστούν µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι ανάγκες του πληροφοριακού δηµιουργού, της τράπεζας δεδοµένων και των χρηστών. Λήψη της απόφασης για τις πλευρές των µεταδεδοµένων που είναι σηµαντικές για αυτό που επιθυµούµε να επιτύχουµε και για το πόσο τµηµατοποιηµένος κάθε τύπος µεταδεδοµένων πρέπει να είναι, µε άλλα λόγια σε ποιο βαθµό η τµηµατοποίηση είναι αρκετή και σε ποιο υπερβολική. Θα είναι πιθανόν σηµαντικές οι ανταλλαγές µεταξύ της αξίας της ανάπτυξης και του χειρισµού µεταδεδοµένων ώστε να συµφωνήσουν µε τις τρέχουσες ανάγκες και τη δηµιουργία επαρκών µεταδεδοµένων που µπορούν να κεφαλαιοποιηθούν στο µέλλον, συχνά µε αναπάντεχες χρήσεις. Επιβεβαίωση ότι τα µεταδεδοµένα που εφαρµόζονται είναι οι τρέχουσες εκδόσεις. Αυτό που ξέρουµε είναι ότι η ύπαρξη πολλαπλών τύπων µεταδεδοµένων θα αποδειχθούν σηµαντικά για τη διατήρηση της φυσικής και νοητικής προσβασιµότητας, όπως και τη χρησιµότητα ψηφιακών πληροφοριακών πηγών και των πληροφοριακών αντικειµένων που περιέχουν. Με αυτή τη λογική, τα µεταδεδοµένα µας ανεφοδιάζουν µε τον ακρογωνιαίο λίθο που µπορεί να καταστήσει δυνατή την αποκρυπτογράφηση πληροφοριακών αντικειµένων και την µετατροπή τους σε γνώση πολιτισµικής κληρονοµιάς πληροφοριακών συστηµάτων του εικοστού πρώτου αιώνα. 4.2 Guest Editorial: Ψηφιακές βιβλιοθήκες και πολυµέσα, της Bharat Bhargava Τι είναι µία ψηφιακή βιβλιοθήκη Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες συνδιάζουν την τεχνολογία αποθήκευσης και πρόσβασης δεδοµένων, την επεξεργασία, ανάκτηση, σύνταξη και παρουσίαση στοιχείων, την εξόρυξη δεδοµένων από µεγάλες αποθήκες πληροφοριών τηλεοπτικές αποθήκες, ακουστικές βιβλιοθήκες τη διαχείριση και την αποτελεσµατική χρήση πολυµεσικών βάσεων δεδοµένων, την ευφυή ανάκτηση, τις διεπαφές χρήστη και τη δικτύωση. Τα δεδοµένα µίας ψηφιακής βιβλιοθήκης περιλαµβάνουν κείµενα, εικόνες, φωτογραφίες, ήχο, βίντεο, ταινίες, διαφάνειες κλπ. Η ολοκλήρωση, η διαχείριση, και η επικοινωνία των περιεχοµένων των µεγάλων αποθηκών δεδοµένων σε ένα παράλληλο και διανεµηµένο περιβάλλον πέρα από εθνικά και 31

33 διεθνή δίκτυα αποτελούν λειτουργίες της Information Superhighway (Λεωφόρου Πληροφοριών). Υπάρχουν διάφορα ερευνητικά ζητήµατα προς επίλυση πριν πραγµατωθεί η Global Information Infrastructure ( ιεθνής Υποδοµή Πληροφοριών). Πρόοδοι στους θεµελιώδεις τοµείς της πληροφορικής όπως στις βάσεις δεδοµένων και στη δικτύωση, καθώς και στους εφαρµοσµένους τοµείς όπως τα πολυµέσα, οι διεπαφές χρήστη και η ανάκτηση πρέπει να επιτευχθούν εντός του πλαισίου τεχνικού προγράµµατος δόµησης ενός περιβάλλοντος όπου καθένας ανά τον κόσµο θα έχει καθολική πρόσβαση σε διανεµηµένες αποθήκες πληροφοριών µε λογικό κόστος. Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες παρουσιάστηκαν στο κοινό ως ιδέα στις αρχές της δεκαετίας του '90. Κατά τη διάρκεια της ACM-CIKM διάσκεψης το 1994, ο ρ. Milton Halem της NASA παρουσίασε τη χρησιµότητα µίας ψηφιακής βιβλιοθήκης για γήινα και διαστηµικά προγράµµατα. Οι ιδέες όξυναν το ενδιαφέρον της Αµερικανικής κυβέρνησης στην εθνική λεωφόρο της πληροφορικής και επιταχύνθηκαν µε πρωτοβουλία της NSF/ARPA/NASA που ανήγγειλε χρηµατοδότηση πολλών εκατοµµυρίων για τα ψηφιακά ερευνητικά προγράµµατα βιβλιοθηκών. Το πρόσφατο ενδιαφέρον για τις ψηφιακές βιβλιοθήκες δεν σηµαίνει ότι η ιδέα γεννήθηκε τώρα. Ιδέες που ενσωµατώθηκαν σε µια ψηφιακή βιβλιοθήκη συλλήφθησαν αρχικά από τον Vannevar Bush στο άρθρο As we may think στο τεύχος Μαΐου 1945 του Atlantic monthly. Τα δεδοµένα µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης µπορεί να ανήκουν σε ένα µέσο ή και να αποτελούν συνδυασµό ενοποιηµένων µέσων. Τα δεδοµένα παρουσιάζονται ως έγγραφα, χειρόγραφα, φωτογραφίες, φωτογραφικές διαφάνειες, ταινίες, µουσικά κοµµάτια, µουσική, χάρτες, εγκυκλοπαίδειες και σε πολλούς ακόµα τύπους. Καθηµερινά παρουσιάζονται νέοι τύποι πληροφοριών που µπορούν να παρασχεθούν µέσω των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Ο πίνακας 1 παραθέτει έναν κατάλογο παραδειγµάτων ψηφιακών αντικειµένων βιβλιοθηκών που παραθέτουµε µαζί µε τον τύπο τους και το µεγέθός τους. Πίνακας 1. Παραδείγµατα ψηφιακών αντικειµένων βιβλιοθηκών µε τον τύπο τους και το µέγεθός τους. Αντικείµενο δεδοµένων Τύπος δεδοµένων Πραγµατικό µέγεθος Καιρικός χάρτης Εικόνα 500 Kb Τεχνική αναφορά πληροφορικής Έγγραφο 300Kb Μοντάρισµα ταινίας Disney Video 3Mb Εικόνα του κοµήτη Halley Εικόνα 200Kb ιαφάνειες µιας διάλεξης Έγγραφο 100KB Οµιλία του Προέδρου στο κοινό Video 5Mb Απόφαση δικαστηρίου (νοµική αναφορά) Οδηγός χρήστη αγοραστή αυτοκινήτου Κείµενο Έγγραφο 100Kb 600Kb 32

34 Τα δεδοµένα µίας ψηφιακής βιβλιοθήκης αποτελούνται από τις δύο υπάρχουσες µορφές συλλογών δεδοµένων (ψηφιακά ή µη) και από νέα δεδοµένα που δηµιουργούνται ενόψει των ψηφιακών υπηρεσιών βιβλιοθήκης. Τα υπάρχοντα µη ψηφιακά στοιχεία περιλαµβάνουν όλες τις βιβλιοθήκες (πόλη, νοµός, κράτος, έθνος, βιβλιοθήκη Κογκρέσου), τα µουσεία τέχνης, τις συλλογές µουσικής, τις ταινιακές βιβλιοθήκες, τα χειρόγραφα, τα ιστορικά αρχεία, και άλλες πληροφορίες αποθηκευµένες σε χαρτί και άλλα µέσα, πληροφορίες που δηµιουργήθηκαν και συνελέχθησαν κατά τη διάρκεια των αιώνων. Τα υπάρχοντα ψηφιακά δεδοµένα περιλαµβάνουν αρχεία δεδοµένων επιχειρήσεων, ερευνητικές και κυβερνητικές οργανώσεις, τηλεοπτικά και ακουστικά αποθέµατα, στοιχεία απεικόνισης, στοιχεία γεωλογίας, και στοιχεία υπεδάφους. Νέα δεδοµένα που θεωρούνται χρήσιµα στο ψηφιακό σενάριο βιβλιοθηκών είναι τα σχετικά µε την ψυχαγωγία όπως αγοραστικές πληροφορίες και πληροφορίες εστιατορίων, η οδικές πληροφορίες, και σχεδόν οποιουδήποτε είδους πληροφορία απαραίτητη για την καθηµερινή ζωή. Αυτές οι πηγές πληροφοριών προυπήρξαν της εµφάνισης των ψηφιακών βιβλιοθηκών ή ακόµα και των πηγών ηλεκτρονικών πληροφοριών, αλλά το σηµαντικό είναι ότι ο τρόπος παρουσίασης των πληροφοριών αυτών έχει αλλάξει εντυπωσιακά. Είναι αλληλεπιδραστικές και προσαρµόζονται στις προσωπικές απαιτήσεις κάθε ατόµου. Ένα παράδειγµα είναι ένας οργανωτής καταστήµατος ενδυµάτων. Ένας αγοραστής µπορεί να εισάγει τις αναλογίες του/ της και το σύστηµα του καταστήµατος να του εµφανίσει πώς θα φαίνονταν αρκετά από τα εµπορεύµατά του στον πελάτη αν αυτός τα φορούσε. Ο χρήστης µπορεί επίσης να αναµίξει και να ταιριάξει αξεσουάρ, να αλλάξει το χρώµα, να καθρεφτιστεί από όλες τις γωνίες και να εκτελέσει πλήθος τέτοιων διαδικασιών. Η ευκολία και η ευελιξία που παρέχονται στους χρήστες είναι καταπληκτικές. Το ηλεκτρονικό µέσο εισάγει ένα νέο σύνολο υπηρεσιών που µπορούν πλέον να προσθεθούν στη λειτουργία των παραδοσιακών βιβλιοθηκών. Τα έγγραφα της βιβλιοθήκης διανέµονται στο σπίτι του χρήστη αντί ο χρήστης να πηγαίνει στη βιβλιοθήκη. Είναι δυνατή η συγγραφή εγγράφων, όπως επίσης και η ταυτόχρονη διανοµή εγγράφων και άλλων πόρων. Η ταυτόχρονη διανοµή των εγγράφων οδηγεί σε νέους τρόπους επικοινωνίας και συνεργασίας των ανθρώπων. εδοµένου ότι ολόκληρο το αντικείµενο είναι διαθέσιµο σε ψηφιακή µορφή, είναι δυνατή η ευέλικτη ανάκτηση. Μπορεί να υπερνικηθεί η έλλειψη ευελιξίας της άκαµπτης οργάνωσης των βιβλιοθηκών. Είναι δυνατή η δυναµική δηµιουργία συνδέσεων και συνδυασµών µεταξύ πολλαπλών εγγράφων. Η εφαρµογή των ψηφιακών βιβλιοθηκών οδηγεί σε πλήθος ζητηµάτων, τεχνικών και µη. Από τεχνικής πλευράς, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες πρέπει να ενσωµατώσουν τις διάφορες τεχνολογίες ξεκινόντας από τις θεµελιώδεις περιοχές όπως η αποθήκευση, οι βάσεις δεδοµένων, η δικτύωση µέχρι και περιοχές όπως τα συστήµατα πληροφοριών, η τεχνητή νοηµοσύνη, οι πολυµεσικές βάσεις δεδοµένων, η επεξεργασία υψηλής απόδοσης, οι επικοινωνίες, οι διεπαφές χρήστη, το υπερκείµενο, τα υπερµέσα και η ασφάλεια. Αυτές οι περιοχές της πληροφορικής ερευνήθηκαν κατά τη διάρκεια των ετών και διάφορες ιδέες και αποτελέσµατα έχουν εφαρµοστεί επιτυχώς. Τι είναι αυτό λοιπόν που εµποδίζει το όραµα µίας σφαιρικής ψηφιακής βιβλιοθήκης να γίνει πραγµατικότητα; Μερικά από τα τεχνικά προβλήµατα που αποτελούν εµπόδια περιγράφονται παρακάτω. 33

35 4.2.2 Τεχνικά ζητήµατα που αντιµετωπίζουν oi ψηφιακές βιβλιοθήκες Ο σχεδιασµός µιας ψηφιακής βιβλιοθήκης πρέπει να λάβει υπόψη τα ακόλουθα βασικά προβλήµατα: Μέγεθος δεδοµένων: Τα αντικείµενα των ψηφιακών βιβλιοθηκών ίσως είναι πολύ µεγάλα (βλ. Πίνακας 2). Ανακτώντας αυτά τα στοιχεία σε ένα παγκόσµια διανεµηµένο περιβάλλον µε το περιορισµένο διαθέσιµο εύρος ζώνης οδηγούµαστε σε απαράδεκτο χρόνο απόκρισης κατά τις αλληλεπιδράσεις χρηστών. Αριθµός αντικειµένων: Εκτός του ότι κάθε αντικείµενο δεδοµένων είναι µεγάλο, ίσως υπάρχουν και δισεκατοµµύρια τέτοια αντικείµενα. Μια βάση δεδοµένων µε εικόνες της NASA θα περιείχε εκατοµµύρια εικόνων. Μια βάση δεδοµένων video συνδεµένη µε µια τηλεοπτική διάσκεψη θα περιείχε εκατοντάδες χιλιάδες video clips. Η βιβλιοθήκη του Κογκρέσου έχει χιλιάδες και χιλιάδες βιβλίων και περιοδικών. Αριθµός sites: Ο διαθέσιµος αριθµός θέσεων των αποθηκών πληροφοριών αυξάνεται καθηµερινά. Αυτό µπορεί να παρατηρηθεί από την εκρηκτική αύξηση στο World Wide Web των servers τα τελευταία χρόνια. Μία ψηφιακή βάση δεδοµένων βιβλιοθήκης απαιτεί πρόσβαση σε πολύ περισσότερα sites που περιέχουν δεδοµένα συγκριτικά µε µια παραδοσιακή βάση δεδοµένων όπου πρόσβαση στα στοιχεία έχουν µόνο εξειδικευµένοι χρήστες. Ένα site θα µπορούσε να είναι ο τόπος που βρίσκεται ένας χρήστης ή αποθηκεύεται µία βάση δεδοµένων. Αριθµός χρηστών: Η Global Information Infrastructure οραµατίζεται κάθε σπίτι να έχει υπολογιστή µε εύκολη πρόσβαση στη λεωφόρο της πληροφορικής. Ο αριθµός νέων χρηστών του διαδικτύου θα αυξηθεί µε τους οικιακούς υπολογιστές. Πίνακας 2. Παραδείγµατα επεξήγησης του µεγάλου µεγέθους των αντικειµένων δεδοµένων ψηφιακών βιβλιοθηκών. Ταινία MPEG: 240Kb (100 πλαίσια, Ανάλυση: ), διάρκεια 15~30 δευτερόλεπτα. Εικόνες: Ασυµπίεστες 480K, Συµπιεσµένες (75% JPEG) 264Kb, Συµπιεσµένες (50% JPEG) 117Kb. Κείµενο: Αρχείο δείγµατος κειµένου των 5Kb είναι 2 σελίδες. Ήχος: 27Kb διαρκεί 3.4 δευτερόλεπτα, 500Kb διαρκεί 1 λεπτό. Τα παραπάνω ζητήµατα αναφέρονται στην έως τώρα πρωτοφανή εκτίµηση που πρέπει να γίνει για να πραγµατοποιηθούν οι σφαιρικές ψηφιακές βιβλιοθήκες. Αυτό το πρόβληµα επιδεινώνεται όσο ο αριθµός των χρηστών πλησιάζει τον παγκόσµιο πληθυσµό. Τα άλλα τεχνικά ζητήµατα είναι: 34

36 Ετερογένεια: Υπάρχει πλήθος τύπων δεδοµένων διαθέσιµων στις αποθήκες πληροφοριών. Οι σύνθετες πληροφορίες αποτελούνται από δεδοµένα ποικίλων µέσων, όπως για παράδειγµα κείµενο, βίντεο, ήχος, εικόνες, διαφάνειες, χάρτες, φωτογραφίες, αριθµητικά στοιχεία, λογισµικό, κλπ. Η διαφορετική φύση των περιοχών πληροφοριών των site παγκοσµίως οδηγεί στην εµφάνιση ετερογενών αποθηκών. Αυτές κυµαίνονται από τους ειδικής χρήσης υψηλής απόδοσης servers µέχρι τους υπολογιστές γραφείου και από τα ιδιαίτερα αυστηρά δοµηµένα αποθέµατα δεδοµένων µέχρι τα µη δοµηµένα αρχεία. Ο Ιστός έχει επιτύχει την παροχή µιας λογικής seamless διεπαφής. HTTP και HTML από κοινού καλύπτουν τις βασικές διαφορές σε υπολογιστική δύναµη και στη δοµή λογισµικού και παρέχουν στο χρήστη µια κατανοητή και συνεπή άποψη των υπογεγραµµένων πηγών πληροφοριών. Ολοκλήρωση : Οι τεχνολογίες που αναπτύσσονται στις βάσεις δεδοµένων, στις επικοινωνίες, στα πολυµέσα, στα διανεµηµένα συστήµατα πληροφοριών, στην αλληλεπίδραση ανθρώπουυπολογιστή, στο ηλεκτρονικό εµπόριο, και στην ασφάλεια πρέπει να ενσωµατωθούν για να υιοθετηθεί το νέο παράδειγµα διάδοσης πληροφοριών. Οι τεχνικές πτυχές της ολοκλήρωσης θα περιλάβουν τον προσδιορισµό και τη διευκρίνιση των αλληλεπιδράσεων µεταξύ των διαφορετικών πεδίων. Νοµικά και οικονοµικά ζητήµατα πρέπει να επιλυθούν χωρίς να παρακωλυθούν οι λειτουργίες που παρέχονται σε τεχνικό επίπεδο Εφαρµογές ψηφιακών βιβλιοθηκών Ο πίνακας 1 επεξηγεί την ποικιλοµορφία των αντικειµένων δεδοµένων ψηφιακών βιβλιοθηκών. Οι εφαρµογές ψηφιακών βιβλιοθηκών είναι εξίσου ποικίλες. Κυµαίνονται από τεχνικές µέχρι οικιακές εφαρµογές και από επικριτικές µέχρι και εφαρµογές βασισµένες στην ψυχαγωγία: Εκπαίδευση: ηµοτικό σχολείο: γεωγραφικές εικόνες, ιστορικές συλλογές, επιστήµη διδασκαλίας κλπ. Σπουδαστές κολεγίου: υλικό αναφοράς, τεχνικές συζητήσεις, συνεργασία µε άλλους σπουδαστές. Ιατρική: Ειδική ιατρική υπηρεσία για αποµακρυσµένες αγροτικές περιοχές. Πρόσβαση σε περιπτωσιολογικές µελέτες από εξέχοντες χειρούργους και παθολόγους. Ενίσχυση συµβουλευτικής από αποµακρυσµένους εµπειρογνώµονες που χρησιµοποιούν οπτικοακουστικές ενισχύσεις. 35

37 ηµοσίευση: Ανεφοδιασµός απρόσιτων περιοχών µε εφηµερίδες και περιοδικά. υνατότητα εξαγωγής µόνο του σχετικού περιεχοµένου από εφηµερίδες και περιοδικά. Νέοι πόροι εισοδήµατος: Νέο µέσο για διαφήµιση. Νοµοθεσία: Πρόσβαση σε παλαιές νοµικές περιπτώσεις. Ενίσχυση διαβουλεύσεων µε νοµικούς εµπειρογνώµονες. Καταναλωτισµός : Αγορές από το σπίτι -επιλέξτε το προϊόν, παραγγείλετε και παρατηρήστε το από το σπίτι. Μπορείτε να ψωνίσετε από όλο τον κόσµο. Οι online καταναλωτικοί οδηγοί είναι πολύ καλή διαφήµιση. Έρευνα: πρόσβαση σε πόρους (λογοτεχνία, τεχνολογία) από όλο τον κόσµο, συνεργασία µε συναδέλφους ερευνητές. ηµόσια πρόσβαση στα στοιχεία της NASA: Το Earth Observing System το 2000 θα συλλέγει πάνω από ένα terabyte δεδοµένα ηµερησίως και πρέπει να είναι διαθέσιµο στο κοινό µε λογικό κόστος Μελλοντική έρευνα Η έρευνα για τις ψηφιακές βιβλιοθήκες πρέπει να κινηθεί προς την κατεύθυνση εύρεσης εξ ολοκλήρου νέων οµάδων χρηστών, νέων λειτουργιών, και νέων υπηρεσιών. Η έρευνα, µέχρι τώρα, έχει επικεντρωθεί στην επανερµηνεία υπαρχόντων υπηρεσιών και λειτουργιών και στην αύξηση της ευελιξίας και της ευχρηστίας τους. Πολλαπλές παρουσιάσεις των πληροφοριακών αντικειµένων: εδοµένου ότι όλο και περισσότερες οµάδες χρηστών προσπελάζουν πληροφορίες ψηφιακά, προκύπτει η ανάγκη παρατήρησης µιας πληροφορίας από πολλαπλές οπτικές γωνίες. Παραδείγµατος χάριν, υπάρχει διαφορά µεταξύ της εξέτασης µιας εικόνας από έναν επιστήµονα του διαστήµατος και της εξέτασης της ίδιας εικόνας από έναν σπουδαστή γυµνασίου. Η άποψη εξαρτάται από τον σκοπό της εξέτασης, των αντιλήψεων για την εικόνα, και τη γνώση και των δύο θεατών. Πρέπει να είναι δυνατό να ερωτηθεί η αποθήκη πληροφοριών σε σχέση µε το χρήστη και την τρέχουσα άποψη του χρήστη. 36

38 Αποδοτική µεταφορά στοιχείων: Υπάρχουν διάφορα προβλήµατα σε διάφορα επίπεδα µεταφοράς δεδοµένων που πρέπει να εξεταστούν. Πρέπει να σχεδιαστούν αποδοτικά πρωτόκολλα επικοινωνίας ειδικά κατασκευασµένα για τα δεδοµένα ψηφιακών βιβλιοθηκών. Πρέπει να αναπτυχθούν ψηφιακά πρωτόκολλα βιβλιοθηκών για τη µεταφορά πληροφοριών. Η µεταφορά πληροφοριών στους κινούµενους χρήστες ακολουθεί την τεχνολογία που χρησιµοποιείται για τους συµβατικούς χρήστες. Η τεχνολογία πρέπει να προσαρµοστεί σύµφωνα µε τους κινούµενους χρήστες Αυτή η ειδική έκδοση Αυτή η ειδική έκδοση για τις ψηφιακές βιβλιοθήκες περιλαµβάνει πέντε ερευνητικές εργασίες που εξετάζουν µια ποικιλία σχετικών ζητηµάτων. Το έγγραφο από τους Rodger McNab και Lloyd Smith εστίασε στο πρόβληµα της ανάκτησης του αποτελέσµατος από µια ψηφιακή µουσική βιβλιοθήκη, εξετάζοντας και τις απαιτήσεις αντιστοιχίας στοιχειοσειρών και τη σηµασία διεπιφάνειας χρήστη. Περιγράφουν ένα σύστηµα, που ενσωµατώνει µια βάση δεδοµένων 9600 λαϊκών τραγουδιών, που επιτρέπει σε έναν χρήστη να τραγουδήσει ή να σιγοµουρµουρίσει µερικούς στίχους, και κατόπιν µελετά έναν ταξινοµηµένο κατάλογο τραγουδιών που ταιριάζουν µε την τραγουδηµένη εισαγωγή. Τα πειράµατά τους παρουσιάζουν εναλλαγές µεταξύ των κριτηρίων αντιστοίχησης (τόνος µόνο, έναντι, ρυθµός + τόνος, ακριβής έναντι κατά προσέγγισης αντιστοίχησης) και του µήκους της εισαγωγής που απαιτείται για να περιοριστεί το µέγεθος του επιστρεφόµενου καταλόγου. Το έγγραφο από τους Aidong Zhang και Sreenivas Gollapudi προσφέρει µια περιεκτική µελέτη διάφορων συστηµατικών στρατηγικών για την ενίσχυση συνεχούς και συγχρονισµένης ανάκτησης και παρουσίασης ροής πολυµεσικών δεδοµένων σε ένα διανεµηµένο περιβάλλον πολυµέσων για εκπαιδευτικές ψηφιακές βιβλιοθήκες. Το πλαίσιο εργασίας Apractical θεσπίστηκε για τη διευκρίνιση αντικείµενων πολυµέσων, στόχων, προγραµµάτων, και περιορισµών συγχρονισµού µεταξύ των ροών των µέσων. Ένα σύνολο QoS παραµέτρων κρίσιµων για την υποστήριξη των παρουσιάσεων πολυµέσων προσδιορίζονται για εκµάθηση και δραστηριότητες κατάρτισης. Το έγγραφο των Kien Hua και Simon Sheu παρουσιάζει ζητήµατα αναµετάδοσης σε µια βιβλιοθήκη video. Τα στοιχεία video πρέπει να διανέµονται ασταµάτητα, µέσω ενός ισόχρονου καναλιού. Μία απλή τεχνική είναι να χρησιµοποιηθεί ένα κανάλι αφιερωµένο για κάθε αίτηµα video. Αυτή η προσέγγιση, εντούτοις, θα εξαντλήσει γρήγορα τη δυναµικότητα του server. Για να ελαττωθεί η απαίτηση σε εύρος ζώνης του server, η αναµετάδοση χρησιµοποιείται για τα δηµοφιλέστερα video. Παράδειγµα αποτελεί µία απλή τεχνική αναµετάδοσης για τα 100 δηµοφιλέστερα µουσικά video, κάθε ένα από τα οποία διαρκεί τέσσερα λεπτά. Κάποιος µπορεί να διαθέσει 400 κανάλια για να µεταδώσει επανειληµµένως κάθε ένα από αυτά τα video µε ρυθµό επανάληψης το ένα λεπτό. Αυτό το απλό σχέδιο µπορεί να εγγυηθεί µια καθυστέρηση υπηρεσιών λιγότερη του ενός λεπτού ανεξαρτήτως του αριθµού χρηστών που το σύστηµα είναι σχεδιασµένο να υποστηρίξει. Οι Hua και Sheu παρουσιάζουν µια πολύ λιγότερο ακριβή τεχνική αποκαλούµενη Skyscraper 37

39 Broadcasting (SB).Η ιδέα τους είναι να πολυπλέξουν το διαθέσιµο εύρος ζώνης σε ένα µεγάλο αριθµό λογικών καναλιών ίσου εύρους ζώνης. Για να µεταδώσετε ένα video πέρα από τα, για παράδειγµα Κ, αφιερωµένα κανάλια του, το αρχείο video χωρίζεται σε Κ τµήµατα αµετάβλητων µεγεθών, κάθε ένα από τα οποία µεταδίδει επανειληµµένα πάνω στο κανάλι του. Από τότε που το πρώτο τµήµα του video µπορεί να συρρικνωθεί, αυτό µπορεί να µεταδοθεί πολύ πιο συχνά επιτρέποντας στην καθυστέρηση υπηρεσιών αυτού του video να είναι πολύ µικρή. Η απόδοση των µελετών συζητάται, και οι ιδέες είναι χρήσιµες για την εξοικονόµηση εύρους ζώνης του server. Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες απαιτούν µεγάλη ικανότητα αποθήκευσης δεδοµένων, υψηλό εύρος ζώνης I/O για διανοµή δεδοµένων και ικανότητα ανοχής σφαλµάτων στη διαθεσιµότητα δεδοµένων. Το έγγραφο από τους David Du, Taisheng Chang, Jenwei Hsieh, Sangyup Shim και YueweiWang εισάγει ένα νέο τύπο διεπαφών αναδυόµενης τµηµατικής αποθήκευσης που περιλαµβάνει το Fiber Channel-Arbitrated Loop (FC-AL) και το Serial Storage Architecture (SSA) και συγκρίνει τις δύο τεχνολογίες. Ο νέος τύπος διεπαφών αποθήκευσης σχεδιάζεται για να ικανοποιήσει πολλές από τις απαιτήσεις των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Παρά τη σηµαντική πρόοδο στις τεχνολογίες δικτύων, η µεταφορά των µεγάλων αντικειµένων και η πρόσβαση σε τέτοια αντικείµενα από τα εκατοµµύρια των χρηστών σε όλο τον κόσµο θα προκαλέσει σηµαντικές καθυστερήσεις και προβλήµατα εύρους ζώνης. Το έγγραφο από τους Bharat Bhargava και Melliyal Annamalai ανακαλύπτει τα γενικά έξοδα επικοινωνίας στις ψηφιακές συναλλαγές βιβλιοθηκών και παρουσιάζει σχέδια για αποδοτική υποστήριξη επικοινωνίας. Έχω απαριθµήσει µερικές ειδικές εκδόσεις IEEE και ACM που έχουν αφιερωθεί στην προώθηση της έρευνας και των εφαρµογών των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Επιπλέον, απαριθµώ τα βιβλία που εκθέτουν την εργασία που παρουσιάστηκε σε µερικές από τις προηγούµενες διασκέψεις που οι Nabil Adam, Yelena Yesha, Milt Halem και εγώ οργανώσαµε. Θα επιθυµούσα επίσης να προσδιορίσω ένα συναρπαστικό ερευνητικό πρόγραµµα αποκαλούµενο SIRANAU το οποίο συλλέγει το ακουστικό στοιχείο που µεταδίδεται από το Ελβετικό ραδιόφωνο Romande της Λοζάννης. Αυτή η εργασία γίνεται σε EPFL, Laussane στο εργαστήριο Stefano Spaccapietra (ιστοσελίδα Αναλυτική αξιολόγηση δυνατότητας χρησιµοποίησης των ψηφιακών βιβλιοθηκών: µια περιπτωσιολογική µελέτη, των Ann Blandford, Suzette Keith, Iain Connell & Helen Edwards Περίληψη Υπάρχουν δύο κύρια είδη προσέγγισης για την εξέταση της δυνατότητας χρησιµοποίησης οποιουδήποτε συστήµατος: εµπειρική και αναλυτική. Οι εµπειρικές τεχνικές περιλαµβάνουν τη δοκιµή συστηµάτων από τους χρήστες, ενώ οι αναλυτικές τεχνικές περιλαµβάνουν τη χρησιµοποίηση συστηµάτων αξιολόγησης προσωπικού χρησιµοποιώντας καθιερωµένες θεωρίες και µεθόδους. Εκθέτουµε εδώ ένα σύνολο µελετών στο οποίο εφαρµόστηκαν τέσσερις διαφορετικές τεχνικές στις διάφορες ψηφιακές βιβλιοθήκες, εστιάζοντας στις δυνάµεις, τους περιορισµούς και τη σκοπιά κάθε προσέγγισης. ύο από τις τεχνικές, οι Ευρετική Αξιολόγηση -Heuristic Evaluation και Γνωστική Περιδιάβαση -Cognitive Walkthrough 38

40 εφαρµόστηκαν στα εγχειριδίων µορφής κειµένου, επειδή δεν υπήρχε κανένας προφανής τρόπος να πλαισιωθούν στον τοµέα των ψηφιακών βιβλιοθηκών (DL). Για το τρίτη, η Αξιολόγηση Αξιώσεων - Claims Analysis, ήταν δυνατό να αναπτυχθεί ένα σύνολο επαναχρησιµοποιήσιµων σεναρίων και προσωπικοτήτων που συσχετίζουν την προσέγγιση ακριβώς µε την ανάπτυξη των DL. Η τέταρτη τεχνική, η CASSM, αφορά ρητά την περιοχή των DL συνδυάζοντας τα εµπειρικά δεδοµένα µε µία αναλυτική προσέγγιση. Έχουµε βρει ότι η Heuristic Evaluation και η Cognitive Walkthrough απευθύνονται µόνο στις επιφανειακές πτυχές της σχεδίασης διεπαφής (αλλά είναι καλές σε αυτό), ενώ η Claims Analysis και η CASSM µπορούν να βοηθήσουν στον προσδιορισµό βαθύτερων εννοιολογικών δυσκολιών (αλλά απαιτούν µεγαλύτερη ικανότητα από τον αναλυτή). Εντούτοις, καµία δεν ταιριάζει ακριβώς µε τις υπάρχουσες πρακτικές ανάπτυξης ψηφιακών βιβλιοθηκών, που δίνουν έµφαση σε µια σηµαντική περιοχή για περαιτέρω εργασία έτσι ώστε να υποστηρίξουν τη βελτιωµένη δυνατότητα χρησιµοποίησης Εισαγωγή Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες κρατούν τη µεγάλη υπόσχεση ως δοµηµένες αποθήκες ποιοτικά ελεγχόµενων πληροφοριών που µπορούν να διαχειριστούν και να προσεγγιστούν µε ισχυρούς τρόπους. Εντούτοις, θέτουν επίσης µεγάλες προκλήσεις από πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις: τεχνική, οργανωτική, νοµική, και άλλες. Ειδικότερα, καθώς οι ψηφιακές βιβλιοθήκες γίνονται ευρύτερα διαθέσιµες γίνεται σαφές ότι θέτουν και δυσκολίες χρησιµοποίησης [2][8][9]. εν υπάρχει καµία απλή περαιτέρω επεξήγηση του λόγου για τον οποίο οι ψηφιακές βιβλιοθήκες µπορεί να παρουσιάζουν τόση δυσκολία στη χρήση. Οι Blandford και Buchanan [7] δίνουν έµφαση σε έναν αριθµό ζητηµάτων, από ατοµικά µέχρι κοινωνικά, και από επιφανειακά (π.χ. συγκρούσεις στην ορολογία που χρησιµοποιείται από διαφορετικούς συµµετέχοντες) µέχρι τα βαθύτερα ζητήµατα που σχετίζονται µε τις θεµελιώδεις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι χρήστες µέχρι και στο ότι δεν ξέρουν τι ακριβώς ψάχνουν. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει καµία µοναδική άποψη για τη διαδικασία ανάπτυξης των ψηφιακών βιβλιοθηκών. Ο Bates [4] συζητά τις περιπλοκές από την ανάπτυξη των DL υπό τους όρους ενός συνόλου "αλυσιδωτών" αλληλεπιδράσεων. Εµείς συζητάµε τον τεµαχισµό της ανάπτυξης περαιτέρω στην παράγραφο 1.6 (κατωτέρω), ως τµήµα του απολογισµού της εφαρµογής της Claims Analysis από τους υπεύθυνους ανάπτυξης. Μια βασική πρόκληση είναι να γίνουν κατανοητές οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι χρήστες κατά την εργασία τους µε τις πληροφορίες και ιδιαίτερα µε τις ψηφιακές βιβλιοθήκες (DLs), και να κατανοήσουν οι υπεύθυνοι ανάπτυξης τον τρόπο σκέψης των χρηστών και τις ανάγκες που βοηθούν την ανάπτυξη και την αξιολόγηση DL. Σε αυτό έγγραφο, παρουσιάζουµε και συζητάµε τις διάφορες τεχνικές που έχουµε ερευνήσει για την κάλυψη αυτής της ανάγκης Ιστορικό ύο σηµαντικές γραµµές έρευνας συµβάλλουν στην κατανόησή µας για το πώς οι άνθρωποι συνεργάζονται µε τις ψηφιακές βιβλιοθήκες. Η πρώτη είναι η έρευνα πάνω στη δραστηριότητα εύρεσης των πληροφοριών 39

41 και η δεύτερη είναι οι εµπειρικές µελέτες που µελετούν συγκεκριµένα τη χρήση και τη δυνατότητα χρησιµοποίησης ψηφιακών βιβλιοθηκών. Η εύρεση πληροφοριών πραγµατοποιείται γενικά εντός ευρύτερων πληροφοριακών δραστηριοτήτων. Για παράδειγµα, οι Kuhlthau και Tama [20] συσχετίζουν τις ανάγκες των χρηστών για πληροφορίες µε τους ευρύτερους στόχους των δικηγόρων, ενώ οι Attfield, Blandford και Dowell [1] συσχετίζουν την αναζήτηση πληροφοριών µε το ευρύτερο πλαίσιο συγγραφής, συσχετίζοντας τις ανάγκες για πληροφορίες µε τη δηµιουργική διαδικασία σχεδιασµού ενός τµήµατος κειµένου. Η κατανόηση σε αυτό το επίπεδο τείνει να παρουσιάζει ειδίκευση στο πεδίο. Μια γενικότερη επισκόπηση των δραστηριοτήτων των χρηστών που αφορούν το σχεδιασµό των ψηφιακών βιβλιοθηκών µπορεί να επιτευχθεί µε την εξέταση του κατώτερου επιπέδου: αυτού των διαδικασιών αναζήτησης πληροφοριών. Υπάρχουν διάφορα πρότυπα αναζήτησης πληροφοριών (π.χ. [3][15][17][21][28]). Αυτά διαφέρουν κατά πολύ στην εστίαση και στην ορολογία παρά στην ουσία, και έτσι περιγράφουµε εν συντοµία το Kulhthau s [21] Information Search Process (ISP) ως παράδειγµα. Αναφερόµαστε εκ νέου σε αυτό το πρότυπο στα διάφορα σηµεία της συζήτησής µας για την αξιολόγηση τεχνικών για τις DLs. Το πρότυπο Kuhlthau s ISP προσδιορίζει έξι στάδια κατά τη διαδικασία αναζήτησης πληροφοριών µέσω των οποίων ένας αναζητητής πληροφοριών κινείται από την αβεβαιότητα προς µια κατασκευασµένη κατανόηση. Η διαδικασία αναζήτησης πληροφοριών ξεκινά µε τις ασαφείς σκέψεις και τα σχετικά συναισθήµατα της αβεβαιότητας. Ακολουθεί ο προσδιορισµός των πιθανών πηγών πληροφοριών. Τα συναισθήµατα της αβεβαιότητας διασκορπίζονται καθώς ο αναζητητής πληροφοριών ζυγίζει ενδεχόµενα θέµατα ενάντια στα κριτήρια προσωπικού ενδιαφέροντος. Όσο το άτοµο ερευνά γενικές πληροφορίες για το επιλεγµένο θέµα τα συναισθήµατα αβεβαιότητας και σύγχυσης αυξάνονται. Είναι η στιγµή που η ανικανότητα έκφρασης των πληροφοριών που αιτούνται καταλήγει στην αδέξια επικοινωνία µεταξύ του χρήστη και των πληροφοριακών συστηµάτων. Το κρισιµότερο µέρος της διαδικασίας είναι το σηµείο που ο αναζητητής πληροφοριών εστιάζει στο στόχο του. Αυτό ενεργεί ως µια κρίσιµη καµπή. Μετά από αυτή τη διατύπωση οι σκέψεις γίνονται σαφέστερες, η αβεβαιότητα αντικαθίσταται από την εµπιστοσύνη, και η σαφήνεια και η εµπιστοσύνη αυξάνονται όσο ο χρήστης συγκεντρώνει τις πληροφορίες. Τέλος, ένα αίσθηµα ανακούφισης βιώνεται καθώς η αναζήτηση ολοκληρώνεται. Αυτό το πρότυπο είναι απαραιτήτως απλουστευµένο και απαλλαγµένο από λεπτοµέρειες. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η αναζήτηση δεν προχωρά γενικά µε έναν οργανωµένο, γραµµικό τρόπο από την έναρξη στο συµπέρασµα, αλλά περιλαµβάνει επανάληψη και οπισθοδρόµηση, και µερικές φορές ακόµη και εγκατάλειψη. Αυτό το πρότυπο παρουσιάζεται µε τρόπο ανεξάρτητο από τις θέσεις (όπως οι παραδοσιακές ή ψηφιακές βιβλιοθήκες, ή ο Ιστός) όπου πραγµατοποιείται η αναζήτηση, αλλά παρέχει µια καλή επισκόπηση των βασικών σταδίων αναζήτησης πληροφοριών. Για περαιτέρω ανάλυση, είναι απαραίτητο να εξετάστε πώς αλληλεπιδρούν οι χρήστες µε συγκεκριµένα συστήµατα πληροφοριών, όπως οι ψηφιακές βιβλιοθήκες. Σε αυτήν την περίπτωση, λεπτοµέρειες όπως το πώς χρήστες διατυπώνουν τις ερωτήσεις και πώς αντιδρούν στα αποτελέσµατα αναζήτησης γίνεται σηµαντικές. Οι Stelmaszewska και Blandford [26] διαπίστωσαν ότι κάποιες από τις µεγαλύτερες δυσκολίες των χρηστών όταν εργάζονται µε τις DLs προκύπτουν κατά τη διατύπωση αποτελεσµατικών ερωτήσεων και την κατανόηση των αποτελεσµάτων αναζήτησης. Όπως 40

42 σηµειώθηκε παραπάνω, αρχικά σε µια νέα αναζήτηση οι χρήστες µπορεί να µην ξέρουν ακόµη τι περίπου ψάχνουν: η διατύπωση του προβλήµατος προκύπτει µέσω του διαλόγου µεταξύ ενός µερικώς διευκρινισµένου θέµατος (για παράδειγµα, ο τίτλος ενός δοκιµίου) και ενός συνόλου πηγών πληροφοριών. Σε αυτό το στάδιο, ο χρήστης µπορεί να δυσκολευτεί να αξιολογήσει τη σχετικότητα των εγγράφων µε το στόχο των πληροφοριών του. Σε γενικές γραµµές, µια πλοηγητικού τύπου αλληλεπίδραση µπορεί να είναι αποτελεσµατικότερη από την αναζήτηση σε αυτή τη φάση, ανάλογα µε τη θεµατική οργάνωση των πηγών πληροφορίας. Όσο ο στόχος γίνεται περισσότερο κατανοητός, τα όρια του προβλήµατος πληροφοριών γίνονται σαφέστερα, και το ζήτηµα γίνεται περισσότερο κατανοητό όπως και το πώς να διατυπώσει κανείς µια ερώτηση για αυτή τη συγκεκριµένη διεπαφή αναζήτησης (π.χ. χρήση των Boolean τιµών λογικής ή περιγραφής). Όταν ρίξει µία µατιά ή ακόµα ψάξει τα αποτελέσµατα που επιστρέφονται, ο χρήστης πρέπει να είναι σε θέση να αξιολογήσει τη σχετικότητα κάθε εγγράφου γρήγορα και αξιόπιστα. Κάθε ένα από αυτά τα βήµατα είναι απαιτητικό, και µπορεί να θέσει τέτοιες δυσκολίες που θα αναγκάσουν τους χρήστες να παραιτηθούν ή να εγκαταλείψουν τη διαδικασία µε µη ικανοποιητικά αποτελέσµατα [8]. Η µέχρι τώρα συζήτηση δεν έχει εξετάσει ιδιαίτερα τις DLs. Πρακτικά, η περισσότερη εργασία για τη δυνατότητα χρησιµοποίησης των DLs έχει περιλάβει κλασσικές εµπειρικές µελέτες ανεξάρτητων βιβλιοθηκών ή χαρακτηριστικών µέσα στις βιβλιοθήκες -γενικά κατευθυνόµενες ή ανατεθειµένες από τους υπεύθυνους ανάπτυξης συστηµάτων, προκειµένου να ενηµερώσουν τις µελλοντικές διαδικασίες ανάπτυξης (π.χ. [19][23]). Ενώ αυτή η εργασία έχει προωθήσει τη γενική κατανόηση των ζητηµάτων δυνατότητας χρησιµοποίησης των DLs, θεωρήσαµε ότι η εµπειρική εργασία θα µπορούσε να συµπληρωθεί αποδοτικά µε τις αναλυτικές τεχνικές: Ενώ οι εµπειρικές µελέτες σας πληροφορούν για το πώς ενεργούν οι άνθρωποι, συχνά αποτυγχάνουν να εστιάσουν σε ότι αφορά το σχεδιασµό του συστήµατος που προκαλεί συγκεκριµένες συµπεριφορές χρηστών. Καλά επιλεγµένες τεχνικές ανάλυσης µπορεί να παράγουν ιδέες που δεν µπορούν να προκύψουν µέσω εµπειρικών δεδοµένων. Όπως διευκρινίζεται στις αναλύσεις κατωτέρω, ο σχεδιασµός περιλαµβάνει τα πάντα, από το σχεδιάγραµµα διεπαφών και την επιλογή ετικετών, µέχρι τη δοµή των πληροφοριών και τις δυνατότητες αλληλεπίδρασης. Μερικές οµάδες ανάπτυξης DL έχουν εύκολη πρόσβαση στον πληθυσµό-στόχο των χρηστών, έτσι ώστε οι εµπειρικές δοκιµές να είναι σχετικά εύκολες στην οργάνωση, άλλες πάλι όχι, έτσι ώστε κάθε εµπειρική µελέτη να είναι δαπανηρή, από άποψη χρόνου και προσπάθειας. Για παράδειγµα, στην παράγραφο 1.5, συζητάµε το χαρακτηριστικό γνώρισµα επικύρωσης της Αθήνας, το οποίο εµείς θεωρούµε ότι είναι διαθέσιµο µόνο στο Ηνωµένο Βασίλειο και µερικές άλλες τοποθεσίες. Αν και το παράδειγµα χρησιµοποιεί µια ευρέως διαθέσιµη DL, η εµπειρία ενός χρήστη επηρεάζεται σοβαρά από ένα χαρακτηριστικό που είναι τοπικής εµβέλειας στο UK. Κατά συνέπεια, η δοκιµή µιας συνολικά διαθέσιµης DL απαιτεί εργασία µε τους χρήστες σε διαφορετικές ηπείρους για να προσδιοριστούν και να εντοπιστούν οι πολιτισµικές διαφορές στον τρόπο που οι χρήστες αντιλαµβάνονται τις DLs (π.χ. [14]). 41

43 Η αναλυτική αξιολόγηση αναγκάζει τον αναλυτή να σκεφτεί βαθύτερα θέµατα που αφορούν το σχεδιασµό και τους χρήστες, κάτι που µπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή παράγει ιδεών και την µακροπρόθεσµη εκµάθηση που θα ενηµερώνει τις µελλοντικές αποφάσεις σε ζητήµατα σχεδιασµού Γνωρίζουµε µόνο µια προηγούµενη µελέτη που έχει γίνει και συγκρινόµενες αναλυτικές τεχνικές που εφαρµόστηκαν κατά την αξιολόγηση συστηµάτων βιβλιοθηκών. Αυτή η µελέτη, από τον Warren [29], σύγκρινε ανεπίσηµα την εφαρµογή της Heuristic Evaluation (ΗΕ), υποδείγµατα σχεδιασµού και την έννοια υπολογιστές ως θέατρο στο σχέδιο ενός συστήµατος OPAC. Εντούτοις, η εργασία εστίασε περισσότερο στην κατανόηση των ζητηµάτων δυνατότητας χρησιµοποίησης σχετικών µε το σύστηµα OPAC, παρά στην κατανόηση της σκοπιάς αξιολόγησης των τεχνικών που εφαρµόζονται. Παρακάτω, παρουσιάζουµε και συζητάµε µια επιλογή τεχνικών αξιολόγησης της δυνατότητας χρησιµοποίησης εγχειριδίων, εστιάζοντας στον τρόπο µε τον οποίο εµείς τις έχουµε προσαρµόσει και χρησιµοποιήσει στα πλαίσια των ψηφιακών βιβλιοθηκών, και σε αυτά που έχουµε ανακαλύψει για αυτές. Οι τέσσερις τεχνικές (Heuristic Evaluation, Cognitive Walkthrough, Claims Analysis and Concept-based Analysis of Surface and Structural Misfits(CASSM)) συζητούνται κατά προσέγγιση σε σειρά αυξανόµενης πολυπλοκότητας. Τις πρώτες δύο τις έχουµε εξετάσει µόνο στο σπίτι. Οι δύο εναποµένουσες έχουν εξεταστεί σε συνεργασία µε συναδέλφους (υπεύθυνους ανάπτυξης ψηφιακών βιβλιοθηκών). εδοµένου ότι η αυτή η έκθεση εστιάζει στις µεθόδους αξιολόγησης και όχι σε συγκεκριµένη DL, έχουµε χρησιµοποιήσει διάφορα παραδείγµατα για να επεξηγήσουµε αυτές τις µεθόδους. Οι περισσότερες από τις µεθόδους έχουν εφαρµοστεί στις DLs του ίδιου κτήτορα, που έχου αναπτυχθεί από έναν από τους συνεργάτες µας, αλλά όχι σε µια ευρέως διαθέσιµη βιβλιοθήκη. Εδώ έχουµε επιλέξει να χρησιµοποιούµε ευρέως προσιτά παραδείγµατα Ευρετική Αξιολόγηση Η ευρετική αξιολόγηση [22] είναι πιθανώς η ευρύτερα χρησιµοποιηµένη τεχνική αξιολόγησης της δυνατότητας χρησιµοποίησης, επειδή γίνεται αντιληπτή, ενώ παράγει λογικά οφέλη µε το χαµηλότερο κόστος. Επισκόπηση της τεχνικής Η HE είναι µία λίστα ελέγχου βασισµένη στην προσέγγιση της αξιολόγησης της δυνατότητας χρησιµοποίησης ενός αλληλεπιδραστικού συστήµατος. Στην αυθεντική έκδοση αυτής της τεχνικής, ο αναλυτής (ή οµάδα των αναλυτών) εργάζεται µέσω κάθε σελίδας ή οθόνης ενός συστήµατος, υποβάλλοντας δέκα ερωτήσεις για το σύστηµα αυτό. Παραδείγµατος χάριν, µία από τις προτροπές είναι η αντιστοιχία µεταξύ συστήµατος και πραγµατικού κόσµου. Με άλλα λόγια, το σύστηµα πρέπει να χρησιµοποιήσει λέξεις, φράσεις και έννοιες γνωστές στο χρήστη, αντί όρους προσανατολισµένους στο σύστηµα. Πρέπει επίσης να ακολουθήσει πραγµατικές συµβάσεις, που κάνουν τις πληροφορίες να εµφανιστούν σε φυσική και λογική σειρά. 42

44 Ο Nielsen [22] προτείνει ότι το σύστηµα πρέπει να αξιολογείται από τρεις µέχρι πέντε αναλυτές. Οι σηµειώσεις τους µπορούν έπειτα να συγκριθούν για να παραχθεί µια κοινή προοπτική στα ζητήµατα δυνατότητας χρησιµοποίησης για το σύστηµα. Οι Cockton et al [11] έχουν υποστηρίξει ότι ένας µικρότερος αριθµός αναλυτών µπορεί να λειτουργήσει καλύτερα, υπό τον όρο ότι έχουν έναν δοµηµένο τρόπο να εκθέτουν τα προβλήµατα, κάτι που ενθαρρύνει τη µελέτη των αξιολογήσεών τους. Συγκεκριµένα, λιγότεροι αναλυτές παράγουν λιγότερες ουτοπικές παρερµηνείες - δηλ. προβλεφθέντα προβλήµατα που δεν θεωρούνται ότι είναι πραγµατικά προβλήµατα µέσα σε εµπειρικές µελέτες. Επίσης συστήνουν ότι, συγκριτικά µε την προσπάθεια εξέτασης κάθε πιθανού ενιαίου συνόλου συστηµάτων (π.χ. ιστοσελίδας), η ανάλυση είναι αποτελεσµατικότερη εάν οι αναλυτές εξετάζουν ένα τµήµα των στόχων των χρηστών και όλες τις σελίδες που ένας χρήστης θα δοκιµάσει εκτελώντας αυτούς τους στόχους εν σειρά. Παράδειγµα εφαρµογής σε µία DL Για σκοπούς απεικόνισης, παρουσιάζουµε ακριβώς ένα παράδειγµα Ευρετικής Αξιολόγησης όπως εφαρµόστηκε σε µία σελίδα της SwetsWise DL ( Εικόνα 1: Αποτελέσµατα αναζήτησης στην SwetsWise. Θεωρήστε την ευρετική αντιστοιχία µεταξύ συστήµατος και πραγµατικού κόσµου. Ο χρήστης καλείται να επιλέξει τις κατηγορίες αναζήτησης από διάφορες pull-down επιλογές: all fields, show, LCC category, subcategory, years. Οι περισσότεροι από αυτούς τους όρους µπορούν να γίνουν κατανοητοί είτε αµέσως, είτε επειδή ο χρήστης βλέπει τις επιλογές που είναι διαθέσιµες κάτω κάθε κατηγορία. 43

45 Εντούτοις, ο όρος LCC category είναι πιθανό να ηχεί παράξενα στους περισσότερους χρήστες, ιδιαίτερα σε εκείνους εκτός ΗΠΑ (LCC συντόµευση της Library of Congress Classification ). Εξετάζοντας τις εικόνες πάνω-δεξιά: η εικόνα ντουλαπιών αρχειοθέτησης απεικονίζει εύστοχα την πραγµατική αναλογία µίας θέσης για αποθήκευση εγγράφων. Εκτιµάται επίσης ότι η εικόνα που φαίνεται στην κορυφή (σηµεία και γραµµές), η οποία οδηγεί το χρήστη σε µια σελίδα ειδήσεων, είναι απίθανο να ερµηνευθεί σωστά από πολλούς χρήστες µε την πρώτη µατιά. Ακόµη και οι όροι modify and delete µπορεί να είναι λίγο παραπλανητικοί, επειδή ο τελευταίος αναφέρεται στα σύνολα αποτελεσµάτων, αλλά η αντιπαράθεσή τους υπονοεί στο χρήστη ότι θα ενεργήσουν στο ίδιο αντικείµενο. Συµπεράσµατα και συζήτηση Όπως άλλοι που έχουν χρησιµοποιήσει την ΗΕ [16], βρήκαµε ότι ενδέχεται να υπάρξουν τεράστιες διαφορές µεταξύ των συµπερασµάτων διαφορετικών αναλυτών. Οι ευρετικές µέθοδοι παρέχουν έναν ευρύ πίνακα ελέγχου των ζητηµάτων που εξετάζουν, αλλά κατά κύριο λόγο οι DLs προσφέρουν τόσα πολλά πιθανά εσωτερικά µονοπάτια διάσχισης, και λειτουργούν σε τόσο µεγάλες αποθήκες εγγράφων, που είναι σχεδόν αδύνατο να καταστεί βέβαιο ότι κάποιος έχει αξιολογήσει κάθε σελίδα της DL ή κάθε πιθανή µετάβαση µέσω του συστήµατος. Κατά συνέπεια, η συνιστώµενη από το Nielsen στρατηγική θεώρησης κάθε σελίδας είναι αποδεδειγµένα απραγµατοποίητη, ενώ η εναλλακτική στρατηγική θεώρησης ιδιαίτερων στόχων χρηστών, µας ανάγκασε να ασχοληθούµε µε τους σαφώς καθορισµένους στόχους - µια δυσκολία που συζητάµε περαιτέρω σε σχέση µε το Cognitive Walkthrough. Επίσης, όπως άλλοι έχουν παρατηρήσει [29] και οι εµπειρικές µελέτες µας [8] έδειξαν, ότι συχνότερα δεν είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα επιφάνειας ατοµικών σελίδων που καθιστούν τις βιβλιοθήκες δύσκολες στη χρήση: είναι οι δυσκολίες διατύπωσης αποτελεσµατικών ερωτήσεων, αξιολόγησης των αποτελεσµάτων που εµφανίζονται και αποκρίνονται σε µεταβάσεις µεταξύ βιβλιοθηκών, διαχείρισης πολλαπλών παραθύρων κ.λ.π. -φαινόµενα στα οποία δεν απευθύνεται η Ευρετική Αξιολόγηση. Κατά τη χρήση της Ευρετικής Αξιολόγησης, επίσης βρήκαµε ότι παρατηρείται µία µεγάλη τάση επικέντρωσης σε τοπικά ζητήµατα που σχετίζονται µε µία ιδιαίτερη σελίδα ή µε τις µεταβάσεις µεταξύ µόνο λίγων σελίδων- και έτσι χάνουµε τη συνολική εικόνα. Αυτό θα µπορούσε να βοηθήσει τον αναλυτή να προσδιορίσει τις δυσκολίες επιφάνειας -φτωχή διατύπωση, φτωχή οµαδοποίηση πληροφοριών, κ.λ.π. - αλλά όχι τις βαθύτερα εννοιολογικές δυσκολίες µίας βιβλιοθήκης. Αυτή η άποψη συµφωνεί µε αυτή του Warren [29], ο οποίος σηµειώνει ότι η ΗΕ στρέφει την προσοχή προς τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα µίας διεπαφής παρά στη σφαιρική εικόνα. Τέλος, ο κατάλογος των ευρετικών µεθόδων δεν µπορεί να εφαρµοστεί αποτελεσµατικά σε περιπτώσεις ελλιπούς πείρας - όχι µόνο σε θέµατα που αφορούν ανθρώπινους παράγοντες, αλλά ιδιαίτερα στην κατανόηση των ψηφιακών βιβλιοθηκών από τους χρήστες, στους χαρακτηριστικούς στόχους τους και στις ορολογίες που χρησιµοποιούν. Παραδείγµατος χάριν, θεωρώντας την ευρετική αντιστοιχία µεταξύ συστήµατος και πραγµατικού κόσµου, όπως χρησιµοποιείται στο παραπάνω παράδειγµα, πώς µπορεί ο αναλυτής να ξέρει ποιους όρους σκέφτεται ο χρήστης γι αυτό; Ιδιαίτερα εάν ο αναλυτής είναι πεπειραµένος στην ορολογία των βιβλιοθηκών και των βιβλιοθηκάριων, είναι δύσκολο να θυµάται µε ποιο 44

46 τρόπο οι χρήστες που δεν είναι ειδικοί χρησιµοποιούν την ορολογία. Αυτό το ζήτηµα συζητείται περισσότερο κατωτέρω σε σχέση µε την CASSM. Εν περιλήψει, η Ευρετική Αξιολόγηση αποδεικνύεται χρήσιµη στον εντοπισµό των δυσκολιών χρησιµοποίησης της επιφάνειας, αλλά για να χρησιµοποιηθεί σωστά απαιτεί πείρα, πάνω σε ότι σχετίζεται µε την κατανόηση των χρηστών και των χρήσεων των DLs Γνωστική Περιδιάβαση Αναζητώντας µία προσέγγιση που θα προσφέρει βαθιά γνώση σε ένα στενότερο σύνολο δυσκολιών χρήσης, αλλά που θα ήταν καλύτερα δοµηµένη, ερευνήσαµε την Cognitive Walkthrough (CW) [30], προσέγγιση που υποστηρίζει µία προοπτική ρητά επικεντρωµένη στο χρήστη κατά τον σχεδιασµό. Όπως η ΗΕ έτσι και η CW έχει καθιερωθεί, τουλάχιστον σε περιορισµένη έκταση, στην εµπορική ανάπτυξη λογισµικού [25]. Επισκόπηση της τεχνικής Οι Wharton et al [30] συστήνουν ότι η CW διεξάγεται από µία οµάδα αναλυτών. Η οµάδα πρέπει να συµφωνήσει: 1. Ποιοι θα είναι οι χρήστες; Οι υποθέσεις για προγενέστερη εµπειρία και γνώση πρέπει να αρθρώνονται. 2. Ποιοι στόχοι πρόκειται να αναλυθούν; Η οµάδα πρέπει να συµφωνήσει µε το σύνολο στόχων χρηστών πάνω στο οποίο θα εργαστεί, προσεκτικά επιλεγµένο ώστε να αντιπροσωπεύει το ευρύ πεδίο στόχων που το σύστηµα υποστηρίζει, και να εξετάσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του συστήµατος όσο πιο επιµελώς µπορεί. 3. Ποια είναι η σωστή ακολουθία δράσης για κάθε στόχο; 4. Πώς καθορίζεται η διεπαφή; Για το επόµενο στάδιο της ανάλυσης, τα µέλη της οµάδας εργάζονται χωριστά, µέσω των στόχων όπως αυτοί συµφωνήθηκαν, και για το κάθε βήµα κάθε στόχου, εξετάζοντας τις ακόλουθες τέσσερις ερωτήσεις: 45

47 1. Θα προσπαθήσει ο χρήστης να επιτύχει το σωστό αποτέλεσµα; Λαµβάνοντας υπόψη αυτό που ο χρήστης προσπαθεί να επιτύχει συνολικά, θα προσδιορίσουν τα µέλη το σωστό τρόπο για να επιτευχθεί µε χρήση του συστήµατος; 2. Θα παρατηρήσει ο χρήστης ότι η σωστή δράση είναι διαθέσιµη; Είναι η δράση ορατή στη διεπαφή, ή µπορεί µε κάποιο τρόπο να ανακαλυφθεί; 3. Ο χρήστης θα συνδέσει τη δράση µε την επίδραση; Είναι προφανές ότι η δράση απευθύνεται στο στόχο; 4. Εάν η σωστή δράση εκτελείται, θα δει ο χρήστης την πρόοδο που σηµειώνεται προς το στόχο; Είναι η ανατροφοδότηση χρήσιµη; Όταν κάθε µέλος της οµάδας εργαστεί συστηµατικά πάνω στους στόχους, η οµάδα ανασυντίθεται για να συγκριθούν οι σηµειώσεις και να συνοψιστούν τα συµπεράσµατα. Παράδειγµα της εφαρµογής σε µία DL Παρουσιάζουµε ένα συνοπτικό επεξηγηµατικό παράδειγµα της εφαρµογής της CW σε µια σαφώς ορισµένη αναζήτηση στην Ingenta DL ( Εικόνα 2: Αρχική σελίδα της Ingenta 46

48 Πρέπει πρώτα να καθορίσουµε τις υποθέσεις των χρηστών. Σε αυτήν την περίπτωση, λογικά οι υποθέσεις είναι ότι οι χρήστες είναι ακαδηµαϊκοί και ερευνητές που χρησιµοποιούν τα περιοδικά ως τµήµα της εργασίας τους, ότι είναι ικανοί χρήστες του Ιστού, αλλά και ότι δεν έχουν απαραιτήτως πολύπειρες ερευνητικές δεξιότητες. Θα έχουν γενικά καλή γνώση του θέµατός τους, αλλά δεν θα έχουν απαραιτήτως εξοικειωθεί µε αυτό που βρίσκεται στη συγκεκριµένη βιβλιοθήκη. Για αυτό το παράδειγµα, υποθέτουµε ότι οι χρήστες βρίσκονται στο UK, και έχουν πρόσβαση στο σύστηµα επικύρωσης χρηστών της Αθήνας ( Υπό φυσιολογικές συνθήκες, στο σηµείο αυτό θα καθοριζόταν ένα σύνολο στόχων. Εδώ, εξετάζουµε ακριβώς έναν: την εύρεση άρθρων σε περιοδικά σχετικά µε τη δυνατότητα χρησιµοποίησης και τις αλληλεπιδράσεις αφής. Εντούτοις, προκειµένου να χρησιµοποιηθεί η DL πρέπει να εξασφαλιστεί η είσοδος αναγραφής του χρήστη µέσω ενός λογαριασµού της Αθήνας που χειρίζεται τις άδειες πρόσβασης. Κατά συνέπεια η ακολουθία ενεργειών, που ξεκινά από την αρχική σελίδα της Ingenta είναι: 1. εισαχθείτε στον λογαριασµό της Αθήνας, 2. εισάγετε µία έκφραση προς αναζήτηση όπως η δυνατότητα χρησιµοποίησης αλληλεπίδρασης αφής στο box αναζήτησης και πατήστε αναζήτηση, 3. δείτε τα αποτελέσµατα, 4. επιλέξτε πλήρες κείµενο για οποιοδήποτε ενδιαφέρον άρθρο, έπειτα 5. επιλέξτε pdf για να κατεβάσετε το άρθρο. εδοµένου ότι η Ingenta είναι ένα σύστηµα σε πλήρη λειτουργία, η διεπαφή ορίζεται από τη σειρά οθονών που βλέπει ο χρήστης (όπως αυτή της εικόνας 2). Σηµειώστε ότι εάν η CW εφαρµοζόταν σε ένα πρόωρο σχέδιο, ένας πίνακας µε διάταξη των σκίτσων οθόνης θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί αντί των πραγµατικών στιγµιότυπων οθόνης. Για κάθε βήµα κατά την αλληλεπίδραση, πρέπει να απαντήσουµε στις τέσσερις ερωτήσεις. Σε αυτό το έγγραφο, για λόγους απεικόνισης, εργαζόµαστε µόνο µέσω του πρώτου -πρώτου βήµατος αλληλεπίδρασηςτην είσοδο µέσω της Αθήνας. Εάν ο χρήστης δεν καταφέρει να ολοκληρώσει αυτό το βήµα επιτυχώς, δεν θα έχει τη δυνατότητα να κατεβάσει έγγραφα ολοκληρωµένου κειµένου. 47

49 Εικόνα 3: Η οθόνη που βλέπει ο χρήστης (Αθήνα) Θα προσπαθήσει άραγε ο χρήστης να επιτύχει το σωστό αποτέλεσµα; Σε αυτήν την περίπτωση, ξέρει ότι το πρώτο πράγµα που πρέπει να κάνει είναι να συνδεθεί; Εάν ο χρήστης είναι ένας συχνός χρήστης DL, µπορεί να γνωρίζει ότι προτού µπορέσει να προσπελάσει τα έγγραφα πρέπει να συνδεθεί. εδοµένου ότι κάθε χρήστης πρέπει να καταχωρηθεί µε τρόπο σαφή στον κατάλογο της Αθήνας, θα αντιληφθεί ότι έχει όνοµα χρήστη και κωδικό πρόσβασης της Αθήνας, και εποµένως θα αναµένει να το χρησιµοποιήσει. Αφ' ετέρου, ένας χρήστης που δεν χρησιµοποιεί τις βιβλιοθήκες τακτικά µπορεί να µην καταφέρει να συνδεθεί, και εποµένως δεν θα προσπαθήσει να επιτύχει το σωστό αποτέλεσµα σε αυτό το σηµείο της αλληλεπίδρασης. Στη χειρότερη περίπτωση, ο νέος χρήστης δεν θα µπορέσει να έχει ακόµη και έναν λογαριασµό της Αθήνας, και µπορεί εποµένως να πρέπει να επισκεφτεί τη βιβλιοθήκη διαχείρισης για να αποκτήσει έναν. Θα παρατηρήσει ο χρήστης ότι η σωστή ενέργεια είναι διαθέσιµη; Η επιλογή σύνδεση µέσω Αθήνας εµφανίζεται ξεκάθαρα στην αριστερή πλευρά της οθόνης. Λόγω του χρώµατος σχεδίου που υιοθετείται σε αυτή τη σελίδα, η προσοχή του χρήστη εφιστάται αµεσότερα προς το box αναζήτησης στο κέντρο. Έτσι ο χρήστης µπορεί να µην παρατηρήσει αµέσως την επιλογή της Αθήνας, αν και παρουσιάζεται ξεκάθαρα. Θα συνδέσει ο χρήστης την ενέργεια µε το στόχο; Η ενέργεια περιγράφεται σαφώς µε την ετικέτα σύνδεση µέσω Αθήνας, έτσι εάν ο χρήστης έχει στόχο την σύνδεση µέσω ενός λογαριασµού της Αθήνας, 48

50 πρέπει να είναι πολύ προφανές ότι η επιλογή αυτής της σύνδεσης είναι ο σωστός τρόπος να τον πραγµατοποιήσει. Εάν επιλεχθεί η σωστή ενέργεια, θα δει ο χρήστης την πρόοδο που σηµειώνεται προς την κατεύθυνση του στόχου; Για να το αξιολογήσουµε αυτό, πρέπει να δούµε την επόµενη οθόνη που ο χρήστης θα έβλεπε σε αυτήν την κατάσταση. Αυτό παρουσιάζεται µέσω της Εικόνας 3. Αυτή η οθόνη περιγράφει µε τρόπο ολοφάνερο και µε την ετικέτα Σηµείο Επικύρωσης της Αθήνας, µε σαφώς προσδιορισµένα πεδία εισαγωγής δεδοµένων για το όνοµα χρήστη και τον κωδικό πρόσβασης, οπότε ναι: ο χρήστης θα δει ότι σηµειώνεται πρόοδος προς το στόχο. Μια παρόµοια διαδικασία ακολουθείται για κάθε βήµα της αλληλεπίδρασης. Συµπεράσµατα και συζήτηση Η CW βοηθά τη διαδικασία εντοπισµού ζητηµάτων - όπως εάν ο χρήστης ξέρει ότι πρέπει να συνδεθεί, εάν χρησιµοποιείται η κατάλληλη ορολογία, εάν οι επιλογές είναι ορατές όπως και τι είδους είναι η ποιότητα της ανατροφοδότησης -που αφορούν τοπικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της αλληλεπίδρασης. Συγκρινόµενη µε την ΗΕ, παρέχει µια σαφή δοµή για το πώς να κινηθεί κανείς στην ανάλυση από τη στιγµή που οι παράµετροι χρήστη και οι στόχοι έχουν καθοριστεί. Ενώ είναι πιο περιορισµένης εµβέλειας από την ΗΕ (παραδείγµατος χάριν, µη εξετάζοντας πώς να ανακτήσει ο χρήστης από τα λάθη), η πιο σαφής δοµή της κάνει τα συµπεράσµατα ελαφρώς πιο εύχρηστα για τους αναλυτές. Εντούτοις, η άκαµπτη δοµή της CW περιορίζει την εµβέλειά της. Παραδείγµατος χάριν, η CW δεν είναι ορισµένη καλά σε ότι αφορά την εξέταση των ακολουθιών λάθους. Για να καταλάβετε αυτή την άποψη, εξετάστε το στόχο που συζητείται ανωτέρω: είναι δυνατό για τον χρήστη να εκτελέσει την αναζήτηση και να ζητήσει ένα άρθρο πριν συνδεθεί- κάτι που οι χρήστες ίσως κάνουν καλά, δεδοµένου ότι η σύνδεση είναι µικρής σηµασίας στην περίπτωση που ο χρήστης ισχυριστεί ότι δεν υπάρχει κανένα ενδιαφέρον άρθρο να κατεβάσει. Αυτή η ακολουθία ενεργειών πρέπει να αναλυθεί ως διακριτή ενέργεια. Σε αυτήν την περίπτωση, κατά την αίτηση φόρτωσης του άρθρου, ο χρήστης θα δει µία οθόνη όπως αυτή που φαίνεται στην Εικόνα 4. Οι µόνες ορατές επιλογές στο σηµείο αυτό είναι να πληρώσει για το άρθρο, να εισέλθει µέσω της Επιλογής Ingenta ή να πληκτρολογήσει το όνοµα χρήστη και τον προσωπικό κωδικό (που παρουσιάζονται στο κάτω αριστερά σηµείο της οθόνης). Ο χρήστης είναι πιθανό να χρησιµοποιήσει τη µία ή τις άλλες ορατές επιλογές εισόδου, αλλά καµία από αυτές δεν θα λειτουργήσει αν ο χρήστης δεν αναγνωρίζεται από το σύστηµα. Εάν ο χρήστης πλοηγηθεί στη σελίδα, πιο κάτω θα βρει την επιλογή σύνδεσης της Αθήνας (µέχρι τώρα κρυµµένη στο κάτω αριστερά σηµείο της οθόνης). Η CW δεν υποστηρίζει µε σαφήνεια ούτε και αυτό το επίπεδο ανάλυσης λάθους. 49

51 Εικόνα 4: Ingenta: χρήστης που δεν εισήχθη Όπως και αυτοί οι περιορισµοί, η µέγιστη πρόκληση της CW αποδεικνύεται ότι είναι η διευκρίνιση των στόχων. Οι περισσότερες αλληλεπιδράσεις πραγµατικών χρηστών µε τις DLs είναι καιροσκοπικές, και στενά συνδεµένες: οι χρήστες δεν καθορίζουν τις λεπτοµέρειες των αλληλεπιδράσεών από πριν. εν είναι ρεαλιστικά πιθανό να διευκρινιστούν παρά οι απλούστεροι στόχοι αναζήτησης (όπως αυτός που περιγράφηκε παραπάνω) µε αυτόν τον τρόπο. Επιπλέον, ήταν δύσκολο να οριστεί η γνώση των χρηστών στο επίπεδο λεπτοµέρειας που απαιτείται για να προβλεφθεί πώς ένας ιδιαίτερος χρήστης θα αντιδρούσε σε οποιοδήποτε δεδοµένο σηµείο της αλληλεπίδρασης. Εν περιλήψει, όπως και η ΗΕ, η CW στρέφεται σωστά προς τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα επιφάνειας δυνατότητας χρήσης, αλλά δεν προσδιορίζει τα βαθύτερα ζητήµατα όπως το πώς οι χρήστες διατυπώνουν σωστά ερωτήσεις και αξιολογούν αποτελέσµατα - περισσότερο πλήρως, πώς οι χρήστες αλληλεπιδρούν µε τις πληροφορίες της βιβλιοθήκης. Σε µία προσπάθεια να εισέλθουµε σε αυτά τα βαθύτερα ζητήµατα, απευθυνθήκαµε στην Claims Analysis. 50

52 4.3.6 Claims Analysis Η Claims Analysis (CA) [10][27] είναι µία µορφή ψυχολογικού σχεδίου λογικής - δηλαδή µία ηµιδοµηµένη προσέγγιση στην εξέταση του σχεδίου από την πλευρά του χρήστη. Οι αξιώσεις είναι δηλώσεις για τις θετικές και τις αρνητικές επιπτώσεις ενός σχεδίου στο χρήστη µέσα σε συγκεκριµένο πλαίσιο χρήσης (σενάριο). Η Ανάλυση Αξιώσεων είναι λιγότερο δοµηµένη από τη Cognitive Walkthrough. Έναντι της ΗΕ αξιολόγησης, είναι λιγότερο δοµηµένη από την άποψη των 10 αρχών, αλλά περισσότερο δοµηµένη όσον αφορά τον τρόπο διευκρίνησης του πλαισίου. Επισκόπηση της τεχνικής Η ανάλυση αξιώσεων εφαρµόζεται ιδανικά κατά τη διάρκεια του σχεδίου. Η διαδικασία παραγωγής αξιώσεων ξεκινά µε την παραγωγή των σεναρίων χρηστών. Αυτά είναι παρόµοια µε τους στόχους της Cognitive Walkthrough, αλλά µπορεί να είναι σε ένα πιο υψηλό επίπεδο αφαίρεσης και να περιέχουν πληροφορίες για το χρήστη περισσότερο βασισµένες στα συµφραζόµενα, όπως διευκρινίζεται στο παράδειγµα στην παράγραφο στη συνέχεια. Για κάθε σενάριο, ο αναλυτής (ή οµάδα σχεδίου), εργάζεται συστηµατικά µέσω των κύριων χαρακτηριστικών γνωρισµάτων του σχεδίου, συµπεριλαµβανοµένης είτε της σχετικής θεωρίας (π.χ. σχετικά µε την αναζήτηση πληροφοριών) είτε των εµπειρικών αποτελεσµάτων (π.χ. των χρηστών που εργάζονται µε µία προηγούµενη έκδοση του συστήµατος), για να παράγει τις αξιώσεις για τα αποτελέσµατα που θα έχουν τα χαρακτηριστικά για το χρήστη. Αυτά περιλαµβάνουν και τις θετικές και τις αρνητικές αξιώσεις, που αντικατοπτρίζουν τις θετικές πλευρές και τα µειονεκτήµατα, αντίστοιχα, του προτεινόµενου σχεδίου. Οι Carroll και Rosson [10] προτείνουν δεκαεννέα ερωτήσεις που µπορούν να ερωτηθούν για κάθε χαρακτηριστικό γνώρισµα για να καθοδηγηθούµε στην παραγωγή των αξιώσεων. Οι Sutcliffe και Carroll [27] βελτιώνουν αυτόν τον ισχυρισµό, προτείνοντας τις ερωτήσεις της Cognitive Walkthrough (όπως περιγράφεται ανωτέρω) ως οδηγούς. Εµείς απλοποιήσαµε τις ερωτήσεις ελαφρώς περαιτέρω, βασίζοντας την παραγωγή αξιώσεων στους στόχους των χρηστών, στις ενέργειές τους και στην ανατροφοδότηση του συστήµατος. Μόλις οι αρνητικές αξιώσεις έχουν προσδιοριστεί για έναν συγκεκριµένο χαρακτηριστικό γνώρισµα, είναι δυνατό να εξεταστούν τρόποι αλλαγής του σχεδίου για να µειωθούν τα µειονεκτήµατα και να διατηρηθούν τα πλεονεκτήµατα. Παράδειγµα εφαρµογής σε µία DL Για επεξηγηµατικούς λόγους, παρουσιάζουµε ένα δείγµα σεναρίου και αξιώσεων βασισµένο στις εφαρµογές των χρηστών που περιγράφονται στην παράγραφο Όπως σηµειώνεται ανωτέρω, τα σενάρια είναι χαρακτηριστικά περισσότερο αφαιρετικά σε σύγκριση µε τις περιγραφές των CW ενεργειών. Έτσι ένα αντίστοιχο σενάριο µπορεί να είναι: 51

53 Ένας ερευνητής διεξάγει µια λογοτεχνική αναζήτηση σε µία προσπάθεια προετοιµασίας της έναρξης ενός νέου προγράµµατος για τη δυνατότητα χρησιµοποίησης ζητηµάτων οπτικών διεπαφών. Ο οργανισµός για τον οποίο εργάζεται προσυπογράφει την ψηφιακή βιβλιοθήκη Ingenta, και η επικύρωση χρηστών ρυθµίζεται µέσω της Αθήνας. Ο χρήστης έχει συνεργαστεί µε τις ψηφιακές βιβλιοθήκες µερικές µόνο φορές, και δεν έχει γνωστικές δεξιότητες αναζήτησης πληροφοριών. Αποφασίζει να ψάξει στην βιβλιοθήκη Ingenta για να βρει άρθρα σχετικά µε το νέο πρόγραµµά του. Αρχικά, η αναζήτησή του είναι διερευνητική (όπως περιγράφεται στα πρότυπα αναζήτησης πληροφοριών που σκιαγραφούνται στην παράγραφο 1.3), αλλά γίνεται βαθµιαία πιο εστιασµένη καθώς αποκτά οικειότητα µε το περιεχόµενο και τη δοµή της βιβλιοθήκης. Ας υποτεθεί ότι ο χρήστης έχει φθάσει στην αρχική σελίδα της Ingenta (Εικόνα 2). Βλέπουµε ότι αυτή η σελίδα έχει πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα: στην κορυφή βρίσκεται µία µπάρα συνδέσεων που είναι ορατή σε κάθε σελίδα της Ingenta. Υπάρχουν πληροφορίες διαφήµισης για το πόσα άρθρα και δηµοσιεύσεις είναι διαθέσιµα µέσω Ingenta. Η δυνατότητα αναζήτησης είναι εµφανής στη σελίδα. Η σύνδεση και η επικύρωση της Αθήνας είναι διαθέσιµα στο αριστερό τµήµα κ.λ.π. Για κάθε ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα, µπορούµε να εξετάσουµε τους στόχους των χρηστών, τις ενέργειες και την ανατροφοδότηση. Θεωρείστε το box αναζήτησης. Είναι πολύ σαφές στο χρήστη ότι αυτό είναι το σηµείο πληκτρολόγησης των όρων αναζήτησης (θετική αξίωση για το στόχο του χρήστη). Εντούτοις, ο χρήστης µπορεί να συναντήσει δυσκολία στη διατύπωση µίας εύστοχης ερώτησης (αρνητική αξίωση για το στόχο του χρήστη). Μόλις έχει επιλέξει το κουτί ο χρήστης, η δακτυλογράφηση είναι εύκολη (θετική αξίωση για του χρήστη δράση). Εντούτοις, δεν είναι προφανές στο χρήστη ότι πρέπει ρητά να επιλέξει το παράθυρο πριν τη δακτυλογράφηση: εάν ο χρηστής πληκτρολογήσει κάτι χωρίς να επιλέξει το κιβώτιο το κείµενο χάνεται (αρνητική αξίωση για την ενέργεια του χρήστη). Όσο ο χρήστης πληκτρολογεί, οι λέξεις εµφανίζονται έτσι ώστε να µπορεί να ελέγξει τη διατύπωση της ερώτησής του (θετική αξίωση για την ανατροφοδότηση). Και η διαδικασία επαναλαµβάνεται. εν υπάρχει απαραίτητα µία µόνο θετική και µία αρνητική αξίωση για κάθε χαρακτηριστικό γνώρισµα. Μπορούν να υπάρξουν πολλαπλές αξιώσεις ή και καµία. Συµπεράσµατα και συζήτηση Έχουµε αναπτύξει και εφαρµόσει την CA σε συνεργασία µε δύο οµάδες ανάπτυξης DL, όπως ήδη αναφέρθηκε [5], [18]. Αν και η CA αποδείχθηκε δυσκολότερη από την εκµάθηση της HE ή της CW, έχουµε επίσης διαπιστώσει ότι βοηθά τον αναλυτή να σκέφτεται µε πιο ενδελεχή τρόπο τα ζητήµατα χρήσης των DLs. Παρά την εστίαση ιδιαίτερα στους καλά καθορισµένους στόχους και στις λεπτοµέρειες, όπως το σχεδιάγραµµα διεπαφών και οι ιδιότητες ανατροφοδότησης, διαπιστώσαµε ότι η CA προκαλεί τη σκέψη πάνω στο γιατί τα πράγµατα είναι όπως είναι, και το πώς θα µπορούσε να είναι διαφορετικά. Όπως στην ΗΕ, διαφορετικοί αναλυτές τείνουν να προσδιορίσουν τα διαφορετικά σηµεία στις αξιώσεις, αλλά η δοµή των ερωτήσεων και της διαδικασίας της εξέτασης των χαρακτηριστικών οδηγούν την ανάλυση σε ένα επίπεδο που είναι κατάλληλο για το τρέχον στάδιο του σχεδίου, λαµβάνοντας υπόψη τις υψηλού επιπέδου δραστηριότητες των χρηστών καθώς επίσης και την λεπτοµερή αλληλεπίδραση που εξετάζει η CW. 52

54 ιεξάγοντας την CA χωρίς την συµβολή των υπεύθυνων ανάπτυξης προκύπτουν πολλές παρόµοιες δυσκολίες µε αυτές που συναντάµε όταν εργαζόµαστε µε την ΗΕ: είναι δύσκολο να εξασφαλιστεί η εξέταση όλων των χαρακτηριστικών των βιβλιοθηκών. Επιπρόσθετα, οι αξιώσεις προτίθονται να απεικονίσουν τις προθέσεις των υπεύθυνων ανάπτυξης στο σχεδιασµό συγκεκριµένων χαρακτηριστικών - προθέσεις που ίσως είναι αδύνατο να βυθοµετρηθούν χωρίς την προσέγγιση των υπεύθυνων ανάπτυξης. Ένα από τα πραγµατικά ισχυρά σηµεία της CA, από την εµπειρία µας, είναι η χρήση σεναρίων. Βρήκαµε χρήσιµο να τα ενισχύσουµε µε προσωπικότητες [13] - περιγραφές διαφορετικών ατόµων που ίσως χρησιµοποιήσουν τη βιβλιοθήκη. Ενώ αυτά τα άτοµα είναι φανταστικά, µπορούν να βασιστούν είτε σε πραγµατικά άτοµα, είτε σε γενικεύσεις που προέρχονται από, για παράδειγµα, πληροφορίες εξερεύνησης λογοτεχνίας. Αυτές οι προσωπικότητες βοήθησαν στο να ξεπεραστεί µία δυσκολία που αντιµετώπιζαν οι υπεύθυνοι ανάπτυξης: το να φαντάζονται τι είναι πιθανό να κάνουν οι πραγµατικοί χρήστες και ποια µπορεί να είναι η προγενέστερη εµπειρία τους. Υπάρχει µία ευρέως παρατηρούµενη τάση να λαµβάνουµε υπόψη τους χρήστες, καθώς αυτοί εµπίπτουν σε µία από τις δύο κατηγορίες: είτε είναι ιδιαίτερα έµπειρα άτοµα που γνωρίζουν τόσα για τη βιβλιοθήκη όσα οι υπεύθυνοι ανάπτυξης και είναι εποµένως ικανά για εύρεση υλικού µέσα σε αυτήν συναντώντας µικρή δυσκολία, είτε είναι διερευνητικοί χρήστες που ερευνούν τι µπορεί να προσφέρει η βιβλιοθήκη και είναι προετοιµασµένοι να δοκιµάσουν οτιδήποτε για να δουν τι θα συµβεί. Στην πράξη, ενώ και οι δύο αυτές κατηγορίες χρηστών υπάρχουν, η πλειοψηφία των χρηστών βρίσκεται µεταξύ αυτών των δύο άκρων. Συγκεκριµένα, οι περισσότεροι χρήστες δεν είναι έµπειροι στην αναζήτηση πληροφοριών και µπορεί να µην είναι ιδιαίτερα εξοικειωµένοι µε τα χαρακτηριστικά που προσφέρει η συγκεκριµένη βιβλιοθήκη, αλλά έχουν µια ιδιαίτερη ανάγκη για πληροφορίες, ακόµα κι αν, όπως συζητείται ανωτέρω (παράγραφος 1.3), αυτή η ανάγκη δεν είναι ακόµα καλά διατυπωµένη. Ένα ουσιαστικό χάσµα κατανόησης χωρίζει τους ανθρώπους σε ειδικούς αναλυτές και σε υπεύθυνους ανάπτυξης DL µε τους οποίους συνεργάζονται. Επιπλέον, µπορεί να υπάρξει ένας επιµερισµός της ευθύνης για το σχεδιασµό της αλληλεπίδρασης χρήστη: εκείνοι που αναπτύσσουν σηµαντική τεχνική υποδοµή, εκείνοι που επεκτείνουν τα συστήµατα πυρήνων µε καινοτόµα αλλά χρήσιµα χαρακτηριστικά, και εκείνοι που αναπτύσσουν συλλογές για τους τελικούς χρήστες ώστε να αποκτήσουν πρόσβαση. Αυτοί εργάζονται συχνά ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, αλλά όλοι έχουν κάποια ευθύνη για τη διεπαφή µε την οποία οι χρήστες εργάζονται τελικά. Οι υπεύθυνοι ανάπτυξης συστηµάτων εστιάζουν την προσοχή τους στη δόµηση υψηλών ποιοτικά συστηµάτων. Εάν δεν το κάνουν αυτό, δεδοµένης της αναπόφευκτης πολυπλοκότητας των DLs, τα συστήµατα θα προσβληθούν από σφάλµατα και ασυνέπειες, που θα τα καταστήσουν αδύνατα να χρησιµοποιηθούν. Εντούτοις, οι τεχνικές προκλήσεις µπορεί να είναι τόσο απαιτητικές ώστε να είναι πραγµατικά δύσκολο για τους υπεύθυνους ανάπτυξης να σκέφτονται ταυτόχρονα υπό το πρίσµα του χρήστη. Παράλληλα, οι υπεύθυνοι συλλογής στρέφουν την προσοχή τους στη διαχείριση της συλλογής, συµπεριλαµβανοµένης και της δοµής της, στην οργάνωση και στα δικαιώµατα πρόσβασης. Αν και συνήθως πιο κοντά στους τελικούς χρήστες από ότι οι υπεύθυνοι ανάπτυξης συστηµάτων, είναι δύσκολο για αυτούς να διακρίνουν τις κρίσιµες διαφορές στις δεξιότητες χρηστών και στην κατανόηση του συστήµατος αλλά και του περιεχοµένου. Εν τω µεταξύ, οι ειδικοί πάνω 53

55 σε θέµατα των ανθρώπινων παραγόντων σκέφτονται ρεαλιστικά από την άποψη της εµπειρίας του χρήστη, και βρίσκουν δύσκολο να καταλάβουν πλήρως τους τεχνικούς περιορισµούς που καθορίζουν τι είναι και τι δεν είναι δυνατό κατά τον σχεδιασµό του συστήµατος, και των οργανωτικών κανόνων της συλλογής. Σενάρια και προσωπικότητες, που ήταν αναγκαίες πριν γίνει δυνατή η παραγωγή αξιώσεων, αποδείχθηκαν ανεκτίµητες για το γεφύρωµα αυτού του χάσµατος. Οι αξιώσεις µας επέτρεψαν να επιστήσουµε την προσοχή µας στις θεωρίες συµπεριφοράς κατά την αναζήτηση πληροφοριών, όπως επεξηγήθηκε στην παράγραφο 1.3, καθώς επίσης και στις εµπειρικές µελέτες χρηστών που εργάζονται µε τις DLs, για να πλαισιώσουµε την αξιολόγηση δυνατότητας χρησιµοποίησης στο σχέδιο DLs ειδικότερα, µε τρόπο που δεν έκαναν η ΗΕ και η CW CASSM Θεωρώντας µία διαφορετική προοπτική στο γεφύρωµα του χάσµατος µεταξύ των ανθρώπινων παραγόντων και της τεχνολογίας λογισµικού, εφαρµόσαµε την CASSM (Concept-based Analysis of Surface and Structural Misfits) σε δύο DLs - στη µία περίπτωση σε συνεργασία µε τους υπεύθυνους ανάπτυξης και στην άλλη αυτόνοµα. Η CASSM είναι µία τοπικά αναπτυγµένη τεχνική αξιολόγησης [12] που προορίζεται στο να συµπληρώσει τις υπάρχουσες µεθόδους, οι περισσότερες από τις οποίες εξετάζουν το σχεδιασµό από την άποψη των διαδικασιών (στόχοι, σενάρια, κ.λ.π.). Στην πρώτη µελέτη, εστιάσαµε σε µία µουσική DL (στην DL της Νέας Ζηλανδίας, αποσπώντας πληροφορίες από τεχνικά ενήµερους µουσικούς και συγκρίνοντας τις πληροφορίες αυτές µε τον τρόπο που παρουσιάζονται στην DL. Τα συµπεράσµατα συνοψίζονται από τους Connell et al [12]. Στην δεύτερη, οι άνθρωποι πέρασαν από συνέντευξη και εξετάστηκε η αντίληψή τους για µία βιβλιοθήκη και τα συµπεράσµατα συγκρίθηκαν µε µία ανάλυση της ACM DL ( (Εικόνα 5). Όπως σηµειώνει ο Duncker [14], οι ψηφιακές βιβλιοθήκες δεν είναι όπως οι παραδοσιακές - ο όρος βιβλιοθήκη είναι περισσότερο µία µεταφορά παρά µία ακριβής περιγραφή. Εντούτοις, η µελέτη µας επέτρεψε να ερευνήσουµε ενδελεχώς αυτή τη µεταφορά. Επισκόπηση της τεχνικής Η CASSM εξετάζει το σχεδιασµό από την άποψη των αρχών: αρχές µε τις οποίες ο χρήστης εργάζεται, αρχές που εφαρµόζονται στο σύστηµα, και αρχές που παρουσιάζονται στη διεπαφή. Η ανάλυση εστιάζει στην ποιότητα αντιστοίχησης των αρχών των χρηστών και των συστηµάτων. Οι αρχές εξετάζονται από την άποψη των οντοτήτων και των χαρακτηριστικών. Ο αναλυτής καθορίζει πόσο εύκολο είναι για τον χρήστη να δηµιουργήσει ή να διαγράψει µία οντότητα, ή να θέσει ή να αλλάξει την τιµή µίας ιδιότητας. Επιπλέον, ο αναλυτής µπορεί να προσδιορίσει τις σχέσεις µεταξύ εννοιών. Στις αναλύσεις που αναφέρονται εδώ, αυτό το βήµα παραλείφθηκε. 54

56 Εικόνα 5: Αρχική σελίδα της ACM DL Οι αρχές των χρηστών προσδιορίζονται αποσπώντας γνώση από πραγµατικούς χρήστες. Αυτό µπορεί να λάβει τη µορφή συνεντεύξεων, παρατηρητικής µελέτης τύπου σκέφτοµαι µεγαλοφώνως, ή οποιαδήποτε άλλης προσέγγισης στην οποία οι χρήστες εκφράζονται µε τον δικό τους τρόπο για αυτό που κάνουν και για το πώς σκέφτονται για τις αλληλεπιδράσεις τους µε το σύστηµα (για οποιαδήποτε ενέργεια πραγµατοποιούν µε αυτό). Οι αρχές συστηµάτων και διεπαφών προσδιορίζονται µέσω της τεκµηρίωσης του συστήµατος, µέσω της επιθεώρησης ενός εφαρµοσµένου συστήµατος (εάν υπάρχει), µέσω των προδιαγραφών διαβούλευσης ή µέσω της συνέντευξης των υπευθύνων ανάπτυξης -ανάλογα µε το τρέχον στάδιο ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, η προοπτική ανθρώπινων παραγόντων αντανακλάται εκ του σύνεγγυς στην εστίαση στις αρχές των χρηστών, ενώ η προοπτική του υπεύθυνου ανάπτυξης αντανακλάται στις αρχές συστηµάτων και διεπαφών. 55

57 Παράδειγµα εφαρµογής σε µία DL Για αυτό το παράδειγµα, επιστήσαµε την προσοχή µας στη δεύτερη απόδειξη των µελετών των αρχών που περιγράφονται ανωτέρω. ιαπιστώσαµε ότι οι βασικές αρχές των χρηστών συµπεριλαµβάνουν: 1. Βιβλιοθήκη ως χώρος -µελέτη, συνάντηση µε ανθρώπους, κάπου ήσυχα. 2. Βιβλία -µπορούν να επιλεχτούν, και να τους αποδοθεί µία κατάσταση όπως διανεµηµένα ή προς επιστροφή. 3. Τµήµατα -φυσικές περιοχές βιβλιοθήκης που αποθηκεύουν υλικό θεµατικά συνδεδεµένο. 4. Βιβλιοθηκάριος -ένα πρόσωπο από το οποίο ζητάµε καθοδήγηση και πληροφορίες. 5. Ηµεροµηνία έκδοσης -διανοµής, όταν ένα βιβλίο είναι προς επιστροφή κ.λ.π. Σαφώς, πολλές από αυτές τις αρχές δεν ισχύουν για τις DLs - έτσι µε ποιες αρχές πρέπει να εργαστεί ο χρήστης µε σε µία DL όπως η ACM DL; 1. Χρήστες -περιγραφή της κατάστασής τους όπως µη καταχωρηµένος, καταχωρηµένος ή συνδροµητής (προσωπικά ή µέσω ενός ιδρύµατος). 2. Άρθρα -µπορεί να είναι από περιοδικά, ενηµερωτικά δελτία, συναλλαγές, κ.λ.π. 3. Αναζήτηση ευκολιών -συµπεριλαµβανοµένης της αναζήτησης, προηγµένης αναζήτησης, και γρήγορης επισκόπησης. 4. Ανατροφοδότηση -για τα προβλήµατα ή την ικανοποίηση. 5. Σύνδεσµοι και υπηρεσίες ToC - χαρακτηριστικά γνωρίσµατα που µπορεί να είναι χρήσιµα και µε εξαιρετικές δυνατότητες, αλλά που ο χρήστης δε χρειάζεται να γνωρίζει για να είναι σε θέση να ανακτήσει τα έγγραφα από τη βιβλιοθήκη. Μια προκαταρκτική όχι σωστά εφαρµοσµένη ανάλυση παρουσιάζεται στην Εικόνα 6. εδοµένου ότι αυτό είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφηθεί, παρουσιάζουµε την ανάλυση λεπτοµερέστερα κατωτέρω. Εικόνα 6: Προκαταρκτική ανάλυση CASSM µιας ACM DL 56

58 Τα κύρια άστοχα χαρακτηριστικά που εντοπίζονται είναι τα ακόλουθα: Το κοινότερο αντίτιµο για τον βιβλιοθηκάριο της DL είναι η δυνατότητα ανατροφοδότησης. Εντούτοις, η διαφορά µεταξύ του βιβλιοθηκάριου και της δυνατότητας ανατροφοδότησης συστηµάτων είναι ουσιαστική, και µπορεί να προκαλέσει δυσκολίες στους νέους χρήστες. Τα άρθρα δε χρειάζεται να επιστραφούν. Αυτό είναι πιθανώς µία ευχάριστη έκπληξη για τους αρχάριους χρήστες! Εντούτοις, τα διαφορετικά επίπεδα συνδροµής δεν παρουσιάζονται ξεκάθαρα στους νέους χρήστες, οι οποίοι µπορούν να συναντήσουν δυσκολία κατά την κατανόηση του τι δικαιούνται και της σηµασίας της θεσµικής ιδιότητας µέλους (εάν αυτό είναι διαθέσιµο στο χρήστη). Οι DLs παρέχουν ισχυρές ικανότητες αναζήτησης που δεν είναι διαθέσιµες στις παραδοσιακές βιβλιοθήκες. Οι χρήστες πρέπει να µάθουν να χρησιµοποιούν αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα αποτελεσµατικά. Οι διακρίσεις µεταξύ των εφηµερίδων, των συναλλαγών, των πρακτικών και τα περιοδικών µπορούν να είναι µη προφανείς για τους νέους χρήστες. Στη µουσική βιβλιοθήκη, αυτή η δυσκολία παρουσιάστηκε µε ανάλογη µορφή: ότι ο χρήστης έπρεπε να µάθει τη δοµή των συλλογών µέσα στη βιβλιοθήκη. εν υπάρχει κανένα άµεσο ψηφιακό ισοδύναµο µε τα θεµατικά τµήµατα, αν και ένας χρήστης µπορεί να δηµιουργήσει τέτοιες περιοχές µε αναζήτηση επί των θεµάτων. Άγνωστες αρχές όπως οι σύνδεσµοι και η υπηρεσία TOC είναι διαθέσιµες, και πρέπει να διδαχθούν εάν οι χρήστες πρόκειται να χρησιµοποιήσουν τη βιβλιοθήκη µε αποτελεσµατικό τρόπο (αλλά µπορεί και να αγνοηθούν χωρίς κίνδυνο µέχρι τη στιγµή αυτή). Εντούτοις, τέτοια χαρακτηριστικά γνωρίσµατα είναι διαθέσιµα µόνο σε µεµονωµένους συνδροµητές της βιβλιοθήκης. Συµπεράσµατα και συζήτηση Η CASSM δεν εξετάζει τα ζητήµατα δυνατότητας χρησιµοποίησης σε µεγάλο επίπεδο λεπτοµέρειας, όπως παραδείγµατος χάριν, η Ευρετική Αξιολόγηση. Λαµβάνει περισσότερο υπόψη µία ευρύτερη προσέγγιση κατά την εξέταση των βασικών αρχών που διέπουν τους χρήστες και τα συστήµατα. Ακόµη και µε ακριβώς δύο αναλύσεις, έχουµε διαπιστώσει ότι είναι δυνατό να επαναχρησιµοποιήσουµε ένα µεγάλο µέρος της ανάλυσης από την πλευρά των χρηστών στην αξιολόγηση των δύο DLs: υπήρξε µεγάλη οµοιότητα στα συµπεράσµατα των δύο µελετών, ακόµα και αν εκείνα από τη µουσική DL υπερέβησαν την βασισµένη σε κείµενο ανάλυση για να ερευνήσουν την διαδικασία σύλληψης της ανάκτησης του τοµέα µουσικών πληροφοριών. Θα το αναµέναµε αυτό για να επεκταθούµε στις DLs που αναλύονται περαιτέρω. Με άλλα λόγια: η CASSM αυτοτοποθετείται στον τοµέα των DL σκιαγραφώντας τα εµπειρικά στοιχεία των χρηστών, τα οποία µπορούν να αξιολογηθούν έναντι των περιγραφών, προσανατολισµένων στο σύστηµα, ιδιαίτερων συστηµάτων. 57

59 Έναντι των τριών τεχνικών ανάλυσης που περιγράφονται ανωτέρω, η CASSM στερείται λεπτοµέρειας. Έχει αποδειχθεί επίσης δυσκολότερη στην εκµάθηση για τους αρχαρίους σε σχέση µε την ΗΕ και την CW. Εντούτοις, παρέχει τις ιδέες που συµπληρώνουν εκείνες των παραδοσιακότερων τεχνικών αξιολόγησης Συζήτηση και συµπεράσµατα Έχουµε ερευνήσει τέσσερις τρόπους σχεδιασµού προσανατολισµένους στη δυνατότητα χρησιµοποίησης και τις τεχνικές αξιολόγησης όπως εφαρµόζονται στις ψηφιακές βιβλιοθήκες. Έχουµε εφαρµόσει µίας µορφής έρευνα δράσης, στην οποία έχουµε στοχεύσει για να γίνουν κατανοητά τα ζητήµατα δυνατότητας χρησιµοποίησης των DLs και η εφαρµογή τεχνικών προσανατολισµένων προς το χρήστη επιλέγοντας, εφαρµόζοντας και ελέγχοντας τεχνικές που προέρχονται από τη βιβλιογραφία αλληλεπίδρασης ανθρώπου - υπολογιστή. Η εργασία µας έγινε σε υπάρχουσες DLs και σε DLs υπό κατασκευή. Ο στόχος µας δεν ήταν να αναπτύξουµε µία πλήρη ανάλυση οποιασδήποτε βιβλιοθήκης, αλλά να ερευνήσουµε το πεδίο και τους περιορισµούς των διαφορετικών τεχνικών, µε µακροπρόθεσµο στόχο τη συλλογή τεχνικών που µπορούν να εφαρµοστούν µε επιτυχία και θετικά αποτελέσµατα στην υποστήριξη συλλογισµών για τη δυνατότητα χρησιµοποίησης στο συγκείµενο της DL. Σε αυτήν την εργασία, έχουµε διαπιστώσει ότι για να αξιολογηθεί η δυνατότητα χρησιµοποίησης των DLs, είναι σηµαντική η γνώση των DLs και των χρηστών τους. Αυτό µπορεί να ηχεί προφανές, αλλά, στην πραγµατικότητα, δεν αναγνωρίζεται ρητά στις τεχνικές όπως η ΗΕ και η CW, τεχνικές που αναπτύχθηκαν και δοκιµάστηκαν αρχικά στα πλαίσια που είναι γνωστά στους περισσότερους επαγγελµατίες HCI (όπως επεξεργασία κειµένου και περιπλάνηση στον Ιστό). Κατά συνέπεια, η ΗΕ και η CW εφευρέθηκαν για να εξεταστούν οι πτυχές της επιφάνειας των DLs, αλλά όχι περισσότερο σύνθετα ζητήµατα αναζήτησης και χρήσης πληροφοριών όπως συζητείται στην παράγραφο 1.3. Για εκείνες τις πτυχές της επιφάνειας, η ΗΕ καλύπτει ευρύτερο πεδίο από την CW, αλλά προσφέρει λιγότερη υποστήριξη στον αναλυτή κατά τον προσδιορισµό των πιθανών δυσκολιών των χρηστών. Αντίθετα, η CA και η CASSM εξετάζουν επισταµένως βαθύτερα ζητήµατα ελέγχου. Η CA απαιτεί ο αναλυτής να προσέξει την θεωρητική και την εµπειρική βάση της κατασκευής των σεναρίων και αξιώσεων, ενώ η CASSM περιλαµβάνει σαφή συνάθροιση της προοπτικής χρηστών. Από αυτές τις δύο τεχνικές, η CA είναι και πιο απαιτητική για τον αναλυτή, αλλά και παραδίδει ένα ευρύτερο φάσµα ιδεών. Η CASSM καλύπτει διαφορετικό έδαφος από τις άλλες τρεις τεχνικές που ερευνώνται, δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στις αρχές των χρηστών και των συστηµάτων παρά στις διαδικασίες ή -ειδικότερα - στα σενάρια. Ένα σηµείο που η CASSM έχει φέρει στην επιφάνεια για πολλές βιβλιοθήκες είναι ότι οι έννοιες µίας συλλογής και (ευµετάβλητων) δικαιωµάτων πρόσβασης είναι άγνωστες για τους περισσότερους χρήστες. Αυτές δεν είναι ούτε νέες, ούτε εκπληκτικές ιδέες, και όµως πολλές υπάρχουσες βιβλιοθήκες συνεχίζουν να περιλαµβάνουν αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα και να αποτυγχάνουν να τα εξηγήσουν επαρκώς στους χρήστες, τονίζοντας έτσι το τρέχον χάσµα µεταξύ των χρηστών και της ανάπτυξης συστηµάτων. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα που είναι (ευρέως) γνωστό για την CW και την CA είναι η ανάγκη για σενάρια. Στην εργασία µε τους υπεύθυνους ανάπτυξης των DL, κρίναµε τη χρήση σεναρίων ιδιαίτερα 58

60 σηµαντική. Φαίνεται ότι η περαιτέρω εργασία επάνω στην ανάπτυξη µίας βιβλιοθήκης σεναρίων DL θα µπορούσε να είναι καρποφόρα κατά την καθοδήγηση της ανάπτυξης. Αρχικά, τα σενάρια θα µπορούσαν να βασιστούν στα συµπεράσµατα από το έντυπο υλικό αναζήτησης πληροφοριών. Περαιτέρω εργασία απαιτείται για την ανάπτυξη σεναρίων που καλύπτουν άλλες πτυχές χρήσης των DL, όπως το πώς οι άνθρωποι οργανώνουν, και στη συνέχεια εργάζονται µε τις πηγές πληροφοριών (που υποννοούνται στα χαρακτηριστικά όπως στους "συνδέσµους" της ACM), πώς µοιράζονται τις πληροφορίες µε τους συναδέλφους και συνεργάζονται πέρα από τις πληροφορίες, και πώς οι δηµιουργοί βιβλιοθηκών ή οι δηµιουργοί συλλογών (άνθρωποι που συχνά µεσολαβούν µεταξύ των υπεύθυνων ανάπτυξης των θεµελιωδών τεχνολογιών και των τελικών χρηστών) συλλέγουν από κοινού πληροφορίες και τις παρουσιάζουν στους τελικούς χρήστες. Αυτές είναι όλες οι σηµαντικές πτυχές της δηµιουργίας των DL και της χρήσης τους που είναι αυτή την περίοδο υπό έρευνα. Από τις τεχνικές που συζητούνται ανωτέρω, η ΗΕ εµφανίζεται να είναι η πιο ευρέως χρησιµοποιηµένη από τους επαγγελµατίες. Αυτό είναι σύµφωνο µε την ισχυρή προτίµηση των χρηστών που εκφράστηκε στο εργαστήριο του 2002 πάνω στη δυνατότητα χρησιµοποίησης DLs [6], όπου διαπιστώθηκε ότι οι περισσότεροι συµµετέχοντες θεώρησαν ότι πίνακες ελέγχου θα τους βοηθούσαν στην αξιολόγηση των λύσεων DL. Ενώ αυτό θεωρείται µετά βίας επιστηµονική έρευνα, είναι τουλάχιστον ενδεικτικό για το ότι οι πίνακες ελέγχου είναι αντιληπτοί ως παροχείς καλής υποστήριξης για εκείνους που έχουν την ευθύνη αξιολόγησης των πιθανών λύσεων DL. Ο Sandusky [24], παραδείγµατος χάριν, προτείνει έναν κατάλογο χαρακτηριστικών γνωρισµάτων µιας DL για τον έλεγχο. Αυτά περιλαµβάνουν τα προσανατολισµένα προς το χρήστη χαρακτηριστικά γνωρίσµατα και άλλα (π.χ. πώς οργανώνεται η πληρωµή). Περαιτέρω έρευνα απαιτείται για την αποτελεσµατικότητα των πινάκων ελέγχου: ενώ µπορούν να φανούν εύχρηστοι, έχει διεξαχθεί υποτυπώδης έρευνα για το πρωτύτερο γνωστικό υποβάθρου που οι αναλυτές πρέπει να έχουν ώστε να χρησιµοποιηθούν αποτελεσµατικά, και σε DLs - όπως συµβαίνει και µε άλλες περιοχές - δεν αποκτάται βαθιά γνώση χωρίς προσπάθεια. Για την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας, έχουµε βρει δύο χάσµατα που πρέπει να γεφυρωθούν κατά τη δηµιουργία DLs που θα είναι και τεχνικά υγιείς και θα ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των χρηστών. Το πρώτο εστιάζει µεταξύ προοπτικών που στρέφονται προς τον χρήστη και προς την τεχνολογία: οι θέσεις εστίασης χρηστών δίνουν έµφαση στην εµπειρία χρηστών εις βάρος της εξέτασης τεχνικών λεπτοµερειών, ενώ η τεχνολογία εστιάζει στην εξέταση τεχνικών ζητηµάτων εις βάρος των ανησυχιών των χρηστών. Όπως σηµειώνεται ανωτέρω, τα σενάρια χρήσης παρέχουν µία πολλά υποσχόµενη διαδροµή για το γεφύρωµα αυτού του χάσµατος. Προσεγγίσεις όπως η CASSM, οι οποίες φέρνουν κοντά τις προοπτικές συστηµάτων και χρηστών, φαίνονται επίσης υποσχόµενες. Το δεύτερο χάσµα είναι µεταξύ του προβλήµατος - και της εστίασης στη λύση κατά τον σχεδιασµό. Οι περισσότερες τεχνικές αξιολόγησης HCI παραδοσιακά εστιάζουν στην κατανόηση των προβληµάτων, ως προϋπόθεση ανάπτυξης λύσεων για τα προβλήµατα αυτά. Αντίθετα, οι υπεύθυνοι ανάπτυξης τείνουν να οδηγηθούν από τις λύσεις, και χρειάζονται µόνο να καταλάβουν περίπου ένα πρόβληµα για να είναι σε θέση να παράγουν µία ελπιδοφόρα λύση. Από τις τεχνικές που εξετάζονται εδώ, µόνο η CA καθιστά σαφή το ρόλο της στο τρέχον σχέδιο, ως εργαλείο υποστήριξης του τρόπου σκέψης για τις σχεδιαστικές 59

61 αποφάσεις και ως εκ τούτου για τις πιθανές τροποποιήσεις σχεδίου. Υπάρχει σαφής ανάγκη για πιο στενή ενοποίηση της αξιολόγησης και του επανασχεδιασµού -µία ανάγκη που δεν είναι χαρακτηριστική µόνο για την ανάπτυξη DL. Εν περιλήψει, µπορούµε να προσδιορίσουµε διάφορα σηµαντικά συµπεράσµατα που προέκυψαν από την παρούσα εργασία: Γεφυρώνοντας τα χάσµατα: υπάρχει ανάγκη να γεφυρωθούν τα χάσµατα µεταξύ του χρήστη και των προοπτικών συστηµάτων στο σχεδιασµό των DLs. Σενάρια και CASSM εµφανίζονται να είναι ελπιδοφόρες προσεγγίσεις σε αυτή τη θεώρηση. Βάθος της ανάλυσης: Η ΗΕ και η CW αποφέρουν χρήσιµες γνώσεις για τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της επιφάνειας του µοντέλου DL. Εντούτοις, δεν εξετάζουν βαθύτερα ζητήµατα δυνατότητας χρησιµοποίησης. Για αυτά, απαιτείται η καλή κατανόηση των προοπτικών των χρηστών των DL. Αυτή η βαθύτερη κατανόηση είναι διαθέσιµη µόνο µέσω τεχνικών όπως η CA και η CASSM, τεχνικές που εστιάζουν την προσοχή στα εµπειρικά συµπεράσµατα για τους χρήστες. Η CASSM δεν εξετάζει τις λεπτοµέρειες, αλλά διαθέτει µία ευρέως εξεταστική προσέγγιση εξετάζοντας θεµελιώδεις έννοιες για το χρήστη και το σύστηµα. Η CA µπορεί να χρησιµοποιηθεί προκειµένου αντιµετωπιστούν ζητήµατα σε διαφορετικά επίπεδα περιγραφής, αλλά η εφαρµογή της είναι πιο χρονοβόρα. Έδαφος: Η ΗΕ, η CW και η CA εστιάζουν στις διαδικασίες, είτε αυτές είναι εκφρασµένες µέσω των στόχων, είτε µέσω σεναρίων. Η CASSM εστιάζει στις αρχές των χρηστών, και προσδιορίζει έτσι τα διαφορετικά είδη ζητηµάτων που αφορούν το χρήστη σε σχέση µε τις άλλες τρεις προσεγγίσεις που δοκιµάστηκαν. Αναµενόµενα, καµία από τις δοκιµασµένες τεχνικές δεν έχει διαπιστωθεί ότι εξασφαλίζει την τέλεια λύση. Εντούτοις, καθεµία έχει συµβάλει σε µία γενικότερη προσπάθεια κατανόησης για το πώς οι DLs µπορούν να εξεταστούν από µία προοπτική προσανατολισµένη προς το χρήστη. Περαιτέρω εργασία, τόσο εµπειρική όσο και αναλυτική, απαιτείται για να αναπτυχθούν τεχνικές αξιολόγησης που θα στηρίζονται στην κατανόηση των χρηστών και της εργασίας τους που σχετίζεται µε πληροφορίες. Η εργασία που περιγράφεται εδώ αποτελεί βήµα προς αυτή την κατεύθυνση Ευχαριστίες Αυτή η εργασία έχει χρηµατοδοτηθεί από τις EPSRC επιχορηγήσεις GR/N37858 και GR/R39108 και δεν θα είχε περατωθεί χωρίς τη συµβολή των συνεργατών µας, για την οποία τους ευχαριστούµε. Ευχαριστίες επίσης στον Thomas Green και τους ανώνυµους κριτικούς, οι οποίοι έκαναν χρήσιµα σχόλια σε µια προηγούµενη έκδοση αυτού του εγγράφου Αναφορές [1] Attfield, S., Blandford, A. & Dowell, J. Information seeking in the context of writing: a design psychology interpretation of the problematic situation. Journal of Documentation. 59.4, 2003,

62 [2] Bates, M. J., Wilde, D. N. & Siegfried, S. Research Practices of Humanities Scholars in an Online Environment: The Getty Online Searching Project Report No. 3. Library and Information Science Research 17, 1995, [3] Bates, M. The Design of Browsing and Berrypicking techniques for the Online Search Interface. Online Review, 13,5, 1989, [4] Bates, M. The cascade of interactions in the digital library interface. Information Processing and Management 38, 2002, [5] Blandford, A, Keith, S., Lodder, T. & Fields, B. Claims Analysis in the wild : a case study on Digital Libraries. Submitted for journal publication. Available from [6] Blandford, A. & Buchanan, G. Report on Workshop on Usability of Digital Libraries at JCDL 02. In SIGIR Bulletin, 36.2 (Fall 2002). Available from [7] Blandford, A. & Buchanan, G. Usability of digital libraries: a source of creative tensions with technical developments. In IEEE-CS Technical Committee on Digital Libraries' on-line newsletter, 1.1 (Summer 2003). org/bulletin/summer2003/ [8] Blandford, A. E., Stelmaszewska, H. & Bryan-Kinns, N. Use of multiple digital libraries: a case study. In Proc. JCDL ACM Press, 2001, [9] Borgman, C. L. From Gutenberg to the global information infrastructure: Access to information in the networked World. Cambridge, MA: The MIT Press, [10] Carroll, J. M. & Rosson, M. B. Getting around the taskartifact cycle: how to make claims and design by scenario. ACM Transactions on Information Systems, 10.2, 1992, [11] Cockton, G., Woolrych, A., Hall, L. & Hindmarch, M.Changing Analysts Tunes: the Surprising Impact of a New Instrument for Usability Inspection Method Assessment. In: People and Computers XVII: Proceedings of HCI 03, Springer, 2003, [12] Connell, I., Green, T. & Blandford, A. Ontological Sketch Models: Highlighting User-System Misfits. In E. O Neill, P. Palanque & P. Johnson (Eds.) People and Computers XVII, Proc. HCI 03. Springer, 2003, [13] Cooper, A. The Inmates are Running the Asylum. Sams Publishing, Indianapolis, [14] Duncker, E. Cross-cultural usability of the library metaphor. In Proceedings of JCDL 02, ACM Press, 2002, [15] Ellis, D & Haugan, M. Modelling the information seeking patterns of engineers and research scientists in an industrial environment. Journal of Documentation 53.4, 1997, [16] Hertzum, M., and Jacobsen, N.E.. The Evaluator Effect: A Chilling Fact about Usability Evaluation Methods. International Journal of Human-Computer Interaction, 13.4, 2001, [17] Ingwersen, P. Cognitive perspectives of information retrieval interaction: elements of a cognitive IR theory. Journal of Documentation 52.1, 1996, [18] Keith, S., Blandford, A., Fields, R. & Theng, Y. An investigation into the application of Claims Analysis to evaluate usability of a digital library interface In A. Blandford & G. Buchanan (Eds.) Proc. Workshop on Usability of Digital Libraries at JCDL Available from [19] Komlodi, A. & Marchionini, G. Key frame preview techniques for video browsing. In Proc. ACM Digital Libraries 1998, 1998,

63 [20] Kuhlthau, C. C. & Tama, S. L. Information search process of lawyers, a call for just for me information services. Journal of Documentation, 57.1, 2001, [21] Kuhlthau, C. Longitudinal case studies of the information search process of users in libraries. Library and information science research 10.3, 1988, [22] Nielsen, J. Heuristic Evaluation. In J. Nielsen & R. Mack (Eds.), Usability Inspection Methods New York: John Wiley,1994, [23] Papadakis, I., Andreou, I. & Chrissikopoulos, V. Interactive Search Results. In M. Agosti & C. Thanos (Eds.) Proc. ECDL Springer LNCS 2458, 2002, [24] Sandusky, R. J. Digital Library Attributes: Framing usability research. In A. Blandford & G. Buchanan (Eds.) Proc. Workshop on Usability of Digital Libraries at JCDL , Available from [25] Spencer, R. The Streamlined Cognitive Walkthrough Method, Working Around Social Constraints Encountered in a Software Development Company, Proc. CHI 2000, 2000, [26] Stelmaszewska, H. & Blandford, A. Patterns of interactions: user behaviour in response to search results. In A. Blandford & G. Buchanan (Eds.) Proc. JCDL Workshop on Usability Available from [27] Sutcliffe, A. & Carroll, J. M. Designing claims for reuse in interactive systems design Int J Human-computer studies 50, 1999, [28] Vakkari, P. A theory of the task-based information retrieval process: a summary and generalisation of a longitudinal study. Journal of Documentation. 57.1, 2001, [29] Warren, P. R. Why they still cannot use their library catalogues. Proceedings of Informing Science Conference June Krakow, Poland Cracow University of Economics Available from [30] Wharton, C., Rieman, J., Lewis, C. & Polson, P. The cognitive walkthrough method: A practitioner's guide. In J.Nielsen & R. Mack (Eds.), Usability inspection methods New York: John Wiley, 1994,

64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Εφαρµογή 5.1 Είσοδος στο περιβάλλον της βιβλιοθήκης Κατά την είσοδο του στην ψηφιακή βιβλιοθήκη, ο χρήστης καλείται να συµπληρώσει τα username και password που του έχουν δοθεί. Εικόνα 1: Εισαγωγή username και password Ο χρήστης µετά την είσοδο του στο περιβάλλον της βιβλιοθήκης καλείται να επιλέξει είτε την Digital Library είτε τον Database Editor. Με την πρώτη επιλογή του δίνεται η δυνατότητα αναζήτησης και πλοήγησης στο µαθησιακό υλικό, ενώ µε την δεύτερη του δίνεται η δυνατότητα προσθήκης νέων πληροφοριακών αντικειµένων και επεξεργασίας των ήδη υπαρχόντων. 63

65 Εικόνα 2: Επιλογή για είσοδο είτε στην Digital Library και Database Editor 5.2 Είσοδος στην Digital Library Αν ο χρήστης επιλέξει την είσοδο στη Digjtal Library τότε πρέπει να εισάγει σαν username και password το α για να πιστοποιηθεί η πρόσβαση του. 64

66 Εικόνα 3: Εισαγωγή username και password Περιγραφή του περιβάλλοντος της Digital Library Εφόσον πιστοποιηθεί η πρόσβαση του χρήστη, εµφανίζεται η παρακάτω οθόνη. Στο πλαίσιο που βρίσκεται πάνω δεξιά στην οθόνη µε την ετικέτα Πληροφορίες υπάρχουν κάποιες πληροφορίες σχετικά µε τα lobs, µε τον πολυγραφότερο συγγραφέα κ. α.. Στο επόµενο πλαίσιο αναφέρονται τα 5 µεγαλύτερα αρχεία που υπάρχουν στην ψηφιακή βιβλιοθήκη και στο παρακάτω τα lobs ανά κατηγορία. 65

67 Εικόνα 4: Αρχική οθόνη ψηφιακής βιβλιοθήκης Όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα, στο τελευταίο πλαίσιο αναγράφονται οι ρόλοι που µπορεί να έχει ένας χρήστης καθώς και ο αριθµός αυτών ανά ρόλο. Το κουµπί Αρχή στο κάτω µέρος της οθόνης µεταφέρει το χρήστη στην προηγούµενη εικόνα και το κουµπί Έξοδος τον µεταφέρει εκτός ψηφιακής βιβλιοθήκης. Τέλος, τα κουµπιά Αναζήτηση lob και Πολυµέσα επιτελούν τις ίδιες λειτουργίες µε τα κουµπιά Κατηγορίες & Φίλτρα, Απλή και Full Text που βρίσκονται στο αριστερό µέρος της οθόνης. Η λειτουργία αυτών θα εξηγηθεί αναλυτικά παρακάτω. 66

68 Εικόνα 5: Αρχική οθόνη ψηφιακής βιβλιοθήκης Κατηγορίες και φίλτρα Με αυτόν τον τρόπο αναζήτησης ο χρήστης έχει την δυνατότητα, επιλέγοντας µία από τις Κατηγορίες των lobs καθώς και κάποια από τα Φίλτρα των Μedia, να γεµίσει την λίστα των lobs µόνο µε αυτά που τον ενδιαφέρουν. Το κουµπί - στο οποίο δείχνει το κόκκινο βέλος παρέχει κάποιες κατατοπιστικές πληροφορίες σχετικά µε τον συγκεκριµένο τρόπο αναζήτησης και τα drop down µενού περιέχουν τη λίστα µε τα lobs που προέκυψαν µετά την αναζήτηση. Στο άσπρο πλαίσιο της παρακάτω εικόνας φαίνονται οι περιγραφές των κειµένων των lobs καθώς και οι εικόνες που τα συνοδεύουν. Για να δει ο χρήστης το πραγµατικό µέγεθος της εικόνας αρκεί ένα κλικ πάνω στην εικόνα και για να εµφανιστεί το κείµενο που συνοδεύει το lob πρέπει να πατήσει στο κουµπί περισσότερα - που βρίσκεται κάτω από την περιγραφή του κειµένου -. Για να εµφανιστούν τα υπόλοιπα αρχεία που µπορεί να συνοδεύουν το lob πρέπει να πατήσει το κουµπί που υποδεικνύει το µπλε βέλος. 67

69 Εικόνα 6: Κατηγορίες και Φίλτρα Για να κατεβάσει τώρα το αρχείο που συνοδεύει το lob χρειάζεται να πατήσει το κουµπί Download. 68

70 Εικόνα 7: Download συνοδευτικού αρχείου Απλή αναζήτηση Η απλή αναζήτηση γίνεται στις ονοµασίες των lobs και έχοντας ήδη επιλέξει την Kατηγορία του lob και το Φίλτρο των media από την επιλογή Κατηγορίες & Φίλτρα. Αν ο χρήστης επιθυµεί η αναζήτηση να γίνεται σε όλα τα lobs, πρέπει να επιλέξει την Κατηγορία *.* ΟΛΕΣ και σαν Φίλτρο το *.*ΟΛΑ. 69

71 Εικόνα 8: Απλή αναζήτηση Full Text αναζήτηση Η αναζήτηση αυτή γίνεται στα κείµενα των lobs και κάνει χρήση της δυνατότητας full text search του SQL Server. 70

72 Εικόνα 9: Full text αναζήτηση Πολυµέσα Με την επιλογή Πολυµέσα δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη να αναζητήσει τα αρχεία που επιθυµεί. Όπως φαίνεται και στο drop down µενού, τα αρχεία αυτά µπορεί να είναι εικόνες, videos, ήχοι, αρχεία doc, ppt, pdf, compressed και άλλα είδη. 71

73 Εικόνα 10: Πολύµεσα 5.3 Είσοδος στον Database Editor Oι επιλογές που δίνονται στον χρήστη είναι είτε η επεξεργασία πίνακα κειµένων, είτε η επεξεργασία πίνακα αρχείων είτε η επεξεργασία των learning objects. Με την πρώτη επιλογή ο χρήστης µπορεί να εισάγει ή να τροποποιήσει κείµενο που θα αναφέρεται σε κάποιο πληροφοριακό αντικείµενο. Με την δεύτερη επιλογή µπορεί να εισάγει αρχεία εικόνας, βίντεο, ήχου και κειµένου και να τα επεξεργαστεί ενώ µε την τρίτη του δίνεται η δυνατότητα δηµιουργίας ενός νέου πληροφοριακού αντικειµένου συνδυάζοντας κείµενο και κάποια είδη αρχείων που ο χρήστης έχει ήδη εισάγει στην ψηφιακή βιβλιοθήκη. Επίσης του δίνεται η δυνατότητα επεξεργασίας των καταχωρηµένων πληροφοριακών αντικειµένων. 72

74 Εικόνα 11: Επιλογή εργασίας Επεξεργασία πίνακα κειµένων Αν ο χρήστης επιλέξει την επεξεργασία πίνακα κειµένου τότε εµφανίζεται η παρακάτω οθόνη. Στο πρώτο πεδίο Περιγραφή κειµένου καλείται να περιγράψει συνοπτικά - έως 512 χαρακτήρες - το κείµενο που θα εισάγει, ενώ στο δεύτερο πεδίο Εισαγωγή κειµένου εισάγει το κείµενο σε µορφή html tags. Το κείµενο που θα εισαχθεί δεν θα πρέπει να ξεπερνά σε µέγεθος τα bytes. Οι καταχωρήσεις κειµένου που υπάρχουν στην ψηφιακή βιβλιοθήκη φαίνονται στο κάτω µέρος της οθόνης. Ο συνολικός τους αριθµός φαίνεται από την ετικέτα total records. Η πλοήγηση σε αυτές γίνεται είτε µε τα βελάκια είτε επιλέγοντας από το drop-down µενού την οµάδα των κειµένων που ο χρήστης θέλει να πλοηγηθεί. Ακόµα µε την επιλογή records/page δίνεται στον χρήστη η δυνατότητα να επιλέξει τον αριθµό των καταχωρήσεων που προτιµά σε κάθε σελίδα του πίνακα. Οι επιλογές Άνοιγµα html editor και Προσθήκη Νέας εγγραφής θα εξηγηθούν αναλυτικά παρακάτω. 73

75 Εικόνα 12: Αρχική οθόνη της Επεξεργασίας πίνακα κειµένων Άνοιγµα htm editor Όταν επιλέγουµε Άνοιγµα html editor αναδύεται το παρακάτω παράθυρο, όπου µας επιτρέπει µε τις κατάλληλες επιλογές να µετατρέψουµε το απλό κείµενο σε κείµενο µε την µορφή των html tags. 74

76 Εικόνα 13: Html editor Για να κατεβάσουµε το κείµενο που θέλουµε να εισάγουµε, επιλέγουµε File Open και από το παράθυρο που αναδύεται επιλέγουµε Browse και στην συνέχεια επιλέγουµε το κείµενο που επιθυµούµε.. Αν το κείµενο που θέλουµε να εισάγουµε είναι γραµµένο στα Ελληνικά δεν πρέπει να παραλείψουµε να επιλέξουµε View Encoding Greek (Windows). Για να µετατρέψουµε το κείµενο σε µορφή html tags πατάµε την επιλογή που υποδεικνύει το κόκκινο βέλος. 75

77 Εικόνα 14: Html editor µε απλό κείµενο Ακολουθώντας τις παραπάνω επιλογές, το κείµενο στην παρακάτω εικόνα είναι σε µορφή html tags. 76

78 Εικόνα 15: Κείµενο σε µορφή html tags Τέλος, ο χρήστης καλείται να αντιγράψει το κείµενο στο πεδίο Εισαγωγή κειµένου. 77

79 Εικόνα 16: Έχοντας συµπληρώσει όλα τα πεδία που απαιτούνται Προσθήκη νέας εγγραφής Εφόσον ο χρήστης έχει ακολουθήσει τις παραπάνω επιλογές, πατώντας την Προσθήκη Νέας εγγραφής η καταχώρηση του νέου κειµένου γίνεται επιτυχώς. Στην περίπτωση αυτή εµφανίζεται µήνυµα στην οθόνη που επιβεβαιώνει τον χρήστη για την επιτυχία της εισαγωγής του κειµένου. Αντίστοιχα, σε περίπτωση λάθους εµφανίζεται ένα επεξηγητικό µήνυµα που τον βοηθά να διορθώσει το λάθος του. Τροποποίηση υπάρχοντος κειµένου Σε περίπτωση που απαιτείται τροποποίηση είτε της περιγραφής του κειµένου είτε του κυρίως κειµένου, ο χρήστης µπορεί µε την επιλογή Edit να την επιτύχει. ίπλα στην επιλογή Edit υπάρχει η επιλογή Delete, µε την οποία µπορούµε να διαγράψουµε το καταχωρηθέν κείµενο. 78

80 Εικόνα 17: Επιλογές για τροποποίηση κειµένου Όταν ο χρήστης κάνει τις απαιτούµενες αλλαγές, πρέπει να επιλέξει Update για να καταχωρηθεί στην ψηφιακή βιβλιοθήκη το τροποποιηµένο κείµενο. ίπλα στην επιλογή Update υπάρχει η επιλογή Cancel µε την οποία µπορούµε να ακυρώσουµε την τροποποίηση του κειµένου. 79

81 Εικόνα 18: Ανανέωση ή διαγραφή υπάρχοντος κειµένου Επεξεργασία πίνακα αρχείων Αν ο χρήστης επιλέξει την επεξεργασία πίνακα αρχείων τότε εµφανίζεται η παρακάτω οθόνη. 80

82 Εικόνα 19: Αρχική οθόνη της Επεξεργασίας πίνακα αρχείων Στο πρώτο πεδίο Περιγραφή αρχείου καλείται να περιγράψει συνοπτικά - έως 512 χαρακτήρες - το αρχείο που θα εισάγει, ενώ στο δεύτερο πεδίο επιλέγοντας Browse εισάγει τα αρχεία που επιθυµεί. Το συνολικό µέγεθος των αρχείων που θα εισάγει δεν πρέπει να ξεπερνά τα bytes. Οι καταχωρήσεις των αρχείων που υπάρχουν στην ψηφιακή βιβλιοθήκη φαίνονται στο κάτω µέρος της οθόνης. Ο συνολικός τους αριθµός φαίνεται από την ετικέτα Σύνολο Εγγραφών. Η πλοήγηση σε αυτές γίνεται είτε µε τα βελάκια είτε επιλέγοντας από το drop-down µενού την οµάδα των αρχείων που ο χρήστης θέλει να πλοηγηθεί.. Ακόµα µε την επιλογή εγγραφές/σελίδα δίνεται στον χρήστη η δυνατότητα να επιλέξει τον αριθµό των καταχωρήσεων που προτιµά σε κάθε σελίδα του πίνακα. Η επιλογή Προσθήκη Νέας εγγραφής θα αναλυθεί παρακάτω. 81

83 Εικόνα 20: Έχοντας συµπληρώσει όλα τα πεδία Προσθήκη νέας εγγραφής Εφόσον ο χρήστης έχει ακολουθήσει τις παραπάνω επιλογές, πατώντας την Προσθήκη Νέας εγγραφής η καταχώρηση του νέου αρχείου γίνεται επιτυχώς. Στην περίπτωση αυτή εµφανίζεται µήνυµα στην οθόνη που επιβεβαιώνει τον χρήστη για την επιτυχία της εισαγωγής του αρχείου. Αντίστοιχα, σε περίπτωση λάθους εµφανίζεται ένα επεξηγητικό µήνυµα που τον βοηθά να διορθώσει το λάθος του. Τροποποίηση υπάρχοντος αρχείου Σε περίπτωση που απαιτείται τροποποίηση είτε της περιγραφής του αρχείου είτε των αρχείων, ο χρήστης µπορεί µε την επιλογή Edit να την επιτύχει. ίπλα στην επιλογή Edit υπάρχει η επιλογή Delete, µε την οποία µπορούµε να διαγράψουµε το καταχωρηθέν αρχείο. 82

84 Εικόνα 21: Επιλογές για τροποποίηση αρχείου Όταν ο χρήστης κάνει τις απαιτούµενες αλλαγές, πρέπει να επιλέξει Update για να καταχωρηθεί στην ψηφιακή βιβλιοθήκη το τροποποιηµένο αρχείο. ίπλα στην επιλογή Update υπάρχει η επιλογή Cancel µε την οποία µπορούµε να ακυρώσουµε την τροποποίηση του αρχείου. 83

85 Εικόνα 22: Ανανέωση ή διαγραφή αρχείου Επεξεργασία των learning objects Αν ο χρήστης επιλέξει την επεξεργασία των learning objects τότε εµφανίζεται η παρακάτω οθόνη. Με την επιλογή Κύρια Σελίδα ο χρήστης µεταφέρεται στην οθόνη µε τις τρεις επιλογές που είναι η Επεξεργασία πίνακα κειµένων, η Επεξεργασία πίνακα αρχείων και τέλος η Επεξεργασία των learning objects. Με την επιλογή του κουµπιού Εµφάνιση Panel Εισαγωγής lob ο χρήστης µπορεί να δηµιουργήσει ένα νέο πληροφοριακό αντικείµενο. Ο συνολικός αριθµός των πληροφοριακών αντικειµένων στην ψηφιακή βιβλιοθήκη φαίνεται από την ετικέτα σύνολο εγγραφών. Η πλοήγηση σε αυτά γίνεται είτε µε τα βελάκια είτε επιλέγοντας από το drop-down µενού την οµάδα των πληροφοριακών αντικειµένων που ο χρήστης θέλει να πλοηγηθεί. Ακόµα µε την επιλογή εγγραφές/σελίδα δίνεται στον χρήστη η δυνατότητα να επιλέξει τον αριθµό των πληροφοριακών αντικειµένων που προτιµά σε κάθε σελίδα του πίνακα. 84

86 Εικόνα 23: Αρχική οθόνη της Επεξεργασίας των learning objects ηµιουργία νέου learning object Αν ο χρήστης επιλέξει το κουµπί Εµφάνιση Panel Εισαγωγής lob τότε αναδύεται το παρακάτω παράθυρο. Στο πεδίο lob name καλείται να συµπληρώσει το όνοµα που επιθυµεί να έχει το πληροφοριακό αντικείµενο που θα δηµιουργήσει. Στα πεδία Κατηγορία 1, Κατηγορία 2, Κατηγορία 3 µπορεί να επιλέξει από το drop down µενού την γενική και τις πιο ειδικές κατηγορίες που ανήκει το πληροφοριακό αντικείµενο, ενώ στο πεδίο Ηµεροµηνία δηµιουργίας καλείται να συµπληρώσει την ηµεροµηνία που αυτό δηµιουργείται. Τέλος, στο πεδίο Author πρέπει να συµπληρώσει τον δηµιουργό του πληροφοριακού αντικειµένου. 85

87 Εικόνα 24: Panel εισαγωγής lob Από την λίστα µε τις περιγραφές των κειµένων, που βρίσκεται κάτω από το πεδίο Author, ο χρήστης µπορεί να επιλέξει το κείµενο που θέλει να εισάγει στο πληροφοριακό αντικείµενο που θα δηµιουργήσει. Αφού το επιλέξει πρέπει να πατήσει το κουµπί µε το όνοµα Εισήγαγε κείµενο. 86