ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ανάπτυξη και εφαρμογή ενός ιχθυολογικού πολυπαραμετρικού δείκτη για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης του Άνω Ρου του ποταμού Αλιάκμονα σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΕ» Μεταπτυχιακός φοιτητής: Δημήτρης Κομματάς (Α.Μ ) Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Β. Δέτσης, Επίκουρος. Καθηγητής Επιτροπή: Δρ. Μ. Βαμβακάρη, Δρ. Γ. Ευθυμίου ΑΘΗΝΑ 2011 ι

2 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ανάπτυξη και εφαρμογή ενός ιχθυολογικού πολυπαραμετρικού δείκτη για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης του Άνω Ρου του ποταμού Αλιάκμονα σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΕ» Μεταπτυχιακός φοιτητής: Δημήτρης Κομματάς (Α.Μ ) Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Β. Δέτσης, Επίκουρος. Καθηγητής Επιτροπή: Δρ. Μ. Βαμβακάρη, Δρ. Γ. Ευθυμίου ΑΘΗΝΑ 2011 ii

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Ινστιτούτου Εσωτερικών Υδάτων (Ι.Ε.Υ), του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε), σε συνεργασία με πολλούς ανθρώπους οι οποίοι με «μύησαν» στα μυστικά των ελληνικών ποταμών και αποτελεί χαρά μου που είχα την τύχη και την χαρά να συνεργαστώ μαζί τους και να περάσω πολλές ώρες στο πεδίο. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, επίκουρο καθηγητή Δρ. Β. Δέτση για την εμπιστοσύνη την οποία μου έδειξε και για τις παρατηρήσεις του κατά την διάρκεια της συγγραφής της εργασίας. Οφείλω πολλά στον Δρα. Αλκιβιάδη Οικονόμου (Ερευνητής Α του Ι.Ε.Υ Υδροβιολόγος Ιχθυολόγος), καθώς από την πρώτη στιγμή της συνεργασίας μας στον Ι.Ε.Υ. στάθηκε δίπλα μου και με καθοδήγησε με τις γνώσεις του, πάντα πρόθυμος να μου επιλύσει τις όποιες απορίες είχα και έχω, πάντα με υπομονή. Τον ευχαριστώ για όλα. Τόσο στις εργασίες πεδίου όσο και στο γραφείο πολλοί συνάδελφοι συνέβαλαν στην πραγματοποίηση αυτής της εργασίας. Πιο συγκεκριμένα: ευχαριστώ από καρδιάς τον συνάδελφο μου Β. Τάχο (Γεωπόνος- Ιχθυολόγος) ο οποίος ακούραστος και ακαταμάχητος κατεύθυνε τον ερευνητικό σχεδιασμό και περάσαμε πολλές αξέχαστες μέρες στο πεδίο κάτω από αντίξοες συνθήκες. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Δρα Σ. Ζόγκαρη (Ιχθυολόγο Γεωγράφο) για τις πολύτιμες γνώσεις του και τον ενθουσιασμό που πάντα διαθέτει για τα περιβαλλοντικά ζητηματα. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Δρα. Γ. Χατζηνικολάου (Περιβαλλοντολόγος- Ποταμολόγος) για την συνεχή βοήθειά του και την συνεργασία μας, καθώς τα πρώτα μου ποταμίσια βήματα τα έκανα δίπλα του. Φυσικά και δεν θα έπρεπε να παραλείψω δυο πολύ καλούς φίλους και συναδέλφους που με στηρίζουν αδιαλείπτως το Λ. Βαρδάκα (Ιχθυολόγος) και το Ν. Κούτσικο (Ιχθυολόγος). Τους ευχαριστώ θερμά για όσα έχουν κάνει για εμένα. Ευχαριστώ επίσης την συνάδελφο Κ. Μακρυνίκα για τον ενδιαφέρον της και την βοήθειά της. Τέλος οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου που με στηρίζει τόσο υλικά όσο και ψυχολογικά. Τελευταία (και καλύτερη) άφησα την συντροφό μου Κέλυ. Την ευχαριστώ για την ψυχική στήριξη και την αγάπη την οποία μου προσφέρει ακούραστα. iii

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Σκοπός εργασίας... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ... 6 Θεωρητικό υπόβαθρο... 6 Α. Ευρωπαϊκό και Εθνικό Νομοθετικό Πλαίσιο για την διαχείριση των υδάτων Κοινοτικό νομοθετικό πλαίσιο Η Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΕ Βασικά σημεία της Οδηγίας Πλαίσιο που σχετίζονται με την οικολογική Εθνική Νομοθεσία για την διαχείριση των υδάτων Β. Εφαρμογές της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης Οικολογική κατάσταση με βάση την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ Τυπολογική ταξινόμηση Θέσπιση συνθηκών αναφοράς Ποιοτική ταξινόμηση Γ. Ανάλυση βασικών σημείων δεικτών που βασίζονται στην ιχθυοπανίδα Δείκτες με βάση την ιχθυοπανίδα Ανασκόπηση των ιχθυολογικών μεθόδων οικολογικής εκτίμησης iv

5 2.5.2 Το ιστορικό των ιχθυοδεικτών Τυπολογική ταξινόμηση Η θέσπιση συνθηκών αναφοράς με βάση την ιχθυοπανίδα Επιλογή των ιχθυολογικών μετρικών ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Περιοχή μελέτης Εισαγωγή Γενικά στοιχεία Κυριότεροι παραπόταμοι Γεωλογική εξέλιξη Κλιματικά στοιχεία Χρήσεις νερού Οικολογικά χαρακτηριστικά Πλαγκτό Φυτοκοινωνίες Ορνιθοπανίδα Άλλα Είδη Πανίδας Ιχθυοπανίδα Υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο προστασίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Μεθοδολογία Α. Ερευνητικός σχεδιασμός v

6 4.1 Περιγραφή του ερευνητικού σχεδιασμού Β. Βιβλιογραφική έρευνα Διερεύνηση ιστορικών δεδομένων Διερεύνηση της βιολογίας και οικολογίας της ιχθυοπανίδας Διερεύνηση των πιέσεων Διερεύνηση των υδρολογικών και μορφολογικών πιέσεων Βάση δεδομένων Γ. Περιγραφή της δειγματοληπτικής στρατηγικής, των τεχνικών και των εργαλείων Δειγματοληπτικές τεχνικές και εργαλεία Αφθονία και κατανομή των ειδών ψαριών - ποιοτική και ποσοτική περιγραφή της ιχθυοπανίδας Δ. Περιγραφή των σταδίων ανάπτυξης και εφαρμογής του ιχθυολογικού πολυπαραμετρικού δείκτη Δημιουργία ιχθυολογικής μεθόδου εκτίμησης της οικολογικής ποιότητας Τυπολογική ταξινόμηση Προσδιορισμός συνθηκών αναφοράς Επιλογή μετρικών ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Αποτελέσματα και Συζήτηση A. Ανθρωπογενείς πιέσεις Σημαντικές πιέσεις στις περιοχές δειγματοληψίας Δίκτυο δειγματοληψίας ψαριών Συγκέντρωση βιβλιογραφικών δεδομένων vi

7 Β. Ποιοτική και ποσοτική σύσταση της ιχθυοπανίδας του άνω ρου του Αλιάκμονα Γενικά για την ιχθυοπανίδα του Αλιάκμονα Ποιοτική και ποσοτική σύσταση της ιχθυοκοινότητας Κατανομή μεγεθών των ειδών ψαριών που αλιεύθηκαν Γ. Βιολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά της τοπικής ιχθυοκοινότητας Βιολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής του άνω ρου του Αλιάκμονα Κατάταξη των ειδών σε οικολογικούς θώκους Δ. Ανάπτυξη και εφαρμογή του ιχθυολογικού πολυπαραμετρικού δείκτη Ανάπτυξη και εφαρμογή του ιχθυολογικού δείκτη για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης Βιοτική ιχθυολογική τυπολογία Α. Ποιοτική προσέγγιση Β. Ποσοτική προσέγγιση Συνθήκες αναφοράς Επιλογή μετρικών Ανάπτυξη του ιχθυολογικού δείκτη Εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης με βάση την ιχθυοπανίδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Συμπεράσματα Ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της ιχθυοπανίδας Βιολογική κατάσταση ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ vii

8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ viii

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το νερό αποτελεί τον σημαντικότερο φυσικό πόρο, απαραίτητο για την επιβίωση του ανθρώπου και των υπόλοιπων οργανισμών. Οι σημαντικές λειτουργίες που επιτελούν τα υδάτινα οικοσυστήματα, προσφέρουν πλήθος αξιών που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος προς όφελος του. Ωστόσο, από τις αρχές του 21ου αιώνα, ο πλανήτης βρίσκεται σε μια υδατική κρίση, τόσο ποιοτική όσο και ποσοτική προκαλούμενη από την υπέρμετρη ανθρώπινη ανάπτυξη, η οποία έχει οδηγήσει σε μία παγκόσμια υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Το ανθρώπινο είδος εγκλωβισμένο σε ένα κοινωνικό-οικονομικό σύστημα, το οποίο δεν φαίνεται βιώσιμο, αναπτύσσει αντίξοες συνθήκες για όλα τα έμβια όντα συμπεριλαμβανομένου και του δικού του είδους. Έτσι, ο πλανήτης βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πλήθος ανθρώπινων πιέσεων που δρουν συνεργατικά και αθροιστικά υποσκάπτοντας το μέλλον των επόμενων γενεών. Αυτή η κρίση στους υδατικούς πόρους, προκαλούμενη από την μαζική εισβολή του ανθρώπου στη λειτουργία του υδρολογικού κύκλου, φαίνεται να είναι το υπ αριθμό ένα πρόβλημα το οποία ζητά άμεσα επίλυση. Τα οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων μπορούν να θεωρηθούν ως συστήματα αυξημένης ποικιλότητας οικοτόπων αλλά και βιοποικιλότητας, καθώς περιλαμβάνουν το 2,4% όλων των γνωστών ειδών, παρόλο που καταλαμβάνουν το 0,8% της χερσαίας επιφάνειας και αποτελούν το 0,3% όλων των υδάτων του πλανήτη (McAllister et al., 1997). Περιλαμβάνουν ενδιαιτήματα με μια ευρεία ποικιλία φυσικοχημικών και βιολογικών χαρακτηριστικών και εμπεριέχουν ποτάμια, λίμνες, υγροτόπους, έλη, μικρούς χείμαρρους, πηγές ακόμα και ύδατα μέσα σε σπηλιές. Αν και τα οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων χαρακτηρίζονται από την παρουσία γλυκού ύδατος περιλαμβάνουν και αλμυρά ή υφάλμυρα οικοσυστήματα όπως λιμνοθάλασσες και κλειστές λίμνες. Παρά την οικολογική σημαντικότητα αυτών των οικοσυστημάτων, σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπα με ένα μεγάλο αριθμό απειλών ανθρώπινης προέλευσης (Dudgeon et al., 2006). Οι πιο έντονες πιέσεις προέρχονται από τις βιομηχανικές και αγροτικές δραστηριότητες, τα αστικά λύματα, τις αλόγιστες υδροληψίες κυρίως για αρδευτικές ανάγκες, την εισαγωγή ξενικών ειδών καθώς και από την υποβάθμιση της παρόχθιας ζώνης και την αλλοίωση των μορφολογικών τους χαρακτηριστικών μέσω της δημιουργία τεχνικών έργων (π.χ. φράγματα, έργα αντιπλημμυρικής προστασίας κ.α.) (Baron et al. 2002, Nilsson et al. 2005). Ωστόσο, η μείωση της ποσότητας των υδάτων και ιδιαίτερα σε άνυδρες ή ημι-άνυδρες περιοχές έχει ανησυχήσει τόσο τον κοινωνικό όσο και το επιστημονικό κοινό του πλανήτη. 1

10 Πολλοί υγρότοποι, λιμνοθάλασσες και ποτάμιοι σχηματισμοί (π.χ. μαιανδρισμοί) έχουν εξαφανιστεί στο βωμό της επέκτασης της καλλιεργητικής έκτασης. Το νερό μεταφέρεται από την μια υδρολογική λεκάνη ποταμού στην άλλη και η συνεκτικότητα των περισσότερων ποταμών έχει διακοπεί εξαιτίας της κατασκευής φραγμάτων (Sabater 2008). Όλα τα παραπάνω δεν συμβαίνουν μόνο σε άλλες χώρες. Η Ελλάδα, αν και χαρακτηρίζεται από ένα πλούτο μοναδικών οικοσυστημάτων και οικοτόπων καθώς επίσης και μια αυξημένη βιοποικιλότητα εξαιτίας παλαιογεωμορφολογικών και παλαιοκλιματικών συνθηκών, αντιμετωπίζει τις ίδιες πιέσεις όπως όλες οι άλλες μεσογειακές χώρες. Στην Ελλάδα έχουν ήδη συντελεστεί αποξηράνσεις μεγάλων υγροτοπικών περιοχών με σκοπό την αύξηση των καλλιεργητικών εκτάσεων. Συνολικά, η Ελλάδα έχει απολέσει περίπου το 75% των υγροτοπικών συστημάτων (OECD, 2000). Πολλά από τα υπάρχοντα υδατικά οικοσυστήματα θεωρούνται σαν απειλούμενα ακόμα και αυτά που υπάγονται σε καθεστώς προστασίας. Πολλά ενδημικά είδη των εσωτερικών υδάτων απειλούνται ή ήδη έχουν εξαφανιστεί (Economidis, 1995, 1999, 2002, Economou et al., 1999, Stoumboudi et al., 2002, Perdikaris et al., 2005). Η υποβάθμιση της ποιότητας και η μείωση της ποσότητας των επιφανειακών υδάτων σε συνδυασμό με την αλλοίωση των υγροτοπικών και παράκτιων οικοσυστημάτων στην Ευρώπη, οδήγησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο των Υπουργών στην έκδοση της Οδηγίας Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΕ (από εδώ και στο εξής θα αναφέρεται ως ΟΠΥ). Η συγκεκριμένη Οδηγία επιτάσσει την αποκατάσταση και διατήρηση της υγείας των υδατικών οικοσυστημάτων, όπου η υγεία τους εκτιμάται με βάση τα υδρομορφολογικά, χημικά και βιολογικά στοιχεία. Η Οδηγία αυτή συγχωνεύει και αντικαθιστά πλήθος υφιστάμενων οδηγιών και αντανακλά μια σημαντική αλλαγή πορείας στη διαχείριση των υδατικών πόρων. Εντάσσει βιολογικά στοιχεία, όπου με βάση την κατάσταση τους θα εξαρτηθεί η κατάταξη των υδατικών σωμάτων σε ποιοτική κατηγορία. Ένα σημαντικό και συχνά περιοριστικό βήμα για την εκτίμηση της υγείας των οικοσυστημάτων, είναι η ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων τα οποία θα υπολογίζουν την βιοτική κατάσταση. Ένα από τα βιολογικά στοιχεία που ορίζει η ΟΠΥ για την εκτίμηση των επιφανειακών ρεόντων υδάτων, μαζί με την υδρόβια χλωρίδα, τους πλαγκτονικούς φυτικούς οργανισμούς και τη βενθική πανίδα, είναι η ιχθυοπανίδα. Η επιτυχής εφαρμογή της Οδηγίας εξαρτάται, εν μέρει, από την ανάπτυξη αξιόπιστων και επιστημονικά βασισμένων εργαλείων για την άμεση εκτίμηση των βιολογικών συνθηκών (Angermeier & Davideanu, 2004). 2

11 Προς αυτή την κατεύθυνση, η παρούσα εργασία επιχειρεί να συμβάλλει στην εκκίνηση του ενδιαφέροντος για την ανάπτυξη ιχθυολογικών βιοεκτιμήσεων σε ποτάμια στην Ελλάδα, έναν άγνωστο και παραμελημένο φυσικό πλούτο. 3

12 ΚΥΡΙΩΣ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι 4

13 1.1 Σκοπός εργασίας Η παρούσα εργασία αποτελεί μία προσπάθεια καταγραφής της ιχθυοπανίδας του Άνω ρου του Αλιάκμονα και πιο συγκεκριμένα της περιοχής στην οποία κατασκευάζεται το φράγμα του Ιλαρίωνα. Επίσης καταγράφονται οι δράσεις για την ανάπτυξη και εφαρμογή ιχθυολογικών δεικτών για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης ρεόντων υδάτων στην Ελλάδα. Κατά το παρελθόν έχουν επιχειρηθεί ανάλογες προσπάθειες οι οποίες αποτέλεσαν την βάση των ιχθυολογικών βιοεκτιμήσεων προς την κατεύθυνση της ΟΠΥ στην Ελλάδα (FAME, 2005, Οικονόμου και συν. 2007) Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι: α) η καταγραφή της ιχθυοπανίδας και των χαρακτηριστικών της στον Άνω ρου του ποταμού Αλιάκμονα β) η περιγραφή των δράσεων για την ανάπτυξη ενός ιχθυολογικού δείκτη για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης του Άνω ρου του Αλιάκμονα. Στα πλαίσια λοιπόν της παρούσας διπλωματικής εργασίας, αντικείμενο έρευνας αποτέλεσε κατά κύριο λόγο η ανάπτυξη και εφαρμογή ενός Πολυπαραμετρικού ιχθυολογικού δείκτη εκτίμησης της οικολογικής κατάστασης του Άνω ρου του Αλιάκμονα. 5

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Θεωρητικό υπόβαθρο 6

15 Α. Ευρωπαϊκό και Εθνικό Νομοθετικό Πλαίσιο για την διαχείριση των υδάτων 2.1 Κοινοτικό νομοθετικό πλαίσιο Η κατανόηση της σύνδεσης μεταξύ επιστήμης και νομοθεσίας για το νερό έχει ως αφετηρία τα Ρωμαϊκά χρόνια, με σαφή επιρροή διαμέσου των αιώνων στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. Όμως, από αρχαιοτάτων χρόνων ο άνθρωπος διαισθητικά ένιωσε την σημαντικότητα του νερού και το θεώρησε ως πηγή, μέσα από την οποία ξεκίνησε η ζωή, ενώ το ενσωμάτωσε σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της θρησκευτικής του λατρείας. Ήδη από τον 6 ο αιώνα π.χ. ο Θαλής, ο οποίος διαχώρισε το φυσικό στοιχείο από τις θεϊστικές έννοιες, θεωρούσε το νερό ως την αρχή των πάντων. Η σύγχρονη επιστήμη, βασιζόμενη στην εμπειρία μέσω της παρατήρησης, επισημαίνει ότι το νερό είναι μια εξαιρετική ουσία με ασυνήθιστες φυσικές και χημικές ιδιότητες και η οποία περικλείει αξιοσημείωτες γεωλογικές και βιολογικές λειτουργίες όπως: διάβρωση, απόθεση, διάλυση, μεταφορά και θρέψη (Narasimhan 2008). Στις σύγχρονες μέρες, η εκκίνηση των πρώτων νομοθετικών διατάξεων για την προστασία των ευρωπαϊκών υδάτων, έγινε κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 70 και του 80. Συγκεκριμένα, κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 70, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, ξεκίνησε καθορίζοντας πρότυπα για την βελτίωση και διατήρηση της ποιότητας των υδάτων -των ποταμών και των λιμνών- και όρισε αυστηρά πρότυπα για το πόσιμο νερό, όπου όλα τα κράτη μέλη θα έπρεπε να συμμορφωθούν. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, θεσπίστηκαν μια σειρά από νομικά πλαίσια που προσανατολίζονταν προς την κατεύθυνση της μείωσης των ρυπαντικών φορτίων μέσω της επεξεργασίας των αστικών λυμάτων (Οδηγία 91/271/ ΕΟΚ, «για την επεξεργασία αστικών λυμάτων») και τον έλεγχο της αγροτικής ρύπανσης (Οδηγία 91/676/ ΕΟΚ, «για την προστασία των υδάτων από την νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης»). Το Μάιο του 1992, θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοτόπων, η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας». Σκοπός της οδηγίας είναι να συμβάλλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών που εφαρμόζεται η συνθήκη. Τα μέτρα τα οποία λαμβάνονται σύμφωνα με την παρούσα οδηγία αποσκοπούν στη διασφάλιση της διατήρησης ή της αποκατάστασης σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, των φυσικών 7

16 οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος. Κατά τη λήψη μέτρων σύμφωνα με την παρούσα οδηγία, λαμβάνονται υπόψη τόσο οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις, όσο και οι περιφερειακές και τοπικές ιδιομορφίες. Επιπλέον, η παραπάνω οδηγία στοχεύει στην δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δικτύου ειδικά προστατευόμενων περιοχών με το όνομα Natura 2000, που θα περιλαμβάνει ορισμένους τύπους βιοτόπων καθώς και βιοτόπους συγκεκριμένων ειδών. Τα κράτη μέλη υποχρεώνονται να διαχειριστούν τις περιοχές αυτές ή και να λάβουν μέτρα για την αναβάθμιση τους. Κάθε κράτος μέλος συμβάλλει στη σύσταση του Natura 2000 ανάλογα με τα είδη φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων των ειδών που υπάρχουν στο έδαφός του. Προς το σκοπό αυτό κάθε κράτος μέλος ορίζει τόπους ως ειδικές ζώνες διατήρησης. Οι παραπάνω Οδηγίες, αν και συνέβαλαν προς την προώθηση της βιώσιμης διαχείρισης του περιβάλλοντος, αντιμετώπιζαν κάπως αποσπασματικά την διαχείριση των υδατικών οικοσυστημάτων. Έτσι, στα μέσα της δεκαετίας του 90 τονίστηκε μια πολυεθνική προσέγγιση για την διαχείριση των υδατικών πόρων με την ενεργή συμμετοχή κοινωνικών ομάδων. Μετά από έντονες διαπραγματεύσεις μεταξύ ομάδων των κρατών μελών, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο των Υπουργών της ΕΕ, υιοθέτησε τον Οκτώβριο του 2000, την Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΚ (ΟΠΥ), η οποία καθιερώνει ένα κοινό όραμα για την διαχείριση των ευρωπαϊκών υδάτων. Η ΟΠΥ απαιτεί από τα κράτη μέλη να τροποποιήσουν κατάλληλα τους νόμους, τα νομοθετήματα και τις πολιτικές τους, μέσα σε ορισμένο χρονοδιάγραμμα για την εκπλήρωση του κοινού οράματος 2.2 Η Οδηγία Πλαίσιο περί Υδάτων 2000/60/ΕΕ Η Ευρωπαϊκή Ένωση, κατανοώντας τη σημασία της προστασίας και διατήρησης του υδάτινου περιβάλλοντος στην Κοινότητα προχώρησε με την εκπόνηση μιας νέας οδηγίας πλαισίου που θα θεσπίζει τις βασικές αρχές μιας βιώσιμης πολιτικής των υδάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η νέα Οδηγία Πλαίσιο, μετά από μια μακρόχρονη περίοδο συζητήσεων και διαπραγματεύσεων μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τέθηκε σε ισχύ στις 22 Δεκεμβρίου Πρόκειται για μια διαχειριστική Οδηγία, η οποία δεν έχει ως αυτοσκοπό την προστασία μεμονωμένων ειδών και οικοσυστημάτων, αλλά εμφανίζει μια ολιστική προσέγγιση για την διαχείριση των υδατικών πόρων. Η Οδηγία, από τη μία πλευρά, θεσπίζει ένα ενιαίο κοινοτικό νομοθετικό και πολιτικό πλαίσιο για την ολοκληρωμένη διαχείριση και την προστασία των εσωτερικών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων των χωρών με κοινές αρχές και 8

17 μέσα. Από την άλλη πλευρά, το αντικείμενο της διαχείρισης διευρύνεται ώστε να περιλάβει και τα οικοσυστήματα που συνδέονται με επιφανειακά νερά, η διατήρηση της καλής κατάστασης των οποίων αποτελεί πρωτεύοντα στόχο μίας αναπτυξιακής πολιτικής που δεν συγκρούεται με το περιβάλλον. Κύριος στόχος της ΟΠΥ, είναι η επέκταση της προστασίας όλων των υδάτων (επιφανειακών, υπόγειων, μεταβατικών και παράκτιων), ώστε να αποκτήσουν καλή κατάσταση έως το 2015, όπως επίσης και ότι η οικολογική κατάσταση δεν θα επιδεινωθεί περαιτέρω (Ellis, 2008). Η Οδηγία καταργεί άμεσα ή σε βάθος χρόνου διάφορες παλαιότερες Οδηγίες και επιβάλλει την εφαρμογή μέτρων συμβαδίζοντας με κάποιες άλλες όπως αυτή για το νερό κολύμβησης (76/160/ΕΟΚ), για τα πτηνά (79/409/ΕΟΚ), το πόσιμο νερό (98/83/ΕΚ), τους οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ), τα προϊόντα φυτοπροστασίας (91/414/ΕΟΚ), την ολοκληρωμένη πρόληψη και τον έλεγχο ρύπανσης (96/61/ΕΚ), την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων (85/337/ΕΟΚ) κ.ά. Οι επιμέρους στόχοι της αναφέρονται στο Άρθρο 1, αφορούν δε μεταξύ άλλων στην προστασία και βελτίωση της κατάστασης των υδατικών οικοσυστημάτων και στην αποτροπή της περαιτέρω επιδείνωσής τους (Καραβοκύρης και συν., 2009). Επιπλέον, εισάγει καινοτόμες προσεγγίσεις με βασικότερη την θέσπιση της διαχείριση των υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Είναι η πρώτη φορά που σε νομοθετικό κείμενο αναγνωρίζονται τα φυσικά, και όχι τα διοικητικά όρια της κατανομής ενός φυσικού πόρου για την διαχείριση του. Επιπροσθέτως, άλλες βασικές καινοτομίες της Οδηγίας είναι: α) η αναγνώριση του νερού, όχι μόνο για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών αλλά και των αναγκών των οικοσυστημάτων, β) η χρήση οικονομικών μέτρων για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων καθώς και γ) η θεσμοθέτηση της συμμετοχής του κοινού στην διαχείριση του νερού Βασικά σημεία της Οδηγίας Πλαίσιο που σχετίζονται με την οικολογική ποιότητα Υδάτινα σώματα Ως υδάτινο σώμα ορίζεται ένα διακριτό και σημαντικό στοιχείο των επιφανειακών υδάτων όπως μια λίμνη, ένας ταμιευτήρας, ένας χείμαρρος, ένα ποτάμι, τμήμα ενός ποταμού καθώς τα μεταβατικά και τα παράκτια ύδατα. Το υδάτινο σώμα αποτελεί τη βασική μονάδα της περιοχής της λεκάνης απορροής ποταμού (ή υδατικού διαμερίσματος) και αποτελεί ουσιαστική παράμετρο σε όλα τα στάδια υλοποίησης της Οδηγίας. Ο καθορισμός των υδάτινων σωμάτων 9

18 σύμφωνα με το Άρθρο 3 της Οδηγίας βασίζεται, πρωτίστως σε γεωγραφικά και υδρολογικά κριτήρια. Ωστόσο, το βασικό στοιχείο για των προσδιορισμό των επιφανειακών υδάτινων σωμάτων είναι η οικολογική τους κατάσταση. Ως καλή οικολογική κατάσταση ορίζεται η κατάσταση που επικρατεί σε ένα υδάτινο σώμα όταν υπάρχουν οι ελάχιστες ανθρωπογενείς επιδράσεις. Έτσι, ο κύριος σκοπός προσδιορισμού των υδάτινων σωμάτων είναι η διασφάλιση της ακριβούς περιγραφής της κατάστασης των υδάτων και η δυνατότητα σύγκρισης των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν από τα προγράμματα παρακολούθησης με τους περιβαλλοντικούς στόχους Χαρακτηριστικά της περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού Μετά τον καθορισμό των υδάτινων σωμάτων ακολουθεί ο προσδιορισμός των χαρακτηριστικών της περιοχής λεκάνης απορροής και επισκόπηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σύμφωνα με το Άρθρο 5 της Οδηγίας. Η ανάλυση των πιέσεων προσφέρει μια πρώτη εκτίμηση της κατάστασης των υδάτινων σωμάτων σε κάθε λεκάνη απορροής και παρέχει τη βάση για τον σχεδιασμό των προγραμμάτων παρακολούθησης Προγράμματα παρακολούθησης Σύμφωνα με το Άρθρο 8 της Οδηγίας, τα κράτη μέλη θα πρέπει να διασφαλίσουν το σχεδιασμό προγραμμάτων παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων, ώστε να υπάρχει συνεκτική και συνολική εικόνα σε κάθε περιοχή λεκάνης απορροής ποταμού. Ο απώτερος σκοπός των προγραμμάτων παρακολούθησης είναι η ταξινόμηση όλων των επιφανειακών υδάτινων σωμάτων σε μια από τις πέντε κλάσεις οικολογικής κατάστασης (υψηλή, καλή, μέτρια, ελλιπής και κακή). Η αξιολόγηση της κατάστασης γίνεται με σύγκριση με τις συνθήκες αναφοράς, δηλαδή τις βιολογικές, υδρομορφολογικές και φυσικοχημικές συνθήκες που χαρακτηρίζουν αδιατάρακτα σώματα. Αν ένα υδάτινο σώμα βρεθεί σε υψηλή ή καλή οικολογική κατάσταση, τότε δεν απαιτούνται περαιτέρω ενέργειες, παρά μόνο τα απολύτως απαραίτητα για την διαφύλαξη της ποιότητάς του. Αντίθετα, στην περίπτωση που η κατάσταση ενός υδάτινου σώματος είναι κατώτερη της καλής, εφαρμόζονται μέτρα αποκατάστασης της οικολογικής ποιότητας. 2.3 Εθνική Νομοθεσία για την διαχείριση των υδάτων Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η έρευνα, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων στην Ελλάδα ρυθμιζόταν με σειρά από νόμους, διατάγματα και διοικητικές αποφάσεις, 10

19 (ορισμένα από τα οποία χρονολογούνται από το 1930) που πολλές φορές επικαλύπτονταν ή έρχονταν σε αντίθεση μεταξύ τους. Οι νομοθετικές αυτές ρυθμίσεις υπερβαίνουν τις 300 και χαρακτηρίζονταν μεταξύ άλλων από: την τάση προώθησης των θέσεων και αντιλήψεων επί μέρους φορέων την αποσπασματική αντιμετώπιση των τομεακών προβλημάτων την παραγνώριση νέων προβληματισμών την αδυναμία δρομολόγησης συντονισμένων και συστηματικών προγραμμάτων απόκτησης και αξιολόγησης δεδομένων πεδίου την αδυναμία συγκρότησης των αναγκαίων οργάνων παρακολούθησης και εξειδίκευσης της εφαρμογής τους την απουσία σύνδεσης και εναρμόνισης με τις αναπτυξιακές επιδιώξεις παραγωγικών τομέων και περιοχών της χώρας την απουσία μακροπρόθεσμης στρατηγικής την ανεπάρκεια ικανοποίησης των υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρμογή κοινοτικών οδηγιών. Το σοβαρότερο πρόβλημα ωστόσο, ήταν η αδυναμία αποτελεσματικής εφαρμογής τους και συγκρότησης αποτελεσματικών μηχανισμών ελέγχου και επιβολής των προβλεπόμενων κυρώσεων. Μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1980 ψηφίστηκαν νομοθετήματα με περισσότερο σύγχρονο πνεύμα όπως ο νόμος 1739/87 «Διαχείριση των υδατικών πόρων και άλλες διατάξεις» που λειτούργησε συμπληρωματικά, προωθώντας μια διατομεακή αντίληψη και πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των υδατικών πόρων. Αν και οριοθέτησαν μια καθοριστική για τη νομοθετική πραγματικότητα των υδάτων χρονική περίοδο, δυστυχώς, αδυναμίες του δημόσιου τομέα δεν επέτρεψαν την πλήρη εφαρμογή τους, με αποτέλεσμα τη συνέχιση της αποσπασματικής και ευκαιριακής αντιμετώπισης του νερού. Παρόλα αυτά και η μερική ακόμα εφαρμογή τους απέδωσε μεγάλο όφελος, γιατί δημιούργησε τις δομές και τις εμπειρίες εκείνες, που είναι απαραίτητες για να συνειδητοποιήσουν οι χρήστες και όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς στη διαχείριση του νερού την αναγκαιότητα ορθολογικής και προγραμματισμένης χρήσης του 1. Η εναρμόνιση της ΟΠΥ στην Ελλάδα, έγινε με τον νόμο Ν. 3199/2003 Προστασία και διαχείριση των υδάτων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού

20 Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 και με το Προεδρικό Διάταγμα 51/2007 Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωμένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πολιτικής των υδάτων. Ωστόσο και ο νόμος Ν. 3199/2003 παρουσιάζει οργανωτικές, επιχειρησιακές και επιστημονικές αδυναμίες. Β. Εφαρμογές της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης 2.4 Οικολογική κατάσταση με βάση την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ Σύμφωνα με την ΟΠΥ, ο προσδιορισμός της «κατάστασης» ενός σώματος γίνεται με βάση τα χημικά (χημική κατάσταση) και οικολογικά (οικολογική κατάσταση) χαρακτηριστικά του σώματος (Σχήμα V-1). Ο προσδιορισμός της οικολογικής κατάστασης γίνεται χωριστά για διαφορετικές κατηγορίες σωμάτων (λίμνες, ποτάμια, ταμιευτήρες, μεταβατικά ύδατα κλπ.), με βάση μία ή περισσότερες από τις εξής τέσσερις βιοτικές ομάδες: ψάρια, μακροασπόνδυλα, υδατικά φυτά και φυτοπλαγκτόν, παίρνοντας υπόψη την ευαισθησία και τον βαθμό απόκρισης των ειδών που απαρτίζουν κάθε ομάδα, στις επικρατούσες πιέσεις. Η Οδηγία προσδιορίζει με αρκετή λεπτομέρεια τα βασικά μεθοδολογικά βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης (δημιουργία τυπολογίας, υπολογισμός τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς, θέσπιση ορίων κλάσεων οικολογικής κατάστασης). Σύμφωνα με την Οδηγία, η οικολογική κατάσταση ενός υδάτινου συστήματος, περιγράφεται από την κατάσταση που παρουσιάζουν τρεις ομάδες ποιοτικών στοιχείων: τα βιολογικά, τα φυσικοχημικά και τα υδρομορφολογικά. Κάθε ομάδα ποιοτικού στοιχείου αποτελείται από επιμέρους στοιχεία (Σχήμα V-1) Τυπολογική ταξινόμηση. Για την επίτευξη της υψηλής οικολογικής κατάστασης των επιφανειακών υδάτων είναι απαραίτητο να οριστούν τα όρια των ποιοτικών στοιχείων κάτω από αδιατάρακτες συνθήκες (συνθήκες αναφοράς- reference conditions). Ωστόσο, τα όρια αυτά μπορεί να διαφέρουν λόγω της μεγάλης φυσικής βιολογικής, υδρολογικής και υδροχημικής ποικιλότητας. Τα αίτια της ποικιλότητας μπορεί να είναι: γεωγραφικά (π.χ. βιογεωγραφικά) και περιβαλλοντικά (π.χ. γεωμορφολογικά, υδρολογικά κ.α.). Έτσι, για να ξεπεραστεί το εμπόδιο της μεγάλης 12

21 ποικιλότητας είναι αποδεκτή η ομαδοποίηση των υδάτινων συστημάτων σε διακριτούς τύπους με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Η τυπολογική ταξινόμηση των υδάτινων σωμάτων αποτελεί ένα κρίσιμο στάδιο για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης ενός υδάτινου σώματος, καθώς αστοχίες στην ανάπτυξη της τυπολογίας σημαίνει αλυσιδωτά σφάλματα και τελικά εσφαλμένη ποιοτική κατάταξη. Σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙ της ΟΠΥ, τα κράτη μέλη αρχικά θα πρέπει να κατατάξουν τα συστήματα των επιφανειακών υδάτων εντός της περιοχής λεκάνης απορροής σε μια από τις κατηγορίες επιφανειακών υδάτων - ποταμοί, λίμνες, μεταβατικά και παράκτια ύδατα- είτε ως τεχνητά υδάτινα σώματα είτε ως ιδιαιτέρως τροποποιημένα υδατικά συστήματα Στην συνέχεια, κάθε κατηγορία υδάτινου συστήματος θα πρέπει να κατηγοριοποιηθεί σε τύπους. Η Οδηγία έχει προτείνει δύο συστήματα τυπολογικής ταξινόμησης (Σύστημα Α και Β) των επιφανειακών υδάτων (Πίνακας V-1 και V-2). Στο σύστημα Α αρχικά θα πρέπει τα συστήματα των επιφανειακών υδάτων να διαχωριστούν στις αντίστοιχες οικοπεριφέρειες (Χάρτης V-1). Στην συνέχεια τα υδάτινα συστήματα θα πρέπει να διαφοροποιηθούν με βάση το υψόμετρο, την έκταση και τη γεωλογία της λεκάνης απορροής, ενώ το σύστημα Β συμπεριλαμβάνει και μία σειρά άλλων προαιρετικών παραμέτρων. 13

22 Οικολογική Κατάσταση Ομάδες ποιοτικών στοιχείων Βιολογικά στοιχεία Υδρομορφολογικά στοιχεία Φυσικοχημικά στοιχεία Υδατική χλωρίδα Βενθικά ασπόνδυλα Ιχθυοπανίδα Μορφολογικές συνθήκες Υδρολογικό καθεστώς Αλατότητα Θερμικές συνθήκες Συνθήκες οξυγόνωσης Συνθήκες θρεπτικών Ρύποι Χημική Κατάσταση Οικοτοξικολογία Περιβαλλοντικά πρότυπα (όρια) Σχήμα V-1. Ποιοτικά στοιχεία με τα οποία καθορίζεται η κατάσταση (χημική και οικολογική) των επιφανειακών υδάτων (Τροποποίηση από Καθοδηγητικό Έγγραφο Οδηγίας 2000/60/ΕΕ) Πίνακας V-1. Χαρακτηριστικά του Συστήματος Α που προτείνει η ΟΠΥ για την τυπολογική ταξινόμηση των ποταμών Σύστημα Α Σταθερή τυπολογία Περιγραφείς Οικοπεριοχή Οικοπεριοχές του Χάρτη V-1 Τύπος Τυπολογία υψομέτρου υψηλό >800m μέσου υψομέτρου m πεδινό <200m Τυπολογία μεγέθους βάση της υδρολογικής λεκάνης Μικρή km 2 Μέτρια > km 2 Μεγάλη > km 2 Πολύ Μεγάλη >10000 km 2 Γεωλογία ασβεστολιθική πυριτική Οργανική 14

23 Χάρτης V- 1. Οι 25 οικοπεριφέρειες σύμφωνα με το χάρτη που βρίσκεται στο Παράρτημα ΧΙ της Οδηγίας- Πλαίσιο για το νερό Πίνακας V-2. Χαρακτηριστικά του Συστήματος Β που προτείνει η ΟΠΥ για την τυπολογική ταξινόμηση των ποταμών Εναλλακτικός χαρακτηρισμός Υποχρεωτικοί παράγοντες Προαιρετικοί παράγοντες Σύστημα Β Φυσικοί και χημικοί παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν τα χαρακτηριστικά του ποταμού ή τμήματος του ποταμού και κατά συνέπεια τη δομή και τη σύνθεση του βιολογικού πληθυσμού Υψόμετρο Γεωγραφικό πλάτος Γεωγραφικό μήκος Γεωλογία Μέγεθος Απόσταση από την πηγή Ενέργεια ρεύματος (συνάρτηση του ρεύματος και της κλίσης) Μέσο πλάτος νερού Μέσο βάθος του νερού Μέση κλίση του νερού Μορφή και σχήμα της κύριας κοίτης του ποταμού Κατηγορία παροχής (ροής) του ποταμού 15

24 Σχήμα κοιλάδας Μεταφορά στερεών Ικανότητα εξουδετέρωσης οξέων Μέση σύνθεση υποστρώματος Χλωριούχες ενώσεις Φάσμα ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας Μέση ατμοσφαιρική θερμοκρασία Βροχόπτωση Θέσπιση συνθηκών αναφοράς Ένα κρίσιμο στάδιο οποιασδήποτε επιστημονικής έρευνας είναι ο καθορισμός των συνθηκών αναφοράς για τη σύγκριση των αποτελεσμάτων. Το σκεπτικό πίσω από την προσέγγιση των συνθηκών αναφοράς, είναι να καθοριστούν συνθήκες οι οποίες να αντιπροσωπεύουν αδιατάρακτα υδάτινα σώματα με βάση τα οποία θα εκτιμηθεί η επιβάρυνση των διαταραγμένων υδάτινων σωμάτων (Economou, 2002). Οι συνθήκες αναφοράς σύμφωνα με την ΟΠΥ, ορίζονται ως οι συνθήκες πλήρους απουσίας ή ελάχιστης παρουσίας πιέσεων από ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Ο καθορισμός των συνθηκών αναφοράς απαιτείται για τους διαφόρους τύπους συστημάτων επιφανειακών υδάτων (τυποχαρακτηριστικές συνθήκες) καθώς όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλέπε τμήμα τυπολογικής ταξινόμησης) κάθε τύπος παρουσιάζει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Συνεπώς, όμοιοι τύποι παρουσιάζουν ομοιομορφία και επακόλουθα συγκεκριμένες και κοινές για κάθε τύπο συνθήκες αναφοράς. Οι μέθοδοι οικολογικής εκτίμησης που είναι συμβατές με την ΟΠΥ στηρίζονται στην αρχή των συνθηκών αναφοράς, σύμφωνα με την οποία η εκτίμηση του βαθμού οικολογικής υποβάθμισης των υδάτινων συστημάτων, εκτιμάται με σύγκριση των παρατηρούμενων βιολογικών τιμών με τις αναμενόμενες τιμές, κάτω από πλήρη ή σχεδόν πλήρη απουσία ανθρωπογενών πιέσεων Ποιοτική ταξινόμηση Στο Παράρτημα V της Οδηγίας, περιγράφονται τα ποιοτικά στοιχεία του υδάτινου σώματος που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση της οικολογικής του κατάστασης, τα οποία περιλαμβάνουν βιολογικές, φυσικοχημικές και υδρομορφολογικές παραμέτρους. Σύμφωνα με την Οδηγία όλα τα επιφανειακά υδάτινα σώματα θα πρέπει να αξιολογηθούν και να καταταγούν σε πενταβάθμια κλίμακα ποιότητας (υψηλή, καλή, μέτρια, φτωχή, κακή). Η υψηλή ποιότητα αντιστοιχεί σε ένα πρακτικά αδιατάρακτο οικοσύστημα και οι υπόλοιπες κατηγορίες 16

25 αντιπροσωπεύουν μικρότερες ή μεγαλύτερες αποκλίσεις από την υψηλή ποιότητα (η οποία αποτελεί ή προσεγγίζει τη συνθήκη αναφοράς). Στο Σχήμα V-2 παρουσιάζεται η ταξινόμηση της οικολογικής ποιότητας με βάση τα ποιοτικά στοιχεία καθώς και η σχέση μεταξύ των ποιοτικών στοιχείων, σύμφωνα με το Καθοδηγητικό Έγγραφο Νο 13. Η κατάσταση υψηλής ποιότητας προϋποθέτει ότι όλα τα ποιοτικά στοιχεία βρίσκονται σε αδιατάρακτες συνθήκες. Η κατηγορία ποιοτικών στοιχείων που λαμβάνεται υπόψη και τις 5 περιπτώσεις οικολογικής κατάστασης είναι τα βιολογικά στοιχεία. Οι τιμές των υδρομορφολογικών στοιχείων λαμβάνονται υπόψη μόνο στη περίπτωση που τα βιολογικά στοιχεία καταδεικνύουν υψηλής ποιότητας οικολογική κατάσταση των υδάτινων σωμάτων. Στην περίπτωση όμως που τα υδρομορφολογικά στοιχεία παρουσιάζουν κατώτερη της υψηλής ποιότητας, ενώ τα βιολογικά και τα φυσικοχημικά στοιχεία βρίσκονται σε υψηλή κατάσταση, τότε η οικολογική κατάσταση ταξινομείται ως καλή. Η κατάταξη των υδάτινων σωμάτων στις υπόλοιπες κατηγορίες οικολογικής ποιότητας (καλή, μέτρια, ανεπαρκής, κακή) χαρακτηρίζεται με βάση τα βιολογικά στοιχεία ενώ στην περίπτωση της καλής οικολογικής κατάστασης συνυπολογίζεται μαζί με τα φυσικοχημικά. Αυτό συμβαίνει διότι τα υδρομορφολογικά στοιχεία δεν πρόκειται να επηρεάσουν την κατάταξη περαιτέρω. Οι τιμές των φυσικοχημικών στοιχείων ποιότητας λαμβάνονται υπόψη όταν το υδάτινο σώμα χαρακτηρίζεται υψηλής και καλής οικολογικής κατάστασης. Στην περίπτωση που τα φυσικοχημικά στοιχεία παρουσιάζουν κατώτερη της καλής κατάστασης, ενώ τα βιολογικά στοιχεία ταξινομούνται σε ανώτερη κλάση, με την προϋπόθεση ότι οι φυσικοχημικές συνθήκες δεν εξασφαλίζουν την λειτουργία του οικοσυστήματος, τότε η οικολογική κατάσταση ταξινομείται ως μέτρια. Όσον αφορά τα χαρακτηρισμένα ως τεχνητά και ιδιαίτερα τροποποιημένα υδατικά σώματα ο περιβαλλοντικός στόχος, σύμφωνα με το Παράρτημα V της Οδηγίας, δεν είναι η καλή οικολογική κατάσταση, αλλά το καλό οικολογικό δυναμικό. 17

26 Οι παρατηρούμενες τιμές των βιολογικών ποιοτικών στοιχείων αντανακλούν στις ΟΧΙ ΝΑΙ Οι παρατηρούμενες τιμές των φυσικοχημικών συνθηκών αντανακλούν στις συνθήκες αναφοράς; ΟΧΙ ΝΑΙ Οι παρατηρούμενες τιμές των υδρο-μορφολογικών συνθηκών αντανακλούν στις συνθήκες αναφοράς; ΟΧΙ ΝΑΙ Ταξινόμηση σε υψηλή κατάσταση Οι παρατηρούμενες τιμές των βιολογικών ποιοτικών στοιχείων αποκλίνουν λίγο από τις συνθήκες αναφοράς; ΝΑΙ Εξασφαλίζουν οι φυσικοχημικές συνθήκες α) τη λειτουργία του οικοσυστήματος και β) ικανοποιούν οι συγκεκριμένοι ρύποι τα ποιοτικά όρια ΝΑΙ Ταξινόμηση σε καλή κατάσταση ΟΧΙ Ταξινόμηση με ΟΧΙ βάση την απόκλιση των βιολογικών στοιχείων από τις συνθήκες αναφοράς Η απόκλιση είναι μέτρια; ΝΑΙ Ταξινόμηση σε μέτρια κατάσταση Μεγαλύτερη Μεγαλύτερη Η απόκλιση είναι μεγάλη; ΝΑΙ Ταξινόμηση σε ανεπαρκή κατάσταση Ταξινόμηση σε κακή κατάσταση Σχήμα V-2. Ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης με βάση τα ποιοτικά στοιχεία σύμφωνα με το Καθοδηγητικό Έγγραφο Νο 13 (Guidance Document No 13) ( 18

27 Σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Καθοδηγητικού Έγγράφου Νο 13, η κατάταξη των επιμέρους ποιοτικών στοιχείων (π.χ. της ιχθυοπανίδας της ομάδας των βιολογικών στοιχείων) σε κατηγορίες ποιότητας γίνεται ανάλογα με το Μέσο Όρο που παρουσιάζουν οι δείκτες του στοιχείου αυτού (Σχήμα V-3). ΔΕΙΚΤΕΣ ΨΑΡΙΩΝ Μέσος όρος Σχήμα V-3. Διαδικασία ταξινόμησης για επιμέρους βιολογικό στοιχείο, με παράδειγμα την ιχθυοπανίδα Η ποιοτική ταξινόμηση κάθε ομάδας ποιοτικών στοιχείων (υδρομορφολογικών, φυσικοχημικών, βιολογικών), σύμφωνα με την Οδηγία, γίνεται σύμφωνα με την «αρχή του χειρότερου». Για παράδειγμα, η ποιοτική κατάταξη της ομάδας των βιολογικών στοιχείων γίνεται σύμφωνα με τη χειρότερη κλάση που εμφανίζεται μεταξύ βενθικών μακροασπονδύλων, ψαριών και υδατικής χλωρίδας (Σχήμα V-4). Φυτά Ψάρια Μακροασπόνδυλ Σχήμα V-4. Παράδειγμα προσδιορισμού της κατάστασης της ομάδας των βιολογικών στοιχείων 19

28 Tέλος, η ταξινόμηση ενός υδάτινου συστήματος σε κατηγορίες οικολογικής κατάστασης γίνεται μέσω της σύγκρισης των τιμών των διαφόρων δεικτών των επιμέρους ποιοτικών στοιχείων κάθε ομάδας ποιοτικών στοιχείων (βιολογικών, χημικών - φυσικοχημικών, υδρομορφολογικών) που παρατηρούνται στο σύστημα αυτό με τις τιμές δεικτών αναφοράς που απαντώνται στον ίδιο τύπο υδάτινου συστήματος. Η απόκλιση που παρουσιάζει ένα υδάτινο σύστημα από τις συνθήκες αναφοράς χαρακτηρίζεται από το λόγο που παρουσιάζει ο εκάστοτε δείκτης σε συνθήκες αναφοράς προς τη τιμή που παρουσιάζει ο δείκτης στο υπό εξέταση υδάτινο σύστημα (Σχήμα V-5). Ο λόγος αυτός ονομάζεται Λόγος Οικολογικής Ποιότητας (Ecological Quality Ratio) και κυμαίνεται από 0 έως 1, με το μηδέν να αναφέρεται στην κακή ποιότητα και το ένα στην υψηλή οικολογική ποιότητα. Παρατηρούμενη τιμή EQR = Τιμή συνθηκών αναφοράς EQR κοντά στο 1 Υψηλή ποιότητα Καλή ποιότητα Μέτρια ποιότητα Ελλιπής ποιότητα Κακή ποιότητα EQR κοντά στο 0 Σχήμα V-5. Καθορισμός της οικολογικής κατάστασης και ποιοτικές κατηγορίες Για την εξαγωγή της οικολογικής κατάστασης εφαρμόζεται και πάλι η «αρχή του χειρότερου» (Σχήμα V-6) Υδρομορφολογική κατάσταση: υψηλή Φυσικοχημική κατάσταση: καλή Οικολογική κατάσταση: μέτρια Βιολογική κατάσταση: μέτρια Σχήμα V-6. Παράδειγμα εξαγωγής της οικολογικής κατάστασης από τις 3 ομάδες ποιοτικών στοιχείων που τη συνθέτουν 20

29 Γ. Ανάλυση βασικών σημείων δεικτών που βασίζονται στην ιχθυοπανίδα 2.5 Δείκτες με βάση την ιχθυοπανίδα Τα προγράμματα παρακολούθησης για την εκτίμηση των ανθρωπογενών πιέσεων στα ποτάμια οικοσυστήματα έχουν μακρά ιστορία, τόσο στην Ευρώπη, όσο και παγκόσμια. Αν και αρχικά η εκτίμηση βασίστηκε σε δείκτες των χημικών παραμέτρων, σταδιακά άρχισε να γίνεται χρήση και βιολογικών δεικτών (Roset et al., 2007). Μέσω των βιοκοινωνιών είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τις όποιες αλλαγές έχουν επέλθει στα υδατικά οικοσυστήματα, καθώς εμφανίζουν μιαν ευαισθησία στις τροποποιήσεις και αλλοιώσεις πολλών περιβαλλοντικών παραμέτρων (Karr et al., 1986). Το γεγονός ότι αφενός οι χημικές παράμετροι δεν μπορούν να ανιχνεύσουν αλλοιώσεις τόσο εντός, όσο και μεταξύ των υδάτινων οικοσυστημάτων και αφετέρου ότι πολλές από τις παρατηρούμενες φυσικοχημικές μεταβολές προέρχονταν από φυσικά αίτια (π.χ. χαμηλό οξυγόνο σε στάσιμα ύδατα) οδήγησε στην ανάπτυξη βιολογικών δεικτών για την εκτίμηση των ανθρωπογενών πιέσεων στα υδάτινα οικοσυστήματα (Thurston et al.,1979, Karr and Dudley 1981). Οι μεταβολές της ροής σε ένα ποτάμιο σύστημα, η αλλοίωση της φυσικής δομής των ενδιαιτημάτων του και οι διαταραχές στο ενεργειακό ισοζύγιο είναι παραδείγματα ανθρωπογενής επιβάρυνσης την οποία η χημική παρακολούθηση αδυνατεί να ανιχνεύσει (Karr, 1987). Παρ όλα αυτά αξίζει να σημειωθεί ότι η χρήση των βιολογικών δεικτών δεν αντικαθιστά τις χημικές ή τοξικολογικές μεθόδους, απλά τις συμπληρώνει και αυξάνει την πιθανότητα να ανιχνευθεί μια ανθρωπογενής πίεση (Karr, 1991). Η Οδηγία Πλαίσιο δίνει ιδιαίτερη σημασία στον ρόλο των βιολογικών δεικτών για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των ποτάμιων οικοσυστημάτων και τα ψάρια είναι ένας πολύ σημαντικός δείκτης λόγω των βιολογικών και οικολογικών τους απαιτήσεων αλλά και λόγω της κοινωνικοοικονομικής τους αξίας (Roset et al., 2007). Για τους λόγους αυτούς, έχουν ενσωματωθεί ευρύτατα σε προγράμματα μακροχρόνιας παρακολούθησης σαν αποκλειστικός τρόπος ή σαν μέρος της διαδικασίας εκτίμησης. Το γενικότερο σκεπτικό είναι ότι τα ψάρια διαβιούν σε ένα μεγάλο εύρος ενδιαιτημάτων, λόγω των εκτεταμένων μετακινήσεων τους, καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος τροφικών θώκων, είναι από τους πιο μελετημένους οργανισμούς από πλευράς συστηματικής, βιολογίας και οικολογίας, ενώ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ροής ενέργειας στο οικοσύστημα. Συνεπώς, όπου οι συνθήκες επιτρέπουν τη διαβίωση των ψαριών, τότε και άλλοι οργανισμοί που εξαρτώνται από το νερό μπορούν να επιβιώσουν, αλλά και άλλες 21

30 περιβαλλοντικές ή αισθητικές αξίες να διατηρηθούν Το παραπάνω διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1981 από τον Karr, δίνοντας την έννοια της βιοτικής ακεραιότητας των ρεόντων υδάτων. Σύμφωνα με τον Karr (1986), η βιοτική ακεραιότητα διατηρείται στα υδάτινα οικοσυστήματα στα οποία η σύσταση, η δομή και λειτουργία αυτών των συστημάτων δεν έχει επηρεαστεί από ανθρώπινες δραστηριότητες. Αν ληφθεί υπόψη η χημική, φυσική και βιολογική ακεραιότητα ενός υδάτινου συστήματος προκύπτει η οικολογική ακεραιότητα. Ως βιολογική ακεραιότητα ορίζεται η ικανότητα ενός οικοσυστήματος να διατηρεί μια ισορροπημένη και ακέραια βιοκοινωνία, η οποία χαρακτηρίζεται τόσο από ποικιλομορφία, όσο και από λειτουργικότητα, προσεγγίζοντας τα φυσικά και αδιατάρακτα στοιχεία της βιογεωγραφικής του ζώνης (Karr and Dudley, 1981). Τα συστήματα τα οποία χαρακτηρίζονται από οικολογική ακεραιότητα έχουν την ιδιότητα να αντιστέκονται και να ανακάμπτουν γρήγορα από τις πιέσεις τις οποίες υφίστανται και οι οποίες οφείλονται σε φυσικές διεργασίες. Επίσης φαίνονται ικανά να επιβιώνουν έπειτα από αρκετές ανθρωπογενείς πιέσεις. Τα υδατικά οικοσυστήματα στα οποία απουσιάζει η οικολογική ακεραιότητα είναι συχνά υποβαθμισμένα και οποιαδήποτε περαιτέρω πίεση (οφειλόμενη τόσο από φυσικά όσο και από ανθρωπογενή αίτια) τα οδηγεί σε μεγαλύτερης κλίμακας υποβάθμιση (Toth et al., 1982). Η σημασία των ψαριών στην αξιολόγηση της οικολογικής ποιότητας οφείλεται σε μία σειρά από επί μέρους λόγους (Πίνακας V-3) και υπάρχουν αρκετές έρευνες που αναδεικνύουν τα πλεονεκτήματα αλλά και τα μειονεκτήματα των ιχθυολογικών μεθόδων (Hellawell, 1978, 1986), Hocutt & Stauffer, 1980, Hendricks et al., 1980, Karr, (1981, 1987, 1991), Fausch et al., 1984, Miller et al., 1988, Fausch et al., 1990 Dostine et al., 1993) 22

31 Πίνακας V-3. Βασικές βιολογικές και οικολογικές ιδιότητες των ψαριών και αντανάκλαση στις ιχθυολογικές μεθόδους (από Οικονόμου και συν., 2007) Βιολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά των ψαριών Καταλαμβάνουν τις ανώτερες βαθμίδες της τροφικής ιεραρχίας. Αντανάκλαση στις ιχθυολογικές μεθόδους βιοεκτιμήσεων Παρέχουν διάγνωση διαταραχών που επηρεάζουν όλο το τροφικό δίκτυο. Χρησιμοποιούν ποικιλία ενδιαιτημάτων, ορισμένα είδη είναι ισχυρά ρεόφιλα και άλλα εκτελούν μεγάλης κλίμακας μεταναστεύσεις Έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, απαντούν σε όλη τη στήλη του νερού και παρουσιάζουν μεγάλη κινητικότητα σε σύγκριση με άλλους υδρόβιους οργανισμούς. Η συστηματική αναγνώριση των ψαριών δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες. Είναι ευαίσθητοι δείκτες οικολογικής υποβάθμισης που προξενείται από ανθρωπογενείς επεμβάσεις στη ροή, στη συνεκτικότητα και στην μορφολογία των ποταμών Ολοκληρώνουν βιολογικές διεργασίες σε μέσοκαι μακρο-χρονική και χωρική κλίμακα συνεπώς δεν απαιτείται υψηλή συχνότητα δειγματοληψιών ούτε χωριστή κάλυψη μικρο-ενδιαιτημάτων. Γρήγορη παραγωγή αποτελεσμάτων και χαμηλό κόστος εφαρμογής, καθώς δεν υπάρχει ανάγκη εξειδικευμένων συστηματικών προσδιορισμών στο εργαστήριο. Μερικά πλεονεκτήματα της χρήσης ιχθυοδεικτών είναι (Karr, 1981, Karr et al. 1986, Plafkin et al. 1989): τα ψάρια διαβιούν σε πολλά υδατικά συστήματα και εκμεταλλεύονται διαφορετικά τροφικά επίπεδα (σαρκοφάγα, ιχθυοφάγα κλπ) αλλά και θηράματα τα οποία διαβιούν τόσο στο υδάτινο, όσο και στο χέρσο, ότι αντιπροσωπεύονται στις ανώτερες βαθμίδες της τροφικής ιεραρχίας και ολοκληρώνουν βιολογικές και οικολογικές διεργασίες του τροφικού δικτύου (άρα μία διαταραχή που επηρεάζει ένα κατώτερο τροφικό επίπεδο θα έχει αντανάκλαση στα ψάρια) και για τον λόγο αυτό δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της υγείας του οικοσυστήματος. Πολλά είδη ζουν σε εξειδικευμένους βιότοπους, έχουν αναπτύξει σύνθετη μεταναστευτική συμπεριφορά, εμφανίζουν βιολογικές ιδιότητες που τα καθιστούν κατάλληλους δείκτες ανίχνευσης αρκετών ανθρωπογενών πιέσεων όπως μορφολογικές αλλοιώσεις, διακοπή συνεκτικότητας ποταμών και μεταβολές της ροής του νερού. Ανιχνεύουν σχετικά εύκολα επεισόδια οξείας τοξικότητας και καταπόνησης (stress). Πολλά είδη έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, γεγονός που επιτρέπει την παρακολούθηση μόνιμων αλλαγών, χωρίς επισκίαση από εποχιακά ή παροδικά φαινόμενα, με σχετικά αραιή συχνότητα δειγματοληψιών. Τα ψάρια είναι καλύτερα μελετημένα σε σχέση με άλλους οργανισμούς από πλευράς συστηματικής, βιολογίας, οικολογίας και φυσικής ιστορίας και η συστηματική τους αναγνώριση δεν παρουσιάζει 23

32 ιδιαίτερες δυσκολίες και δεν απαιτεί ιδιαίτερη εκπαίδευση. Επίσης είναι δυνατόν η συστηματική αναγνώριση να γίνει στο πεδίο και τα άτομα να επιστραφούν ζωντανά στον βιότοπο τους (Karr 1987). Τα ψάρια έχουν οικονομική και αισθητική αξία, γεγονός που δημιουργεί ευαισθητοποίηση του κοινού και ενισχύει την αποδοχή προγραμμάτων παρακολούθησης, διατήρησης και αποκατάστασης των υδάτινων συστημάτων (Moyle & Leidy 1992). Οι παραπάνω λόγοι περιορίζουν την ανάγκη πρωτογενούς έρευνας για τον εντοπισμό βιολογικών δεικτών οικολογικής ποιότητας. Για τους παραπάνω λόγους οι ιχθυολογικές μέθοδοι οικολογικής εκτίμησης μπορούν να προσφέρουν σχετικά γρήγορα, με μικρό κόστος και απλές διαδικασίες, αξιόπιστες ενδείξεις για το βαθμό υποβάθμισης των συστημάτων από αιτίες ανθρωπογενούς προέλευσης. Τα μειονεκτήματα των ιχθυολογικών μεθόδων οικολογικής εκτίμησης συνοψίζονται ως εξής (Karr 1981, Οικονόμου και συν. 2007): Δεν μπορούν να εφαρμοσθούν στις περιπτώσεις ρεμάτων με εποχιακά διακοπτόμενη ροή, τα οποία κατά κανόνα στερούνται ιχθυοπανίδας Οι εργασίες πεδίου είναι χρονοβόρες και απαιτούν σημαντική ανθρώπινη προσπάθεια Η δειγματοληψία είναι δαπανηρή ενώ σε πολλές περιπτώσεις είναι επιλεκτική και το δείγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικό Οι ιχθυοκοινότητες εμφανίζουν σχετικά μικρή ή απρόβλεπτη αντίδραση σε χαμηλής έντασης οργανική ρύπανση, που οφείλεται στο γεγονός ότι ορισμένα είδη ψαριών δεν παρουσιάζουν μονοτονική αντίδραση σε αύξηση του ευτροφισμού Συγκεκριμένα, οι πληθυσμοί ορισμένων ειδών μπορεί να μείνουν αμετάβλητοι ή ακόμα και να αυξηθούν όταν παρουσιαστεί μικρή αύξηση του οργανικού φορτίου και να μειωθούν μόνο με περαιτέρω αύξηση. Το γεγονός αυτό κάνει τα ψάρια λιγότερο ευαίσθητους δείκτες μέτρησης των επιπτώσεων της οργανικής ρύπανσης στο οικοσύστημα, π.χ. σε σύγκριση με τα βενθικά μακροασπόνδυλα Ανασκόπηση των ιχθυολογικών μεθόδων οικολογικής εκτίμησης Η μέθοδος της οικολογικής εκτίμησης των ρεόντων υδάτων βασισμένη σε ιχθυολογικούς δείκτες, αν και έχει την αφετηρία της στις ΗΠΑ τροποποιήθηκε και αναπτύχθηκε ευρύτατα και στις ευρωπαϊκές χώρες (Roset et al., 2007). Στην Γαλλία (Oberdorff & Hughes 1992, Oberdorff & Porcher 1994, Oberdorff et al. 2001, Pont et al. 2007), στο Βέλγιο (Verbruggen et al. 1996, 24

33 Belpaire et al., 2000, Kestemont et al. 2000, Breine et al., 2004), στην Αυστρία (Schmutz et al. 2000, Chovanec et al. 2000), στην Λιθουανία (Kesminas & Virbickas 2000), στην Σουηδία (Appelberg et al. 2000), στο Ηνωμένο Βασίλειο (Rahman 2002), Ελλάδα (Οικονόμου και συν. 2007) και μια προσέγγιση η οποία καλύπτει για πρώτη φορά μια διασυνοριακή λεκάνη απορροής (Goffaux et al. 2001). Οι παραπάνω μέθοδοι αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα και σε διαφορετική χρονική στιγμή, εντούτοις ακολουθούν κάποια κοινά γνωρίσματα και αρχές τις οποίες περιέγραψε ο Karr (1981) και Karr et al., (1986), θεμελιωτής των Δεικτών Βιοτικής Ακεραιότητας (Index of Biotic Intergity, ΙΒΙ). Τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχουν αναπτυχθεί αρκετές παραλλαγές του δείκτη ΙΒΙ για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης, τόσο στην Ευρώπη όσο και παγκόσμια, εξαιτίας της ποικιλομορφίας που εμφανίζουν τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, τα οποία μεταβάλλονται σύμφωνα με την περιοχή ή τον τύπο του ενδιαιτήματος. Παρόλα αυτά, όλες οι μέθοδοι που έχουν ήδη αναπτυχθεί στηρίζονται στην θεμελιώδη παραδοχή που αναφέρει ότι η δομή και η σύνθεση των ιχθυοπληθυσμών επηρεάζεται άμεσα από τις ανθρωπογενείς πιέσεις (Hughes & Oberdorff 1999). Οι ιχθυολογικές μέθοδοι προσαρμόζονται ανάλογα με τον τύπο του υδάτινου σώματος στο οποίο εφαρμόζονται, αλλά σε όλες τις εκδοχές είναι όλοι Πολυπαραμετρικοί Δείκτες (ΠΔ) (Angermeier et al., 2000) και αντανακλούν σημαντικά στοιχεία της οικολογίας των πληθυσμών: σύνθεση ενδιαιτημάτων, σύνθεση τροφικών και αναπαραγωγικών θώκων, αφθονία κ.α. (Roset et al. 2007). Παρόλα αυτά όμως αρκετές εργασίες λαμβάνουν υπόψη τους μόνο μια ή σπάνια δύο περιβαλλοντικές μεταβλητές, παρόλο τον τεράστιο αριθμό από παράγοντες οι οποίοι που επηρεάζουν τις ιχθυοκοινότητες (Mattews 1998) και συνεπώς αδυνατούν να περιγράψουν το πλήρη φάσμα των φυσικής ποικιλότητας των οικοσυστημάτων. Όπως τονίζει ο Fausch et al. (1990) ένα βασικό πρόβλημα των βιοεκτιμήσεων είναι η αδυναμία ανίχνευσης της προέλευσης της διαταραχής εάν δηλαδή αυτή προέρχεται από φυσικά αίτια ή είναι αποτέλεσμα ανθρωπογενών δράσεων Το ιστορικό των ιχθυοδεικτών Όπως αρχικά προτάθηκε από τον Karr (1981), o Δείκτης Βιοτικής Ακεραιότητας είναι ένα πρακτικό εργαλείο κατάταξης των δειγματοληπτικών σταθμών για ένα εύρος βιοτικών συνθηκών, από σταθμούς χωρίς ψάρια και φτωχούς, σε άριστους και αδιατάρακτους σταθμούς με υψηλή βιολογική αξία. Η αυθεντικότητα της μεθόδου οφείλεται στα περιγραφικά χαρακτηριστικά, τα οποία χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση και τα οποία συνδυάζονται με τον τελικό δείκτη (μετρικές). Τα κριτήρια αυτά εμπεριέχουν ένα πλήθος συμπληρωματικών 25

34 χαρακτηριστικών της κατάστασης της ιχθυοκοινότητας, τόσο από το ατομικό, όσο και από το πληθυσμιακό επίπεδο. Έτσι, αυτή η προσέγγιση αποτελεί μια μέθοδο, η οποία μπορεί να συγκριθεί με δείκτες ποικιλότητας, είδη που αποτελούν δείκτες μιας κατάστασης και με πολυπαραμετρικές αναλύσεις καθώς αναζητεί μια πιο ολιστική, ολοκληρωμένη και οικολογική προσέγγιση (Roset et al. 2007). O Karr (1981) πρότεινε ένα ασαφές και αυθαίρετο σύστημα κατάταξης για κάθε μετρική, σύμφωνα με μια πενταβάθμια κλίμακα αξιολόγησης (1-5), ανάλογα με την απόκλιση της κάθε μετρικής από την αντίστοιχη κατάσταση στις αδιατάρακτες συνθήκες. Εξαιτίας της φυσικής πολυπλοκότητας των ιχθυοπληθυσμών, ένα σημαντικό εμπόδιο ήταν ο καθορισμός των συνθηκών αναφοράς. Οι πληροφορίες των για τους ποτάμιους τύπους είναι περιορισμένες ενώ επίσης δεν λαμβάνεται υπόψη η ιχθυολογική ζώνωση, η οποία μεταβάλλει τις συναθροίσεις των ψαριών και δεν δίνονται στοιχεία για τον τρόπο με τον οποίο επιλέχθηκαν οι μετρικές. Περιγράφοντας αρχικά ο Karr (1981) την λογική της μεθόδου IBI, ύστερα επικεντρώθηκε σε ερωτήματα όπως η αντιπροσωπευτικότητα των δειγμάτων, με έμφαση στις συναθροίσεις των ψαριών. Οι πρώτες αναλύσεις και λεπτομέρειες για την μέθοδο IBI δόθηκαν από τους Fausch et al. (1984), οι οποίοι προσπάθησαν να επεξηγήσουν την επιρροή του μεγέθους του ποταμού αλλά και των χωρικών παραμέτρων στο σύστημα βαθμολόγησης που κατέληγε ο δείκτης. Οι Karr et al. (1986), λίγα χρόνια αργότερα εξέλιξαν την λογική και τους πρακτικούς κανόνες της μεθόδου και της επέτρεψαν να λειτουργεί σε περισσότερες περιπτώσεις. Πάντως οι μετέπειτα έρευνες οι οποίες έλαβαν χώρα έθεσαν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τα βιολογικά, οικολογικά, στατιστικά και πρακτικά χαρακτηριστικά των ιχθυολογικών μεθόδων εκτίμησης της οικολογικής ποιότητας των ποταμών Τυπολογική ταξινόμηση Η τυπολογική ταξινόμηση των ποταμών έχει μακρά παράδοση στην Ευρώπη (Ferreol et al. 2005). Αρκετές έρευνες έχουν προσπαθήσει να καθορίσουν στους ποταμούς, από τα ανάντη προς τα κατάντη τμήματα διαδοχικές ζώνες (θεωρία της ζώνωσης) οι οποίες χαρακτηρίζονται και οριοθετούνται από σχετικές αβιοτικές μεταβλητές (Huet, 1949, Illies & Botosaneanu, 1963, Verneaux, 1973, Statzner & Higler 1986). Επίσης αρκετά συστήματα περιγράφηκαν τα οποία προσπαθούν να χαρακτηρίσουν ομοιογενή τμήματα του ποταμού (Pennak, 1971, Persoone, 1979, Wright et al. 1984). Η βασική ιδέα της ποτάμιας συνέχειας διαμορφώθηκε στις ΗΠΑ (Vannote et al. 1980) η οποία συνέδεσε από την μια την έννοια της συνεχούς μεταβολής των φυσικών παραγόντων, η οποία προέρχεται από την ποτάμια υδρομορφολογία και από την άλλη τις βιολογικές 26