Nαυπακτία... Χιλιάδες επιλογές

Transcript

1 Το λιµάνι της Ναυπάκτου Ν α ύ π α κ τ ο ς - Ο ρ ε ι ν ή Ν α υ π α κ τ ί α - Π α ρ α λ ί ε ς - Α π ο δ ρ ά σ ε ι ς - Π α ρ α δ ο σ ι α κ ο ί Ξ ε ν ώ ν ε ς - Ξ ε ν ο δ ο χ ε ί α Κάντε click! Τουριστικός οδηγός Ναυπάκτου Nαυπακτία... Χιλιάδες επιλογές

2 ήµος Nαυπάκτου

3 Χτισµένη στους πρόποδες της οροσειράς της Πίνδου, στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου, η στέκει µε το ένα πόδι στο βουνό και µε το άλλο στη θάλασσα.φορτωµένη µε τέσσερις χιλιάδες χρόνια Ιστορίας, συνεχίζει να έλκει το ενδιαφέρον επισκεπτών, που θα περπατήσουν τα πλακόστρωτα καλντερίµια, θα σκαρφαλώσουν στο ενετικό της κάστρο, θα χορέψουν στους ρυθµούς του κοσµοπολίτικου λιµανιού, και θα κάνουν µπάνιο στις καθαρές παραλίες της όµορης Φωκίδας. Για τους υπερδραστήριους, ένα σωρό εναλλακτικές δραστηριότητες περιτριγυρίζουν την περιοχή της Ναυπάκτου, δίνοντας ενδιαφέρον στην παραµονή. Η κρατά τις ισορροπίες ανάµεσα στη φύση και τη νυχτερινή ζωή, την χαλαρή βόλτα και τα extreme sports. Και, φυσικά, κρατά το κλειδί για την πόρτα που οδηγεί στην µαγευτική Ορεινή Ναυπακτία.

4 124 Iστορία Στη µακραίωνη ιστορική της διαδροµή, η, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, αποτέλεσε µεγάλο οικονο- µικό και εµπορικό κέντρο, και διεκδικήθηκε και κατακτήθηκε από τους δυνατούς της κάθε εποχής. Αρχαιολογικές ανασκαφές καταδεικνύουν την ύπαρξη σπουδαίου οικισµού, οργανωµένου µε αστικά χαρακτηριστικά, στη χώρα της Ναυπάκτου, από τη Μεσοελλαδική περίοδο ( π.χ.). Το όνοµά της συσχετίστηκε µε την ελληνική Προϊστορία και προέρχεται από τις λέξεις «ναυ ς» και «πήγνυµι» (= κατασκευάζω πλοία). Σύµφωνα µε µαρτυρίες που µας παραδίδουν ο Παυσανίας, ο Απολλόδωρος και ο Στράβων, συνδέεται µε την κατασκευή του στόλου που χρησιµοποίησαν οι Ηρακλείδες ωριείς για να διαπεραιωθούν στην Πελοπόννησο, περί το π.χ., ενώ ο Έφορος υποστηρίζει ότι η ονοµασία της πόλης είναι προγενέστερη της καθόδου των ωριέων. Η πήρε διαδοχικά πολλά ονόµατα. Οι Φράγκοι ονόµασαν την πόλη Le Pacto, La Pakto, Nepantum, Neopantum, Neopatum, Nepanto, οι Ενετοί Lepanto και Lepente, οι Τούρκοι Inebacte ή Enebechte, οι πειρατές Μικρό Αλγέρι. Τον Μεσαίωνα είναι γνωστή ως Έπακτος και στη νεώτερη ελληνική Ιστορία ως Έπαχτος. Η, κατά τους ιστορικούς χρόνους, βρισκόταν στο κέντρο των διενέξεων της Αρχαίας Ελλάδας. Στα τέλη του 12ου αι. / αρχές 11ου π.χ., οι Ηρακλείδες ωριείς εγκαθίστανται στην πόλη, η οποία κατοικείται από τους Οζολούς Λοκρούς. Το 454 π.χ. ο Αθηναίος στρατηγός Τολµίδης την καταλαµβάνει, διώχνει τους Λοκρούς, στεγάζει εκεί τους πρόσφυγες Μεσσηνίους και την εντάσσει στην Αθηναϊκή Συµµαχία. Ακολουθεί µια σειρά από πολιορκίες, και η περιέρχεται πάλι στους Λοκρούς το 396 π.χ., και κατόπιν, αλληλοδιαδόχως, στους Αχαιούς και στους Θηβαίους, τους Μακεδόνες, για να καταλήξει στους Αιτωλούς - το 218 π.χ. γίνεται πρωτεύουσα της Αιτωλικής Συ- µπολιτείας. Το 217 π.χ., ενώ µαινόταν ο Συµ- µαχικός πόλεµος µεταξύ Μακεδόνων, που συµµάχησαν µε την Άποψη απ το εσωτερικό του κάστρου Αχαϊκή Συµπολιτεία, και Αιτωλικής Συµπολιτείας, στο πλευρό των οποίων πολεµούσαν οι Σπαρτιάτες και κάποιες πόλεις της Κρήτης, αποφασίστηκε να γίνει διάσκεψη των αντιπάλων στη Ναύπακτο. Όπως µας πληροφορεί ο ιστορικός Πολύβιος, στη συνάντηση που πραγµατοποιήθηκε στα Κοίλα της Ναυπάκτου, υπό τις παραινέσεις του στρατηγού των Αιτωλών Αγελάου για ειρήνη, ενότητα και οµόνοια των Ελλήνων, απέναντι στον επερχόµενο από τη ύση κίνδυνο, τους Ρω- µαίους, αποφασίστηκε ειρήνευση και τερµατισµός των εχθροπραξιών. Η πόλη τέθηκε, τελικά, υπό την κατοχή των Ρωµαίων το 146 π.χ. Στους µεταχριστιανικούς αιώνες, η θα αντιµετωπίσει µία σειρά βαρβαρικών επιδροµών (Ούνων, Νορµανδών, Βησιγότθων - οι οποίοι κατέστρεψαν την πόλη το 396 µ.χ.-, Σλάβων, Σαρακινών, Βούλγαρων), αλλά και φυσικών καταστροφών (το 553 µ.χ. θα καταστραφεί από ισχυρό σεισµό), και επιδηµιών (επιδηµία πανώλης το 747 µ.χ., επιδηµία πανούκλας το 1054 µ.χ.). Παρόλα αυτά, η φαίνεται να έχει καθιερωθεί, κατά τη Βυζαντινή περίοδο, ως µια από τις σηµαντικές βάσεις ναυλόχησης του βυζαντινού στόλου. Από το 896 ως το 900 µ.χ. γίνεται πρωτεύουσα µεγάλου Βυζαντινού Θέµατος και προάγεται σε Μητρόπολη. Το 1204 µ.χ. περιέρχεται στο εποτάτο της Ηπείρου και αρχίζει να αναπτύσσεται εκ νέου. Το 1294 µ.χ. η πόλη δίνεται προίκα στον Ανδεγαυό Φίλιππο Ταραντίνο και οι Ανδεγαυοί παγιώνουν την εξουσία τους στη Ναύπακτο. Το 1407 η θα κυριευθεί από τους Ενετούς και θα πα-

5 125 ραµείνει στην κατοχή τους για 92 χρόνια. Κατά την Ενετοκρατία, η πόλη γνωρίζει περίοδο ακµής και µεταβάλλεται σε εµπορικό κέντρο, κατασκευάζονται νέα κτήρια, εµπορικοί σταθµοί, αποθήκες, ενώ το κάστρο συντηρείται, ενισχύεται και αποκτά τη σηµερινή του µορφή. Την ενετική κατοχή θα ακολουθήσει η οθωµανική. Μετά από µια µακροχρόνια διαµάχη µεταξύ Βενετών και Τούρκων για την κυριαρχία επί της Ναυπάκτου, το 1499, η πόλη περιέρχεται στα χέρια των Οθωµανών. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β, θέλοντας να εξασφαλίσει την είσοδο του Κορινθιακού από ενδεχόµενη δυτική επίθεση, έχτισε τα δύο κάστρα του Ρίου και του Αντιρρίου, τα «Μικρά αρδανέλια». Χρονιά-σταθµός στην Ιστορία της είναι το 1571 µ.χ., οπότε και κοντά στις εκβολές του ποταµού Αχελώου, στον γνωστό τότε ως Κόλπο της Ναυπάκτου (Golfo di Lepanto), διεξάγεται η Ναυµαχία της Ναυπάκτου, ανάµεσα στις ενωµένες ευρωπαϊκές και τις οθωµανικές δυνάµεις. Οι δυνά- µεις του χριστιανικού στόλου κέρδισαν µία από τις σηµαντικότερες νίκες κατά των Οθωµανών. Το κάστρο της Ναυπάκτου Ένα χρόνο µετά τη ναυµαχία, θα γίνει ορµητήριο πειρατών, ενώ το 1580 µ.χ., µεγάλος σεισµός πλήττει την πόλη. Η θα περάσει από τους Οθωµανούς στα χέρια των Ενετών µετά από πολιορκία του Ενετού Μοροζίνι. Η δεύτερη περίοδος Ενετοκρατίας θα διαρκέσει από το 1687 ως το Με την Συνθήκη του Κάρλοβιτς, που υπογράφτηκε το 1699 µεταξύ της Τουρκίας και της Αυστρίας, Ρωσίας, Βενετίας και Πολωνίας, η παραδίδεται από τους Βενετούς στους Τούρκους, στην κυριαρχία των οποίων θα µείνει µέχρι και τον Απρίλιο του Τον Απρίλιο του 1829, ελληνικές ναυτικές και χερσαίες δυνάµεις την πολιορκούν και την απελευθερώνουν. Τοποθετείται πληρεξούσιος τοποτηρητής ο Αυγουστίνος Καποδίστριας, αδερφός του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος συντονίζει την στρατιωτική και διοικητική οργάνωση. Στα µετεπαναστατικά χρόνια, η θα δώσει το παρών σε όλους τους αγώνες του ελληνικού έθνους: συµµετείχε το 1847 στο Κίνηµα της 3ης Σεπτεµβρίου µε αρχηγούς τους Μακρυγιάννη και Καλλέργη, το 1862 στην εκθρόνιση του Όθωνα, το 1904 στον Μακεδονικό αγώνα, µε σηµαντική φυσιογνωµία εκείνη του Γ. Πίτσουλα. Το 1909 οι Ναυπάκτιοι συµµετέχουν στην επαναστατική κίνηση µε την ίδρυση του ριζοσπαστικού συνδέσµου «Αναγέννηση», µε πρωτοβουλία του Σταµάτη Σταµατίου. Μέσα από αυτή την αλληλοδιαδοχή των ιστορικών γεγονότων, η απέκτησε τον χαρακτήρα που γνωρίζουµε σήµερα, ο οποίος συνδυάζει, µε µοναδικό τρόπο, τα διαφορετικά στοιχεία που άφησαν την σφραγίδα τους στην πόλη. Το Φετιχιέ Τζαµί, στο λιµάνι της πόλης

6 126 Ναυµαχία της Ναυπάκτου Στα τέλη του 16ου αι µ.χ., η Οθωµανική Αυτοκρατορία είχε εξαπλωθεί και εκτεινόταν από την Ουγγαρία ως τη Βαλκανική χερσόνησο, και από τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου ως αυτές της Βόρειας Αφρικής. Η Ανατολή ενωνόταν σε έναν συµπαγή όγκο κάτω από το σκήπτρο του Σουλτάνου, που µε µία σειρά από νίκες είχε δηµιουργήσει το γόητρο µιας αήττητης Αυτοκρατορίας και είχε εµπνεύσει δέος σε ολόκληρη τη ύση, η οποία την εποχή αυτή παρουσιάζεται διαιρε- µένη από θρησκευτικές έριδες, πολιτικές αντιζηλίες και αντιτιθέµενα οικονοµικά συµφέροντα. Ο κίνδυνος για τις δυνάµεις της ύσης, που έβλεπαν την εξάπλωση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας να απειλεί τα εδάφη τους, αλλά και το θαλάσσιο εµπόριο που είχαν αναπτύξει, και το οποίο ήδη έπλητταν οι πειρατές, επιτάθηκε µε τη διεκδίκηση της Κύπρου, που ήταν το τελευταίο Βενετικό προπύργιο της Ανατολής, στις 25 Μαρτίου 1570, από τους Τούρκους, και η κατάληψή της, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Ήταν, πλέον, επιτακτική ανάγκη να συσπειρωθούν οι δυνάµεις της ύσης. Η πρωτοβουλία για συσπείρωση ανήκει στον Πάπα Πίο τον Ε, που, µε έξυπνους διπλωµατικούς χειρισµούς, κατόρθωσε να ενώσει τις πιο αξιόµαχες την εποχή εκείνη πολεµικές δυνάµεις της Ευρώπης. Οι διαβουλεύσεις οδήγησαν, στις 25 Μαΐου 1571, στην υπογραφή της Ιερής Συµµαχίας, της Sacra Lingua Antitourka, που έµεινε γνωστή µε το όνοµα Sacra Lingua. Στη συµµαχία συµµετείχαν η Ισπανία, η Βενετία, η Ρώµη, η Σαβοΐα, το τάγµα των Ιωαννιτών Ιπποτών, η Γένουα και κάποια Ιταλικά κρατίδια. Ως αρχικός στόχος τέθηκε η ενίσχυση της πολιορκούµενης φρουράς της Αµµοχώστου. Ενώ, όµως, ο συµµαχικός στόλος συγκροτείται στη Μεσσήνη της Σικελίας, η Αµµόχωστος, µετά από συνεχείς αι- µατηρές επιθέσεις, παραδίδεται στους Τούρκους, στις 5 Αυγούστου. Στην Μεσσήνη ο Χριστιανικός στόλος ενισχύεται σηµαντικά. Οι Έλληνες συµµετείχαν µε 14 ελληνικές γαλέρες και 20 Κρητοβενετσιάνικες, µε Έλληνες καπεταναίους και ελληνικά πληρώµατα. Συνολικά, ο στόλος αριθµούσε 6 γαλεάσσες, 209 γαλέρες, και µπρικαντίνια. Το ανθρώπινο δυναµικό ανέρχεται στους άνδρες, από τους οποίους οι ήταν Έλληνες. Κατόπιν γενικής συµφωνίας, την αρχιναυαρχία ανέλαβε ο ον Ζουάν ο Αυστριακός, ετεροθαλής αδερφός του βασιλιά της Ισπανίας Φιλίππου Β, που ήταν τότε µόλις 24 χρονών. Του Ενετικού στόλου ηγούνταν οι ναύαρχοι Σεβαστιάν Βενιέρ, Μάρκος Κυρήνης, και Αύγουστος Βαρβαρίγος. Στον Παπικό στόλο ναύαρχος ήταν ο Μάρκος-Αντόνιο Κολόνα και στον Γενουάτικο ο Ιωάννης Αντρέα Ντόρια. Από την άλλη πλευρά, ο Οθωµανικός στόλος, µόλις ενηµερώθηκε για την συγκέντρωση του συµµαχικού στόλου στην Μεσσήνη, κατέβηκε από τα παράλια της Αλβανίας και της Ηπείρου και κατοχυρώθηκε στον απρόσβλητο όρµο της Ναυπάκτου, όπου είχε εγκατασταθεί µόνιµη µοίρα του στόλου των δυτικών επιχειρήσεων. Αποτελείτο από 210 πλοία µεγέθους γαλέρας και 63 τύπου γαλιότας. Αρχιναύαρχος του Τουρκικού στόλου ήταν ο Καπουδάν πασάς Αλή Ζαζε Μουεζίν, έχοντας υπ αυτόν τον Ναπολιτάνο Μπέη του Αλγερίου Ουλούτς Αλη και τον Μπέη της Αλεξάνδρειας Μεχµέτ Σιρρόκο, τον Μεχµέτ πασά της Χαλκίδος, τον Καραµπατσί πασά της Καραµανίας, τον κουρσάρο Καρακόζα και τον Περτέφ πασά, αρχηγό των πεζών δυνάµεων.

7 Ως προς το ηθικό των αντιπάλων, το πλεονέκτηµα ανήκε στους Τούρκους, που Θεωρούσαν τους εαυτούς τους αήττητους. Οι χριστιανοί, από την άλλη µεριά, ήταν εµποτισµένοι από το δέος που κατέτρεχε όλη την Ευρώπη. Το θρησκευτικό τους, όµως, αίσθηµα διέγειρε τις συνειδήσεις. Τα δύο αντίπαλα λάβαρα υψώθηκαν. Το λάβαρο της Ιερής Συµµαχίας, που έστειλε ο Πάπας από τη Ρώµη, είχε στη µέση τον Εσταυρωµένο και δεξιά και αριστερά τους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Το λάβαρο των Τούρκων, που είχε σταλεί από την Μέκκα, είχε χρυσοκεντηµένα πάνω σε άσπρο µετάξι ρητά του Κορανίου και µικροκεντηµένο το όνοµα του Μωάµεθ φορές. Στις 16 Σεπτεµβρίου, ο ον Ζουάν έδωσε το σύνθηµα της επάρσεως και χάραξε γραµµή πλεύσης προς το Ιόνιο Πέλαγος. Στις 25 Σεπτεµβρίου φτάνει στην Κέρκυρα, όπου ενηµερώνεται από τη φρουρά του νησιού ότι ο αντίπαλος βρίσκεται στο λιµάνι της Ναυπάκτου. Μετά από στάσεις στην Ηγουµενίτσα και την Πάργα, ο συµµαχικός στόλος φτάνει, το απόγευµα της 4ης Οκτωβρίου, στο Φισκάρδο της Κεφαλονιάς, όπου πληροφορείται την πτώση της Αµµοχώστου. Σύµφωνα µε την πάγια τακτική της εποχής, οι δύο αντίπαλοι προσπάθησαν να λάβουν πληροφορίες για τη δύναµη του εχθρού. Από την πλευρά της Ιερής Σµµαχίας στάλθηκαν οι Τζιλ ντ Αντράντα και Πιζάνο, ενώ οι Τούρκοι έστειλαν τον κουρσάρο Καρακόζα. Και από τις δύο πλευρές, οι πληροφορίες υπήρξαν εσφαλµένες και ανακριβείς. Υπό τις πληροφορίες του Καρακόζα, ο Αλή Ζαζέ Μουεζίν αποφάσισε να ξεκινήσει. Προσπέρασε τα κάστρα Ρίου-Αντιρρίου και βγήκε στον κόλπο των Πατρών, στις 6 Οκτωβρίου, ακολούθησε πλεύση προς τα δεξιά και διανυκτέρευσε στην παραλία της αρχαίας Καλυδώνας. Ο ον Ζουάν απέπλευσε το βράδυ της ίδιας µέρας από την Κεφαλονιά. ιέταξε τους κωπηλάτες να σταµατήσουν τα κουπιά και απαγόρευσε κάθε θόρυβο, θέλοντας να αποφύγει συνάντηση τη νύχτα. Τα θαλάσσια ρεύµατα οδήγησαν τον στόλο στις Εχινάδες Νήσους. Ο Οθωµανικός στόλος βρίσκεται το ίδιο βράδυ στον όρµο Καλυδώνος. Στις 7 Οκτωβρίου, ηµέρα Κυριακή, γιορτή της Santa Maria del Rosario και της Αγίας Ουστίνης, κατά την ανατολή του ήλιου, ο Χριστιανικός στόλος αντίκρισε για πρώτη φορά τον Οθωµανικό, στα νότια Αιτωλικά παράλια, ανατολικά του συµπλέγµατος των Εχινάδων Νήσων. Οι δύο στόλοι, έχοντας µικρή απόσταση µεταξύ τους, περίπου 10 ναυτικά µίλια, έλαβαν θέση µάχης και παρατάχθηκαν σε ηµικύκλιο. Στο κέντρο της παράταξης του Χριστιανικού στόλου βρισκόταν ο ον Ζουάν µε τη Ναυαρχίδα του, στην αριστερή (βόρεια) πτέρυγα οι Βενετσιάνοι, µε επικεφαλής τον Αγκοστίνο Μπαρµπαρίγκο, και στη δεξιά (νότια) η µοίρα του Τζιαν-Αντρέα Ντόρια. Μπροστά από δύο σε κάθε τµήµα τοποθετήθηκαν οι τρίκροτες γαλεάσσες της Βενετίας. Στην οπισθοφυλακή τοποθετήθηκαν εφεδρικά πλοία, µε διοικητή τον µαρκήσιο της Σάντα Κρούθ. Απέναντι, ο Οθωµανικός στόλος σε παρόµοια διάταξη, είχε στο κέντρο τον διοικητή του στόλου Αλή Καπεδάν πασά, νότια την πτέρυγα του κουρσάρου Ουλούτζ Αλή και βόρεια εκείνη του Μεχµέτ Σουλίκ Σιρόκο. Τα λάβαρα υψώθηκαν. Ο άνεµος, Ο Μιγκέλ Θερβάντες πολέµησε στη Ναυµαχία της Ναυπάκτου που, κατά την προετοιµασία, ευνοούσε τους Τούρκους, άλλαξε, και, κατά τις εννέα το πρωί, άρχισε να πνέει δυτικός, δίνοντας ώθηση στα πανιά των Χριστιανών, ενώ, κατά τις έντεκα, κόπασε εντελώς. Ο ον Ζουάν εµψύχωσε τους πολε- µιστές του υψώνοντας τον Τίµιο Σταυρό και έδωσε εντολή στους πυροβολητές της ναυαρχίδας να ρίξουν την πρώτη βολή προς τον Αλή, προκαλώντας τον σε µάχη. Η απάντηση ήρθε γρήγορα και πολεµικές ιαχές γέµισαν τον αέρα. Η µεγαλειώδης σύρραξη άρχισε στις 10:20 π.µ.. Οι γαλεάσσες, προχωρηµένες στο ανάµεσο των στόλων, άνοιξαν σφοδρές οµοβροντίες και κατέστρεψαν ολοκληρωτικά σχεδόν το 1/3 του Οθωµανικού στόλου, κλονίζοντας την ενότητα της παράταξής του. Ο Αλής, ωστόσο, κατόρθωσε να τις προσπεράσει και να βρεθεί αντι- µέτωπος µε τον ον Ζουάν. Άρχισε

8 128 πρώτος σφοδρό κανονιοβολισµό. Τα πλοία, όµως, των Χριστιανών ήταν χαµηλότερα από τα τουρκικά, µε αποτέλεσµα πολλές βολές να περνούν από πάνω τους. Οι βολές του ον Ζουάν βρήκαν ευκολότερα στόχους και κατέρριψαν το µεγάλο πρυ- µναίο φανάρι της γαλέρας του Αλή. Η ναυαρχίδα του ον Ζουάν περικυκλώθηκε από εχθρικά σκάφη. Συµ- µαχικά πλοία έσπευσαν να βοηθήσουν. Εν τω µεταξύ, στις παράπλευρες πτέρυγες γινόταν σκληρότατη µάχη. Με πολύ κόπο µπόρεσε να καταβάλει στην αριστερή πτέρυγα ο Μπαρµπαρίγκο τον Σιρόκο πασά, που σκοτώθηκε και αυτός. Στην δεξιά πτέρυγα λίγο έλειψε να αποβούν καταστροφικοί οι ατυχείς χειρισµοί του Ντόρια. Ο Ουλούτς Αλή κατόρθωσε να σωθεί φεύγοντας µε 30 γαλέρες. Κατά τις 12:30, στο κέντρο η σύγκρουση γενικεύεται. Εκατέρωθεν του ον Ζουάν είχαν ταχθεί δεξιά ο Κολόνα και αριστερά ο Σεβαστιανός Βενιέρος. Τα πλοία άρχισαν να πλευρίζουν και ακολούθησε µάχη εκ του συστάδην, δηµιουργήθηκαν γέφυρες, από όπου µεταφέρονταν στρατιώτες, και πολεµούσαν, σε µία ανηλεή, ανυποχώρητη µάχη, σώµα µε σώµα. Η µάχη δεν ήταν πλέον στόλου µε στόλου, αλλά γαλέρας προς γαλέραν. Στις 13:00, οι Τούρκοι στρατιώτες που είχαν εισβάλει στη χριστιανική ναυαρχίδα, διώχνονται, ενώ Ισπανοί εισέρχονται στην τουρκική. Ο Αλή, στην προσπάθειά του να αντιδράσει, πέφτει νεκρός από σφαίρα στις 13:30. Πέντε µόνο ώρες ήταν αρκετές για να υποστεί πλήρη πανωλεθρία ο Τουρκικός στόλος. Οι απώλειες ήταν µεγάλες και από τις δύο πλευρές. Ο συµµαχικός στόλος έχασε 15 γαλέρες, ενώ ο αριθµός σε ανθρώπινες ψυχές ανέρχεται περίπου στους Τεράστιες ήταν και οι απώλειες των Τούρκων, οι οποίοι διέσωσαν µόνο 40, περίπου, πλοία, ενώ οι νεκροί υπολογίζονται σε και οι αιχµάλωτοι γύρω στους Την καταστροφή του τουρκικού στόλου ολοκλήρωσε νυχτερινή καταιγίδα, που έπληξε τα διαφυγόντα τουρκικά πλοία στ ανοιχτά, εκ των οποίων σώθηκε µόνο η αλγερινή ναυαρχίδα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στη ναυµαχία έλαβε µέρος, ως υπαξιωµατικός της γαλέρας Marquesa, ο µετέπειτα διάσηµος Ισπανός συγγραφέας Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Αν και άρρωστος µε πυρετό, αρνήθηκε να µείνει πίσω. Πολέµησε και πληγώθηκε τρεις φορές από σφαίρα, δύο στο στήθος και µία που του άφησε µόνιµη αναπηρία στο αριστερό χέρι. Τις εµπειρίες του αναφέρει στο έργο του «Ταξίδι στον Παρνασσό». Η απήχηση της νίκης στάθηκε τεράστια. Ο Βολταίρος σχολιάζει χαρακτηριστικά: «ποτέ µετά την Ναυµαχία του Ακτίου, οι θάλασσες της Ελλάδος δεν είχαν δει ούτε στόλο τόσο πολυάριθµο, ούτε ναυµαχία τόσο αξιοµνη- µόνευτη». Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου, η τελευταία µε τον παλαιό τύπο της γαλέρας, η τελευταία κωπήλατη, η µόνη χωρίς κατακτητικές βλέψεις, αποτέλεσε σταθµό στην πορεία της Ιστορίας, ανακόπτοντας την Οθωµανική επέλαση προς τη ύση. Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για την Τέχνη. Στη Ναύπακτο, στον Πύργο του Μπότσαρη, βρίσκεται εγκατεστη- µένη µόνιµη έκθεση, που περιλαµβάνει έργα ζωγραφικής και χαρακτικής, τάπητες τοίχου που υφάνθηκαν στις Βρυξέλλες, πάνω σε σχέδια του ζωγράφου Λούκα Κα- µπιάζο, όλα µε θέµα τη Ναυµαχία. Στον Καθεδρικό ναό της Βαρκελώνης υπάρχει γλυπτός σταυρός µε τον Εσταυρωµένο, που φέρει επιγραφή «Christo di Lepanto», ο οποίος, σύµφωνα µε την παράδοση, προέρχεται από τη γαλέρα «Real» του ον Ζουάν του Αυστριακού. Στο Ναυτικό Μουσείο της Βαρκελώνης υπάρχει πιστό αντίγραφο σε πραγµατικές διαστάσεις της γαλέρας του ον Ζουάν, µαζί µε το λάβαρό του και το γλυπτό άγαλµα του Christo di Lepanto. Πολλοί ήταν οι ευρωπαίοι ζωγράφοι που εµπνεύστηκαν από το γεγονός. Ανά- µεσά τους ο Τιντορέτο, ο Βερονέζε, ο Τιτσιάνο, και ο οµίνικος Θεοτοκόπουλος. Ανοικοδοµήθηκαν µνηµεία και εκκλησίες και κόπηκαν αναµνηστικά µετάλλια. Αλλά και στο χώρο των Γραµµάτων, η Ναυµαχία ενέπνευσε σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και γράφτηκαν λογοτεχνικά έργα, ποιήµατα και µουσικά έργα. Φωτογραφίες: Πάνος Τσούσης Στιγµιότυπα από τις εκδηλώσεις για τη Ναυµαχία

9 129 Μια βόλτα στην πόλη της Ναυπάκτου Περνώντας τα χωριά Πλατανίτη και Παλαιοπαναγιά, φτάνουµε στη γέφυρα «Βαριά», το δυτικό άκρο της πόλης. Μπαίνοντας στην πόλη, συναντάµε στα αριστερά το Εθνικό Παπαχαραλάµπειο Στάδιο, έναν άνετο αθλητικό χώρο, µε κερκίδες θέσεων, και κλειστό γήπεδο µπάσκετ. Επί του δρόµου, δεξιά, βρίσκεται και το 1ο Γυµνάσιο Ναυπάκτου και αριστερά, στο τέρµα του κάθετου δρόµου, το 2ο Γυµνάσιο και απέναντί του το ΕΠΑΛ-ΕΠΑΣ. Στη συνέχεια, αντικρίζει κανείς την Παπαχαραλά- µπειο Αίθουσα πνευµατικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων µε θεατρική σκηνή.προχωρώντας, αντικρίζουµε µπροστά µας να ορθώνεται περήφανα το κάστρο της Ναυπάκτου, ένα από τα σηµαντικότερα παραδείγµατα φρουριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Γνώρισε διάφορες κατασκευαστικές φάσεις, από την αρχαιότητα ως την οθωµανική περίοδο της πόλης. Την τελική του µορφή έλαβε στα χρόνια της πρώτης Βενετοκρατίας ( ). Έχει πυραµιδικό σχήµα µε κορυφή τον λόφο του Άι Λιά. Από εκεί, κατεβαίνουν δύο βραχίονες, ακολουθώντας την κλίση του εδάφους, ο ένας ανατολικά και ο άλλος δυτικά, Ηπόλη παρουσιάζει, σήµερα, την όψη µιας αστικής συγκρότησης που διατηρεί τον παραδοσιακό της χαρακτήρα και αναπτύσσεται κατά µήκος παραλίας µήκους πέντε και πλέον χιλιοµέτρων. Απέχει από την Αθήνα 216 χιλιόµετρα, µέσω της διαδροµής Κόρινθος-Ρίο- Αντίρριο, και 270 χιλιόµετρα, µέσω Λιβαδειάς και Ιτέας, και αποτελεί προορισµό διακοπών, τόσο το καλοκαίρι, όσο και το χειµώνα, καθώς συνδυάζει µε µοναδικό τρόπο βουνό και θάλασσα. κάµπτονται, και, µε δύο πύργους, κλείνουν την είσοδο του λιµανιού. Στο εσωτερικό, τέσσερα εγκάρσια τείχη ενώνουν τους βραχίονες και σχηµατίζουν από την κορυφή ως την θάλασσα πέντε αµυντικές ζώνες (διαζώµατα).στο πρώτο διάζωµα, όπου βρισκόταν η «έσω πόλη», λόγω της εξάπλωσης της σηµερινής πόλης, έχουν χαθεί η φρουριακή γραµµή και σηµαντικές οχυρώσεις. Εδώ συµπεριλαµβάνεται το ιστορικό σηµείο αναφοράς της πόλης, το λιµάνι. Φτάνοντας κανείς, αξίζει να κάνει µία στάση και να απολαύσει έναν καφέ στις καλόγουστες καφετερίες που βρίσκονται στην περιοχή. Οι δύο λιµενοβραχίονες, απολήξεις των δύο περιµετρικών τειχών του κάστρου, αφήνουν µία είσοδο που έχει άνοιγµα περίπου 35 µ. Το πλάτος του λιµανιού είναι γύρω στα 120 µ., ενώ ο πυθµένας, που στο κέντρο δεν έχει βάθος µεγαλύτερο από 5 µ., είναι στρωµένος από την κατασκευή του µε πλάκες από πέτρα. Περπατώντας κανείς

10 130 Κάστρο - Βόλτα στην παλιά πόλη Άποψη της Ναυπάκτου απ το Γρίµποβο Το Κάστρο της Ναυπάκτου είναι ένα απ τα πλέον καλοδιατηρηµένα παραδείγµατα φρουριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Χτισµένο στον λόφο πάνω απ την πόλη, δελέασε πολλούς να το κατακτήσουν. Τούρκοι, Ενετοί, Άγγλοι, πειρατές κ.α. το χρησιµοποίησαν σαν ορµητήριό τους, βάζοντας ο καθένας και τη δική του σφραγίδα. Τη σηµερινή του µορφή την οφείλει στους Ενετούς, γύρω στο 1407 που έχτισαν πάνω στην αρχαία οχύρωση, ενώ οι υπόλοιποι «ιδιοκτήτες» πρόσθεσαν τη δική τους κουλτούρα. ύο βραχίονες που ακολουθούν την κλίση του εδάφους, κατεβαίνουν από την κορυφή του λόφου, ο ένας ανατολικά και ο άλλος δυτικά, και κοντά στη θάλασσα κάµπτονται και κλείνουν την είσοδο του λιµανιού. Τέσσερα εγκάρσια τείχη ενώνουν τους δύο αυτούς βραχίονες, σχηµατίζοντας πέντε διαζώµατα. Μετά τις εργασίες ανάπλασης-ανάδειξης, είναι επισκέψιµο, και µπορείτε να πάρετε µια καλή γεύση, ανηφορίζοντας στην παλιά πόλη της Ναυπάκτου, ξεκινώντας απ' το λιµάνι. Ανηφορίζοντας στα πλακόστρωτα δροµάκια µε τα χαµηλά σπιτάκια και τους πολύχρωµους κήπους, και µπαίνοντας απ το ένα διάζωµα του στο άλλο, έχεις την αίσθηση ότι ξετυλίγεται µπροστά σου ολόκληρη η µακρόχρονη ιστορία της πόλης. Πειρατές σε περιµένουν στην εντυπωσιακή Σιδηρόπορτα- είσοδος για το δεύτερο διάζωµα. Τούρκοι βγαίνουν απ' το Βεζύρ τζαµί και το χαµάµ λίγο παραπάνω, αγωνιστές του '21 περπατούν έξω απ' την οικία Τζαβέλα. Μην το χάσετε. Αν δεν έχετε περπατήσει στην παλιά πόλη, αν δεν έχετε δει τη Ναύπακτο από ψηλά, χάνετε όλη τη µαγεία... στην ανατολική αποβάθρα, στην οδό Φορµίωνος, συναντά δεξιά το λεγόµενο «Φετιχιέ Τζαµί», που ανήγειρε ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β. Η επίσηµη ονοµασία του είναι Βαγιαζήντ Βελή Τζαµί. Το τζαµί είναι πέτρινο κάτω, µε αίθουσα σε κάτοψη τετράγωνη, και εξαιρετικά προσεγµένο σύστηµα θολωτής κάλυψης. Σή- µερα, ανακαινισµένο από την 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που εδρεύει στην πόλη, είναι επισκέψιµο και χρησιµοποιείται για την πραγµατοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων. Στην άκρη του ανατολικού πυργίσκου στέκει ο ναυτικός φάρος, έργο του 1909.Στο δυτικό βραχίονα βρίσκεται το Πολιτιστικό Πάρκο Θερβάντες, όπου είναι αναρτηµένες αναµνηστικές µαρ- µάρινες επιγραφές, αφιερώµατα των Πρεσβειών των εµπλεκοµένων στη Ναυµαχία κρατών, και στο κέντρο υψώνεται το άγαλµα του Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Ψηλά, στον προµαχώνα του λι- µανιού, στέκει ο ανδριάντας του εθνοµάρτυρα της Επανάστασης του 1821, πυρπολητή Γεωργίου Ανεµογιάννη από τους Παξούς, έργο του γλύπτη Νικόλα. Κατά µήκος του τείχους, υπάρχει µεγάλο φυλάκιο και πιο πάνω κυκλικός προµαχώνας, αξιόλογο δείγµα βενετικής αµυντικής αρχιτεκτονικής του 15ου αιώνα. Απέναντι από το λιµάνι βρίσκεται το κτήριο «Ναυπακτία», όπου στεγάστηκε το πρώτο υποκατάστηµα Εθνικής Τραπέζης στην πόλη, ενώ σήµερα στεγάζει το Κέντρο Πληροφόρησης Επισκεπτών, και φιλοξενεί, επίσης, περιοδικές εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφίας κ.τ.λ., καθώς και διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις.στη δυτική πλευρά του κτηρίου εκτείνεται η πλατεία του Λιµανιού, στης οποίας το κέντρο υψώνεται η προτοµή του Σουλιώτη στρατηγού Νότη Μπότσαρη. Ανατολικά της πλατείας υπάρχει ένα παραδοσιακό λιθόστρωτο δροµάκι, το λεγόµενο «Στενοπάζαρο», σήµερα, οδός Καναβού, που αποτελούσε τον παλαιό εµπορικό δρόµο και ήταν γνωστός ως «οδός Μεζεδίων», λόγω των εξαιρετικών µεζεδοπωλείων που υπήρχαν εκεί, των οποίων τη θέση σήµερα έχουν καταλάβει καφέ, bar και εµπορικά καταστήµατα. Στο τέλος του δρόµου βρίσκεται ο µητροπολιτικός Ιερός Ναός Αγίου η- µητρίου. Στη θέση του υπήρχε Βυζαντινός ναός, τον οποίο ο Βαγιαζήτ Β, το 1499, µετέτρεψε σε τζαµί και το οποίο µε τη σειρά του µετασκευάστηκε σε Ιερό Ναό το Ο Ναός Αγίου η- µητρίου εγκαινιάστηκε το Επιστρέφοντας πάλι στην περιοχή του λιµανιού, στη δυτική πλευρά, µετά τον σηµερινό δη- µόσιο δρόµο, ορθώνεται η πανύψηλη ντάπια «Μπότσαρη» και από κάτω σώζεται η δυτική

11 131 πύλη της πόλης. Ανηφορίζοντας στο πλακόστρωτο δροµάκι οδός Σουλιωτών- συναντάµε την επιβλητική µορφή του αρχοντικού της οικογένειας Μπότσαρη. Το κτήριο µε τα στοιχεία βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής, κατασκευάστηκε το και αναστηλώθηκε το Αρχικά χρησιµοποιήθηκε για την στέγαση του εκάστοτε διοικητή της πόλης. Μετά την απελευθέρωση της Ναυπάκτου το κτήριο πέρασε στην ιδιοκτησία του Σουλιώτη στρατηγού Νότη Μπότσαρη. Σήµερα, το αρχοντικό αποτελεί έδρα του κοινωφελούς ιδρύµατος «ηµητρίου & Αίγλης Μπότσαρη» και στεγάζει στο ανατολικό τµήµα του πύργου µόνιµη έκθεση, µε θέµα την Ναυ- µαχία της Ναυπάκτου, την οποία επιµελήθηκε και οργάνωσε ο υιός Νότης ηµ. Μπότσαρης µετά την τελευταία ανακαίνισή του.περνώντας από την καµάρα στον Πύργο του Μπότσαρη, φτάνουµε στη «Σιδερόπορτα» µε την παρακείµενη βρύση, που είναι η είσοδος για το δεύτερο διάζωµα, την «άνω πόλη» ή αλλιώς Βεζύρ Τζαµί. Από την πύλη αυτή σώζεται το ένα θυρόφυλλο, µισοσαπισµένο σήµερα, που σκεπάζεται µε σιδερένιες λάµες, καρφωµένες µε πλατυκέφαλα καρφιά. Λίγο πιο πάνω, ένα καλντερίµι οδηγεί στο Ρολόι της πόλης, που οικοδοµήθηκε µε δαπάνες του µητροπολίτη Σεραφείµ οµβοϊτη το Από το πλάτωµα του ρολογιού έχει κανείς πανορα- µική θέα της πόλης. Ανεβαίνοντας, αντικρίζουµε την κατοικία των Τζαβελλαίων, παλαιό πρώτα τούρκικο σπίτι, στο οποίο κατοίκησε ο Νικόλαος Τζαβέλλας, ο οποίος συµµετείχε στην απελευθέρωση της Ναυπάκτου.Το κτίριο σήµερα, ανακαινισµένο, φιλοξενεί την 22η Εφορία Αρχαιοτήτων. Πιο πάνω, δεξιά, σε ένα ευρύχωρο πλάτωµα µε βρύσες και έναν αιωνόβιο πλάτανο, σώζεται ένα µικρό κοµµάτι µιναρέ µε περιστροφική σκάλα. Στην σώζεται, επίσης, συγκρότηµα τουρκικών λουτρών µε ενδιαφέρουσες οροφές, τόξα και θυρώµατα. Στην βόρεια πλευρά του Βεζύρ Τζαµί υψώνεται κυκλικός προµαχώνας, που ονοµάζεται Τσαούς Ντάπια, καθώς φέρει το όνοµα του τελευταίου Τούρκου υπερασπιστή της, ο οποίος λέγεται ότι αυτοκτόνησε από εκεί, για να µην δει να παραδίδεται η στα χέρια των Ελλήνων. Στο τρίτο διάζωµα του κάστρου, τόσο στα τείχη όσο και στο εσωτερικό του, είναι έκδηλη η παρουσία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Έχει, εδώ, κανείς εντονότερα την αίσθηση ότι βρίσκεται σε φρουριακό συγκρότηµα. Μια τοξωτή πύλη µε έναν συµπαγή τετράγωνο προµαχώνα στα Ν τείχη του τρίτου διαζώµατος οδηγεί στο τέταρτο διάζωµα, που αποτελούσε τον τελευταίο και ισχυρότερο περίβολο άµυνας. Στη νότια πλευρά του υπάρχει πύργος, που χρονολογείται από τον 15ο αι. Η δυτική πλευρά έχει τους περισσότερους προµαχώνες,

12 όλοι τετράγωνου σχήµατος. Εδώ βρίσκεται το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, που παλαιοτέρα ήταν τζαµί. ίπλα σώζεται µικρό βυζαντινό παρεκκλήσι µε σταυροθόλιο. Νότια του ναού του Προφήτη Ηλία διασώζεται ο «τζεπχανές», η οπλαποθήκη και δύο µεγάλες υπόγειες δεξαµενές νερού. Η παράδοση αναφέρει ότι από εδώ ξεκινούσε µυστική υπόγεια δίοδος, που οδηγούσε πολλά χιλιόµετρα έξω από Το Στενοπάζαρο το κάστρο, προς τα δυτικά. Τέλος φτάνουµε στο πέµπτο και τελευταίο διάζωµα του κάστρου, την ακρόπολη ή Ίτς Καλέ. Ο χώρος περικλείεται από κυκλικό τείχος δια- µέτρου 100 µ.ας επιστρέψουµε στην πόλη, και συγκεκριµένα στο λιµάνι, για να περπατήσουµε στους δρόµους της. Ακολουθώντας την οδό Μπότσαρη, στα αριστερά µας συναντούµε το αρχοντικό του Γεωργίου Αθανασιάδη-Νόβα, λογοτέχνη και ακαδη- µαϊκού, ένα παραδοσιακό ανάκτορο µε πλούσιους ανθόκηπους και προσεγµένο λεπτό ντεκόρ. Ευθεία στο δηµόσιο δρόµο και στα αριστερά υψώνεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής. Ο σηµερινός ναός εγκαινιάστηκε το 1978 και χτίστηκε στο ίδιο µέρος του προηγούµενου ναού που καταστράφηκε από σεισµό το Ο παλαιότερος αυτός ναός είχε χτι- Άη Γιάννης Βοµβοκούς Το µοναστήρι του Άη Γιάννη στη Βοµβοκού υπάγεται στη Μητρόπολη Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου και όπως µαρτυρά η επιγραφή του, χτίστηκε παίρνοντας τη σηµερινή του µορφή το Η αρχιτεκτονική του ναού είναι σταυροειδής µε τρούλο και διατηρεί κόγχες στις δύο πλευρές κατά τον αγιορείτικο τύπο. Σύµφωνα µε στοιχεία, στο ίδιο ακριβώς σηµείο προϋπήρχε ναός από το 12ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες του είναι επίσης πολύ παλαιές και έγιναν µετά την ανακαίνιση του ναού, για την ακρίβεια από το 1703 έως το 1724, ενώ γνωρίζουµε µόνο τα µικρά ονόµατα των αγιογράφων, που ήταν οι Χρήστος και Πάνος. Κατά την πρώτη περίοδο της ανακαινίσεώς του ήταν ανδρική µονή, για να µετατραπεί σε γυναικεία κατά την τριετία , χωρίς να γνωρίζουµε την ακριβή ηµεροµηνία. Στις αρχές του 17ου αιώνα ήταν σε µεγάλη ακµή, διατηρώντας στην κατοχή του πολλά κτήµατα, περιουσία και µετόχια. Από εκεί και µετά ακολούθησε µια περίοδος παρακµής, όπου υπάρχουν αναφορές για έξι µοναχούς, και το 1835 για τρεις. Η φθίνουσα πορεία του συνεχίστηκε για αρκετά χρόνια, ενώ υπήρξαν και περίοδοι κατά τις οποίες δεν λειτουργούσε καθόλου. Στις αρχές της δεκαετίας του '40 κατοικήθηκε για πρώτη φορά από µοναχές και οργανώθηκε υπό την γερόντισσα Μαριάµ και οκτώ µε εννέα καλόγριες σε αδελφότητα. Ακολούθησε και πάλι ύφεση µε κατά µέσο όρο τρεις έως τέσσερις µοναχές, ενώ υπήρξαν και περίοδοι µέχρι το 2004, όπου και ξανασυγκροτήθηκε σε αδελφότητα, όπου το φρόντιζαν περιστασιακά. Σήµερα διαθέτει στο δυναµικό του πέντε µοναχές.

13 στεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και χρησιµοποιήθηκε ως νεκροταφείο της πόλης. Εδώ, το 1841, τάφηκε ο Σουλιώτης ήρωας Νότης Μπότσαρης. Αν συνεχίσουµε ευθεία στην οδό Ιντζέ, ο δρόµος θα µας οδηγήσει στην περιοχή Αφροδίτης ή Κεφαλόβρυσο. Εδώ, βρίσκεται το 3ο ηµοτικό Σχολείο της πόλης και πάνω από αυτό, στον υπερκείµενο καταπράσινο λόφο, δεσπόζει ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο ναός είναι πέτρινος, βυζαντινού ρυθµού. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε λατρευτικό σπήλαιο της θεάς Αφροδίτης. Απέναντι από την πλατεία Κεφαλόβρυσου, που είναι γεµάτη από παραδοσιακά καφενεδάκια, στον µικρό λοφίσκο, στη θέση «Τσουκάρι», πέτρινα σκαλοπάτια οδηγούν σε µικρό πλάτωµα, στο οποίο βρισκόταν το Ασκληπιείο, ιερό του Ασκληπιού. Εκεί, διασώζονται ορισµένες δυσδιάκριτες αρχαίες ελληνικές αφιερωµατικές επιγραφές, λαξευµένες πάνω σε βράχο. Επιστρέφουµε στην πόλη από την οδό Τζαβέλλα, και συναντάµε στα δεξιά την πλατεία ήµου Φαρµάκη, κεντρική πλατεία Ναυπάκτου, το πιο πολυσύχναστο µέρος της πόλης, καθώς εδώ βρίσκεται η κεντρική αγορά, µε σύγχρονα εµπορικά, τράπεζες, παραδοσιακά καφενεία και µοντέρνες καφετέριες. Στην πλατεία στέκει ο ανδριάντας του «Άγνωστου Στρατιώτη». ίπλα από την πλατεία βρίσκεται το κτήριο της Εθνικής Τραπέζης που ήταν η παλαιότερη κατοικία του οπλαρχηγού Γιάννη Φαρµάκη. Βόρεια του κτηρίου αυτού, στην οδό Νικολάου Ι. Φαρµάκη, βρίσκεται το Μουσείο Κειµηλίων Πρόκειται για ένα καλαίσθητο κτήριο, µε καµπυλόγραµµες πόρτες, µέσα στο οποίο εκτίθενται πολύτιµα κειµήλια της οικογένειας Φαρ- µάκη από την εποχή του Απελευθερωτικού Αγώνα. Αφήνοντας πίσω µας την κεντρική Παραλίες Οι ψαράδες δίνουν χρώµα στο λιµάνι Αν για κάτι ξεχωρίζουν οι δύο παραλίες της πόλης, το Γρίµποβο ανατολικά και η Ψανή δυτικά, είναι για τα αιωνόβια πλατάνια τους, δίπλα στο κύµα. Φυτεµένα τα περισσότερα εξ αυτών την δεκαετία του 50, σήµερα χαρίζουν τον βαθύ τους ίσκιο στους επισκέπτες της περιοχής. Σηµείο ξεκούρασης και περιπάτου για τους µεγάλους, αλλά και ατέλειωτου παιχνιδιού για τους µικρούς, οι δύο παραλίες της πόλης, που τους καλοκαιρινούς µήνες πεζοδροµούνται αποτελούν το απόλυτο σκηνικό χαλάρωσης. Βραβευµένες µε γαλάζιες σηµαίες, προσφέρουν όλες τις υπηρεσίες που θα ικανοποιήσουν και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη, που θέλει να συνδυάσει το µπάνιο του µε το φαγητό και τον καφέ του. Αν, πάλι, θέλετε να επικεντρωθείτε στις... βουτιές, µπορείτε να επισκεφθείτε τις όµορφες παραλίες των χωριών της γειτονικής Φωκίδας: Χιλιαδού, Μοναστηράκι, Σκάλωµα, Μαραθιάς και Σεργούλα.

14 134 πλατεία, συνεχίζοντας στην οδό Αθηνών, συναντάµε στα δεξιά µια µικρή πλατεία, στολισµένη µε την προτοµή του ευεργέτη της πόλης ηµητρίου Παπαχαραλάµπους. Στην πλατεία αυτή, όπως µας πληροφορεί ο περιηγητής Salvator, βρισκόταν το «Τζαµί του Οµέρ Εφέντη», ερείπια του οποίου διασώζονταν µέχρι το Προχωρώντας, συναντούµε το ηµαρχείο Ναυπάκτου, ένα παραδοσιακό κοµψό κτήριο, δωρεά της οικογένειας Κοζώνη. Πάνω από το ηµαρχείο, στεγάζονται οι οικονοµικές υπηρεσίες της πόλης, το Ειρηνοδικείο, η Οικονο- µική Υπηρεσία του ήµου, και η.ε.υ.α.ν. (παλαιότερα εδώ στεγαζόταν η Υγειονοµική Υπηρεσία Ναυπάκτου). Στην περιοχή αυτή βρίσκεται και η Παπαχαραλά- µπειος Ελληνοαµερικανική ηµόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη ΧΑΡΤΗΣ ΗΜΟΥ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ Ναυπάκτου, µία από τις καλύτερα οργανωµένες βιβλιοθήκες της χώρας. Το νεοκλασικό κτήριο που στεγάζει τη βιβλιοθήκη χτίστηκε το 1955 από τον ηµ. Παπαχαραλάµπους. Στον κεντρικό δρόµο, σε µικρή απόσταση από το ηµαρχείο, βρίσκεται, στα δεξιά, το σπίτι στο οποίο γεννήθηκε ο ιστοριοδίφης και λογοτέχνης Γιάννης Βλαχογάννης. Στο ήµο Ναυπάκτου ενσωµατώνονται διοικητικά 13 όµορες κοινότητες: ο Λυγιάς, το Ξηροπήγαδο και η άφνη, που αποτελούν την φυσική συνέχεια του αστικού ιστού της Ναυπάκτου προς τα ανατολικά, η Μαµουλάδα και η Αφροξυλιά προς τα δυτικά, η Βελβίνα, η Βλαχοµάνδρα, τα Πιτσινέικα, η Βοµβοκού, η Σκάλα και το Παλαιοχωράκι, που βρίσκονται στις νότιες πλαγιές των ορεινών απολήξεων του βουνού Ριγάνι, το Ριγάνι και το Νεόκαστρο.

15

16 ήµος Αποδοτίας Ο ήµος Αποδοτίας έχει πληθυσµό κατοίκους σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 και έδρα του είναι το χωριό Άνω Χώρα. Ο ήµος αποτελείται από 20 ορεινά χωριά. Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της Αιτωλοακαρνανίας και συνορεύει µε τρεις άλλους Νοµούς (Ευρυτανία, Φθιώτιδα και Φωκίδα). Το όνοµά του προέρχεται από τον αρχαίο λαό των Αποδοτών και υπήρχε ως ήµος ήδη από το 1835 µε έδρα τότε τη Μεγάλη Λοµποτινά (σηµερινή Άνω Χώρα). Φωτο: Πάνος Τσούσης

17 ΗΆνω Χώρα είναι, ίσως, το σηµείο αναφοράς για την ορεινή Ναυπακτία. Κατάφερε να γίνει ένας αξιοζήλευτος προορισµός, αναδεικνύοντας παράλληλα τη Ναυπακτία, χάρη στη φυσική οµορφιά αλλά και την ευαισθησία των κατοίκων της που επέτρεψαν στο παραδοσιακό χρώµα του χωριού να µείνει αναλλοίωτο. Ο χρόνος στην Άνω Χώρα, γνωστή παλαιότερα ως Μεγάλη Λοµποτινά, αποκτά άλλη διάσταση και οι καθη- µερινοί ρυθµοί σε έχουν ήδη εγκαταλείψει κατά την πανέµορφη διαδροµή από τη Ναύπακτο. Ξεκινώντας από την πολύβουη πρωτεύουσα της πάλαι ποτέ επαρχίας Ναυπακτίας και γνωρίζοντας µε τη σειρά τα χωριά Κάτω άφνη, Παλαιόπυργο, Λιµνίστα, Τερψιθέα και Ελατού, τα 58 χιλιόµετρα του φιδωτού δρόµου θα σε προϊδεάσουν για όσα επακολουθούν στον προορισµό σου, την Άνω Χώρα. Πολύ πρόσφατα, δόθηκε στην κυκλοφορία ο δρόµος που ενώνει τη Λιµνίστα µε την Άνω Χώρα µέσα από τη Μακριά Ράχη. Είναι πολύ πιο σύντοµος, άσφαλτος, αλλά δεν περνά από τα χωριά Τερψιθέα και Ελατού. Το τοπίο, ειδικά απ την Τερψιθέα και πάνω, ξυπνά τα βασικά σου ένστικτα και η σκέψη, µακριά από πληκτρολόγια και οθόνες, θα σε ταξιδέψει στο φυσικό wallpaper, στην «επιφάνεια εργασίας του Θεού». Η Άνω Χώρα διαφέρει, γιατί εκεί που πλέον συναντάς χλιδάτες καφετέριες, κυριλέ εστιατόρια και κατεψυγµένους ανθρώπους, βρίσκεις ταβερνάκια, παραδοσιακά καφενεία και φρέσκες ιδέες. Έχοντας επενδύσει πολλά και µε τη βοήθεια ευρωπαϊκών προγραµµάτων όπως το Leader+, οι άνθρωποι της περιοχής παρέχουν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες σε µαγευτικό περιτύλιγµα. Πέντε µόλις χιλιόµετρα από την Άνω Χώρα βρίσκεται η Κάτω Χώρα, ένα µικρό χωριουδάκι, που τα τελευταία χρόνια, λόγω της ξενοδοχειακής µονάδας που διατηρεί, έχει γίνει γνωστή στο πανελλήνιο. έκα χιλιόµετρα ασφαλτόδροµου χωρίζουν της Αµπελακιώτισσα από την Άνω Χώρα, ενώ παλαιότερα ονο- µαζόταν Κοζίτσα, και βρίσκεται χτισµένη σε ύψος µέτρων. Οι κάτοικοι τον χειµώνα είναι λιγοστοί, όµως το καλοκαίρι παρατηρείται θεαµατική αύξηση του πληθυσµού. Ο χώρος που περιβάλλει την Αµπελακιώτισσα είναι πλούσιος σε πυκνή βλάστηση µε κυρίαρχα τα έλατα και τις καστανιές. Πιο χαµηλά, ο ποτα- µός Κότσαλος, που µε τη φιδίσια διαδροµή του διασχίζει το άγριο φαράγγι του Κάκαβου και τη µικρή κοιλάδα του. Στην πλούσια και πυκνή βλάστηση γύρω και µέσα στο χωριό, όσοι γνωρίζουν, θα βρουν πολλά από τα µοναδικά βότανα της φύσης, ρίγανη, χαµοµήλι, τσάι, αγριοµάραθο κ.α. Ο οικισµός ολοένα και εµπλουτίζεται, καθώς παλιά πετρόχτιστα ανακαινίζονται, ξαναζωντανεύοντας το χωριό. Η Αµπελακιώτισσα έχει χαρακτηριστεί ως «ιερά κιβωτός της Ναυπακτίας», λόγω των πλούσιων και σπάνιων εκκλησιαστικών της θησαυρών, µε την Ιερά Μονή της Παναγίας της Αµπελακιώτισσας να ξεχωρίζει. Τριάντα πέντε µόλις χιλιόµετρα από τη Ναύπακτο και σε υψόµετρο 630 µ. βρίσκεται το γραφικό χωριό Λι- µνίστα. Είναι το πρώτο χωριό που συναντάµε στη διαδροµή µας για την ορεινή Ναυπακτία, και αποτελούσε πάντα τον συγκοινωνιακό κόµβο, το «πέρασµα» για είκοσι και πλέον χωριά της ανατολικής Ναυπακτίας και δυτικής ωρίδας. Εκεί κάποτε σταµατούσαν οι «κλούβες», τα παλαιά λεωφορεία που στοίβαζαν µέσα ανθρώπους και πραµάτεια, κότες και άλλα τετράποδα- για να πιουν οι διψασµένοι και ταλαιπωρη- µένοι επιβάτες τους ένα ποτήρι δροσερό νερό, να πάρουν στα όρθια ένα λουκούµι, να ξαποστάσουν και

18 138 «αγκοµαχώντας» να πάρουν και πάλι το δρόµο για τον τελικό προορισµό τους, µέσα στις σκόνες και στη ζέστη το καλοκαίρι, και στις λάσπες, το κρύο, τις βροχές και τα χιόνια το χει- µώνα. Το ίδιο ισχύει και σήµερα. Στην ανακαινισµένη µικρή πλατειούλα και κάτω από τον πλάτανο αναβλύζει παγωµένο νερό που θα ξεδιψάσει τους περαστικούς, οι οποίοι µπορούν να συνδυάσουν τη στάση τους και µε παραδοσιακό φαγητό στις δύο γειτονικές ταβέρνες. Αν δε έχουν όρεξη Φωτο: Πάνος Τσούσης για περπάτηµα, αξίζει να ανηφορίσουν προς τη «Μακριά Ράχη». Το τοπίο θα τους ανταµείψει. H Τερψιθέα βρίσκεται σε υψόµετρο 750 µ. στους πρόποδες του όρους Τριτσόβα ή Κερασοβούνι. Χτισµένη σε αυτή τη θέση εδώ και 500 χρόνια, παλαιότερα ονοµαζόταν Ρωµιά και Βετολίστα (ή Βετολίτσα). Χτισµένη µέσα στην πανέµορφη φύση της µε εξαιρετική θέα, διατηρεί µικρό µόνιµο πληθυσµό, ο οποίος αυξάνεται σηµαντικά τους καλοκαιρινούς µήνες, λόγω των επισκεπτών. Στο χωριό λειτουργεί λαογραφικό µουσείο, το οποίο στεγάζεται στο παλαιό ηµοτικό Σχολείο του χωριού, µε πολλές συλλογές από την παραδοσιακή ζωή. Πιο πέρα βρίσκεται το δη- µοτικό ξενοδοχείο, και η λιθόστρωτη πλατεία µε τον ιστορικό µεγαλοπρεπή πλάτανο. Η Ελατού, είναι χτισµένη αµφιθεατρικά στα κατάντη του βουνού Κερασοβούνι (Οµάλια), δηλαδή σε περιοχή ορεινή πολύπλοκη και δύσβατη µε Μονοπάτι Κάκαβου Το µονοπάτι του Ηρακλή είναι γνωστό στους κατοίκους της περιοχής µας ως µονοπάτι του Κάκαβου, ονοµασία προερχόµενη από το οµώνυµο φαράγγι του Κάκαβου, και αποτελούσε βασικό άξονα επικοινωνίας της Άνω Χώρας µε το διπλανό χωριό της Αµπελακιώτισσας. Το 1998 το ΤΕΙ Μεσολογγίου µε σχετική µελέτη του, επιχείρησε την αξιοποίηση τεσσάρων µονοπατιών που συνέδεαν τα χωριά και τους οικισµούς της Αιτωλίας µεταξύ τους και µε το Θέρµο, που ήταν το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο αποφάσεων της Αιτωλικής Συµπολιτείας. Ένα από αυτά τα µονοπάτια ήταν το µονοπάτι του Κάκαβου, το οποίο µετονοµάστηκε από το Τ.Ε.Ι σε µονοπάτι του Ηρακλή, επειδή, σύµφωνα µε τη µελέτη, από εκεί περνούσε ο Ηρακλής προερχόµενος από την αρχαία Πλευρώνα (κοντά στο σηµερινό Μεσολόγγι), προκειµένου να φτάσει στην Εύβοια, για να παντρευτεί την ηιάνειρα, κόρη του Πλευρώνα. Κατά τη διάρκεια των ερευνών που έκανε το ΤΕΙ Μεσολογγίου βρέθηκαν επιφανειακά ευρήµατα της αρχαίας εποχής, όπως νοµίσµατα και τάφοι. Όσον αφορά το περιβαλλοντικό µέρος, εφόσον το µονοπάτι αυτό συντηρηθεί σωστά και καταγραφούν τα φυτικά είδη της περιοχής, που είναι πάνω από 300, θα µπορούσε να αποτελέσει ένα ζωντανό βοτανικό µουσείο όπου κάθε επισκέπτης θα απολαµβάνει την φυσική διαδροµή δίπλα στα τρεχούµενα νερά του φαραγγιού, ενώ παράλληλα θα βοηθήσει σε εκπαιδευτικά & ερευνητικά προγράµµατα. Η διαδροµή από Άνω Χώρα προς το πλησιέστερο χωριό της Αµπελακιώτισσας, όπου βρίσκεται η οµώνυµη ιστορική Ιερά Μονή µε την εικόνα της Παναγίας και το χέρι του Αγίου Πολυκάρπου, είναι τρεις ώρες περίπου αργό περπάτηµα δίπλα σε έλατα, καστανιές, κέδρους, πουρνάρια, ιτιές και πλατάνια. Αυτή η παραποτάµια βλάστηση ποικίλλει ανάλογα µε την εποχή, δηλαδή την άνοιξη υπάρχουν κάθε λογής αγριολούλουδα, το καλοκαίρι νόστιµες αγριοφράουλες και το φθινόπωρο πολλές ποικιλίες µανιταριών. Ο βαθµός δυσκολίας της διαδροµής χαρακτηρίζεται µέτριος, δεν ενδείκνυται για µικρά παιδιά και κρίνεται απαραίτητος οδηγός γνώστης της περιοχής.

19 139 βαθιές χαράδρες και ποικίλη διαµόρφωση του εδάφους. Μέχρι το 1928 είχε Σλάβικο όνοµα, το οποίο πήρε κατά την επιδροµή και εγκατάσταση στην περιοχή των εποικισθέντων σε αυτή Σλάβων, και ονοµαζόταν Ελετσού ή Ελετζού, που στα Σλάβικα ση- µαίνει ευήλιο. Η µετονοµασία της σε Ελατού, η οποία πραγµατοποιήθηκε πολύ αργότερα, οφείλεται στα πυκνά ελατοδάση που την περιβάλλουν. Πότε χτίστηκε το χωριό στη θέση που βρίσκεται τώρα δεν βρέθηκαν χρονολογικά ντοκουµέντα. Σύµφωνα, όµως, µε τις µαρτυρίες, το χωριό άρχισε να µεταφέρεται σε αυτή τη θέση ευθύς αµέσως µετά την απελευθέρωσή του από τους Τούρκους, δηλαδή στις αρχές του Σήµερα στην Ελατού ο επισκέπτης, εκτός από πλούσιο φυσικό περιβάλλον, θα βρει οργανωµένες υποδοµές διαµονής και εστίασης. Ο Ασπριάς είναι κτισµένος αµφιθεατρικά σε υψόµετρο 754 µέτρα στους πρόποδες µεταξύ των βουνών Αετόπετρας Μακριάς ράχης και Μακρυνόρους. Το χωριό είναι καλυµµένο σε µεγάλο ποσοστό από δάσος βελανιδιών, πουρναριών, κουµαριών, αριών και κέδρων. Στις ρεµατιές αφθονούν τα πλατάνια. Το κλίµα του χωριού είναι ξηρό και ήπιο το χειµώνα και δροσερό το καλοκαίρι. Οι λιγοστοί κάτοικοι του Ασπριά ασχολούνται σή- µερα µε περιορισµένης κλίµακας καλλιέργεια δηµητριακών, κηπευτικών, αµπελιών καθώς και µε την κτηνοτροφία. Τους καλοκαιρινούς µήνες το χωριό ζωντανεύει. Στον Ασπριά δεν θα βρείτε ενοικιαζόµενα δωµάτια. Θα βρείτε όµως καλό φαγητό όλο το χρόνο. Η Αναβρυτή, χτισµένη σε υψόµετρο 730 µέτρων ονοµαζόταν παλαιότερα Βετοψίστα και πήρε το σηµερινό της όνοµα το 1925 από τα πολλά νερά που αναβλύζουν εδώ. Την καλοκαιρινή περίοδο το χωριό σφύζει από ζωή, ενώ πολλά σπίτια ανακαινίζονται και πολλά καινούργια πέτρινα χτίζονται. Πάρα πολλοί είναι εκείνοι Φωτο: Πάνος Τσούσης που προτιµούν να περνούν το µεγαλύτερο διάστηµα του χρόνου στο χωριό απολαµβάνοντας το καθαρό οξυγόνο, το δροσερό νερό και το καλό κλίµα. Κρυµµένο στο βάθος µιας κατάφυτης ρεµατιάς, βορειοανατολικά του χωριού, βρίσκεται ένα αληθινό µνηµείο της φύσης, µε λα- µπερούς σταλακτίτες και σταλαγµίτες, το σπήλαιο της ρακότρυπας. Το σπήλαιο είναι γνωστό από το 1958 και έχει εξερευνηθεί σε έκταση 1100 τ.µ., σε µήκος διαδρόµων 500µ. περίπου. Πρόκειται για καλλιτέχνηµα της φύσης µε λίµνες, υπόγειο ενεργό ποτάµι και πλήθος σταλαγµιτών και σταλακτιτών που δηµιουργούν ποικίλα σχήµατα και σχέδια. Το Γρηγόρι είναι ένα από τα πλέον αποµακρυσµένα και άγονα χωριά. Βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού «Τσεκούρι» (Πύργος), χτισµένο µέσα στα έλατα, και συνορεύει δυτικά µε το βουνό αυτό, ανατολικά µε έναν παραπόταµο του Ευήνου, βόρεια µε την έκταση του χωριού Ελα-

20 τόβρυση και νότια µε το βουνό Βλαχοβούνι. Η Κεντρική, ριζωµένη προσήλια σε υψόµετρο 1050µ µέσα σε πανύψηλα έλατα και καστανιές, στην ποδιά του όρους Τσακαλάκι, έχει φυσικό περιβάλλον απαράµιλλης οµορφιάς Οι πεζούλες µε τα λιθοδέµατα και τα σταράλωνα µας δείχνουν τον τιτάνιο αγώνα επιβίωσης των κατοίκων, όπου ξεστρωµατώντας τη γη, καλλιεργούσαν σιτάρι και καλαµπόκι για να το κάνουν ψωµί να θρέψουν την οικογένειά τους. Το ηµοτικό ιαµέρισµα Κοκκινοχωρίου αποτελείται από δύο χωριά: Το Κοκκινοχώρι και το Χρύσοβο, τα οποία απέχουν το ένα από το άλλο µόλις δύο χιλιόµετρα. Τα δύο αυτά χωριά µαζί µε το γειτονικό χωριό Λι- µνίστα είναι γνωστά ως «Λεβεντοχώρια». Το Χρύσοβο είναι χτισµένο σε υψόµετρο 655 µέτρα στην νότια απόληξη της Μακριάς Ράχης. Η θέση είναι αµφιθεατρική και έχει πολύ καλό κλίµα, που το απολαµβάνουν οι λιγοστοί κάτοικοι του. Το Χρύσοβο έχει στην περιοχή του και ένα πολύ σπουδαίο ιστορικό µνη- µείο. Είναι ο ναϊσκος του Σωτήρος, ο οποίος είναι ό,τι έχει αποµείνει από την Ιερά Μονή Μεταµορφώσεως του Σωτήρος, που χτίσθηκε περίπου το 13ο αιώνα. Από γραπτές πηγές γνωρίζουµε πως το Μοναστήρι αυτό χτίσθηκε από το Μοναστήρι της Βαρνάκοβας και ήταν µετόχι του. Το λιθόστρωτο δάπεδο, το λιθόκτιστο τέ- µπλο, η Αγία Τράπεζα από ατόφια πελεκητή πέτρα και πάνω από όλα ο αγιογραφικός διάκοσµος των τεσσάρων (!) διαφορετικών ζωγραφικών περιόδων µάς δίνουν να καταλάβουµε ότι εδώ πάµε πολύ πίσω στην Ιστορία. Η Καλλονή βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της οροσειράς Πύργου. Το όνοµα το έλαβε το Πριν ονοµαζόταν Στρωµίνιανη, επειδή «Στρώµη» ήταν το όνοµα της τοποθεσίας αυτής. Είναι από τα µικρότερα χωριά της Αποδοτίας και κατοικείται κυρίως τους καλοκαιρινούς µήνες. Το Καταφύγιο (πρώην Αµόρανη), χωριό περιποιηµένο και ζωντανό, βρίσκεται κάτωθι του Μακρυνόρους και σε υψόµετρο 600 µ. Η περιοχή αυτή υπήρξε κατά την Τουρκοκρατία πραγµατικό καταφύγιο, λόγω του βραχώδους και απόκρηµνου της περιοχής, όπου βρίσκονται και πολλά σπήλαια. Στο Καταφύγιο ανήκει και ο συνοικισµός Γολέµι. Ιερά Μονή Παναγίας Αµπελακιώτισσας Το Μοναστήρι της Παναγίας της Αµπελακιώτισσας (ή µονή Κοζίτσης) βρίσκεται πάνω από το οµώνυµο χωριό, περίπου 16 χλµ. απ' την Άνω Χώρα. Ιδρύθηκε το 1455 όταν, όπως θέλει η παράδοση, ένας βοσκός από το χωριό βρήκε µια εικόνα της Θεοτόκου κάτω από ένα δέντρο που σώζεται ακόµα και σήµερα. Η εικόνα αυτή λέγεται ότι προερχόταν από το χωριό Αµπελάκια Θεσσαλίας, το οποίο λεηλάτησαν οι Οθωµανοί µετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο πρώτος ναός κτίστηκε το 1456, ενώ από το 1475 στην µονή βρίσκεται λάρνακα µε το δεξί χέρι του Αγίου Πολυκάρπου, πρώτου επίσκοπου Σµύρνης. Το µοναστήρι είναι γνωστό για τη λατρευτική εικόνα της Παναγίας, τα λείψανα του χεριού του Αγίου Πολυκάρπου, τον χρυσοκέντητο επιτάφιο της Μαριώρας, περίφηµης κεντήστρας της Πόλης, και το παραδοσιακό πανηγύρι που γίνεται το εκαπενταύγουστο. Μέσα στο χωριό της Αµπελακιώτισσας βρίσκεται και ο ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος διαθέτει ένα εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέµπλο σπάνιας τέχνης που κατασκευάστηκε γύρω στα 1748.

21 141 Ο Πόδος, χτισµένος στους πρόποδες τους όρους Τσακαλάκι είναι το µικρότερο χωριό του ήµου µε µόλις 10 κατοίκους κατά την τελευταία απογραφή. Η κοινότητα αυτή έχει ιδρυθεί από αρχαιοτάτων χρόνων, επιβίωσε κατά τον Μεσαίωνα και την εποχή της Επαναστάσεως. Η τοποθεσία ονοµάζεται και «Τουρκόµνηµα». Η Ελατόβρυση είναι κτισµένη σε υψόµετρο 870 µέτρων ανάµεσα σε δύο χείµαρρους, στο βορειότερο τµήµα της Ναυπακτίας. Το παλιό όνοµα του χωριού ήταν Βοϊτσά και το 1928 άλλαξε σε Ελατόβρυση. Το νέο αυτό όνοµα προήλθε από την ύπαρξη πηγής, στο ανατολικό τµήµα του χωριού, σε µια περιοχή κατάµεστη από έλατα. Το χωριό απαριθµεί λιγοστούς µόνιµους κατοίκους, αλλά όπως και τα περισσότερα χωριά της ορεινής Ναυπακτίας, σφύζει από ζωή κάθε καλοκαίρι. Χτίζονται πολλά καινούργια σπίτια και γίνονται προσπάθειες για την αναµόρφωση του χωριού. Στην όµορφη, κυκλική πλατεία του χωριού βρίσκονται η εκκλησία, το καφενείο, Φωτο: Πάνος Τσούσης αλλά και το λαογραφικό µουσείο. Χτισµένο σε ένα παραδοσιακό δίπατο κτίσµα του περασµένου αιώνα ο πρώτος όροφος χρησιµοποιείταν για τη διαµονή των χωρικών, ενώ ο δεύτερος ως αποθήκη το λαογραφικό µουσείο φιλοξενεί τα αποµεινάρια µιας άλλης εποχής. Οικιακά σκεύη, αγροτικά εργαλεία, παραδοσιακές φορεσιές του περασµένου, αλλά και του προπερασµένου αιώνα κοσµούν το µουσείο. Τα Κρυονέρια (πρώην Κουτολίστια) βρίσκονται στις ψηλότερες πλαγιές του Φτερόπυργου, συνέχεια του όρους Τσεκούρι. Το χωριό κτίσθηκε το 1850 περίπου και το 1939 µετονοµάσθηκε σε Κρυονέρια. Από τα ωραιότερα της Ναυπακτίας µέσα σε απείρου κάλλους φυσικό περιβάλλον. Στα Κρυονέρια ανήκει και ο οικισµός της Λάλκας. Ο επισκέπτης µπορεί να δει και να θαυµάσει τις παλιές εκκλησιές του χωριού (Άγιος Γεώργιος, Παναγία), το νεότευκτο Εκπολιτιστικό Κέντρο, στο οποίο στεγάζεται και το Λαογραφικό Μουσείο του χωριού µε παλιές φωτογραφίες από τη ζωή του χωριού, εργαλεία κ.α. Μια ευχάριστη απόδραση είναι η ανάβαση στο όρος Τσεκούρα, όπου από εκεί µπορεί να θαυµάσει κανείς τα γύρω χωριά και την Ευηνολίµνη, τα εκκλησάκια του Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Ταξιάρχες (την εκκλησία που έχτισαν οι πρώτοι Κρυονερίτες που ήρθαν από την Σπερχιάδα), και να φτάσουµε στο πανέµορφο γιοφύρι του Κάκαβου στον ποταµό Εύηνο. Γιορτή Κάστανου Όταν πριν από δέκα και πλέον χρόνια ο Σύνδεσµος ΆνωΧωριτών Αττικής, ύστερα από αποδοχή σχετικής πρότασης του Νικολάου Μουστάκα, πραγµατοποιούσε την πρώτη Γιορτή Κάστανου και τσίπουρου στην Άνω Χώρα, κανείς δεν µπορούσε να φανταστεί την επιτυχία της εκδήλωσης, που στις µέρες µας αποτελεί must των ψαγµένων αποδράσεων. Στα χρόνια που πέρασαν, η γιορτή αγκαλιάστηκε απ το ήµο, τους επαγγελµατίες, τους ντόπιους, αλλά κυρίως απ τους επισκέπτες που κυριολεκτικά κατακλύζουν την Άνω Χώρα. Στις αρχές κάθε Οκτώβρη, τα καζάνια για την απόσταξη του τσίπουρου και οι φουφούδες για το ψήσιµο των κάστανων παρατάσσονται στη σειρά στην καινούργια πλατεία του χωριού έτοιµα να µας υποδεχθούν. Το απόγευµα τα τραπέζια γεµίσουν από τα διάφορα «πεσκέσια» που προσφέρουν οι νοικοκυρές του χωριού, όπως πίτες, τηγανίτες, λουκουµάδες και αλλά σπιτικά εδέσµατα. Και επειδή η απόσταση απ το φαγητό και το τσίπουρο ως τον χορό και το γλέντι είναι απειροελάχιστη, οι παραδοσιακοί οργανοπαίχτες επενδύουν ηχητικά τη βραδιά.

22 142 ΧΑΡΤΗΣ ΗΜΟΥ ΑΠΟ ΟΤΙΑΣ Η Μανδρινή (πρώην Μεγάλη Παλούκοβα) βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Οξυά, έχει υψόµετρο περί τα 760 µ. Είναι µια από τις πιο αποµονωµένες κοινότητες του ήµου, η οποία ζωντανεύει τους καλοκαιρινούς µήνες. Η Λεύκα χαρακτηρίζεται από αξιόλογο φυσικό περιβάλλον µε µεγάλη ποικιλοµορφία. Πνιγ- µένη πραγµατικά στο πράσινο είναι γνωστή και µε το παλαιότερο όνοµά της που ήταν Μικρή Παλούκοβα. Αξιοσηµείωτη είναι η παρουσία Περιβαλλοντικού Κέντρου στο χωριό, το οποίο όµως σήµερα υπολειτουργεί. Τόσο τα χειµωνιάτικα Σαββατοκύριακα όσο και τους καλοκαιρινούς µήνες, πολλοί είναι οι επισκέπτες του. Η Γραµµένη Οξυά είναι το τελευταίο και πλέον αποµακρυσµένο χωριό του Νοµού Αιτωλοακαρνανίας στα όρια των Νοµών Φωκίδας και Φθιώτιδας, φωλιασµένο στην αγκαλιά του βουνού Οξυά. Το παλαιότερο όνοµα του χωριού ήταν Σιτίστα, προφανώς από τα πολλά σιτηρά που είχε, αλλά το 1927 πήρε το σηµερινό του όνοµα από µια Οξυά που υπήρχε στην κορυφή του βουνού στη θέση Ρίπα, όπου οι καπεταναίοι το χειµώνα, όπως περνούσαν µε τα παλληκάρια τους για τα χειµαδιά, χάραζαν ένα σηµάδι στον κορµό της ψηλά, δείγµα ότι πέρασαν από εκεί. Όποιος επιθυµεί να δει τοπία οµορφότερα από αυτά που δείχνουν οι φωτογραφίες, ας γεµίσει το ρεζερβουάρ του αυτοκινήτου του µε βενζίνη, έχοντας µαζί του λίγα τρόφιµα, κι ας επισκεφτεί το χωριό. Αφήνοντας το αυτοκίνητο στον προαύλιο χώρο του Άη Θανάση, ας ανηφορίσει µε τα πόδια ανά- µεσα στους κέδρους και τα έλατα που στεφανώνουν το χωριό, για να βγει στο δάσος της Οξυάς. Από την άνοιξη που λιώνουν τα χιόνια µέχρι και το Φθινόπωρο, λειτουργούν στο χωριό τρεις ταβέρνες που µπορεί κανείς να απολαύσει παραδοσιακά φαγητά και γνήσιο τσίπουρο.