Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Οι αποσιωπημένες λειτουργίες της ιδιότητας του πολίτη Δημήτρης Δημούλης, Soraya Lunardi

Transcript

1 Αυτό αποσιωπούν οι απολογητές του κοινωνικού συστήματος που υπερτονίζουν τη θετική πλευρά (ένταξη, αλληλεγγύη) της ιδιότητας του πολίτη. Γράφτηκε από έναν ειδικό περί ιθαγένειας ότι η ιδιότητα του πολίτη είναι μια πολιτιστική κατάκτηση που καθιστά δυνατή τη δημοκρατία, επιτρέπει την ένταξη των πολιτών και την εκ μέρους τους άσκηση δικαιωμάτων. 6 Και ένας καθηγητής Νομικής περιέγραψε τις εξελίξεις σχετικά με την ευρωπαϊκή ιθαγένεια με τη φράση: «Η Ευρωπαϊκή Ένωση εγγυάται ορισμένα δικαιώματα των πολιτών της Ένωσης, που συνδέονται με την κοινή δέσμευση για ανοιχτότητα, ένταξη, ελευθερία και ισότητα». 7 8 Και η καταπίεση, η ανισότητα, η περιθωριοποίηση, το κλείσιμο των συνόρων; Δεν παρακολουθούν οι καθηγητές αυτοί τις ειδήσεις σχετικά με τους θανάτους, και τραυματισμούς, την καταπίεση και λοιπά διαρκή δράματα των μεταναστών; Τη στιγμή που γράφεται αυτή η παράγραφος (7 Απριλίου 2011), τα ειδησιογραφικά πρακτορεία ενημερώνουν ότι πάνω από 250 άτομα πνίγηκαν στα ανοιχτά του ιταλικού νησιού Λαμπεντούζα μετά από ναυάγιο πλοίου που μετέφερε «παράνομους» μετανάστες από τη Βόρεια Αφρική. Στην πλειοψηφία τους ήταν νεαροί, χωρίς αποσκευές, ορισμένοι ξυπόλητοι και όλοι με την ελπίδα να ζήσουν στην Ευρώπη. Τι θα έλεγαν οι καθηγητές; Ότι πέθαναν στο όνομα της δημοκρατίας, της ένταξης, της ανοιχτότητας και της ισότητας; Αυτή η μονομέρεια δείχνει τον βαθιά συντηρητικό-απολογητικό χαρακτήρα της νομικής και πολιτικής «επιστήμης», που αναπαράγει τον κρατικό λόγο και ωραιοποιεί πολιτικά σχέδια της στιγμής. Οι επικριτές του καπιταλισμού επισημαίνουν τους αποκλεισμούς που συνδέονται με τα γεωγραφικά ή μη σύνορα και την αντιδραστική λειτουργία του νομικού συστήματος. Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση. Αποκλεισμός, ιδεολογική νομιμοποίηση, ασημαντότητα 1 των Δημήτρη Δημούλη και Soraya Lunardi Το κείμενο αφιερώνεται στον Cesare Battisti, πολιτικό διωκόμενο και κρατούμενο 1. Ερωτήσεις και αποσιωποιήσεις Στην ελληνική και διεθνή συζήτηση των τελευταίων ετών οι διενέξεις για τις πολιτικές ιθαγένειας επικεντρώνονται στη νομική και φιλοσοφικοπολιτική ανάλυση των κριτηρίων για την απόδοσή της. Αυτό είναι το πρώτο ερώτημα που θέτει όποιος ενδιαφέρεται για το θέμα (ποιος είναι και ποιος πρέπει να είναι Σουηδός, ας πούμε). Η απάντηση δίνεται με τη μελέτη νομικών ρυθμίσεων, διοικητικών και δικαστικών πρακτικών καθώς και μέσω αναλύσεων πολιτικής φιλοσοφίας, οικονομίας και κοινωνιολογίας που αξιολογούν τις προϋποθέσεις και συνέπειες των πολιτικών ιθαγένειας. Όταν απαντηθεί αυτό το ερώτημα τίθεται ένα δεύτερο: «τι σημαίνει πρακτικά η ιθαγένεια - ιδιότητα του πολίτη - υπηκοότητα»; Εδώ εξετάζεται η κοινωνική-πολιτική σημασία της ιδιότητας του πολίτη, ερωτάται δηλαδή γιατί ακριβώς αγωνίζεται και σε τι ωφελείται όποιος την αποκτήσει. Δεν παραγνωρίζουμε την ανάγκη να τεθεί το πρώτο ερώτημα και την αρτιότητα των μελετών που το εξετάζουν. 2 Ωστόσο η αποκλειστική ενασχόληση με αυτό συνιστά μια συντηρητική αναδίπλωση με σκοπό τη νομιμοποίηση (και ωραιοποίηση) των κρατικών πολιτικών ιθαγένειας. Αυτό συμβαίνει όταν αντιπαρατίθεται ο μυωπικός εθνικισμός ορισμένων κρατών προς την ανθρωπιστική-ανθρωποδικαιωματική θεώρηση που επιβάλλει «γενναιοδωρία» στο δίκαιο της ιθαγένειας με σκοπό την καλύτερη μεταχείριση των μεταναστών. Η ενασχόληση με τους νομικισμούς της ιθαγένειας αποκρύπτει πραγματικά επίδικα αντικείμενα επειδή αποσιωπά το δεύτερο ερώτημα. Ενδεικτικοί δε της προσέγγισης αυτής είναι οι νόμοι που ορίζουν την έννοια με φράσεις όπως: «την Ελληνική Ιθαγένεια αποκτά από τη γέννησή του όποιος γεννιέται σε ελληνικό έδαφος». 3 Ορίζοντας το ποιος, δεν ορίζουν το τι σημαίνει να είναι κανείς πολίτης. Όποιος εξετάσει το δεύτερο ερώτημα με συγκριτικές αναφορές θα διαπιστώσει ότι χώρες με «γενναιόδωρο» δίκαιο ιθαγένειας και πολιτογράφησης απαντούν μεν ικανοποιητικά στο ερώτημα ποιος είναι πολίτης, αλλά ενίοτε αποδυναμώνουν την κοινωνική σημασία της έννοιας. Η αδιαφορία για το τι συμβαίνει μετά την απόδοση ιθαγένειας συνιστά πολιτική οπισθοχώρηση, διότι αποδέχεται το φορμαλιστικό πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των δικαιωμάτων που ο καπιταλισμός αναγνωρίζει. Το αποτέλεσμα είναι η υποστασιοποίηση της ιδιότητας του πολίτη ως δικαιώματος που κατακτάται εφάπαξ και έχει εγγενή πολιτική αξία. 2. Η ιδιότητα του πολίτη ως φορμαλιστική έννοια αποκλεισμού Από λειτουργικής πλευράς η ιθαγένεια έχει διττό ρόλο, ούσα «διαφοροποιητική νομική κατασκευή συμμετοχής και αποκλεισμού». 4 Εντάσσει ορισμένα άτομα στο κρατικό σύνολο και την ίδια στιγμή αποκλείει όσους, κατά κρατική κρίση, δεν «αξίζουν» τη συμπερίληψη. Οι λόγοι αποκλεισμού είναι ποικίλοι και προκύπτουν από την εξέταση της συγκεκριμένης έννομης τάξης κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Ομοίως διττή λειτουργία επιτελεί η ιδιότητα του πολίτη με τη στενή έννοια του δικαιώματος σε πλήρη πολιτική συμμετοχή. Ορισμένοι κρίνονται άξιοι συμμετοχής και την ίδια στιγμή οι υπόλοιποι αποκλείονται με ποικίλα κριτήρια, ανάλογα με τη χώρα και τη στιγμή (εθνικότητα, φύλο, χρώμα δέρματος, ηλικία, διανοητική ή οικονομική κατάσταση, παραβατική συμπεριφορά, πολιτικά φρονήματα). Όπως έγραφε με ενάργεια ένας συντηρητικός Γερμανός δημοσιολόγος σε έργο που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1876: «Τα προνόμια των ημεδαπών σε σχέση με τους αλλοδαπούς αποτελούν απλώς την άρνηση των βαρών ή περιορισμών που αντιμετωπίζουν οι αλλοδαποί. Δεν έχουν θετικό περιεχόμενο και εξαφανίζονται άμεσα όταν το κράτος εξισώνει τους αλλοδαπούς με τους ημεδαπούς». 5 Προνόμιο είναι η άλλη όψη του αποκλεισμού που επιβάλλει η ιθαγένεια. Σελίδα 1 / 9

2 Ο αποκλεισμός συντελείται με τρεις τρόπους. Πρώτον, εμποδίζοντας κάποιους να εισέλθουν στο πεδίο κυριαρχίας, ακόμη και εάν υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι εισόδου και παραμονής τους (εργασία, οικογενειακή συνένωση, προστασία από πολιτικές διώξεις ή φυσικές καταστροφές κλπ.). Εδώ η ιθαγένεια γίνεται ζήτημα ζωής και θανάτου. 9 Οι στρατιωτικές και παραστρατιωτικές δυνάμεις στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και στα νότια σύνορα των ΗΠΑ εκπαιδεύονται και αμείβονται για να ασκούν αυτή τη βίαιη λειτουργία που συμπεριλαμβάνει ενίοτε και τη θανάτωση των εισερχομένων. Μη κυβερνητικές οργανώσεις εκτιμούν ότι από το 1988 έως το 2010 πάνω από άτομα βρήκαν το θάνατο στην προσπάθειά τους να εισέλθουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι περισσότεροι από πνιγμό, αλλά και από πείνα, δίψα, κρύο ή σφαίρες αστυνομίας. 10 Ιδού το πεδίο δημοκρατίας και ασφάλειας με νεκρούς στα σύνορά του. Δεύτερον, υποχρεώνοντας κάποιον να παραμείνει σε ένα πεδίο κυριαρχίας σε κατάσταση εγκλεισμού που συνδέεται πάγια με κακουχίες. Αυτό συμβαίνει στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στα οποία εγκλείονται άτομα για εθνικούς λόγους, πρακτική που συναντάται σήμερα στην Ευρώπη στα κέντρα κράτησης και κακομεταχείρισης μεταναστών. Το ίδιο συμβαίνει και με τις δικαστικές φυλακές, δεδομένης της σκανδαλώδους υπεραντιπροσώπευσης των μεταναστών. Στις ελληνικές φυλακές οι αλλοδαποί ανέρχονται σε 58% του συνόλου του κρατουμένων, Τρίτον, διατηρώντας τους «άλλους» σε κατάσταση κοινωνικής περιθωριοποίησης, δημιουργώντας ποικίλες κατηγορίες μη-πολιτών ή ημι-πολιτών denizens). ( Όσον αφορά τους ημιπολίτες, το πιο γνωστό ιστορικό παράδειγμα είναι η ζωή των Εβραίων σε γκέττο επί αιώνες σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ σήμερα εξακολουθεί η πολλαπλή κατηγοροποίηση και δυσμενής διάκριση ατόμων. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία και διοικητική πρακτική δείχνει τις πολλαπλές διακρίσεις που αντιμετωπίζει ο αλλοδαπός μετανάστης, θεωρούμενος ως «αντικείμενο» ή «πρόβλημα» και όχι ως φορέας δικαιωμάτων. Με τους όρους της γνωστής αλτουσεριανής διάκρισης μπορούμε να πούμε ότι οι μετανάστες αποτελούν προνομιακό στόχο των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους και αυτό βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τη θέση τους στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους που αναπτύσσουν πρακτικές δυσμενούς διάκρισής τους. Αυτή η παρουσίαση των μορφών δομικού αποκλεισμού που προκαλεί η ιθαγένεια και το δίκαιο των αλλοδαπών δείχνει ότι πρόκειται για ισχυρότατο πολιτικό εργαλείο που εξυπηρετεί ποικίλους σκοπούς. Πρώτον, επιτρέπει στο κράτος να ρυθμίζει την αγορά εργασίας, τόσο ως προς το διαθέσιμο εργατικό στρατό όσο και προς το επίπεδο αμοιβών, εξαναγκάζοντας τους «παράνομους» να πωλούν την εργασιακή τους δύναμη με δυσμενέστερους συγκριτικά όρους. Με άλλη διατύπωση, η «παρανομία» των μεταναστών δεν αποτελεί πρόβλημα για τη χώρα υποδοχής, όπως συνήθως λέγεται. Αποτελεί πρόβλημα για τους ίδιους τους μετανάστες που αντιμετωπίζουν διωγμούς χωρίς να έχουν προσβάλλει κανένα «έννομο αγαθό». Το ίδιο συμβαίνει σήμερα με την αυτόματη παραχώρηση διαρκούς άδειας παραμονής σε Κουβανούς που φτάνουν στις ΗΠΑ («Cuba adjustment ) Ο δεύτερος πολιτικός σκοπός του δικαίου της ιθαγένειας είναι η άσκηση εξωτερικής πολιτικής, πιέζοντας ξένες χώρες. Αυτό συμβαίνει με το να διευκολύνεται η απόκτηση ιθαγένειας μιας ισχυρής χώρας με σκοπό να προκληθεί μαζική έξοδος και πολιτική κρίση σε αδύναμη γείτονα, όπως συνέβη με την αυτόματη παραχώρηση της ιθαγένειας της Δυτικής Γερμανίας σε πολίτες της Ανατολικής Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ ζουν και εργάζονται σήμερα 11 εκατομμύρια παράνομοι μετανάστες, ενώ ορισμένες εκτιμήσεις αναφέρονται σε 20 εκατομμύρια. 16 Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι μια ή δύο Ελλάδες περνούν απαρατήρητες από τους εντατικούς αστυνομικούς ελέγχους στα σύνορα και εντός των ΗΠΑ. Το πιο εύλογο είναι να υποθέσει κανείς ότι η παρουσία των παρανόμων είναι επιθυμητή, δεδομένου ότι η παρανομία επιτρέπει την εντονότερη εκμετάλλευσή τους προς όφελος των εντοπίων. Αντικείμενα καταστολής και εκμετάλλευσης, οι μετανάστες θεωρούνται «μη πρόσωπα» στην πλειοψηφία τους προφυλακισμένοι ή καταδικασμένοι για κλοπές, εμπόριο ναρκωτικών και παράβαση διατάξεων περί αλλοδαπών. Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Σελίδα 2 / 9

3 Σελίδα 3 / 9

4 Σελίδα 4 / 9

5 Σελίδα 5 / 9

6 Σελίδα 6 / 9

7 Σελίδα 7 / 9

8 Σελίδα 8 / 9

9 Σελίδα 9 / 9