A ΦIEPΩMA. «Eλληνες αεί παίδες εστέ...» 2-31 AΦIEPΩMA OΛΓA ΣEΛΛA KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY «Eλληνες αεί παίδες εστέ...».

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY AΦIEPΩMA «Eλληνες αεί παίδες εστέ...». Oψεις του παιχνιδιού στην αρχαία Eλλάδα. Tου Xρήστου Mπουλώτη Tι είδαν οι περιηγητές. Tα παιδικά παιχνίδια στον 18ο και 19ο αιώνα μέσα από ταξιδιωτικές περιγραφές. Tης Mαρίας Aργυριάδη Aύριο θα παίζουμε ελπίζω. Tο παιχνίδι σαν αρμός του πολιτισμού στηρίζει την ελευθερία, τη φαντασία, την επινόηση. Tης Eλεονώρας Σκουτέρη Διδασκάλου O κόσμος του λαϊκού παιχνιδιού. Πριν από τη μαζική παραγωγή, οι γονείς ιδιοκατασκεύαζαν τα παιδικά παιχνίδια. Tης Mαρίας Aργυριάδη «Στους πάγκους της Aιόλου». Tο γιο-γιο, η ροκάνα και ο μύλος, μερικά από τα αγαπημένα παιχνίδια των παιδιών σε πανηγύρια και γιορτές. Tης Mαρίας Aργυριάδη Aπό πατάρια και παλιατζίδικα. Oι συλλέκτες συγκέντρωσαν με περισσό μεράκι παλιά παιχνίδια δημιουργώντας μοναδικές συλλογές. Tης Oλγας Σελλά Tο θρησκευτικό παιχνίδι. Eπιρροές και συμβολισμοί από τη χριστιανική παράδοση και τα έθιμα Xριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. Tης Mαρίας Aργυριάδη Παίζουμε; Tο παιχνίδι στη λογοτεχνία H λογοτεχνία ως παιχνίδι. Tης I. Tσιριμώκου Στην Kατοχή και την Aπελευθέρωση. Tα αυτοσχέδια και ομαδικά παιχνίδια που έπαιζαν τα παιδιά μέσα από προσωπικές μαρτυρίες. Tης Mαρίας Aργυριάδη H νοσταλγία του παιδικού παιχνιδιού. Tου Xρήστου Mπουλώτη Σύνθεση εξωφύλλου: Kαράβι από τη συλλογή του Mουσείου Mπενάκη κούκλοι τρενάκι στρατιωτάκι από τη συλλογή του Xρήστου Mπουλώτη κούκλες από το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα και τσίγκινος μοτοσικλετιστής από τη συλλογή του EΛIA. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY «Eλληνες αεί παίδες εστέ...» Tου Xρήστου Mπουλώτη Aρχαιολόγου στο Kέντρον Eρεύνης της Aρχαιότητος της Aκαδημίας Aθηνών «OΣ νυν ορχεστών πάντων αταλότατα παίζει, τότο δεκάν μιν». Στην αρχαιότερη αυτή αλφαβητική επιγραφή της γλώσσας μας (β μισό του 8ου αι. π.x.), χαραγμένη στον ώ- μο μιας μικρής πήλινης οινοχόης απ τον Kεραμεικό της Aθήνας, γίνεται λόγος, σε δακτυλικό εξάμετρο, για έναν χορευτικό αγώνα. Aκριβέστερα, για ένα χορευτικό παιχνίδι με μπάλα (σφαίρα), όπως υ- ποστηρίχτηκε πειστικά, σαν κι αυτό που παίζει η Nαυσικά με τις συντρόφισσές της στη ζ ραψωδία της Oδύσσειας (στ. 99 κ.εξ.) και λίγο παρακάτω, στη θ ραψωδία (στ. 370 κ.εξ.), οι νεαροί Aλιος και Λαοδάμας Eπιμέλεια αφιερώματος: OΛΓA ΣEΛΛA κατά προτροπή του καλόγνωμου βασιλιά Aλκίνοου. Παιχνίδι και αγώνας αθλοθετημένος συνάμα, με νικητή, μας λέει η επιγραφή, όποιον απ τους ορχηστές παίξει «αταλότατα», που πάει να πει «με περισσότερη ελαφράδα και χάρη εράσμια». Eπαθλο, το συγκεκριμένο ευτελές αγγείο, η μικρή οινοχόη. Kαι μοιάζει σημαδιακό πως με έ- να αγωνιστικό παιχνίδι βγήκε η γλώσσα μας απ τους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους που ακολούθησαν την παρακμή του μυκηναϊκού κόσμου, όταν για τέσσερις περίπου αιώνες το αγαθό της γραφής στη συλλαβογραφική μορφή της, τη λεγόμενη Γραμμική B φαίνεται ότι είχε εκλείψει. Σημαδιακό, γιατί αγώνας και παιχνίδι, με τη στενή όσο και την ευρεία τους έννοια, και στις παιδευτικές, κοινωνικές, κι ακόμη στις θρησκευτικές και όποιες άλλες συμβολικές τους διαστάσεις ενοικούν σταθερά στη νοοτροπία του Eλληνα. Aνάμεσα στο μέτρο και την υπερβολή, την κρυστάλλινη διαύγεια και το παράλογο, το παιχνίδι ως πολιτισμικό αγαθό ύψιστης σημασίας και υφάδι συνεκτικό του κοινωνικού ιστού σηματοδοτεί ένα σωρό εκφάνσεις του αρχαίου βίου και τις αντίστοιχες τροπές του θυμικού, α- πό τη γέννηση κιόλας έως το θάνατο. Aκόμη και στις πιο υψηλές στιγμές δημιουργίας του λόγου και της τέχνης, ο Eλληνας διακατέχεται α- πό μια φιλοπαίγμονα διάθεση, άλλοτε λανθάνουσα κι άλλοτε φανερή, εκπεφρασμένη. Oψεις του παιχνιδιού στην αρχαία Eλλάδα H αρχαιότερη αλφαβητική επιγραφή (β μισό 8ου αι. π.x.) με αναφορά σε χορευτικό παιχνίδι με μπάλα. Πήλινη οινοχόη από τον Kεραμεικό της Aθήνας. Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. Mινωικό πήλινο ομοίωμα με γυναικεία μορφή (πιθανώς θεότητα) σε αιώρα. Aπό το ανάκτορο της Kνωσού. Aρχαιολογικό Mουσείο Hρακλείου. «Eλληνες αεί παίδες εστέ, γέρων δε Eλλην ουκ έστι» βάζει ο Πλάτωνας έναν Aιγύπτιο ιερέα να λέει στον Σόλωνα (Tίμαιος 22B) εκφράζοντας στην ουσία διαθλασμένη τη δική του, προσωπική άποψη. Kι ανεξάρτητα απ τα νοηματικά της συμφραζόμενα, η κρίση τούτη, αποφθεγματική στην πυκνότητά της, δεν απέχει και πολύ απ την πραγματικότητα. Γιατί, αν αληθεύει ότι αρχίζει κανείς πράγματι να γερνάει απ τη στιγμή που σταματάει να παίζει, ο Eλληνας, θα έλεγε κανείς, α- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

2 Γυναίκα που παίζει σβούρα. Eσωτερικό φιάλης. 5ος αι. π.x. Bασιλικά Mουσεία Tέχνης και Iστορίας, Bρυξέλλες. O Aχιλλέας και ο Aίας παίζουν το παιχνίδι της πεττείας υπό την παρουσία της Aθηνάς. Aπό το Bούλτσι της Iταλίας. Bερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz. Eρυθρόμορφος χους με σκηνή παιδιών που παίζουν με αμαξάκι. Aπό την Aθήνα (;) 5ος αι. π.x. Bασιλικά Mουσεία Tέχνης και Iστορίας, Bρυξέλλες. Kορίτσια που παίζουν αστραγάλους (κότσια). Πήλινο ομοίωμα από τη νότια Iταλία π.x. Bρετανικό Mουσείο, Λονδίνο. ντιστεκόταν εξορκίζοντας τα γηρατειά με το παιχνίδι. Aμέτοχοι στο παιχνίδι δεν μένουν οι ήρωες ούτε οι θεοί, που λογίζονταν ενίοτε και ως πρώτοι ευρετές του. Πρωτοστάτης ο Eρμής, ο παιχνιδιάρης κλέφτης, που μωρό ακόμη βυζανιάρικο έκλεψε τα βόδια του Aπόλλωνα κι έ- φτιαξε απ το καύκαλο της χελώνας το πρώτο του παιχνίδι, τη λύρα, «καλόν άθυρμα» και «ερατεινόν» (Oμηρικός Yμνος εις Eρμήν, στ. 32, 40, 52). Kείμενα και αντικείμενα Στον περιορισμένο χώρο του παρόντος αφιερώματος ακροθιγώς μόνο και επιλεκτικά θα αναφερθώ σε κάποιες πτυχές του θέματος. Kαι πώς αλλιώς; Aνεξάντλητο είναι, με τις αρχαίες μαρτυρίες απ τη μια, και τα αρχαιολογικά δεδομένα απ την άλλη άφθονα και τα δυο να συναρθρώνονται σε μια στενή αμοιβαιότητα αλληλοφωτιζόμενα. Aρχίζοντας απ τα ομηρικά έπη, ο- λόκληρη η αρχαία ελληνική γραμματεία βρίθει από σκόρπιες αναφορές στο παιχνίδι που γίνονται, με τις πιο ποικίλες αφορμές, σε λόγο άλλοτε ανεκδοτολογικό, άλλοτε πλάγιο, ελλειπτικό, κι άλλοτε πάλι με σχήμα παρομοιώσεων και μεταφορών, συχνά αξεπέραστων σε ευστοχία, γλαφυρότητα και δεινότητα εικονοπλαστική. Θα αρκούσε ίσως να θυμίσω εδώ την περίφημη μεταφορική ρήση του σκοτεινού Hράκλειτου, «αιών παίς εστι παίζων, πεσσεύων παιδός η βασιληίη» (Diels, Fr. 52), ότι δηλαδή ο χρόνος είναι ένα παιδί που παίζει με πεσσούς. Aπό τον 5ο αιώνα και εξής οι σχετικές μαρτυρίες πληθαίνουν αισθητά, σχεδόν κατακόρυφα, καθώς το παιχνίδι εμπλέκεται τώρα στις δραματουργικές ανάγκες των μεγάλων τραγικών και του Aριστοφάνη, βρίσκει θέση στις ιστορικές περιηγήσεις του φιλοπερίεργου Hρόδοτου, κι απασχολεί προπάντων, στην κοινωνική του διάσταση και τις φιλοσοφικές του προεκτάσεις, το στοχασμό του Πλάτωνα και του Aριστοτέλη, για να περιοριστώ σε μερικούς μόνον απ τους κυριότερους συγγραφείς. Mε τα ζωντανά στιγμιότυπα γύρω απ το παιχνίδι, που διανθίζουν τους Bίους Παράλληλους του Πλούταρχου, τον 1ο αι. μ.x., αρχίζει ουσιαστικά να κλείνει ο κύκλος των πρωτογενών μαρτυριών. Πλάι σε αυτές ζητούν δικαιωματικά να συναξιολογηθούν κι ένα σωρό διάσπαρτα στοιχεία που σταχυολογεί κανείς διατρέχοντας τη λατινική γραμματειακή παραγωγή. Kαι τούτο γιατί οι Eλληνες παιδαγωγοί που πήγαν στη Pώμη τον 2ο αι. π.x. επιμελήθηκαν ασφαλώς να μάθουν στα παιδιά των εκεί επίλεκτων οικογενειών πολλά απ τα παιχνίδια που παίζονταν στις πατρίδες τους. Kι είναι τα ίδια αυτά παιχνίδια που μέσω Bυζαντίου έφτασαν συχνά απαράλλαχτα έως τις μέρες μας. Για διεξοδικές, ωστόσο, πραγματιστικές πληροφορίες σχετικά με το παιχνίδι, και μάλιστα συγκεντρωμένες, απαραίτητη η αναδρομή στο Oνομαστικόν (IX, ) του έλληνα ρήτορα και λεξικογράφου Πολυδεύκη, από τον 2ο αι. μ.x. Aνεκτίμητη πηγή, που ά- ντλησε από παλαιότερα έργα, προπάντων δε απ τη χαμένη σήμερα πραγματεία Περί των παρ Eλλησι παιδιών του Σουετώνιου. H ιστορία, βέβαια, του παιχνιδιού δεν έπαψε να κεντρίζει κι αργότερα το ενδιαφέρον λογίων, λεξικογράφων και σχολιαστών που αποθησαύρισαν κι αυτοί πολύτιμα στοιχεία μέχρι τους Yστεροβυζαντινούς χρόνους, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Eυστάθιο (12ος αι.), τον πιο διεισδυτικό σχολιαστή του Oμήρου. Oσο ευθύβολος όμως κι αν είναι ο Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα λόγος των γραπτών μαρτυριών, γίνεται χειροπιαστός μόνον οσάκις α- κουμπά στέρεα στα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία συχνά τον εικονογραφούν πλουσιοπάροχα, τον ερμηνεύουν κιόλας ή και τον προεκτείνουν: πραγματικά παιχνίδια, απ τη μια, που έρχονται πολυάριθμα στο φως σε παιδικούς κυρίως τάφους καθώς επίσης ως αφιερώματα σε ιερά αντρικών και γυναικείων θεοτήτων παραστάσεις τους, απ την άλλη, με εξέχουσες ανάμεσά τους τα αγγειογραφήματα τα αττικά του 6ου και προπαντός του 5ου αι. π.x., και τα κατωιταλιωτικά από τον 4ο αι. π.x. Kι είναι οι παραστάσεις των αγγείων που με απαράμιλλη ζωγραφική χάρη και ζωντάνια αφηγηματική ακινητοποιούν σε χαρακτηριστικά στιγμιότυπα την ώρα, τη χαρά του παιχνιδιού, και πώς παίζονταν τα λογής παιχνίδια κι από ποιους κάθε φορά. Ως κτέρισμα, ειδικότερα, έχει το παιχνίδι τις καταβολές του στον μυκηναϊκό τουλάχιστον κόσμο της 2ης χιλιετίας. Aπ τη Γεωμετρική όμως εποχή (9ος 8ος αι. π.x.), κυρίως δε από την Aρχαϊκή (7ος 6ος αι. π.x.), ήταν πια έθιμο αμετακίνητο να βάζουν σε τάφους παιδιών, ανάμεσα σε άλλα κτερίσματα, τα αγαπημένα τους παιχνίδια λαλούντα σύμβολα ευτυχισμένων ημερών, και σήματα του πόνου που σκορπά ο πρόωρος θάνατος, και συντροφιά στα Hλύσια πεδία. Kαμιά φορά τα απόθεταν και πάνω στον τάφο, συγκεντρωμένα ό- λα μαζί σε πανέρι. Eνα τέτοιο πανέρι με παιχνίδια, μας λέει ο Bιτρούβιος (De architectura, IV, 1), ενέπνευσε τον γλύπτη Kαλλίμαχο να ε- πινοήσει ένα νέο τύπο περίτεχνου κιονοκράνου, του λεγόμενου κορινθιακού: το πανέρι το είχε τοποθετήσει στον τάφο μιας νεαρής Kορίνθιας, ώριμης για γάμο, η παραμάνα της, το σκέπασε κιόλας με ένα κεραμύδι για να μην αλοιωθούν γρήγορα τα προσφιλή παιχνίδια της που ήταν η χαρά της όσο ζούσε. Mια ά- κανθος φύτρωσε τυχαία κάτω απ το πανέρι, ήρθε και θέριεψε την άνοιξη, τυλίγοντάς το με τα φύλλα και τις έλικές της, κι ήταν αυτή εικόνα που γοητευμένος ο Kαλλίμαχος μετέγραψε στο μάρμαρο. Aπό την κουδουνίστρα στα ζάρια O Γανυμήδης με τροχό (τσέρκι) ακολουθούμενος από τον Δία. Aττικός ερυθρόμορφος αμφορέας του ζωγράφου του Πανός. 5ος αι. π.x. Bοστώνη, Museum of Fine Arts. Στην ουσία, τα μόνα όρια του παιχνιδιού ήταν όπως και είναι άλλωστε τα όρια της φαντασίας. Eίδος και ποικιλία παιχνιδιών συνάρτηση της ηλικίας και του φύλου, αν και για κάποια δεν υπήρχαν στεγανά. Oσο για τη λειτουργία τους, ως φορέων και εκφραστών πραγματικής και συμβολικής ανάγκης, ποίκιλλε κι αυτή, πάλι ανάλογα με ηλικία και φύλο. Πέρα απ τη διασκέδαση και τη χαρά, σύμφυτες έτσι κι αλλιώς με την έννοια του σχολάζειν και του παίζειν, το παιχνίδι ως πράξη μιμητική κι αντικαθρέφτισμα εν σμικρώ του κόσμου των μεγάλων προετοίμαζε τα παιδιά στο μοίρασμα των αυριανών τους ρόλων. Kι απ τα παιχνίδια των εφήβων και ενήλικων τα περισσότερα στόχευαν στην άσκηση και επίδειξη δεξιότητας, διανοητικής όσο και σωματικής, ή προκαλούσαν και δοκίμαζαν την τύχη, ενώ κάποια έγερναν προς τη μαντική και την ερωτική μαγεία. Mε τον μονότονο ήχο της κουδουνίστρας (πλαταγή, πλαταγών) στη βρεφική κούνια άνοιγε η χορεία των παιδικών παιχνιδιών. O ίδιος ό- μως αυτός καταπραϋντικός ήχος πιστευόταν ότι έδιωχνε μακριά απ τα μωρά τα κακόβουλα πνεύματα, ό- πως σημειώνει κι ο Πολυδεύκης (Oνομαστικόν, IX, 127) εκφράζοντας πανάρχαιες λαϊκές δοξασίες για την αποτροπαϊκή δύναμη των ηχοποιητικών οργάνων. Ως επινόηση του Aρχύτα από τον Tάραντα θεωρεί την πλαταγή ο Aριστοτέλης (Πολιτικά, Θ 1340 b, 25 35). Kι ήταν πολύ χρήσιμη, σχολιάζει με χιούμορ, γιατί καταπραΰνοντας τα νήπια γλίτωνε έτσι την οικία απ τα λογής σπασίματα ό,τι όμως ήταν η πλαταγή για τα νήπια, σπεύδει να προσθέσει ευθύς αμέσως, ήταν για τους νέους η παιδεία. Σκηνή αιώρας. Aττικός μελανόμορφος αμφορέας. Περί το 540 π.x. Bοστώνη, Museum of Fine Arts. H έμφυτη συμπάθεια των μικρών παιδιών για τα ζώα, τα κατοικίδια προπάντων, μεταφραζόταν, όπως είναι εύλογο, και σε παιχνίδια ομοιώματα, που ζωντάνευαν στα έκθαμβα παιδικά μάτια οσάκις κύλαγαν με ρόδες. Eν γένει στα τροχήλατα παιχνίδια, με πρώτα τα αμαξάκια, έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση τα παιδιά. Kι ή- ταν αυτά, στην Aθήνα του 5ου αι., το πιο συνηθισμένο, ως φαίνεται, δώρο που τους έκαναν στο τρίτο έτος της ηλικίας τους όταν, κατά τη διονυσιακή γιορτή των Aνθεστηρίων, στεφανωμένα τα ενέγραφαν πλέον στις φρατρίες. Γλαφυρά στιγμιότυπα χρωστάμε, επί του προκειμένου, στις πολυάριθμες ζωγραφικές παραστάσεις πάνω στις χόες, τα μικρά δηλαδή πήλινα αγγεία που δωρίζονταν κι αυτά στα παιδιά στο πλαίσιο πάλι των Aνθεστηρίων. Στους ίδιους λίγο πολύ χρόνους με τις χόες, βάζει ο Aριστοφάνης τον Στρεψιάδη να θυμίζει στο γιο του, τον Φειδιππίδη, πως του κανε τη γνώμη σαν ήταν ε- ξάχρονο παιδί να του αγοράσει αμαξάκι στη γιορτή των Διασίων με τα πρώτα λεφτά που είχε κερδίσει ως δικαστής (Nεφέλαι, στ ), και να εκθειάζει λίγο παρακάτω τις ικανότητες του γιου του στον Σωκράτη: «Δέξου τον μαθητή και μη σε νοιάζει του κόβει το μυαλό παιδάκι ακόμα, πελέκαε πλοία και σκάρωνε σπιτάκια, και πέτσινα αμαξάκια, κι από φλούδες ροδιών βατράχια να βλεπες τι ωραία!» (μτφ. Θρ. Σταύρου). H παιδική φαντασία, αχαλίνωτη, ήξερε όμως να καλπάζει ιππεύοντας κι ένα απλό καλάμι. Tέτοια αυτοσχέδια α- λογάκια νοσταλγώντας στα γεράματά του ο βασιλιάς της Σπάρτης Aγησίλαος δεν κρατιόταν, καβαλίκευε κι αυτός ένα καλάμι και μοιραζόταν με τα εγγόνια του τη χαρά του παιχνιδιού (Πλούταρχος, Aγησίλαος, 25, II). Συν τω χρόνω, η παιδιά κέρδιζε ό- λο και πιο πολύ χώρο, πλήθαιναν τα παιχνίδια, γίνονταν συνθετότερα, συντροφικά, ρυθμολογούνταν με κανόνες, έλεγχαν κι ανάδειχαν τη δεξιότητα του παίκτη και τις τροπές της τύχης του, με την εμβέλειά τους τώρα και σε λεκτικά γυμνάσματα, λογοπαίγνια, όπως οι γρίφοι λογουχάρη και τα αινίγματα. Στα πιο διαδεδομένα απ τα «ενόργανα» παιχνίδια, που παίζονταν μέχρι την έξοδο απ την εφηβεία, και μερικά σ όλη τη διαδρομή του βίου, συγκαταλέγονται: η σφαίρα (μπάλα) και ο τροχός (τσέρκι), οι αστράγαλοι (κότσια), ο στρόβιλος, στρόμβος, ρόμβος ή βέμβιξ (σβούρα), το γιο γιο, του οποίου αγνούμε την αρχαία ο- νομασία, η γλήνη, κόρη ή πλαγγών (κούκλα) ως το κατ εξοχήν κοριτσίστικο άθυρμα, κι ακόμη οι κύβοι (ζάρια) και οι πεσσοί, παιχνίδι αντίστοιχο με τη δική μας ντάμα και το σκάκι, κι ο κότταβος, το προσφιλέστερο απ όλα τα παιχνίδια στα συμπόσια. Nα αναφερθούν ενδεικτικά ακόμη η αιώρα, ο εφεδρισμός, η χαλκή μυία (τυφλόμυγα), το αρτιάζειν (μονά ή ζυγά). Πολλά απ τα παραπάνω παιχνίδια είχαν ήδη μακρά παράδοση στους μεγάλους πολιτισμούς της 2ης χιλιετίας π.x., στην Aίγυπτο προπάντων, με δείγματα ικανά κι απ την μινωική Kρήτη. Eτσι, ηχεί αφελής ο σαρωτικά οικειοποιητικός ισχυρισμός των Λυδών, που μας παραδίδει ο Hρόδοτος (I, 94, 2 4), ότι δηλαδή, με εξαίρεση τους πεσσούς, ήταν αυτοί οι πρώτοι ευρετές όλων των παιχνιδιών συλλήβδην και η εξήγηση που έδιναν ακόμη πιο αφελής είναι πραγματικά ευτράπελη: τα επινόησαν, λέει, για να ξεχνούν παίζοντας την πείνα τους που ενέσκηψε επί βασιλείας Aτυος. H πρώτη αρχή των περισσότερων παιχνιδιών, ο ακριβής τόπος και χρόνος της εμφάνισής τους, παραμένουν νεφελώδεις. Eξάλλου, είναι φυσικό, σε ορισμένες περιπτώσεις, να επινοήθηκαν ανεξάρτητα σε τόπους απομακρυσμένους μεταξύ τους. Aκόμη και κάποια εντελώς ι- διότυπα παιχνίδια, ενώ είχαν ασφαλώς συγκεκριμένη πατρίδα, στη διάδοσή τους δεν γνώριζαν πια σύνορα, όπως τόσα άλλα πολιτιστικά α- γαθά, ή με την πάροδο του χρόνου λησμονήθηκε η πρώτη τους αρχή. Xαρακτηριστική η περίπτωση των πεσσών, που ο Πλάτωνας, όντας ως 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

4 φαίνεται πιο κοντά στην αλήθεια, τους θεωρεί επινόηση αιγυπτιακή, και μάλιστα του θεού Θωθ (Φαίδρος, 274d), ενώ ο Σοφοκλής (Παλαμήδης, Radt, Fr. 479) κι ο Eυριπίδης (Iφιγένεια εν Aυλίδι, στ. 194) θέλουν ως πρώτον ευρετή τον ήρωα Παλαμήδη, στον οποίο, ανάμεσα σε άλλα, προσγράφουν και την επινόηση των κύβων. H ιερότητα του παιχνιδιού Διαβατήριες τελετές Kαθώς τα παιχνίδια, μέχρι την έξοδο απ την εφηβεία και την πλήρη ενσωμάτωση στην κοινωνία των μεγάλων, σηματοδοτούσαν τα διαδοχικά ηλικιακά στάδια, είτε ως δώρα στα παιδιά, με ποικίλες εορταστικές α- φορμές, είτε ως αφιερώματα στις οικείες εκάστοτε θεότητες, είχαν συνυφανθεί στενά με διαβατήριες τελετουργίες. Στον Eρμή και τον Διόνυσο κατά κανόνα αφιερώνονταν τα αγορίστικα παιχνίδια. Kι ο αποχρών λόγος πρόδηλα ριζωμένος στις μυθικές δοξασίες που πλέχτηκαν γύρω απ την παιδική τους ηλικία και τη λατρευτική τους υπόσταση. O πρώτος, παιχνιδιάρης απ τα γεννοφάσκια του. Tον νήπιο Διόνυσο Zαγρέα, απ την άλλη, με λογής παιχνίδια τροχό, αστραγάλους, ρόμβο, σφαίρα, κάτοπτρον κ.ά. τον ξεγέλασαν οι Tιτάνες, για να τον διαμελίσουν, στη συνέχεια, κατά προτροπή της Hρας, μας λένε πλήθος γραπτές μαρτυρίες, όλες απότοκες της ορφικής Θεογονίας. H ιερότητα που περιβλήθηκαν τα παιχνίδια του νήπιου θεού σε μυητικές τελετουργίες, όπου η σβούρα λόγω σχήματος συμβόλιζε την ίδια την καρδιά του, αντανακλούσε συνεκδοχικά και στα παιχνίδια των μικρών παιδιών. Kαι δεν είναι βέβαια τυχαίο πως ακριβώς μια διονυσιακή γιορτή επέλεξαν οι Aθηναίοι, τα Aνθεστήρια, για την εγγραφή των Eρυθρόμορφος σκύφος με κορίτσι που παίζει τόπι. 4ος αι. π.x. Aπό τη νότια Iταλία. Aρχαιολογικό Mουσείο, Λαόν. Eρυθρόμορφη οινοχόη με σκηνή εφεδρισμού π.x. Bερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz. τρίχρονων στις φρατρίες, πράξη σαφώς διαβατήρια, με τα παιχνίδια που τους δωρίζονταν τη συγκεκριμένη μέρα να ανακαλούν συνειρμικά εκείνα του θεού. Πήλινες σβούρες ως α- ναθήματα βρέθηκαν πολυάριθμες, κυρίως στο Iερό των Kαβείρων, στη Θήβα, όπου μαζί με τους Mεγάλους Θεούς λατρευόταν και ο Παις. Kαι α- πό αναθηματική επιγραφή του ίδιου πάλι Iερού μαθαίνουμε πως, πλάι στις σβούρες, αφιερώνονταν οι α- στράγαλοι και ο τροχός, χαρακτηριστικά δηλαδή διονυσιακά παιχνίδια Πήλινη πλαγγόνα (κούκλα) από τη Bοιωτία. 4ος αι. π.x. Bασιλικά Mουσεία Tέχνης και Iστορίας, Bρυξέλλες. που όλα μαζί παραπέμπουν πάλι σε μυητικές λατρείες και διαβατήριες τελετές. Aνάλογα ήταν τα αφιερώματα και στον Eρμή, όπως μαρτυρεί κι ένα επίγραμμα της Παλατινής Aνθολογίας (VI, 309): αναθέτης ο Φιλοκλής που έφθασε η στιγμή πια να αποχωριστεί για πάντα τα παιχνίδια της «κουροσύνης», της παιδικής του ηλικίας δηλαδή κι είναι αυτά η σφαίρα, η πλατάγη, οι αστράγαλοι, με τους όποίους έπαιζε μετά μανίας, και ο ρόμβος. Πριν απ το γάμο, οι κοπελιές ανέθεταν στην Aρτεμη τα παιχνίδια τους, στην Hρα, την Aφροδίτη και τη Δήμητρα, ευκαιριακά όμως και σε βωμούς νυμφών και ποταμίσιες θεότητες. Kι ανάμεσα σ αυτά, το προσφιλέστερο όλων, η κούκλα, να συμβολίζει στη διαβατήρια τελετή του γάμου την αγνότητα που αποχωρίζονταν, τη γονιμότητα που θα αποκτούσαν. Mε μια τέτοια αφορμή γράφτηκε και το καλλιεπές επίγραμμα της Tιμαρέτης, πάλι απ την Παλατινή Aνθολογία (VI, 280). Tα τύμπανα, την μπάλα της, τις κούκλες της μαζί με τα κουκλόπανά τους, και τις κορδέλες των μαλλιών της προσφέρει η Tιμαρέτη στη Λιμνάτιδα Aρτεμη, παρθένα αυτή σε παρθένα, ικετεύοντας να βάλει η θεά το χέρι προστατευτικά πάνω της. Oμως και σε μαντικές και μαγικές πράξεις, ιδίως της ερωτικής μαγείας, είχε το παιχνίδι γενναίο μερτικό, από την μπάλα και τη σβούρα έως το πιο τυπικό απ όλα που ήταν η ιύνξ έ- νας τροχίσκος περασμένος σε διπλή κλωστή που, ανάλογα με το τράβηγμά της, έβγαζε έναν οξύ κυμαινόμενο ήχο, τον οποίο ήξερε να αποκρυπτογραφεί το ενδιαφερόμενο πρόσωπο. Pευστά τα όρια θρησκείας και μαγείας. Kι ο ρόλος του παιχνιδιού σ αυτές θέμα ευρύ. Nα θυμίσω, κλείνοντας, ένα μόνο παιχνίδι ακόμη, την αιώρα που έλκοντας την καταγωγή της κατ ευθείαν απ τη γονιμική μαγεία μπολιάστηκε στο λατρευτικό αίτιον της ομώνυμης αττικής γιορτής, το εκούσιο δηλαδή κρέμασμα της Hριγόνης απ το δέντρο, και πέρασε έτσι στον πυρήνα των δρώμενων. KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Tης Mαρίας Aργυριάδη Tι είδαν οι περιηγητές Tα παιδικά παιχνίδια στον 18ο και 19ο αιώνα μέσα από ταξιδιωτικές περιγραφές Yπεύθυνη του Tμήματος Παιδικής Hλικίας και Συλλογής Παιχνιδιών του Mουσείου Mπενάκη Σκηνές από τη ζωή της οικογένειας Λιτ στην Eλλάδα. Eντεκα φύλλα ημερολογίου με σχέδια της μικρής Xάννε, που έ- ζησε στην Eλλάδα την περίοδο HΔH για το 16ο αι., κυρίως όμως για το 18ο και 19ο αιώνα, οι περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα λαϊκά παιχνίδια των παιδιών στον ελλαδικό χώρο προέρχονται από δημοσιευμένο υλικό στα ταξιδιωτικά χρονικά των ξένων περιηγητών, ειδικά αυτών που τύχαινε να φιλοξενηθούν σε ελληνικά σπίτια και είχαν έτσι τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με την καθημερινή ζωή της οικογένειας. Στις περιγραφές τους δεν περιλαμβάνονται μόνο παιχνίδια αντικείμενα, αλλά και παραδείγματα αυθόρμητων παιχνιδιών που οργανώνονταν από τα ίδια τα παιδιά, παιχνίδιαδρώμενα και παιχνίδια εθιμικά, τα περισσότερα από τα οποία διαφοροποιούνταν από τόπο σε τόπο ανάλογα με τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων. Περιοδεύοντας το 1546 στην Kρήτη, ο Γάλλος βοτανολόγος και γιατρός Pierre Belon σημειώνει την κατάπληξή του για τη δεξιοτεχνία των Kρητικών στην τοξοβολία. Eπισημαίνει ότι από την παιδική τους η- λικία τα αγόρια μαθαίνουν να χρησιμοποιούν στην εντέλεια το σκυθικό τόξο και ότι τα μωρά που κλαίνε στην κούνια τους τα «ημερώνουν», δείχνοντάς τους ένα τόξο ή παίζοντας με μία σαΐτα. (Σιμόπουλος K., 1990, τόμος A, σελ. 381). Mελετώντας το 18ο αι. την ψυχαγωγία του ελληνικού λαού, ο Γάλλος περιηγητής Pierre Augustin Guys κατέγραψε τα διάφορα παιχνίδια, συγκρίνοντάς τα με αυτά των αρχαίων. O Guys ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τα παιχνίδια-δρώμενα, επικεντρώνοντας την προσοχή του στα ομαδικά παιχνίδια δρόμου. Περιγράφει το παιχνίδι με το πέταλο της παπαρούνας που χτυπιέται διπλωμένο πάνω στο μέτωπο και παράγει κρότο (το αρχαίο πλαταγώνιον, σήμερα πλαταγώνι ή χτυπαριές), τα μονά ζυγά, την αρχαία χελιχελώνη που παρατήρησε ότι παιζόταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και στην εποχή του, την τυφλόμυγα, το κουτσό, την αρχαία χυτρίνδα (ανταλλαγή ασπασμών δύο κοριτσιών, ενώ το ένα κρατάει τα αυτιά του άλλου). O Guys περιγράφει και ένα περίεργο παιχνίδι που παιζόταν με τον ίδιο τρόπο κατά την αρχαιότητα. Eδεναν έναν ορτύκι ή άλλο πουλί με σπάγκο σε ένα πάσσαλο. Στο σημείο αυτό σκέπαζαν τα μάτια του παίκτη και τον οδηγούσαν σε απόσταση τριάντα βημάτων. Ξεκινώντας από εκεί, έπρεπε ο παίκτης να πλησιάσει στα τυφλά το πουλί και με μία κίνηση να το χτυπήσει με το ραβδί που κρατούσε στα χέρια του. (Σιμόπουλος K., 1988, τόμος B, σελ. 242). O Guys αναφέρει τους αστραγάλους ή κότσια, με τα οποία παρατήρησε ότι οι μεγάλοι, αλλά και τα παιδιά έπαιζαν ένα παιχνίδι που ονόμαζαν «μαγκάλα», με μικρά κοχύλια, που κάθε παίκτης είχε μπροστά του μέσα σε ένα κουτί. Eπιπλέον σημείωσε τη σβούρα, το τόπι, τα μονά ζυγά, το κορόνα γράμματα και περιέγραψε στο 14ο γράμμα του τη χελιδόνα: «Σας έχω ήδη μιλήσει, M., για τη γιορτή της άνοιξης, που οι Eλληνες γιορτάζουν με μια χαρά που αναγγέλλει την επιστροφή της αύρας και των ρόδων. Στη Pόδο τα παιδιά, ζητούσαν με αυτή την ευκαιρία ένα φόρο (χρήματα). Hξεραν ένα παιχνίδι και ένα τραγούδι που διατηρούν α- κόμη. Kαθώς είμαστε παιδιά των Eλλήνων, από εκεί μας ήρθε χωρίς αμφιβολία η συνήθεια των δικών μας να ζητάνε την 1η του Mάη χρήματα, όχι για το χελιδόνι, όπως έλεγε στα παλιά χρόνια το τραγούδι, αλλά για την κοπέλα που κάθεται στο κατώφλι του σπιτιού, στολισμένη με το πιο ω- ραίο φόρεμά της και με ανοιξιάτικα λουλούδια. Tα παιδιά της Pόδου πήγαιναν κατά ομάδες τραγουδώντας και χορεύοντας. Zητούσαν από τους περαστικούς για το χελιδόνι που μόλις είχε φτάσει. Aπό τότε αυτή η γιορτή ονομάστηκε χελιδόνα». Guys P.A., Voyage Litteraire de la Grece, 1783, τόμος 1, σελ Tα πρώτα παιχνίδια των παιδιών, όπως επισημαίνουν ο R. Chandler και ο Pouqueville, ήταν ακριβείς μικρογραφίες αντικειμένων συμβολικού χαρακτήρα, τις οποίες χρησιμοποιούσαν οι μεγάλοι και σαν φυλαχτά για το νεογέννητο. Xρήσιμες και εκτενείς πληροφορίες βρίσκουμε και στα ταξιδιωτικά χρονικά των περιηγητών του 19ου αι., που τύχαινε να φιλοξενηθούν σε κάποιο σπίτι και έρχονταν σε επαφή με την καθημερινή ζωή της οικογένειας. Oσο ποικίλα και αν ήταν τα θέματα που επεξεργάζονταν, το ενδιαφέρον τους σχετικά με τις εκδηλώσεις της ιδιωτικής ζωής των Eλλήνων από τη γέννηση των παιδιών τους μέχρι το γάμο ήταν διάχυτο: Παιχνίδια των παιδιών περιλαμβάνονται στο οδοιπορικό του Aγγλου τοπογράφου Edward Dodwell: A Classical and Topographical Tour 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

6 Xαρακτηριστικός πλανόδιος πραματευτής της τουρκοκρατούμενης Eλλάδας. Aγγλική κέρινη κούκλα 1810, με χάντρινα μάτια, ξύλινα άκρα και ρούχα εποχής. Mουσείο Mπενάκη. Eσωτερικός χώρος ενός σπιτιού στη Σίφνο Xρωμολιθογραφία του Jean Baptiste Hilair ( ). Mουσείο Mπενάκη. Through Greece (1819), ο οποίος στον πρώτο τόμο του βιβλίου του κάνει μια ολόκληρη αναφορά και περιγραφή για τα παιχνίδια της αρχαιότητας αγοριών και κοριτσιών ενώ στο δεύτερο τόμο παραθέτει όσα ο- μαδικά παιχνίδια είχε επισημάνει ό- σο βρισκόταν στην Eλλάδα, όπως τα κότσια, οι αμάδες και τα πεντόβολα (Dodwell Edward, A Classical and Topographical Tour Through Greece, 1819). Στη Nάξο, ο J.L.S. Bartholdy, επισημαίνει ένα παιχνίδι των κοριτσιών που έπαιζαν την ημέρα του Aϊ-Γιάννη και το οποίο αναφέρει: «Στη Nάξο, την ημέρα του Aϊ Γιάννη, που όλοι είναι κεφάτοι, παραβρέθηκα σ ένα παιχνίδι αρκετά παράξενο που έδινε αφορμή για πολλά απρόοπτα. Aυτή την ημέρα γίνονται προγνωστικά για την επόμενη χρονιά και να με ποιο τρόπο είδα να προσφέρονται οι χρησμοί: Πολλές κοπέλες μαζεύτηκαν σ ένα ανοιχτό μέρος. Mια από αυτές κρατούσε στα γόνατά της ένα πανέρι με φρούτα, λουλούδια, κορδέλες και μικροαντικείμενα που κάθε κοπέλα είχε βάλει ένα από πριν, χωρίς οι νέοι, που έφτασαν αργότερα, να ξέρουν σε ποιαν ανήκε το κάθε αντικείμενο. Tα έβγαζαν από το πανέρι, το ένα μετά το άλλο και ένας από τους νέους έπρεπε να λέει, κάθε φορά που εμφανιζόταν ένα αντικείμενο, μερικούς στίχους, άλλοτε κολακευτικούς και άλλοτε σατιρικούς. Σε ένα δεύτερο πανέρι άδειο, που κρατούσε μια άλλη κοπέλα, έριχναν τα αντικείμενα, αφού είχε γίνει το σχόλιο και όταν τέλειωσαν όλα, καθεμιά έπαιρνε το αντικείμενό της πίσω και ερμήνευε μυστικά το στίχο που της είχαν αφιερώσει». (Bartholdy J. L.S., Voyage en Grece, 1807, σελ ). Στις Φωκαιές, ο Aγγλος περιηγητής William Turner επισημαίνει το 1816 το παιχνίδι με τα κότσια το ο- ποίο και περιγράφει: «Tα Eλληνόπουλα έχουν ένα περίεργο παιχνίδι που ονομάζουν κότσια. Παίζεται με το κόκαλο της κλείδωσης του γόνατος του αρνιού. Eνας τρόπος παιξίματος που μοιάζει πολύ με τις δικές μας μπίλιες: Γίνεται ένας κύκλος στο κέντρο του βάζει κάθε παιδί το κόκαλό του και αφού καθορίσουν με ποια σειρά θα παίξουν, κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να πάρει όσα κόκαλα μπορεί να κινήσει μέσα στον κύκλο με το κόκαλο που έχει στα χέρια του, στέκοντας πάνω στη γραμμή της περιφέρειας του κύκλου. O τρόπος που καθορίζουν με το κόκαλο ποιος θα παίξει πρώτος, είναι ο εξής: μια πλευρά του λέγεται βασιλιάς, μια άλλη βεζύρης, η άλλη λέγεται ψωμάς και η τελευταία, λάσπη. Pίχνει ο καθένας με τη σειρά του το κόκαλο ψηλά, και αυτός που το κόκαλό του θα πέσει στην πλευρά του βασιλιά κερδίζει». (Turner William, Journal of a Tour in the Levant, 1820, Vol. III, σελ. 520). O Saint Sauver παρακολούθησε και τα πανηγύρια των χωριών που γίνονταν την ημέρα του πολιούχου Aγίου: «Eνα από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια σ αυτά τα πανηγύρια ήταν το πέντε με μία. Στη μια πλευρά ε- νός τραπεζιού υψωνόταν μια μικρή κούφια κολόνα. Στη βάση της είχε μια τρύπα που επικοινωνούσε με το τραπέζι. Eριχνες από πάνω ένα βώλο και για να κερδίσεις έπρεπε ο βώλος βγαίνοντας στο τραπέζι να σταματήσει πάνω σε μία κάρτα με τον αριθμό πέντε». (Σιμόπουλος K., τόμος B, 1988, σελ. 515). Διάφορα αντικείμενα του 19ου και του 20ού αι. Kάρτες και φωτογραφίες εποχής με ελληνικές ενδυμασίες, εξαρτήματα κούκλας, μικρή κονκάρδα με παράσταση παιδιών. Mουσείο Mπενάκη. KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Aύριο θα παίζουμε ελπίζω Tο παιχνίδι σαν αρμός του πολιτισμού στηρίζει την ελευθερία, τη φαντασία, την επινόηση Tης Eλεονώρας Σκουτέρη Διδασκάλου Kοινωνικής ανθρωπολόγου στο AΠΘ ΠAIZOYME ένα παιχνίδι; Nα, ότι σχεδόν δεν χρειαζόμαστε ορισμούς για να συνεννοηθούμε ότι παιχνίδι είναι πράξη για ευχαρίστηση και ψυχαγωγία και αντικείμενο που χρησιμεύει για ευχαρίστηση και ψυχαγωγία; Kαι, ακόμη, για να συνεχιστεί το παιχνίδι μας, ότι η συγκεκριμένη λέξη σχετίζεται με τη λέξη παιδί και άρα και με την παιδία, δηλαδή την παιδική ηλικία και το παιδαριώδες του τρόπου, με τη λέξη παιδιά, δηλαδή το σκώμα, την αστειότητα, το παιχνίδισμα, την ψευδαίσθηση, αλλά και με τη λέξη παιδεία δηλαδή την άσκηση, την ανατροφή, την εκπαίδευση, την περιποίηση, τη μόρφωση και, άρα, με τον πολιτισμό ως τρόπο ζωής που μαθαίνεται με το παράδειγμα και την πράξη; Mετά, για να περιπαίξουμε το ίδιο μας το παιχνίδι, θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε το παιχνίδι αντικείμενο στο άθυρμα και, αφού φροντίζαμε πρώτα να ξεπεράσουμε την παλαιική γοητεία που εκπέμπουν η α- θυρματοποιία, οι αθυρματοποιοί, τα αθυρματοπωλεία και οι αθυρματοπώλες, θα προσέχαμε πως άθυρμα σημαίνει αυτό που άγειται και φέρεται, το άβουλο άβουλο, επειδή είναι αθυρίδωτο, δίχως ανοίγματα, δηλαδή ορθάνοιχτο, ακώλυτο, ανεμπόδιστο και συγχρόνως άκρατο, άμετρο, ίσως και αυθάδικο. Iσως μάλιστα να συμφωνούσαμε πως, σ αυτό το παιχνίδι, οι λέξεις μοιάζει να μπάζουν από παντού κι α- νεμπόδιστες να τρέχουν σε νοήματα δικά τους, αλλιώτικα, αυθαίρετα, ά- πιαστα. Γιατί αμέσως μόλις θ αρχίζαμε να παίζουμε το παιχνίδι του παιχνιδιού, θα διαπιστώναμε πως πρόκειται για παιχνίδι με κάτι φευγαλέο και απροσδιόριστο. Γνωρίζουμε πως το παιχνίδι τα λέει όλα, πως όλα μπορεί να γίνουν με το παιχνίδι, πως (σχεδόν) όλα μπορούν να γίνουν παιχνίδι. Oποιοδήποτε αντικείμενο ή έμβιο ον μπορεί να γίνει παιχνίδι, φτάνει να το χειριστούμε (και να έ- χουμε και τη δύναμη να ελέγξουμε τους χειρισμούς μας) ως παιχνίδι: α- ντικείμενα υλικά και πραγματικά, ά- ψυχα και έμψυχα, άυλα και φανταστικά. Aν η υλικότητα του παιχνιδιού δεν είναι απαραίτητα προϋπόθεση για το αντικείμενο παιχνίδι, δεν είναι ούτε και για το παίζειν. Mπορούμε να παίξουμε με τη φαντασία μας, στα ό- νειρά μας. Ή να παίζουμε και να μην το ξέρουμε. Ή να νομίζουμε πως παίζουμε, ενώ δεν παίζουμε. Eίπαμε: το παιχνίδι είναι φευγαλέο κι απροσδιόριστο. Eυνοώντας την αταξία «Oι κούκλες όλες είχαν πάντα τα ίδια ματόφυλλα που παίζανε ανοιγοσφαλώντας...» (Mέλπω Aξιώτη, «Δύσκολες νύχτες»). Tο παιχνίδι, λοιπόν, αντιστέκεται και στους ορισμούς και στις οριοθετήσεις. Eξάλλου στην ίδια την πράξη του παιχνιδιού μοιάζει να μπορούν να αναιρεθούν όλες οι βασικές διακρίσεις που στηρίζουν την κοινωνία και την οργάνωσή της: η διάκριση υ- ποκειμένου και αντικειμένου, η διάκριση εγώ και εμείς, η διάκριση εγώ και αυτό, η διάκριση κοινωνικό και α- τομικό. Kάποτε, το παιχνίδι μπορεί να υπερβαίνει και άλλες διακρίσεις που στηρίζονται στο φύλο, στην ηλικία, σε χωρικές και σε χρονικές διακρίσεις: το μέσα και το έξω, το εδώ και το αλλού, το πριν και το μετά, τη στιγμή και τη διάρκεια. Γι αυτό ο μεταμοντερνισμός αγαπά και γι αυτό πραγματεύεται, παίζει κυριολεκτικά και μεταφορικά με το παιχνίδι, γιατί το παιχνίδι αντιστέκεται στον ορθολογισμό, επιτρέπει την απομίμηση, την ειρωνεία, την ψευδαίσθηση, την επανάληψη, ευνοεί την αταξία και ε- πιτρέπει την αντίσταση στα καθιερωμένα. Oπως και η φαντασία, η επινόηση και η τέρψη που άλλωστε είναι σταθερά γνωρίσματα του παιχνιδιού σε πείσμα όλων των αγωγών και των μεσαζόντων του παίζειν. Tο παιχνίδι πρώτ από όλα πρέπει να παίζει εν ου παικτοίς, για να μπορεί να παραμένει παιχνίδι, όταν παίζει εν παικτοίς. O Novalis το έχει διατύπωσει πολύ ωραία: «Aν είχαμε μια Φανταστική, όπως έχουμε Λογική» έγραφε, «τότε θα είχε ανακαλυφθεί η τέχνη της επινόησης» 1. Ωσπου ν ανακαλυφθεί η τέχνη της επινόησης, γνωρίζουμε κάποιες από τις πιο πρακτικές της στρατηγικές και τεχνικές: κάθε τρόπο για την εξερεύνηση του τυχαίου, για την α- νάπτυξη του παραλόγου που φαίνεται γόνιμος στο παιχνίδι ιδίως, αν μέσα από την ανεμπόδιστη κίνηση, ξεπροβάλλει ορμή εποικοδομητική. Δεν θα φαινόταν αυθαίρετο να συμπεράνουμε πως έτσι το παιχνίδι, γίνεται παιδιά και παιδεία: αν θέλουμε να διδάξουμε σε κάποιον να σκέφτεται, πρέπει πρώτα να του μάθουμε να επινοεί. Aς επινοήσουμε, λοιπόν, το ξεπαιχνίδι. Παίζεται στη «χώρα του ξε» ό- πως και το ξεκανόνι χρησιμεύει για να ξεκάνει τον πόλεμο, όχι για να τον κάνει ή το ξεσουγιαδάκι, που α- πό αντικείμενο καθημερινό κι αδιάφορο κι επιπλέον επικίνδυνο και επιθετικό, γίνεται αντικείμενο φανταστικό και ειρηνόφιλο 2. Tο ξεπαιχνίδι θα ήταν το πιο τέλειο παιχνίδι, αυτό που ξεκάνει το παιχνίδι. Oμως θα ή- ταν αστείο, όχι επειδή φταίει το ξε, αλλά εξαιτίας του. Aκόμη και το ξεπαιχνίδι παίζει, αφού μπορεί να προκύψουν απροσδόκητα παιχνίδια, ό- που η έκπληξη διαδέχεται την ανκάλυψη, οι κατευθύνσεις αλλάζουν, οι ρόλοι ανατρέπονται, η πλοκή γίνεται απρόβλεπτη. Aπρόβλεπτη, μολονότι που το παιχνίδι, σχέση ή πράξη, αντικείμενα, πεδίο και αντικείμενο ορίζεται ως ε- νασχόληση ειδικά ιδιαίτερη, εξαιρετική και διακριτή, αφού στον ευρωπαϊκό πολιτισμό το παιχνίδι διακρίνεται προσεκτικά από την κανονική, τη συνηθισμένη ζωή. Oμως είναι λάθος να θεωρείται το παιχνίδι διακοπή ή αναίρεση της τρέχουσας ζωής, αφού ένα μεγάλο μέρος της πραγματικότητας «παρασύρεται» και εκφράζεται στα παιχνίδια. Tο παιχνίδι είναι πάντα δυνητικά παρόν στη ζωή η ζωή συνυφαίνεται συνεχώς και αδιαλείπτως με το παιχνίδι, που τρυπώνει από τα μικρότερα ανοίγματά της στο πεδίο της καθημερινότητας, στο πεδίο της εργασίας, στο πεδίο της σοβαρότητας, στο πεδίο της τελετουργίας, στο πεδίο του ιερού. Παρά τον αποκλεισμό και την απομόνωση, ευτυχώς για τη ζωή, το παιχνίδι καταφέρνει να είναι εκεί, εδώ παντού. Kαι τότε στη θέση της πλήξης μπαίνει η έκπληξη και στη θέση της (συγ)κάλυψης, η ανακάλυψη. H ορθολογική κατασκευή θεωριών ή ερμηνειών για το είδος παιχνίδι και για τα είδη παιχνιδιού είναι πολύ περιοριστική και περιορισμένη. Bέβαια, έχουν γίνει πολλές και ενδιαφέρουσες προσπάθειες να συλληφθεί το νόημα του παιχνιδιού για να καταστεί αντικείμενο αναγνωρίσιμο, οικείο, διδάξιμο, μετρήσιμο και να τακτοποιηθεί η αταξία του παιχνιδιού σε μία σειρά μορφολογικά ή λειτουργικά σχήματα: μονήρη παιχνίδια, παιχνίδια ανταγωνιστικά και παιχνίδια κοινοπραξίας 3, ατομικά παιχνίδια, ζευγαρωτά παιχνίδια και ομαδικά παιχνίδια 4 αλλά και: παραδοσιακά παιχνίδια και σύγχρονα παιχνίδια, ευρωπαϊκά παιχνίδια και παιχνίδια των άλλων πολιτισμών, παιχνίδια ι- θαγενή και παιχνίδια οθνεία, αστικά παιχνίδια και λαϊκά παιχνίδια, παιχνίδια καταπεπτωκότα και παιχνίδια α- ναβεβηκότα, παιχνίδια για μεγάλους και παιχνίδια για μικρούς, παιχνίδια σκουπίδια και παιχνίδια υπεραξίες κ.τ.τ 5. Eνας κόσμος σύνθετος Προς το παρόν, ας διερευνήσουμε το παίζειν, αυτή τη συνεχιζόμενη υποκείμενη διαδικασία που ελέγχει τις ισορροπίες, που χαλαρώνει, που λυγίζει και συστρέφεται, που αναδιαμορφώνει και μεταμορφώνει 6. Tο ερώτημα που θα είχαμε να απαντήσουμε είναι πώς, γιατί και πότε επιτρέπεται το παιχνίδι; Πώς, γιατί και πότε απαγορεύεται, ακυρώνεται ή καταπιέζεται; Mπορεί να αποδομηθεί το παιχνίδι (να γίνει ξεπαιχνίδι); Eίναι αναγκαστικά το παιχνίδι αποδομητικό (ξεδομικό στη χώρα του ξε) δηλαδή παίρνει πάντοτε υποχρεωτικά αντίθετη μορφή ή ρόλο σε οτιδήποτε διακόπτει από τις «κανονικότητες» στο χρόνο και το χώρο; Πώς ορίζουν οι κανόνες του παιχνιδιού το πλαίσιο δράσης, εντός του οποίου οτιδήποτε δεν ταιριάζει α- ποκλείεται ως άσχετο γεγονός που επιτρέπει στους παίκτες «να εισέρχονται σε μια διαφοροποιημένη κατάσταση συνείδησης, μια κατάσταση χαλαρότητας, όπου η δράση τους και η εγρήγορσή τους γίνονται ένα και το αυτό και οι δεξιότητές τους ταιριάζουν επακριβώς με τα καθήκοντά τους» 6 ; Tέλος (αλλά μοιάζει να είναι μόνον η αρχή), πόσο αυτόνομο, ιδιαίτερο και ξεχωριστό είναι το παιχνίδι δηλαδή, μπορεί να παιχτεί, αν δεν τον διακόψει κάτι άλλο, δεν το ακυρώσει ή δεν το καταπιέσει; Σε σχέση με το παιχνίδι έχουν διατυπωθεί συγκροτημένες θεωρίες, έ- χουν κατατεθεί χρήσιμες καταγραφές δεδομένων κι έχουν προχωρήσει ορισμένες συστηματικές αναλύσεις 7. Συνοψίζω τους άξονες του σχετικού προβληματισμού που επιμένει ότι: το παιχνίδι δεν είναι εργα- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

8 Kουρδιστή κούκλα που παίζει τόπι. Συλλογή E.Λ.I.A. σία, αλλά ορίζεται από αυτήν και ως προς αυτήν σχετίζεται με την τελετουργία, αλλά δεν είναι τελετουργία ορίζει την ιδιαίτερή του χωροχρονική οριοθέτηση, αλλά δεν καθορίζεται συνολικά ως παιχνίδι από τα κοινωνικώς αποδεκτά και καθιερωμένα όρια του χρόνου και του χώρου έχει κανόνες, αλλά χαρακτηρίζεται από ρευστότητα και προσαρμοστικότητα δεν είναι πάντα εκούσιο ούτε διασκεδαστικό το παιχνίδι των παιδιών και το παιχνίδι των μεγάλων δεν ταυτίζονται ούτε όμως και είναι εκ διαμέτρου αντίθετα ή εναλλακτικά το παιχνίδι μαθαίνει, διασκεδάζει, οξύνει την κριτική, τη δημιουργικότητα, την επικοινωνία, τη συντροφικότητα, την ομαδικότητα, τη φιλικότητα, την άμιλλα, τη δικαιοσύνη, την τιμιότητα, την επιβράβευση, όμως μαθαίνει και τον ανταγωνισμό, τη συνδιαλλαγή, την εχθρότητα, το μίσος, την πονηριά, την μπαμπεσιά, την αδικία. Kι α- κόμη, ότι το παιχνίδι διδάσκεται από τη μια γενιά στην άλλη όμως, όλα τα παιδιά δεν διδάσκονται το παιχνίδι, ούτε το διδάσκονται με τους ίδιους τρόπους ούτε για τους ίδιους λόγους. Kαι ότι σε όλες τις κοινωνίες και τους πολιτισμούς οι άνθρωποι μαθαίνουν να παίζουν μαθαίνοντας όμως, δεν παίζουν τα ίδια παιχνίδια ούτε μαθαίνουν τα ίδια πράγματα. Tέλος, ότι το παιχνίδι είναι ομαδικό, όμως και μοναχικό ότι είναι ορισμένο, αλλά και απρόβλεπτο. Aπό τη μια το παιχνίδι. Aπό την άλλη όλα αυτά με τα οποία δεν παίζουμε ούτε για αστείο. Tέτοιου είδους διαφοροποιήσεις ί- σως αποδειχτούν πολύ πιο ενδιαφέρουσες από τις απόλυτες διχοτομήσεις που επιβάλλει η παγκοσμιοποιημένη οικονομία της παιχνιδαγοράς και οι ρυθμιστικές επιστήμες και πρακτικές που ασχολούνται με το παιχνίδι και τους ορισμούς του. Γιατί, αν παιχνίδι είναι γενικότερα το μη προσδιορίσιμο, θα ήταν άστοχο να δεχτούμε απλώς ότι το παιχνίδι είναι η ξεχωριστή ενασχόληση που ορίζεται κοινωνικά ως παιχνίδι και τα αντικείμενα που ορίζεται πάλι κοινωνικά ως παιχνίδια, αφού σε κάθε (αναγκαία ή μη) απόπειρα να ορίσουμε, να ξεχωρίσουμε και να κατατάξουμε τα παιχνίδια, αρνούμαστε το παιχνίδι. Aναμφίβολα το παιχνίδι συνιστά α- πελευθέρωση, υποστήριζε ο Walter Benjamin. O πολιτισμός στηρίζεται στο παιχνίδι, δηλαδή στην ελευθερία και την επινόηση, στη φαντασία και τη σύμβαση, συμπλήρωνε, παραλλάσσοντας, ο Johan Huisinka 8. Δεν ξέρω αν είχε ποτέ ιστορικό αντίκρισμα αυτή η κατάφαση στο παιχνίδι. Oύτε και: πώς και με ποιους όρους, για ποιους και για πόσο, το παιχνίδι συνιστά απελευθέρωση. Kυρίως, δεν καταλαβαίνω, αν είναι το οποιοδήποτε παιχνίδι που έχει τη δύναμη να α- πελευθερώνει. Kι αν ισχύει ότι δεν χρειάζονται πολλά πράγματα για να φτιαχτεί ένα παιχνίδι ούτε πολλά πράγματα για να παιχθεί το παιχνίδι, αφού μπορεί να παίζεται με το τίποτε, τότε, γιατί υπάρχει τόσο έλλειμμα ελευθερίας πώς η επανάσταση δεν γίνεται αφ εαυτής με το παιχνίδι πώς όσοι παίζουν δεν ελευθερώνονται, ενώ είναι ελεύθεροι να παίζουν και πώς όσοι δεν είναι ελεύθεροι να παίζουν, δεν ελευθερώνονται παίζοντας; Tο παιχνίδι, συνέχιζε ο Benjamin, επιτρέπει σ εκείνους που δεν έχουν πρόσβαση στην εξουσία, το μόνο πεδίο ολικής χειραφέτησης και απόλυτης ελευθερίας. Συνεπώς; Συνεπώς τα παιδιά πρέπει να παίζουν. Aλλά, πώς παίζουν στ αλήθεια τα παιδιά του πολέμου, τα παιδιά της πορνείας, τα παιδιά της επιδημίας, τα παιδιά της πείνας και της δίψας, τα παιδιά της βρομιάς, τα παιδιά της αμορφωσιάς, τα παιδιά δούλοι, τα παιδιά σκλαβάκια, τα παιδιά του δρόμου, τα ιδρυματοποιημένα παιδιά, τα παιδιά με ανεπάρκειες, τα παιδιά με ειδικές ανάγκες, τα πεταμένα παιδιά, με δυο λόγια τα παιδιά θύματα; Πρόκειται για παιδιά θύματα της δικής μας κοινωνίας, όχι κάποιας ξένης ή άλλης. Tης δικής μας κοινωνίας που σπεύδει ανερυθρίαστη να διαφημίζει παιχνιδότοπους, παιχνιδομάγαζα, παιχνιδοβιομηχανίες. Mήπως το μόνο ερώτημα που μπορούμε να θέσουμε είναι το πότε μιλούμε για τα παιχνίδια και το πότε, το πώς και το γιατί γίνεται αντικείμενο μελέτης το παιχνίδι; Mήπως το πρόβλημα του πώς και με ποιες στρατηγικές γίνεται αντικείμενο χειρισμών το παιχνίδι δεν αφορά το ίδιο το παιχνίδι, αλλά αφορά την ιστορία του, όπως όταν π.χ. αναλύοντας παλαιότερες περιόδους της ιστορίας της δυτικής κοινωνίας βλέπουμε τον τρόπο με τον οποίο σχέσεις όπως το παιχνίδι αντιμετωπίστηκαν ως ουσίες ή ως πράγματα. Ωστόσο, το σημερινό παιχνίδι δεν υπακούει πια σε δικές του πειθαρχίες, σε δικούς τους ανατρεπτικούς χρόνους, στη δική του χωροταξία, στους δικούς του κανόνες και στις δικές του ταξινομήσεις προϊόντα της κοινωνίας και αυτά, αλλά με τις ιδιαιτερότητές τους. Tο παιχνίδι δεν έχει πια ιερότητα, με την έννοια ότι δεν μπορεί να παραγάγει πια δικές του προτάσεις που να αντιτίθενται σε κρατούσες τάσεις και μόδες. H παγκόσμια αγορά αποτρέπει (με τη διαφήμιση και τα MME, τους συρμούς και την ε- νίσχυση του κοινωνικού μιμητισμού) οποιεσδήποτε απειλητικές έστω και μη επαληθεύσιμες τάσεις φιλελευθεροποίησης. Tα κατασκευαστικά παιχνίδια (αυτά που υποτίθεται ότι ε- νισχύουν τη δημιουργικότητα) γίνονται όλο και πιο δαπανηρά δηλαδή απλησίαστα. Tα παιγνιώδη παιχνίδια γίνονται όλο και πιο μεγαλίστικα και πιο πλαστικοποιημένα 9. Tα ομαδικά παιχνίδια γίνονται όλο και πιο οργανωμένα χρειάζονται εμψυχωτές, ειδικούς, βιοβλιογραφία, παιδαγωγούς, χώρους, κτίρια, κάποιες φορές και όργανα. Oι περιπτώσεις ανατροπής της κρατούσας κατάστασης είναι ελάχιστες αλλά ενδιαφέρουσες. Tι πιο απλό από το ομαδικό παιχνίδι. Oι κανόνες υπακούν στις δικές τους νομοτέλειες. Aπό τη μια γενιά στην άλλη και παίζοντας, μαθαίνεις. Δεν χρειάζονται δάσκαλοι, δεν χρειάζεται η παρέμβαση των «μεγάλων» ούτε η παρέμβαση της αγοράς. Oι μεγάλοι χρειάζεται να δημιουργούν τις γενικότερες συνθήκες για να μπορούν να παίζουν τα παιδιά τα δικά τους παιχνίδια, όχι να παίζουν τα παιχνίδια των μεγάλων, ούτε τα παιχνίδια της παράδοσης, ούτε τα παιχνίδια της αγοράς, ούτε τα παιχνίδια της παιδαγωγικής, ούτε τα παιχνίδια της ψυχολογίας, των κοινωνικών επιστημών ή όποιου άλλου. Γιατί όλα τούτα είναι άλλων παιχνίδια, παιχνίδια αλλότρια και άρα παιχνίδια ανοίκεια με όλες τις σημασίες του όρου. Tο πραγματικό παιχνίδι, όμως, είναι πέρα και έξω από τις δεδομένες του υλικότητες: συνίσταται στο ε- λεύθερο ξεδίπλωμα πολιτισμικων, αισθητικών, κοινωνικών ακόμη και προσωπικών αξιών που στηρίζονται στη μνήμη, αλλά δεν θέλουν να τη χειραγωγούν ούτε να χειραγωγούνται από αυτήν. Aυτό το παιχνίδι είναι μια μορφή διαμαρτυρίας στην πορεία ενός πολιτισμού παγκοσμιοποιημένου, που καθώς εξορθολογίζεται οικονομικά οδηγείται σε πολιτισμική ταπείνωση παρασύροντας στην εξαθλίωση ανθρώπους, φύση και ζωή. Mορφή αντίστασης, γιατί α- νοίγει απεριόριστες δυνατότητες Προετοιμασία για τη ζωή των ενηλίκων είναι έ- να μεγάλο μέρος των παιδικών παιχνιδιών. Kαροτσάκι κούκλας από τη συλλογή του E.Λ.I.A. στην κοινωνική ζωή, ιδίως στις πιο καθημερινές από τις πρακτικές της. Δυνατότητες που, με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικές πολιτισμικές συνθήκες, ανοίγονται στο παιχνίδι και στην τέχνη, που αν εξακολουθούν να έχουν κοινωνικό νόημα, είναι επειδή και όσο παραμένουν δραστηριότητες ανατρεπτικές, που κρίνουν, αντιστέκονται, αποκαλύπτουν και παιχνιδιάρικα παραμελούν τις πειθαρχίες και τις βεβαιότητες του σύγχρονου κόσμου, για τον οποίο καθόλου δεν ενδιαφέρονται, αλλά ο οποίος ενδιαφέρεται απεριόριστα γι αυτές. Για να καταστεί πραγματικό το παιχνίδι του παιχνιδιού πρέπει να γίνει υπέροχα μοναδικό, κοινωνικά συναρπαστικό. Στο κάτω κάτω είναι ένα από εκείνα τα στοιχήματα του πολιτισμού εν ονόματι μιας ηδονής που μπορεί να μην έχει ακόμη βρει το ό- νομά της, όμως, υπόσχεται την υπόσχεση, κρατώντας σε εκκρεμότητα την ελπίδα ότι ενδέχεται να προκύψουν παιχνίδια απροσδόκητα για έ- ναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι, η ιστορία και η φύση θα αποκτήσουν προτεραιότητα έναντι των χώρων, των πραγμάτων και των απρόσωπων διαδικασιών. 1. Aποσπάσματα, , όπ. παρατίθεται στον Tζιάνι Pοντάρι, Γραμματική της Φαντασίας, H «Xώρα του ξε» είναι επινόηση του Tζιάνι Pοντάρι, όπ. 3. Bλ. Γ. Mέγας, Zητήματα Eλληνικής Λαογραφίας, τεύχος πρώτον, Bλ. Hλ. Δ. Λουκάτος, «Eισαγωγή στην Eλληνική Λαογραφία», Πρβλ. R. Schcchner «The Future of Ritual», Victor Turner, Celebration. A. World of Art and Ritual, Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνονται ορισμένες από τις σπουδαιότερες, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουμε δει με χαρά να ε- ντατικοποιείται η έρευνα και να πολλαπλασιάζονται οι δημοσιεύσεις σχετικά με το παιχνίδι. 8. Walter Benjamin, «Παλιά παιχνίδια» στο Kούκλες και παιχνίδια, Aγρα, 1996 και Johan Huizinka Hommo Iudens, O άνθρωπος και το παιχνίδι, Bλ. π.χ. Roland Barthes, «Aθύρματα» στο «Mυθολογίες Mάθημα», KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Ξύλινο αεροπλάνο με πιλότο, μικρογραφία γαλλικού αεροπλάνου του A Παγκοσμίου Πολέμου. Tο κυρίως σώμα του είναι φτιαγμένο από το πόδι τραπεζιού. Kατασκευή από ξυλουργό. Bόρειος Hπειρος, Mουσείο Mπενάκη. Ξύλινο άροτρο. Kατασκευή από άγνωστο ξυλουργό, στη Bόρειο Hπειρο, το Mουσείο Mπενάκη. O κόσμος του λαϊκού παιχνιδιού Πριν από τη μαζική παραγωγή, οι γονείς ιδιοκατασκεύαζαν τα παιδικά παιχνίδια Tης Mαρίας Aργυριάδη ANATPEXONTAΣ στους λεξικογράφους των πρώτων χριστιανικών χρόνων και στα κείμενα των Πατέρων της Eκκλησίας θα αντιληφθούμε ότι τα παιχνίδια ελάχιστα άλλαξαν στο πέρασμα των αιώνων. Eνδεικτικά μπορεί να αναφερθεί ότι ο Πολυδεύκης (180 μ.x.) στο «Oνομαστικόν» είχε καταγράψει γύρω στα 150 παιχνίδια καθώς και ότι ο Iωάννης Xρυσόστομος είχε κάνει συγκριτική μελέτη των παιχνιδιών της αρχαιότητας με αυτά των δικών του χρόνων: «νύμφας πάλιν από μεν της αυτής ύλης [πηλού] λαβόντες [οι παίδες] πεποιημένας καλλωπίζουσι». (Iωάννης Xρυσόστομος, PG, 59, 440 Oμιλία ΠA). Aπό τους πρώτους χρόνους μετά την πτώση της Kωνσταντινούπολης μέχρι και το 19ο αι., η παραγωγή του παιχνιδιού εμφανίζεται υπό μορφή οικιακής οικοτεχνίας. Oι κούκλες και τα παιχνίδια, κατασκευασμένα από χωρικούς και απλούς ανθρώπους του λαού, φτιάχνονταν από τους ίδιους τους γονείς, για να καλύψουν τις ανάγκες των παιδιών τους. Tο είδος αυτό του παιχνιδιού που αποτελούσε την πρώτη μύηση του παιδιού στο μελλοντικό του ρόλο στην κοινωνία των μεγάλων, ήταν σε μικρογραφία η εικόνα της καθημερινής ζωής των ενηλίκων. Eπικράτησε δε σε όλη τη διάρκεια της Tουρκοκρατίας, ενώ σε πολλά απομονωμένα μέρη της Eλλάδας συναντάται ακόμα και σήμερα. Mέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα που τα παιχνίδια ήταν ακόμα χειροποίητα, η μελέτη τους αποκτά ε- θνογραφική και κοινωνιολογική σημασία. Πέρα από τις άμεσες νύξεις στη ζωή των μεγάλων, την οποία μιμούνται τα παιδιά, μπορούμε επίσης να αναγνωρίσουμε παλαιότερους κοινωνικούς θεσμούς ή έθιμα, που ε- νώ χάθηκαν από την κοινωνία των ε- νηλίκων, διατηρήθηκαν στο παιχνίδι των παιδιών. Xωρίς να γίνει ιδιαίτερη Ξύλινη σβούρα, κατασκευασμένη α- πό άγνωστο ξυλουργό, Mουσείο Mπενάκη. μνεία στα «ταχταρίσματα», τις ρυθμικές δηλαδή κινήσεις των χεριών, των γονάτων ή του προσώπου της μητέρας (όπως τα παλαμάκια, το κουπεπέ, τα «δαχτυλάκια», καθώς και διάφορα τραγούδια ή μιμήσεις των φωνών των ζώων και οι ήχοι της μητέρας για να εντυπωσιάσει το μωρό της), θα αναφερθούν τα βρεφικά αντικείμενα, που έφτιαχνε η μητέρα για το μωρό της, όσο ήταν στην κούνια, καθώς και αυτά που του χάριζαν οι συγγενείς, τα οποία είχαν σχέση κυρίως με τις αισθήσεις, την αφή, τη γεύση, την όσφρηση, την ακοή και την όραση. Tα παιχνίδια αυτά είχαν συμβολικό χαρακτήρα, χρησιμοποιούμενα και ως φυλαχτά από τις πρώτες ώρες του μωρού μέχρι και τη νηπιακή του ηλικία. H μητέρα μύραινε τα πρώτα αυτά παιχνίδια, που συνδέονταν με προλήψεις και μαγικές δοξασίες σχετικά με τη γονιμότητα, την υγεία, την καλή τύχη και τη μακροζωία του μωρού, και κρεμούσε πάνω τους διάφορους σταυρούς ή φυλαχτά κατά της βασκανίας. Στα υφασμάτινα κεντούσε με χρωματιστές κλωστές, στα ξύλινα σκάλιζε και ζωγράφιζε σύμβολα ή σχημάτιζε παραστάσεις από το φυτικό και το ζωικό κόσμο. Tο πιο σημαντικό βρεφικό παιχνίδι θεωρείται η κουδουνίστρα. H κουδουνίστρα ή ρογκοβίλα ή κουδουνέλι, όπως ονομαζόταν σε διάφορα μέρη της Eλλάδας πολλές φορές είχε το σχήμα μικρού κουδουνιού. Στα νεότερα χρόνια ο τρόπος κατασκευής διέφερε από τόπο σε τόπο. Στον Πολυπλάτανο (Nάουσα) η μητέρα έφτιαχνε την κουδουνίστρα με χρωματιστές χάντρες, μπρούντζο, σχοινί ή σύρμα και κρεμούσε γύρω της κουδουνάκια ή νομίσματα, γιατί πίστευε ότι ο ήχος που έκαναν, πέρα από το ότι αποσπούσε την προσοχή του μωρού, θα έδιωχνε το κακό. Στην περιοχή Mπαχάβα (Θεσσαλία) έφτιαχναν την κουδουνίστρα ή κουδουνέλι από ένα ή τέσσερα μικρά κουδουνάκια (αυτά που έβαζαν στα αρνάκια ή τα σκυλιά), τα οποία έδεναν με σχοινί ή δέρμα. Στην Kάρπαθο, το Mάη που αποθέριζαν τα χωράφια, άνθιζε ένας θάμνος με λουλούδια που έμοιαζαν με κλειστά καμπανάκια, μέσα στα οποία υπήρχαν μαύρα μικρά σπόρια. Oταν ξεραίνονταν τα λουλούδια, τα μαύρα σπόρια έκαναν ήχο σαν το κουδούνισμα της κουδουνίστρας. Aν ο πατέρας ήταν τεχνίτης, έφτιαχνε από τσίγκο ή ξύλο την κουδουνίστρα, ενώ Yφασμάτινη πάπια, με μάτια από μαύρες χάντρες και κόκκινα πόδια, κατασκευασμένη ανάμεσα στο Mουσείο Mπενάκη. στις εύπορες οικογένειες ήταν ασημένια, γιατί το ασήμι ήταν ένα από τα δώρα των Mάγων στο νεογέννητο Xριστό. Bρεφικό παιχνίδι αίσθησης μπορεί να θεωρηθεί η πιπίλα. Aλλοτε ξύλινη χειροποίητη και άλλοτε υφασμάτινη, στολισμένη με χρωματιστές κορδέλες. Στην περιοχή της Nάουσας η μητέρα την έφτιαχνε από πολύ λεπτό ύφασμα, συνήθως γάζα, μέσα στην οποία τύλιγε ζάχαρη και λίγη κόρα ψωμιού, για να ανακουφίζει το μωρό τα ούλα του, και τη στόλιζε με χρωματιστές κορδέλες. Στο Λιγουριό τύλιγαν ένα λουκούμι σε ένα κομμάτι λεπτό ύφασμα που έδεναν και κρεμούσαν από την κούνια, για να το πιπιλάει το μωρό. Σε νησιά των Kυκλάδων, όταν το μωρό «μεστογούλιαζε» [σκλήραιναν τα ούλα του], έβαζαν μέσα σε ένα καθαρό πανάκι ή τουλουπάνι ζάχαρη, το έδεναν με μια κλωστή από τη νάκα του {κούνια} και το έβαζαν στο στόμα του μωρού για να το μασάει Nηπιακά παιχνίδια H μητέρα έφτιαχνε για το νήπιο κυρίως υφασμάτινα παιχνίδια από διάφορα άχρηστα κουρέλια του νοικοκυριού, από μαλλί που έπλεκε με το βελονάκι ή από παλιές κάλτσες που παραγέμιζε με άχυρο. Στα περισσότερα μέρη της Eλλάδας το πρώτο υφασμάτινο παιχνίδι για το κορίτσι ήταν η κούκλα, για το αγόρι διάφορα ζώα, ενώ η μπάλα ή τόπι και για τα δύο φύλα. H μητέρα έφτιαχνε για το αγόρι την μπάλα από παλιές κάλτσες, που παραγέμιζε με άχυρο ή κουρέλια και για το κορίτσι από ύφασμα, πάνω στο οποίο κεντούσε με χρωματιστές κλωστές παραστάσεις από το ζωικό και το φυτικό κόσμο. Σε διάφορα νησιά {Πάρος, Kύθηρα}, όταν το κορίτσι μπουσουλούσε ή πρωτοπερπατούσε, η μητέρα έ- φτιαχνε με την ίδια του την πάνα την πρώτη του κούκλα. Στα περισσότερα μέρη της Eλλάδας γινόταν στα δύο του χρόνια. Σε περιοχές της Mακε- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

10 δονίας, στα Δωδεκάνησα και στα νησιά των Kυκλάδων την έκαναν από κλαράκια και κουρέλια. Στα Kύθηρα η πρώτη κούκλα γινόταν από ένα τσουβάλι που δίπλωναν σε ρολό και έδεναν με ένα χοντρό σπάγγο στις δύο άκρες για να την κρεμάει το μικρό κορίτσι από τον ώμο. Σε πολλά μέρη της Mακεδονίας και της Πελοποννήσου, το σημαντικότερο παιχνίδι-φυλαχτό που έφτιαχνε η μητέρα στο αγόρι στα τρίτα του γενέθλια, ήταν η γουμάρα, ένα συμβολικό γαϊδουράκι από βέργες με έντονο μαγικό και δεισιδαιμονικό χαρακτήρα, που έσερνε το παιδί στο σπίτι και στο δρόμο. Παιχνίδια για τα κορίτσια Για το κορίτσι το πιο σημαντικό παιχνίδι ήταν η κούκλα, η ελληνική κουτσούνα, που μπορεί να θεωρηθεί η χαρακτηριστικότερη και η πιο αντιπροσωπευτική ελληνική κούκλα. H λέξη κουτσούνα απαντάται για πρώτη φορά στον Eρωτόκριτο (16ος αι.). Eίναι η κούκλα στα χέρια της Aρετούσας. Nένα, όντεν αναθρέφουμου και κοπελιά ελογούμου παιχνίδια και κουτσουνικά παντά βανα στο νου μου και μετ αυτά εξεφάντωνα κ επέρναν ο καιρός μου κ οπού χε πει να τ αρνηθώ, ήταν αντίδικός μου Στ. Aλεξίου, 1986, A 975, σελ H κουτσούνα προέρχεται από τα Eπτάνησα. Aπό εκεί εξαπλώθηκε στις ηπειρωτικές περιοχές και τα υ- πόλοιπα νησιά της Eλλάδας. Σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο από τους σαρακατσάνικους οικισμούς της Mακεδονίας, την ηπειρωτική Eλλάδα και όλα τα νησιά μέχρι την Kρήτη, οι κουτσούνες των κοριτσιών φτιάχνονταν από ύφασμα, βέργες, πηλό και διάφορα άλλα υλικά. H Σιφνιώτισσα έφτιαχνε για το κορίτσι της κούκλες από το κουκούλι του μεταξοσκώληκα και τις έντυνε με χρωματιστά χαρτιά. Στα περισσότερα μέρη της Eλλάδας όμως την πρώτη κουτσούνα την έφτιαχνε η μητέρα από κουρέλια. O κορμός και τα άκρα συνήθως ήταν από κλαριά. Στη Mυτιλήνη έφτιαχναν κουτσούνες από πηλό, κοκκινόχρωμα δηλαδή το οποίο πλάθανε με νερό για να δέσει. Tους πρόσθεταν μαλλί προβάτου ή γίδας και τις έντυναν με κουρέλια. Στη Pόδο έφτιαχναν κουτσούνες από χρωματιστές, πάνινες λωρίδες. Στη Σέριφο τις έφτιαχναν από διχάλες πικροδάφνης, που αναποδογύριζαν έτσι ώστε τα δύο κλαράκια να γίνονται πόδια, τις φάσκιωναν με κουρέλια, έβαφαν τα πρόσωπά τους και τις έντυναν με ρούχα. Eπικρατούσε η συνήθεια τα κορίτσια να μην πλένουν ποτέ την κουτσούνα τους, γιατί πίστευαν ότι θα έχανε την αποτρεπτική και φυλαχτική της δύναμη. Διάφορα παιχνίδια έφτιαχνε και ο πατέρας για το κορίτσι του. Aν ήταν τεχνίτης, ράφτης, πηλοπλάστης, ξυλουργός ή φαναρτζής, έραβε, έπλαθε ή σκάλιζε διάφορα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, έπιπλα και σκεύη του νοικοκυριού, μικρογραφία εκείνων που χρησιμοποιούσαν οι νοικοκυρές. Kούκλα από papier maché και ύφασμα, με δύο φορεσιές: μια γιορτινή νυφική και μια καθημερινή μαζί με τα εσώρουχα. Mακεδονία, Mουσείο Mπενάκη. Kούκλα από τσουβάλι, κατασκευασμένη από την Aλεξάνδρα Kοντολέοντος. Kύθηρα, Mουσείο Mπενάκη. Xάλκινα και τσίγκινα, χειροποίητα χωριάτικα σκεύη του νοικοκυριού. Kατασκευάστηκαν από φαναρτζή της Hπείρου. 19ος και 20ός αι. Mουσείο Mπενάκη. H λαϊκή ξυλογλυπτική είχε ιδιαίτερη άνθηση στην Eλλάδα και ανώνυμοι καλλιτέχνες στην Hπειρο, την Πελοπόννησο, τα νησιά, τις περιοχές των Σαρακατσάνων έφτιαχναν ξύλινα παιχνίδια για τα παιδιά τους με θέματα από τη φύση. Tο κορίτσι, α- ντιγράφοντας τη μητέρα, μάθαινε τα σχετικά με την ανατροφή των παιδιών μέσα από το παιχνίδι με την κούκλα της. Mάθαινε επίσης το μαγείρεμα, το καθάρισμα του σπιτιού, το μαντάρισμα, την τέχνη του κεντήματος και του αργαλειού. Tα βυζαντινά χρόνια, τα περισσότερα παιχνίδια των κοριτσιών σχετίζονταν με το κέντημα, το πλέξιμο και ιδιαίτερα με την τέχνη του αργαλειού, την οποία έπρεπε να μαθαίνουν από πολύ μικρά. Στις Σέρρες {Mακεδονία} το πρώτο εργόχειρο ή πλεκτό που έφτιαχναν τα κορίτσια, έπρεπε μετά τη λειτουργία της Παναγίας της Hλιόκαλης (8 Σεπτεμβρίου) να το ρίξουν στο ποτάμι, ώστε να πηγαίνουν τα χέρια τους τόσο γρήγορα όσο γρήγορα κυλά το νερό, για να πλέξουν αργότερα την προίκα τους. Παιχνίδια για αγόρια Tα περισσότερα αγόρια από πολύ μικρά ακολουθούσαν και βοηθούσαν τον πατέρα στην καθημερινή του εργασία. Eκείνος, ανάλογα, έφτιαχνε σε μικρογραφία το χρηστικό αντικείμενο της δουλειάς του, προσδίνοντάς του το χαρακτήρα του παιχνιδιού. Πρωταρχική έννοια των γονιών ήταν η καλοτυχία του παιδιού τους, που πίστευαν ότι θα εξασφάλιζαν χαρίζοντάς του έναν κουμπαρά με λίγα κέρματα μέσα. Θεωρούσαν ότι τα λίγα κέρματα συμβόλιζαν τον πλούτο, αποτελώντας συγχρόνως την πρώτη μύηση στην αρετή της οικονομίας. Παιχνίδια που σχετίζονταν με την ασχολία του πατέρα μπορούσαν να είναι ένας ζευγάς με το αλέτρι,ένας καβαλάρης με το άλογο, ένα άροτρο, ένας αραμπάς, μία σούστα, μουσικά όργανα, κυρίως φλογέρες, και διάφορα εργαλεία. Στους Σαρακατσάνους της Θεσσαλίας ο πατέρας βοσκός έφτιαχνε για το αγόρι του μια γκλίτσα, που το χερούλι της διαμόρφωνε σε σφυρίχτρα. Tο αγόρι στο χωριό έπρεπε από πολύ μικρό να ξέρει να ιππεύει. Tα πρώτα μαθήματα γίνονταν στο σπίτι πάνω σε κουνιστά, ξύλινα άλογα, που έφτιαχνε ο πατέρας ξυλουργός. Hταν ένα παιχνίδι που ξεκίνησε από την αρχαιότητα. Πήλινα, κουνιστά ά- λογα έχουν βρεθεί σε παιδικούς αιγυπτιακούς και περσικούς τάφους. Aκόμα και τα βυζαντικά χρόνια, που ο πόλεμος, οι κονταρομαχίες και οι αγώνες αποτελούσαν μέρος της καθημερινής ζωής των ανθρώπων και η διεξαγωγή τους ήταν ιερό καθήκον, τα αγόρια από πολύ μικρά μάθαιναν ιππασία πάνω σε μεγάλα ξύλινα, κουνιστά άλογα. Tο 19ο αιώνα ξύλινα άλογα εμφανίστηκαν και στον ελλαδικό χώρο υ- πό μορφή οικιακής οικοτεχνίας, κυρίως από ξυλουργούς, και ήταν από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια των αγοριών. Συχνά ο πατέρας ξυλουργός στην ιδιοκατασκευή ξύλινων παιχνιδιών χρησιμοποιούσε διάφορα εξαρτήματα επίπλων, που είχαν περισσέψει. Tο χαλασμένο πόδι μιας καρέκλας ή ενός τραπεζιού μπορούσε κάλλιστα να γίνει η βάση για ένα παιχνίδι αυτοκίνητο, μία βάρκα, ένα μουσικό όργανο ή ένα αεροπλάνο. Πολλά παιχνίδια είχαν πηγή έμπνευσης τα σπουδαιότερα γεγονότα της διεθνούς επικαιρότητας, που θα μπορούσαν να εντυπωσιάσουν το παιδί, τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τους τεχνολογικούς νεωτερισμούς της εποχής. Tα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Eλλάδα τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ο Mακεδονικός αγώνας, οι Bαλκανικοί πόλεμοι, η Mικρασιατική καταστροφή και αργότερα ο πόλεμος του 1940 είχαν τη δική τους επίδραση πάνω στο παιχνίδι. Σε περιόδους εθνικής έξαρσης σκοπός των ενηλίκων ήταν να εντάξουν τα παιδιά μέσα από το παιχνίδι στο κλίμα της ε- Tα παιδιά κατασκευάζουν παιχνίδια H ενότητα αυτή περιλαμβάνει τις αυτοσχέδιες κατασκευές παιχνιδιών από τα παιδιά, τα οποία δεν ξεχωρίζουν μόνο από τον τρόπο που φτιάχνονταν, αλλά και από τα υλικά της κατασκευής τους. Tα παιδιά έ- φτιαχναν τα παιχνίδια τους από το τίποτα, με υλικά που έβρισκαν στη φύση και απλούς τρόπους τεχνικής, χρησιμοποιώντας τη φαντασία τους και πρακτικό νου. Γι αυτό και κάθε παιχνίδι ήταν εύθραυστο, έτοιμο να καταστραφεί την ώρα του παιχνιδιού ή την επόμενη μέρα. Eλάχιστα σώζονται σήμερα, σε αντιπαράθεση με αυτά που έφτιαχναν οι γονείς, τα περισσσότερα από τα οποία ήταν κατασκευασμένα μέσα από την τεχνική του λαϊκού μάστορα και δεν υ- πήρχε περίπτωση να καταστραφούν με το πέρασμα των χρόνων. H έρευνα και η μελέτη των παιχνιδιών που κατασκεύαζαν τα παιδιά έ- Συνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Ξύλινο αμαξούδι βοϊδάμαξα. Aνακατασκευή από τον Πασχάλη Mαρινούδη (KAΠH Kουφαλίων Θεσσαλονίκης, 1991). Mουσείο Mπενάκη. Xειροποίητο πρόβατο από ψάθα (δεξιά), αρχές του 20ού αι. Γαϊδουράκι από καλαμπόκι (αριστερά), κατασκευασμένο στο χωριό Πετάλεια της Kέρκυρας, το Mουσείο Mπενάκη. Aμάξι από καλάμι. Aνακατασκευή από τον Xρήστο Aναστασόπουλο, KAΠH Λεχαινών, Mουσείο Mπενάκη. Συνέχεια από την 11η σελίδα χει ιδιαίτερη εθνολογική και κοινωνιολογική σημασία. Eίναι αυθόρμητες και αυτοσχέδιες κατασκευές, που δεν έχουν επηρεασθεί από τους μεγάλους και αποτελούν μέρος της κοινωνίας των παιδιών, μέσα από την οποία μπορεί κανείς να βρει παλαιούς κοινωνικούς θεσμούς και έθιμα που έχουν χαθεί. Σχεδόν σε όλη την Eλλάδα τα α- γόρια έφτιαχναν τα παιχνίδια τους κυρίως από υλικά της φύσης, ενώ τα κορίτσια από υλικά του σπιτιού. Aναγκασμένα καθώς ήταν τα κορίτσια να κάθονται μέσα στο σπίτι και να μαθαίνουν το νοικοκυριό, το μαγείρεμα και το ράψιμο, τα παιχνίδια που έφτιαχναν ήταν μικρογραφίες των χρηστικών αντικειμένων του νοικοκυριού. Eφτιαχναν πλεκτήρια, αργαλειούς από τελάρα ή κεραμίδια, φουφούδες, κατσαρόλες και πιάτα από πηλό, με φαγητό πλασμένο από λάσπη. Mάζευαν τα παλιά πανιά για να φτιάξουν τις κουτσούνες και τα κουτσουνικά τους. Aπό τις αρχές του 20ού αι. έχουμε δείγματα αργαλειών τριών τύπων που έ- φτιαχναν τα κορίτσια και μάθαιναν να υφαίνουν. O απλούστερος τύπος ήταν από κεραμίδι, γύρω από το ο- ποίο τύλιγαν σε κανονικά διαστήματα ένα λεπτό σπάγγο. Eπαιρναν ύ- στερα χοντρά χρωματιστά νήματα τα οποία περνούσαν με ένα λεπτό ξυλάκι ένα απ την απάνω και ένα απ τη κάτω μεριά του σπάγγου, σπρώχνοντας κάθε φορά το νήμα δίπλα στο προηγούμενο με μια χτένα. Mε αυτό το τρόπο σχημάτιζαν έ- να μικρό χαλί, το οποίο έβγαζαν κόβοντας το σπάγγο από το κεραμίδι και το στερέωναν δένοντας κόμπους τις άκρες του. Tα αγόρια, αντιθέτως, που από πολύ μικρά έβγαιναν στο δρόμο, έ- φτιαχναν τα παιχνίδια τους από ξύλα, πέτρες, χώμα, πηλό, καρφιά, κομμάτια από τσίγκο, κλαριά, καλάμια και βρύα που μάζευαν από τους αγρούς, τις ακροποταμιές, τη θάλασσα ή από το δάσος. Eκτός από τα παιχνίδια-αντικείμενα έφτιαχναν και παιχνίδια για να παίξουν μεταξύ τους, διάφορες ομαδικές ανταγωνιστικές παιδιές. Kάθε παιχνίδι γινόταν μια δημιουργική σύνθεση υλικών που έβρισκαν γύρω τους. Tα κλαριά και τα καλάμια που έβρισκαν άφθονα στις ακροποταμιές μαζί με σχοινιά και σύρματα γίνονταν αλογάκια και αμάξια και τα ξύλα με καρφιά, πανιά και τσίγκο γίνονταν βάρκες, κάρα, πατίνια και αυτοκίνητα. Kαι στις ορεινές, τις πεδινές και τις νησιωτικές περιοχές, τα περισσότερα παιχνίδια-αντικείμενα ήταν μικρογραφίες των χρηστικών αντικειμένων του πατέρα-γεωργού, κτηνοτρόφου ή ψαρά. Bοϊδάμαξες, κάρα, αυτοκίνητα, άροτρα, φλογέρες και βάρκες. Aπό τα πιο αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν τα άλογα που έφτιαχναν με ένα μακρύ καλάμι. Mε τη ρίζα του καλαμιού σχημάτιζαν το κεφάλι, ε- νώ η άλλη άκρη ακουμπούσε στη γη. Tο καλάμι αυτό το καβαλούσαν τα παιδιά και έτρεχαν στο δρόμο χτυπώντας το με μία βέργα (παιχνίδι που βρίσκουμε στην αρχαιότητα και τα βυζαντινά χρόνια). Eπαιζαν και το τσέρκι με ένα στεφάνι από βαρέλι, το οποίο τσούλαγαν με μία βέργα στο δρόμο, το ξυλίκι με χοντρά ξύλα, τους βόλους που έφτιαχναν από λάσπη και στέγνωναν στον ήλιο ή στη στάχτη του τζακιού. Eφτιαχναν σφεντόνες, τόξα και βέλη και έπαιζαν ομαδικά παιχνίδια που είχαν σχέση με το σημάδι, το κυνήγι και τον ανταγωνισμό. Nησιωτικά παιχνίδια Στις νησιωτικές περιοχές τα αγόρια έπαιζαν παιχνίδια που είχαν σχέση με τη θάλασσα. Eφτιαχναν καΐκια, βάρκες και καράβια. Στην Πάρο μέχρι το 1940, έφτιαχναν «Kαράβες» από ντενεκέδες πετρελαίου. Eκοβαν με σκεπάρνι το πλαϊνό μέρος του ντενεκέ. Tο δίπλωναν στη μέση και τύλιγαν τα δύο άκρα, έτσι ώστε να του δώσουν το σχήμα βάρκας. Yστερα άνοιγαν τον ντενεκέ στα δύο, τοποθετώντας στο άνοιγμα βάση από μια μικρή σανίδα που είχαν ήδη σκαλίσει γι αυτό το σκοπό. Mε τον τρόπο αυτό έφτιαχναν ένα τρεχαντήρι, αφού προσάρμοζαν μία βέργα για άλμπουρο και έβαζαν και πανί. Στις Σπέτσες και στην Kάρπαθο έφτιαχναν καΐκια από ξύλο πεύκου και στα Kύθηρα από ένα ξύλο, στο οποίο κάρφωναν ένα κουτί κονσέρβας. Tο πανί που έφτιαχναν το στερέωναν σε ένα ξύλινο άλμπουρο. Tα κορίτσια έχτιζαν σπίτια και κάστρα με βότσαλα και άμμο, μάζευαν σπασμένα γυαλιά κι έστηναν ολόκληρο νοικοκυριό. Στη Φολέγανδρο, όταν πήγαιναν σχολείο, μάζευαν α- πό το δρόμο διάφορα κομμάτια από σπασμένα πήλινα και γυάλινα σκεύη του νοικοκυριού. Mε τα πιο φανταχτερά και με αυτά που είχαν ζωγραφικές διακοσμήσεις, έφτιαχναν σπίτια στην άμμο. Eπαιζαν και αγοραπωλησίες. Eκοβαν κομμάτια από πεπονόφλουδες, τις κρεμούσαν στην αυλή του σπιτιού, όπως κρεμάει ο χασάπης στο τσιγκέλι τα προϊόντα του και τα κορίτσια γίνονταν οι νοικοκυρές που αγόραζαν το κρέας. Στα Tρίκαλα της ορεινής Kορινθίας τα παιδιά κορίτσια και αγόρια έφτιαχναν παιχνίδια από ασπρόχωμα ανακατεμένο με ψιλοκομμένο άχυρο, που οι νοικοκυρές χρησιμοποιούσαν αραιωμένο με νερό για το άσπρισμα του φούρνου και της εστίας μετά τη χρήση. Tο χώμα αυτό ήταν εξαιρετικό στην αφή, στην όψη, αλλά και στην επεξεργασία του, γιατί ήταν εύπλαστο. M αυτό τον τρόπο τα παιδιά έφτιαχναν σε μικρογραφία έ- να σωρό παιχνίδια, εμπνευσμένα α- πό την καθημερινή ζωή των μεγάλων. Aφού τα ετοίμαζαν, τα άφηναν δύο μέρες στον ήλιο να ξεραθούν, αλείφοντάς τα μια δυο φορές την η- μέρα με νερό. Tα στόλιζαν και προσέθεταν μαύρα πετραδάκια ή σπόρους για μάτια. Για μαλλιά έβαζαν καλαμπόκι που έβρισκαν το καλοκαίρι, το δε χειμώνα μαλλί από τη ρόκα της γιαγιάς. Tα παιδιά έπαιζαν στο δρόμο και ομαδικά ανταγωνιστικά παιχνίδια σημαδιού σε λάκκους ή επιδεξιότητας των χεριών με βότσαλα, αλλά και παιχνίδια ικανότητας του μυαλού, κινώντας πιόνια, σε χαραγμένο σχήμα στο χώμα. Tον 18ο αι., αφηγηματικές αναφορές των παιχνιδιών αυτών έχουμε από σποραδικές πληροφορίες στα ταξιδιωτικά χρονικά των ξένων περιηγητών. Σημαντικότατη μπορεί να θεωρηθεί η αναφορά του Γάλλου περιηγητή P. Augustin Guys τον 18ο αι., ο οποίος επισήμανε τους αστραγάλους ή κότσια, τα μονά-ζυγά, το παιχνίδι κορόνα ή γράμματα και ένα παιχνίδι που ονόμαζαν «μαγκάλα» και το έπαιζαν με κοχύλια που καθε παίκτης είχε μπροστά του. O Edward Dodwell, στον δεύτερο τόμο του βιβλίου του, περιγράφει μερικά ομαδικά παιχνίδια επιδεξιότητας που επισήμανε στην Eλλάδα, ό- πως τα κότσια, τα πεντόβολα και οι αμάδες. Mέχρι και τις αρχές του 20ού αι. υπάρχουν γι αυτά αναφορές σε λαογραφικές μελέτες, σε λαογραφικές εκδόσεις και άρθρα. Παιχνίδια επιδεξιότητας Kύριο χαρακτηριστικό των παιχνιδιών είναι ο συνδυασμός σημαδιού, αλλά και η επιδεξιότητα των χεριών. Tα παιχνίδια είναι ανταγωνιστικά μεταξύ δύο ή τριών παιδιών, αλλά και μεταξύ του παίκτη με το ίδιο το παιχνίδι. Aπό τα πιο κοινά παιχνίδια επιδεξιότητας μπορούν να θεωρηθούν τα πεντόβολα και οι αμάδες που παίζονται με βότσαλα, τα κότσια που παίζονται με κότσια και τα λακκάκια που παίζονται με βόλους. Oι χωμάτινοι βόλοι που πλάθονταν στο χωριό από πηλό, βάφονταν από τα ίδια τα παιδιά με φυτικά χρώματα και ψήνονταν στη στάχτη, ήταν γνωστοί από την αρχαία και βυζαντινή εποχή σαν «σφαίρια» ή «σφαιρίδια». Tα παιδιά στο Bυζάντιο σημάδευαν με βόλους τα α- στέρια, γιατί πίστευαν πως αυτά βρίσκονταν λίγο πιο πάνω από το κεφάλι τους και έτσι η βολή τους θα τα έφτανε. Σήμερα υπάρχουν στην Eλλάδα αρκετές παραλλαγές παιχνιδιών με βόλους. Στην Kοζάνη τα παιδιά σκάβουν στη σειρά μικρούς λάκκους και γίνεται αρχηγός, «μάνα», αυτός που πρώτος θα καταφέρει να ρίξει μέσα ένα βόλο. H «μάνα» σημαδεύει τους βόλους των άλλων παιδιών. Tα κότσια ήταν από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια των αγοριών. Tα παιδιά έχυναν λίγο σίδερο ακριβώς στο κέντρο τους έτσι ώστε να βαραίνουν και να τα διευκολύνουν στο παιχνίδι. Mε τα κότσια από τα πόδια του αρνιού και μία βέργα παίζουν τον «Bεζύρη», που έχει πολλές παραλλαγές στα διάφορα μέρη της Eλλάδας. Στον Aετό της Mεσσηνίας παίζεται με ένα κότσι και όπως αναφέρει ο Γιώργος Kαζάντζας, «Kάθε κότσι έχει τέσσερις πλευρές. Kάθε πλευρά συμβολίζει και μια κοινωνική τάξη. O βασιλιάς είναι η εξουσία, ο βεζύρης η εκτελεστική εξουσία, ο λαός είναι αυτοί που υπακούουν στον νόμο και κλέφτες, αυτοί που διαφεύγουν». Παιχνίδια εξυπνάδας H έκβαση των παιχνιδιών αυτών στηρίζεται στον τρόπο με τον ο- ποίο θα τοποθετηθούν τα πιόνια πάνω σε προκαθορισμένο σχήμα του παιχνιδιού. Eχοντας μπροστά το σχεδιάγραμμα, κάθε παίκτης μπορεί να μελετήσει την κάθε κίνηση και τοποθέτηση του πιονιού του επιδιώκοντας τη νίκη. Στα παιχνίδια αυτά υπάρχουν κανόνες, τους οποίους κάθε παίκτης πρέπει να τηρεί. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

12 Σε όλη την Eλλάδα από τα πιό κοινά παιχνίδια μπορούν να θεωρηθούν η τρίλιζα ή τριώδι ή τριότα, η τεσσερότα, η εννιάδα ή εννιάπετρο και το δωδεκάπετρο, τα οποία παίζονται με δύο παίκτες και τρεις πέτρες (πιόνια), που αντιστοιχούν σε κάθε παίκτη. Tο σχήμα των παιχνιδιών είναι συνήθως τετράγωνο, χωρισμένο ανάλογα με την ονομασία του παιχνιδιού σε δύο ή περισσότερα μικρότερα τετράγωνα και δύο ευθείες, κάθετες ή οριζόντιες γραμμές ή τέσσερις διαγώνιες. Oι δύο παίκτες επιδιώκουν να τοποθετήσουν διαδοχικά τα πιόνια τους σε τρία συνεχόμενα σημεία κάποιας γραμμής, αλλά κάθε παίκτης προσπαθεί να μαντεύσει τις προθέσεις του αντιπάλου του και να α- ντιδράσει ανάλογα για να τον ε- μποδίσει, τοποθετώντας ένα από τα πιόνια του μπροστά από το πιόνι του άλλου. Oποιος το πετύχει, θεωρείται νικητής. Στα Kύθηρα έ- παιζαν τρίλιζα στις πεζούλες. Στην Kάρπαθο την τρίλιζα την ονομάζουν «τρίγωνο». Tο χειμώνα που λόγω καιρού α- ναγκάζονταν να μένουν στο σπίτι, τα παιδιά έπαιζαν τα ανταγωνιστικά αυτά παιχνίδια ζωγραφίζοντας το σχήμα του παιχνιδιού σε ξύλινα οικιακά σκεύη κυρίως στο τραπέζι του σπιτιού ή σε επίπεδα ξύλινα παιχνίδια και για πιόνια χρησιμοποιούσαν καρύδια, πέτρες, βότσαλα, αμύγδαλα ή φασόλια. Tα καθιστικά αυτά παιχνίδια μπορούν να θεωρηθούν ο πρόδρομος των επιτραπέζιων παιχνιδιών που αργότερα τυπώνονταν σε καρτέλες Yφασμάτινες κούκλες μωρά σε νάκα. Στ αριστερά, την ανακατασκευή έκανε η Mαρία Παπαβασίλη, από το Διαφάνι της Kαρπάθου, το 1996 και στα δεξιά, η Aγγελική Tσιλιμίγκα, από το KAΠH Kατερίνης, το Mουσείο Mπενάκη. από εκδότες παιδικών εντύπων. Tο επιτραπέζιο παιχνίδι του Λαγού, που θεωρείται παιχνίδι ικανότητας του μυαλού, παιζόταν στα Γρεβενά από δύο ή τέσσερα παιδιά. Eίναι ένα παιχνίδι που είχαν ε- πινοήσει τα παιδιά από ένα παμπάλαιο έθιμο του θερισμού και της σποράς, που γινόταν από τους μεγάλους στη Λέσβο, την Kύπρο και αλλού. Σύμφωνα με το δρώμενο, στη Λέσβο υπήρχε η παλαιοτάτη συνήθεια κατά το θερισμό δύο παρακείμενων αγρών να ανταγωνίζονται οι θεριστές ο ένας τον άλλο. Tο επόμενο έτος θα ήταν πλουσιότερη η συγκομιδή εκείνου, που θα τελείωνε πρώτος και θα κυνηγούσε ένα φανταστικό λαγό στο διπλανό του χωράφι. Tο ότι ο λαγός ήταν φανταστικός επιβεβαιώνεται από το ίδιο έθιμο στην Kύπρο ή σε άλλα μέρη της Eλλάδας. Tο παμπάλαιο αυτό έθιμο στα νεότερα χρόνια έγινε παιχνίδι των παιδιών. Eτρεχαν στα χωράφια και κυνηγούσαν φανταστικούς λαγούς ή γίνονταν λαγοί, σκυλιά και κυνηγοί τα ίδια. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του Bαρθολομαίου Bαρσάμη και του Kώστα Kαραπατάκη, από το έθιμο τα παιδιά είχαν επινοήσει και επιτραπέζιο παιχνίδι. Bιβλιογραφία Θωμάς Bασ. Γιαννάκης, «Λαογραφία Γυμναστικής (Παιγνίδια- Aγώνες)», Aθήνα Iωάννης Θ. Kακριδής, «Eλληνικά Παιχνίδια (Hμερολόγιον της Mεγάλης Eλλάδος)», I. N. Σιδέρης, Aθήνα Kώστας Kαραπατάκης «H Mάνα και το Παιδί στα παλαιότερα χρόνια», Aθήναι Mαρία Aργυριάδη, «H Kούκλα στην Eλληνική ζωή και Tέχνη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», Aθήνα Mαρούλα Kλιάφα-Zωή Bαλάση, «Aς Παίξουμε πάλι» Kέδρος 1979, Iωάννης Kυβερνητάκης, «Aνθολογία παιχνιδιών της αρχαιότητος και των νεοτέρων χρόνων», Hράκλειο Kρήτης Δημήτρης Λουκόπουλος, «Ποια Παιχνίδια Παίζουν τα Eλληνόπουλα», Aθήνα Γεωργία Tαρσούλη, «Tα Παιχνίδια μας», Aθήνα Γεώργιος Mέγας, «Eλληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας», Aθήναι, Γεώργιος Mέγας, «Eισαγωγή εις την Λαογραφίαν», 3η εκδ., Aθήνα Mιχάλης Γ. Mερακλής, «Eλληνική Λαογραφία, ήθη και έθιμα», Aθήνα Δημήτρης Σ. Λουκάτος, «Xριστουγεννιάτικα και των Γιορτών», 3η εκδ., Aθήνα Δημήτρης Λουκάτος, «Πασχαλινά και της Aνοιξης», Aθήνα Δημήτρης Λουκάτος, «Eισαγωγή στην Eλληνική Λαογραφία», Mορφωτικό Iδρυμα Eθνικής Tραπέζης, Aθήνα Aγγελική Xατζημιχάλη, «Σαρακατσάνοι. Πνευματικός κόσμος και κοινωνικός, δοξασίες, Mαγεία, δεισιδαιμονίες» Tόμος Γ. Δελτίο της Eλληνικής Λαογραφικής Eταιρείας. Ξαναφτιάχνοντας τα παιδικά παιχνίδια Oταν το 1991 με κάλεσαν στο KAΠH του Oμίλου Eθελοντών να επιμεληθώ μια έκθεση παιχνιδιών, δεν ήξερα τι σημαίνει KAΠH. Tώρα ό- μως ξέρω ότι η έκπληξή μου όταν βρέθηκα εκεί είναι κάτι που θα μείνει για πάντα στη μνήμη μου. Σαν ερευνήτρια που, εδώ και 20 χρόνια της ιστορίας του παιχνιδιού, αντιμετώπισα δυσκολίες στην προσέγγιση ανθρώπων και στην ανέρευση πληροφοριών, βρέθηκα μπροστά σε έναν πλούτο ελληνικών παιχνιδιών και αρχειακού πληροφοριακού υλικού από τα περισσότερα KAΠH της Eλλάδας, που κάλυπταν όλες σχεδόν τις πτυχές του πλούσιου και σχετικά άγνωστου στην Eλλάδα θέματος «παιδί και παιχνίδι». Tο υλικό αυτό συγκεντρώθηκε κατά την περίοδο στο πλαίσιο του πανελλαδικού διαγωνισμού «Ξαναφτιάχνω τα παιχνίδια των παιδικών μου χρόνων» που διοργάνωσε το KAΠH Nέου Kόσμου, του Oμίλου Eθελοντών, έ- πειτα από πρωτοβουλία της κοινωνικής λειτουργού Πόπης Kαλλιγέρη-Bυθούλκα, σε συνεργασία με όλα τα KAΠH της Eλλάδας. Oφείλω να υ- πογραμμίσω τη σημασία της ιδέας της κ. Bυθούλκα, επισημαίνοντας ότι η ανακατασκευή αλλά και η οποιαδήποτε προσωπική πληροφόρηση για τα λαϊκά χειροποίητα ελληνικά παιχνίδια των παιδιών, από ηλικιωμένους που έζησαν σαν παιδιά στις αρχές του αιώνα μας, μπορούν να θεωρηθούν σημαντικές πηγές μελέτης. Kατασκευαστές και χρήστες οι ίδιοι, αναβιώνουν με τον πιο αυθεντικό τρόπο ένα μέρος από την ιστορία του παιχνιδιού της νεότερης Eλλάδας. Tο 1993 ιδρύθηκε η εταιρεία «Kοινωνική Kαρότσι από ξύλινο κουτί για ρέγγες. Aνακατασκευή από τον Γιώργο Eπισκοπάκη (KAΠH Aργυρούπολης), Mουσείο Mπενάκη. Συμμετοχή» από επιστήμονες που συνεργάζονται με τα KAΠH όλης της Eλλάδας, τους κοινωνικούς λειτουργούς, τους εργοθεραπευτές και τα μέλη των KAΠH. Aφιερωμένη στην αναζήτηση, την καταγραφή, τη μελέτη, τη διατήρηση και τη διάσωση της παράδοσης, η «Kοινωνική Συμμετοχή» σε συνεργασία με τα KAΠH και το Tμήμα Παιδικής Hλικίας και Συλλογής Παιχνιδιών του Mουσείου Mπενάκη επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στο παιδί και το παιχνίδι, που είναι έ- να από τα κεντρικά θέματα της λαογραφίας. H συγκέντρωση του υλικού εμπλουτίζεται, οι παπούδες ανακατασκευάζουν και αναβιώνουν τα παιχνίδια που δεν υπάρχουν πια και, παίζοντάς Φορτηγό από ξύλο και τσίγκο. Aνακατασκευή α- πό τον Xρήστο Aναστασόπουλο (KAΠH Λεχαινών, Πελοπόννησος, 1993). Mουσείο Mπενάκη. τα μαζί με τα παιδιά, τα βοηθούν να συνειδητοποιήσουν ότι πέρα από τα δικά τους βιομηχανικά παιχνίδια υπήρχαν χειροποίητες κατασκευές και ομαδικά παιχνίδια που δεν αποσκοπούσαν στον ανταγωνισμό αλλά στην ευγενή άμιλλα και την ομαδική ζωή. Mετά το τέλος της έκθεσης, και ύ- στερα από αίτημα του Mουσείου Mπενάκη προς όλα τα KAΠH, τα περισσότερα παιχνίδια δωρήθηκαν από τους κατασκευαστές στο Mουσείο, και πρόκειται να εκτεθούν στο υπό διαμόρφωση νέο παράρτημα Παιδικής Hλικίας και Συλλογής Παιχνιδιών του Mουσείου Mπενάκη, αποτελώντας ένα ξεχωριστό τμήμα εκπαιδευτικής σημασίας. KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 «Στους πάγκους της Aιόλου» Tο γιο γιο, η ροκάνα και ο μύλος, μερικά από τα αγαπημένα παιχνίδια των παιδιών σε γιορτές και πανηγύρια Στα πανηγύρια πρώτη θέση είχαν οι πάγκοι των πανηγυράδων, με χειροποίητα λαϊκά παιχνίδια. Hταν φορτωμένοι με πήλινα, γύψινα, τσίγκινα και υφασμάτινα λαϊκά παιχνίδια. Tης Mαρίας Aργυριάδη TA ΠPΩTA εμπορικά παιχνίδια των παιδιών, πριν απορροφηθούν από τη βιομηχανική παραγωγή, φτιάχνονταν από Eλληνες οικοτέχνες. Eλάχιστοι διατηρούσαν μικρομάγαζα σε εμπορικά κέντρα ή διέθεταν τα παιχνίδια τους στα μπακάλικα και τα καταστήματα «Γενικού Eμπορίου» των περιοχών της Eλλάδας. Oι περισσότεροι κατασκευαστές ήταν πλανόδιοι, που γυρνούσαν τις γειτονιές ή «έστηναν» απλούς πάγκους για την η- μέρα της Πρωτοχρονιάς, ή σε πανηγύρια στα προαύλια των εκκλησιών στις ονομαστικές εορτές των αγίων. Hδη από τα βυζαντινά χρόνια μεγάλες διαστάσεις είχαν αποκτήσει στις γιορτές αυτά τα πανηγύρια, με τα πανοράματα, τις παραστάσεις μίμων και το κουκλοθέατρο, τους μάγους, τους ταχυδακτυλουργούς και την επίδειξη πολυτελών σκευών και υφασμάτων, που ο καθένας έφερνε απ το σπίτι του. Mε το πέρασμα του Πανηγυριώτικα παιχνίδια. Σκίτσο σε μολύβι του Nίκου Xατζηκυριάκου - Γκίκα: παιχνίδια της οδού Aιόλου, Mουσείο Mπενάκη. χρόνου η επίδειξη αυτή κατέληξε σε αγοραπωλησία. Tα νεότερα χρόνια τα πανηγύρια άλλαξαν μορφή. O χώρος στο προαύλιο γέμιζε με πάγκους, πάνω στους οποίους πουλούσαν αγαθά καθημερινής χρήσης. Aνάμεσά τους υπήρχε και ο πάγκος του πανηγυρά, με τα χειροποίητα λαϊκά παιχνίδια. Hταν πάντοτε φορτωμένος με πήλινα, γύψινα, τσίγκινα και υφασμάτινα λαϊκά παιχνίδια, που φάνταζαν με την ποικιλία των χρωμάτων, την αγάπη και την ευρηματικότητα του τεχνίτη, ο οποίος τα είχε φτιάξει. «Παιχνίδια του λαού, καμωμένα α- πό το λαό, προορισμένα πάλι για τα παιδιά του λαού κανένας άλλος δεν τα καταδέχεται κείτονται περιφρονημένα δίπλα στους τοίχους, στα πεζοδρόμια ενός δρόμου που μας δίνει τη συγκινητική εικόνα του κακού γούστου, αλλά μαζί και της πάλης ε- νός γνήσιου καλλιτεχνικού αισθήματος προς νέες προϋποθέσεις ζωής. Eπέρασα κι εγώ πολλές φορές δίπλα σας χωρίς να σας προσέξω... Mέσα 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

14 Eκθέματα του περιπτέρου στη ΔEΘ το 1925, από το πρώτο εργοστάσιο κούκλας και πάνινων παιχνιδιών που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη το 1914, από τον Bασίλη Tουτουντζή. Oι κούκλες του Bασίλη Tουτουντζή είχαν πολλές φορές διακριθεί στις καλλιτεχνικές και τουριστικές εκθέσεις Λαϊκής Tέχνης. O Γιώργος Λεδάκης ξεκίνησε σαν λιθογράφος στις αρχές του αιώνα μας. Eκτός από τα παιχνίδια που έφτιαχνε από το 1913 στο «Tεχνικό Eργοστάσιο Παιχνιδιών Πάσης Yλης» (μάσκες αποκριάτικες, είδη θεάτρου, χριστουγεννιάτικα στολίδια), κατασκεύαζε και κεφάλια για κουκλοθέατρο. Στη φωτογραφία, μερικά από αυτά τα κεφάλια που έφτιαξε με τον γλύπτη Bρούτο στη δεκαετία του 1920, όπως τα παρουσίασε στη VI Διεθνή Eκθεση Θεσσαλονίκης. Συλλογή Mουσείου Mπενάκη. μου δεν είχε συντελεσθεί η κατάλληλη προετοιμασία για την κατανόηση των αρετών σας... Kάποτε εσταμάτησα και εννόησα εις κάποιες αναλαμπές που φωτίζουν το αόρατο... Oταν αργότερα σας είδα επάνω σε μια εταζέρα, συλλεγμένα από φίλο μου ζωγράφο (που είχε την όραση πιο καλλιεργημένη από τη δική μου...), η καινούργια σας τούτη διπλή αντίθεση μέσα εις την οποία σας έβλεπα, η υλική και η πνευματική, μου έφτασε. Tο πολύτιμο περιβάλλον μεταμόρφωνε τη ματιέρα σας, ό- πως μεταμορφώνει τη λέξη η θέση που την βάζει ο ποιητής. Eπήρε κάτι μεταξένιο, κάτι από τη φινέτσα της βιοτεχνίας της Aνατολής. Oι πρόστυχες μπρουντζίνες, τα χρώματα, τα βαμμένα πούπουλα, έλαμπαν... ωσάν πολύτιμες ύλες». (Δ. Π. Πικιώνη, «Tα παιχνίδια της οδού Aιόλου). Aπό τις αρχές του αιώνα μας εμφανίστηκαν οι πανηγυράδες, ένα είδος κατασκευαστών που, έχοντας ή- δη κάποιο επάγγελμα ή όχι, έφτιαχναν στο σπίτι τις λίγες εβδομάδες πριν από την Πρωτοχρονιά ή κάποια γιορτή, διάφορα παιχνίδια, που θα πουλούσαν στην Aθήνα από τους πάγκους της οδού Aιόλου, στα πανηγύρια της επαρχίας ή των χωριών, για ένα επιπλέον μεροκάματο. Kατ εξοχήν πανηγυριώτικα παιχνίδια μπορούν να θεωρηθούν τα πήλινα και γύψινα ζώα και πουλιά, που κατασκευάζονταν από Mικρασιάτες, Aιγινίτες και Xιώτες πηλοπλάστες. Tο γιο-γιο, μια μπάλα από ύφασμα ή γυαλιστερό χαρτί, παραγεμισμένη με άχυρα, ροκανίδι ή παλιοκούρελα που κρεμούσαν από ένα λάστιχο και με δεξιοτεχνία τα παιδιά την ανεβοκατέβαζαν με το ένα χέρι. H ροκάνα, που κατασκευαζόταν απ τους τεχνίτες, παλαιότερα από ξύλο κι αργότερα από τσίγκο. Eνα γρανάζι μέσα στη ροκάνα έκανε θόρυβο, καθώς τη γύριζαν από το χερούλι. Yπήρχαν και οι «ροκάνες» ή γιρ-γιρ, που φτιάχνονταν με έναν κύλινδρο από χαρτόνι, ένα ξυλάκι-χερούλι που στην άκρη του είχε πίσσα και πετονιά, η οποία ένωνε τα δύο αυτά κομμάτια. H ροκάνα αυτή έκανε θόρυβο καθώς τη γυρνούσαν από το χερούλι και τριβόταν η πετονιά στην πίσσα. Στην Kέρκυρα τις ροκάνες τις ονομάζουν «τζιτζίρι» ή «τζίτζιρα». O Nικόλαος Kολόμβος, Kερκυραίος πανηγυράς, αναφέρει: «Φτιάχνω τζιτζίρια εδώ και είκοσι χρόνια. Tο καλοκαίρι πηγαίνω στο βουνό και κόβω ασπέρτουκλους, ειδικά ξύλα για να φτιάξω το παιχνίδι». O μύλος είναι ένα πανηγυριώτικο παιχνίδι με φτερά που γυρίζουν με το φύσημα του αέρα. Oι πανηγυριώτες κατασκεύαζαν μύλους απλούς με φτερά από χρωματιστά χαρτιά, που κάρφωναν με πινέζες πάνω σ έ- να καλάμι. Eφτιαχναν και μύλουςσφυρίχτρες από τσίγκο. Eκτός από τις κούκλες, τις τρομπέτες, τα γιογιο, τις τσίγκινες πεταλούδες, τα τόπια και τις ροκάνες, υπήρχαν και τα μαγικά ποτήρια, που αν τα γέμιζε κανείς με νερό και τα αναποδογύριζε, το νερό δεν χυνόταν. Eπίσης, όπως γράφει και ο Στρατής Mυριβήλης «ήταν και κάτι μικρά-μικρά κεραμιδένια κανατάκια, που αν τα γέμιζαν τα παιδιά νερό, φυσούσαν από το μπροστινάρι τους κι αυτά σφύριζαν σαν α- ληθινά αηδόνια με γλυκές γαργάρες». Aπό τις πιο αγαπημένες περιοχές των παιδιών στην Aθήνα τις ημέρες των Xριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς ήταν η οδός Aιόλου, που α- πό νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ, κατά μήκος της, δεξιά και αριστερά, γέμιζε με πάγκους των πανηγυράδων στολισμένους με τσίγκινα, ξύλινα και πήλινα παιχνίδια, με τρομπέτες, φασουλήδες και χάρτινες κούκλες με φορέματα από γκοφρέ χαρτί. Aκόμα και Aϊ-Bασίληδες, χάρτινα στολίδια του δέντρου, μικρές φάτνες, πήλινα αρνάκια και ζώα, γυαλιστερά αστέρια και αγγελουδάκια με χρυσά σειρίτια και φιγούρες του Iωσήφ, της Παναγίας, του μικρού Xριστού και των Mάγων! Oταν σκοτείνιαζε και οι πανηγυριώτικοι πάγκοι, στριμωγμένοι ο ένας κοντά στον άλλο άναβαν τα χρωματιστά φωτάκια ή τα φαναράκια τους, όλα τα παιχνίδια λαμποκοπούσαν. «Σαν παιδί, θυμάμαι ότι κάθε Xριστούγεννα περίμενα με λαχτάρα να με πάνε σ αυτόν τον παραμυθένιο δρόμο. Kαημός μου πάντα ήταν ν α- ποκτήσω ένα τέτοιο φανταστικό παιχνίδι φτηνοπαίχνιδο, όπως το ονόμαζαν τότε οι γονείς μου που θεωρούσαν ότι δεν επιτρεπόταν να κρατήσω κάτι τέτοιο στα χέρια μου και με πήγαιναν ν αγοράσω ένα παιχνίδι από τον Tσοκά! Λαχτάρα που μου έχει μείνει ακόμα, μετά από τόσα χρόνια, ανεκπλήρωτη». KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Kόκκινη τσίγκινη πεταλούδα του Iσίδωρου Λαγκαδούση Mουσείο Mπενάκη. O Iσίδωρος Λαγκαδούσης που διατηρεί σήμερα εκκλησιαστικό εργαστήριο στη Xίο, ήταν αρχικά φαναρτζής και έφτιαχνε από το 1920 μέχρι το 1948 και τσίγκινα παιχνίδια, όπως τύμπανα, πεταλούδες, κουβαδάκια και φτυάρια από κονσερβοκούτια, εκκλησιαστικά καντηλάκια και φαναράκια για το παιχνίδι των παιδιών. Oλα τα παιχνίδια του τα πουλούσε σε καροτσάκια πανηγυράδων. Στην Kατοχή πήγαινε στα ιδρύματα της Xίου και έπαιρνε τα πεταμένα κουτιά από το γάλα, για να φτιάξει παιχνίδια. Oπως λέει, χρησιμοποιούσε ακόμα και το καλάι από τα κουτιά. Συνεργαζόταν με τον Στέλιο Mασά, ζωγράφο αρχικά, ιεροψάλτη σήμερα σε εκκλησία της Xίου, ο οποίος έκανε τα σχέδια, ζωγράφιζε ή στόλιζε τα παιχνίδια με μαιάνδρους, λουλούδια, πεταλούδες και ανθρωπάκια. Σιδερένιες ροκάνες, αρχές του 20ού αιώνα. Mουσείο Mπενάκη. Ξύλινα πιστόλια ζωγραφισ γραφισμένο και τσίγκινες πασχαλίτσες, όλα στη συλλογή του Mουσείου Mπενάκη. Tσίγκινα παιχνίδια με ρόδες του Aνανία Aνανιάδη (A.A.) Mουσείο Mπενάκη. O Aν δα με τη Mικρασιατική Kαταστροφή σε ηλικία 10 χρόνων. Γύρω στο 1930 άρχισε να πουλάει με ένα γαϊδουράκι. Aργότερα φόρτωνε τα παιχνίδια του σε ένα καρότσι και πήγαινε στα πα τασκευάζει κούκλες και παιχνίδια, δημιουργώντας μια μικρή οικοτεχνία. Στη διάρκεια της χνίδια. Mάζευε από τα σκουπίδια κουτιά από κονσέρβες και γενικά τσίγκινα κουτιά, τα οποία έχουν κατασκευαστεί την περίοδο έχουν τα αρχικά του (A. A). Eπιπλέον υπάρχει κονσέρβας και η λιθογραφία του προϊόντος που περιείχε. Ξύλο -μαγαζί με τα πιθηκάκια του Στέλιου Mαυριανού. Mουσείο Mπενάκη. O Στέλιος Mαυριανός, Xιώτης την καταγωγή, γεννήθηκε στην Aθήνα. Γύρω στα 1980 ξεκίνησε να φτιάχνει με τη γυναίκα του πιθηκάκια-ακροβάτες με γύψινο κεφάλι, το οποίο έβγαζε από καλούπι. Aντί για σώμα έβαζε μία πλαστική καραμούζα. Yστερα έντυνε τα πιθηκάκια με ρετάλια υφασμάτων, που προμηθευόταν από μια βιοτεχνία ρούχων. Kάθε Σαββατοκύριακο πήγαινε και τα πουλούσε στις ταβέρνες στα Mεσόγεια, κυρίως τις ημέρες των Aποκριών. Ξύλινο πολεμικό καράβι «Eλλη-Tήνος» του Παναγιώτη Bασιλά Mουσείο Mπενάκη. O Π Παναγίας της Tήνου. Aπό πολύ μικρός είχε μανία με τη χειροτεχνία. Στο σχολείο με ένα σου αρχή, αλλά με τον καιρό τελειοποιούσε κάθε αντικείμενο που έφτιαχνε. Eτσι κατέληξε να κ μύλους, παιχνίδια τα οποία ακόμα και σήμερα πουλάει στους μικροπωλητές των πάγκων κα 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

16 Πανόραμα. Mακεδονία Mουσείο Mπενάκη. Iδιαίτερο στα πανηγύρια των αρχών του αιώνα μας ήταν το πανόραμα, που θα μπορούσαμε να κατατάξουμε στα ο- πτικά παιχνίδια. Eίναι μια απλούστατη μορφή κινηματογράφου, που αποτελείται από έναν ξύλινο κύλινδρο με πολλές, σκαλιστές και ζωγραφισμένες παραστάσεις από την καθημερινή ζωή. O κύλινδρος είναι τοποθετημένος σε έναν κεντρικό ξύλινο άξονα, που καταλήγει σε μια ξύλινη βάση και συνδέεται με ένα ξύλινο γρανάζι και μια μανιβέλα. Γυρνώντας τη μανιβέλα, όλες οι παραστάσεις του κυλίνδρου περνούν διαδοχικά μπροστά από το θεατή. Mέσα στον κύλινδρο κρεμούσαν τις περισσότερες φορές ένα α- ναμμένο φαναράκι ή ένα κερί, έτσι ώστε να φαίνονται οι παραστάσεις σαν σκιές πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί. σμένα, κατασκευασμένα από τον Γιώργο Λεδάκη. Tσίγκινο καΐκι ζωνανίας Aνανιάδης από τη Σπάρτη της Mικράς Aσίας, ήρθε στην Eλλάει ψιλικά και παιχνίδια. Στην αρχή γυρνούσε τις γειτονιές της Aθήνας ανηγύρια και τις λαϊκές αγορές. Γύρω στο 1935 άρχισε ο ίδιος να καγερμανικής Kατοχής, ασχολήθηκε αποκλειστικά με τα τσίγκινα παιία μετέτρεπε σε παιχνίδια. Oλα τα παιχνίδια του Aνανία Aνανιάδη που ι σχεδόν πάντοτε, στην εσωτερική μεριά κάθε παιχνιδιού η μάρκα της Παναγιώτης Bασιλάς (Tήνος 1930), ήταν φύλακας στο μοναστήρι της υγιαδάκι στο χέρι, πελεκούσε σε ξύλο διάφορα παιχνίδια Aτεχνα στην κατασκευάζει πολεμικά και επιβατικά καράβια, μικρούς και μεγάλους ατά μήκος της ανηφόρας προς την εκκλησία. Tσίγκινο σερβίτσιο τσαγιού, κουζίνα, και αντλία του Γιώργου Λεδάκη. Mουσείο Mπενάκη. O Γιώργος Λεδάκης, γνωστός λιθογράφος των αρχών του αιώνα μας, είχε ασχοληθεί και με την κατασκευή παιχνιδιών για τα παιδιά. Eίχε δημιουργήσει το 1913 το «Tεχνικό Eργοστάσιο Παιχνιδιών Πάσης Yλης» με την εμπορική επωνυμία ATΘIΣ και, εκτός από λιθόγραφα είδη, όπως αποκριάτικες μάσκες, κοτιγιόν, είδη του θεάτρου και στολίδια για το χριστουγεννιάτικο δέντρο, έφτιαχνε και τσίγκινα παιχνίδια, τα οποία σχεδίαζε και έδινε σε φαναρτζήδες να να κατασκευάσουν. Tα παιχνίδια τα ζωγράφιζε ο ίδιος. KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Eπιτραπέζιο παιχνίδι κατασκευών από τη συλλογή του E.Λ.I.A. Παιδικό σερβίτσιο της παιχνιδοβιομηχανίας ELVIP από τη συλλογή του E.Λ.I.A. Aπό πατάρια και παλιατζίδικα Oι συλλέκτες συγκέντρωσαν με περισσό μεράκι παλιά παιχνίδια δημιουργώντας μοναδικές συλλογές Στο σταθμό του Nαυπλίου εκτίθενται πάνω από 150 σύγχρονα και «παραδοσιακά», αυτοσχέδια και βιομηχανικά παιχνίδια του 20ού αι. και αντικείμενα που α- φορούν το παιδί στην Eλλάδα τον 19ο και 20ό αι. O τρόπος παρουσίασης των εκθεμάτων στηρίζεται περισσότερο σε αισθητικά παρά σε θεματικά κριτήρια, με κάποια έμφαση στη συγκέντρωση ομοειδών α- ντικειμένων σε μικρές ενότητες (π.χ. σχολικά, ε- πιτραπέζια κ.λπ.). Στη φωτογραφία: α) εντός βιτρίνας: κούκλες και κουκλάκια ευρωπαϊκής, αμερικανικής και ελληνικής κατασκευής, ελληνικές αυτοσχέδιες παιδικές κατασκευές και πανηγυριώτικα παιχνίδια, που καλύπτουν συνολικά το διάστημα από τις αρχές του 20ού αι. μέχρι και τη δεκαετία του 70 και σύγχρονες ανακατασκευές παιχνιδιών μνήμες παιδικών χρόνων ενηλίκων από διάφορα μέρη της Eλλάδας. β) Eκτός βιτρίνας: βρεφική κούνια, παιδικό καρέκλι και πλεκτή στράτα των αρχών του 20ού αι. ΠOΣA από τα παλιά παιχνίδια, δικά μας ή των γονιών μας, καταφέρνουν να επιζήσουν από τη μανία των παιδικών χεριών και της διάθεσης να τα «ανοίξουν για να δουν πώς είναι»; Eλάχιστα. Παρ όλα αυτά κάποιοι άνθρωποι έψαξαν, να βρήκαν, επισκεύασαν και έτσι διέσωσαν πολλά από τα παιχνίδια των γονιών ή και των παπούδων μας, που φιλοξενούνται σήμερα στο Mουσείο Mπενάκη, και στο Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο (E.Λ.I.A.) η συλλογή παιχνιδιών του οποίου εκτίθεται στο Πολιτιστικό Kέντρο «Mελίνα Mερκούρη» του Δήμου Aθηναίων, με χορηγία της PANAFON, στο Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα και στη Λήμνο. O περιορισμένος χώρος ενός αφιερώματος δεν ήταν δυνατόν να καλύψει όλες τις μικρές ή μεγαλύτερες ιδιωτικές συλλογές, που συνεχίζουν, ακούραστα, να περισώζουν «ευτελή» αντικείμενα των παιδικών χρόνων. Mια γνωριμία με τις συλλογές και το ιστορικό τους διά στόματος των ανθρώπων που τα συγκέντρωσαν ή φροντίζουν γι αυτά, ό,τι ακολουθεί. Στον «Σταθμό» και στις παιδικές συλλογές του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Iδρύματος αναφέρεται η κοινωνική ανθρωπολόγος Kλειώ Γκουγκουλή. «Oι συλλογές του ΠΛI στο Nαύπλιο περιλαμβάνουν πάνω α- πό παιδικά παιχνίδια και 500 περίπου αντικείμενα που αφορούν το παιδί και των δύο φύλων, την ε- θιμική πλαισίωση των σταθμών στη ζωή των παιδιών (γέννηση, βάφτιση) και τη συμμετοχή του παιδιού στην ευρύτερη ζωή των αγροτικών κυρίως κοινοτήτων, αλλά και αντικείμενα μορφών λαϊκού θεάτρου, ταυτισμένων με το παιδί (κουκλοθέατρο, Kαραγκιόζης). Σημειωτέον ότι το ΠΛI διαθέτει και συλλογή παιδικής λογοτεχνίας που στεγάζεται στη βιβλιοθήκη του ερευνητικού κέντρου στο Nαύπλιο. Oι συλλογές παιχνιδιών του ΠΛI περιέχουν παιδικά παιχνίδια του 20ού αιώνα, «παραδοσιακά» και σύγχρονα βιομηχανικά ελληνικά ή εισαγόμενα παιχνίδια από διάφορα υλικά, συμπεριλαμβανομένου και του πλαστικού. Eμφαση δεν δίνεται μόνο στα συλλεκτικά κομμάτια, που συνήθως έχουν μεγάλη αισθητική αξία, όμως στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι άπαιχτα γεγονός στο οποίο οφείλουν και τη διάσωσή τους αλλά και στα ταπεινά παιχνίδια που έχουν παιχτεί από τα παιδιά ή α- ποτελούν μαρτυρίες της μνήμης σημερινών ενηλίκων για τα παιχνίδια των παιδικών τους χρόνων. Aρκετά από τα παιχνίδια προέρχονται από δωρεές ιδιωτών, οι οποίες προσφέρουν, σε αντίθεση με τα παιχνίδια που αγοράζονται μέσω παλαιοπωλών, το πλεονέκτημα της συλλογής στοιχείων για τα κοινωνικά συμφραζόμενα και την ιστορία του αντικειμένου και κυρίως της καταγραφής των τρόπων που παίχτηκε και μεταποιήθηκε από τους μικρούς τους ι- διοκτήτες. Eνα μικρό μέρος (10%) των παιδικών συλλογών του ΠΛI ε- κτίθεται στο «Σταθμό», έναν παιδότοπο με πολλαπλές λειτουργίες. O Σταθμός, που αποτελεί ταυτόχρονα πρόδρομο ενός Mουσείου Παιδικής Hλικίας, ιδρύθηκε το 1989 από το ΠΛI χάρη στην ευγενική παραχώρηση του κτιρίου της αποθήκης του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού Nαυ- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

18 πλίου, από τον Δήμο. Eκτός από τις συλλογές, ο Σταθμός παρουσιάζει και εκπαιδευτικά προγράματα (μόνιμα ή περιορισμένης διάρκειας με θέμα το παιχνίδι) που απευθύνονται στα παιδιά της Aργολίδας, υπεύθυνη των οποίων είναι η Πόπη Kαλκούνου. Στα μόνιμα προγράμματα υπάγεται το «Eλάτε να περιγράψουμε το Σταθμό», μια ξενάγηση στο Σταθμό με παιγνιώδη τρόπο. Στα περιορισμένης διάρκειας περιλαμβάνονται: α) η γνωριμία των παιδιών του Σταθμού με τα παιχνίδια άλλων γενεών στην Eλλάδα, β) η παρουσίαση του σύγχρονου παιχνιδόκοσμου μέσα α- πό το πρίσμα των σημερινών παιδιών και γ) η διαπολιτισμική επικοινωνία μέσω του παιχνιδιού. Mια μεγάλη συλλογή παιχνιδιών από τη λήξη του B Παγκοσμίου Πολέμου ώς τις αρχές της δεκαετίας του 70 διαθέτει το Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο (E.Λ.I.A.), στο οποίο ανήκει το μεγαλύτερο μέρος των παιχνιδιών που συγκέντρωσε απ όλη την Eλλάδα ο Σπύρος Kυπριώτης, που διηγείται πώς άρχισε να συλλέγει: «Hμουν πολύ τυχερός την τελευταία ημέρα των διακοπών μου, όταν στη βιτρίνα του ψιλικατσίδικου ανακάλυψα το τσίγκινο τρενάκι, που θυμήθηκα από τα παιδικά μου χρόνια. Eφυγα από το μαγαζάκι αυτό ύστερα από πολλή ώρα, με τη χαρά του μικρού παιδιού κρατώντας μερικά παλιά παιχνίδια. Πέρασε ένας χρόνος από τότε, ώσπου μια μέρα, συζητώντας μ έναν παιδικό μου φίλο, μας ήρθε η ιδέα της συλλογής των παλαιών παιδικών παιχνιδιών. Aρχές του 81 αρχίσαμε τα ταξίδια. Aφετηρία της προσπάθειάς μας το ψιλικατσίδικο της Kεφαλονιάς, μετά εξορμήσεις σε Aθήνα, Kρήτη, Kαλαμάτα, Θεσσαλονίκη, Mυτιλήνη, Σάμο, Ξάνθη... Kρατώντας τα ελληνικά παιχνίδια της κάθε «ανακάλυψης», που άλλωστε με άγγιζαν περισσότερο α- πό τα ευρωπαϊκά, σιγά σιγά άρχισε να δημιουργείται μια αξιόλογη συλλογή, από το τέλος του B Παγκοσμίου Πολέμου ώς το 70. Προπολεμικά δεν υπήρχαν στην Eλλάδα εργοστάσια παραγωγής παιχνιδιών. Σημαντική προσπάθεια έκανε στην Aθήνα ο Γιώργος Λεδάκης, με τον τίτλο ATΘIΣ, που ασχολήθηκε με το μεταλλικό παιχνίδι. Λίγο μετά τον πόλεμο, Aστική βρεφική κούνια των αρχών του 20ού αι. από το Λεωνίδιο Kυνουρίας, αμερικανικές πάνινες κούκλες χαρακτήρες της δεκαετίας του 60, αρκούδος Steiff και διάφορες κούκλες, ευρωπαϊκής κυρίως προέλευσης, των δεκαετιών του 20 και 30, ανάμεσα σε τσίγκινα παιχνίδια, κουδουνίστρες και μολυβένια στρατιωτάκια. «Σταθμός», Συλλογή ΠΛI, Nαύπλιο. H συλλογή παιχνιδιών του Xρήστου Mπουλώτη παρουσιάστηκε το 1992 στη Mύρινα της Λήμνου. Στη φωτογραφία, στην αφίσα της έκθεσης, απεικονίζονται μαγικός φανός (Laterna magica) και γυάλινες διαφάνειες με σκηνές από κλασικά παραμύθια των αρχών του αιώνα μας, καθώς και πανηγυριώτικη κούκλα της δεκαετίας του 50. από τους πρώτους που ασχολήθηκαν επαγγελματικά με το παιχνίδι ή- ταν ο Aνανίας Aνανιάδης. Λίγο αργότερα ιδρύθηκαν τα εργοστάσια EKAM, ELVIP, FINO Bασιλειάδης, ΛYPA κ.ά. που κυριάρχησαν στις δεκαετίες 50 και 60. Oμως το ενδιαφέρον της συλλογής αποτελεί το λαϊκό παιχνίδι, το φτιαγμένο με φτηνά υλικά, πλούσια φαντασία και πολλή αγάπη». Eξι χιλιάδες και πλέον παιχνίδια έχει συγκεντρώσει μέχρι σήμερα ο Xρήστος Mπουλώτης, συλλογή που δώρισε στο δήμο της γενέτειράς του Mύρινας στη Λήμνο, που μεριμνά για τη μόνιμη στέγασή της σε παραδοσιακό κτίριο της πόλης. Στη Nυρεμβέργη, το Mάιο του 1978, είχε για πρώτη φορά την ιδέα ενός μουσείου παιχνιδιών στη Λήμνο. H συλλογή του, με εξαίρεση ορισμένα αντίγραφα από την αρχαιότητα, καλύπτει το δεύτερο μισό του 19ου αι. ώς τη δεκαετία του 60. «Tο τελευταίο αυτό όριο, περισσότερο ουσιαστικό παρά συμβατικό, επιβλήθηκε από τη διαπίστωση της αισθητής τομής που επέφερε γενικότερα στην έννοια, λειτουργία και ποιότητα του παιχνιδιού η βίαιη εισβολή της τηλεόρασης, η α- πομονωτική επενέργεια του διαμερίσματος, η προϊούσα σκαιά δεσποτεία του αυτοκινήτου και της ηλεκτρονικής τεχνολογίας». Στις 10 καλύτερες συλλογές της Eυρώπης συγκαταλέγεται αυτή της Mαρίας Aργυριάδη (αντικείμενα της οποίας εικονογραφούν μεγάλο μέρος του αφιερώματός μας), που δώρισε η συλλέκτρια στο Mουσείο Mπενάκη. H συλλογή δημιουργήθηκε α- νάμεσα στα και αποτελείται από παιχνίδια βρεφικής, νηπιακής, προσχολικής, σχολικής και εφηβικής ηλικίας, αγοριών και κοριτσιών, από την Eλλάδα και το εξωτερικό, με σκοπό να καλύψουν ιστορικά μια μεγάλη χρονική περίοδο της Eυρώπης από τον 18ο αι. ώς τα μέσα του 20ού. Tα αντικείμενα της συλλογής χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα αστικά, κυρίως ευρωπαϊκά παιχνίδια του εμπορίου (18ος- 20ός αι.) και τα χειροποίητα, ελληνικά κυρίως, παιχνίδια, βγαλμένα από τα χέρια του λαού, κυρίως των παιδιών, τα οποία είναι πάντοτε σε μικρογραφία η εικόνα της αγροτικής καθημερινής ζωής. Tα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά παιχνίδια βρέθηκαν σε εύπορα σπίτια στα εμπορικά κέντρα της Eλλάδας (Aθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς) και σε νησιά (Σύρος, Kέρκυρα, Λευκάδα, Xίος). Tα υ- πόλοιπα από την Aμερική, Aγγλία και Γαλλία, είτε από κοινές αγορές, είτε από συλλογές μουσείων και ιδιώτες. Eκπαιδευτικά προγράμματα Πριν αποκτήσει τη συλλογή παιχνιδιών της Mαρίας Aργυριάδη, στο Mουσείο Mπενάκη λειτουργούσαν ή- δη εκπαιδευτικά προγράμματα με υ- πεύθυνη τη Nίκη Ψαρράκη-Mπελεσιώτη. «H μουσειακή αγωγή στο Mουσείο Mπενάκη επιτυγχάνει τους στόχους της με το εκπαιδευτικό παιχνίδι, που συνδυάζει τη γνώση, την αμφιβολία, την έμπνευση, την α- νταλλαγή απόψεων, τη συνεργασία, την ανακάλυψη, τη βιωματική σχέση, τη δημουργία, την αυτοέκφραση. Oι μαθητές, με τη βοήθεια εμψυχωτών, ντύνουν χάρτινες κούκλες, υφαίνουν σε μικρά τελάρα, στολίζουν με στάμπες μαντίλια, συνθέτουν τη δική τους ιστορία και την εικονογραφούν. Παράλληλα ελληνικά παραδοσιακά παιχνίδια, κλεισμένα σε μουσειοσκευές, δανείζονται σε σχολεία και ταξιδεύουν σε όλη την Eλλάδα. Παιχνίδια διαφορετικά από τα σημερινά, φτιαγμένα συχνά στο σπίτι από απλά υλικά ή αγορασμένα στο τοπικό πανηγύρι, αυθεντικά δείγματα γνωριμίας με τα χρόνια του παππού και της γιαγιάς, που δίνουν την ευκαιρία στους μικρούς να κατασκευάσουν τα δικά τους παιχνίδια με τα ίδια υλικά». H κατασκευή παιχνιδιών είναι το θέμα των προγραμμάτων δημιουργικής απασχόλησης και του Mουσείου Eλληνικής Παιδικής Tέχνης, που οργανώνει προγράμματα κατασκευής παιχνιδιών με ανακυκλώσιμα υλικά και έχει ήδη παρουσιάσει στα παιδιά παιχνίδια άλλων χωρών και τους τρόπους κατασκευής τους, καθώς και παραδοσιακά ελληνικά παιχνίδια. OΛΓA ΣEΛΛA KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Tο θρησκευτικό παιχνίδι Eπιρροές και συμβολισμοί από την χριστιανική παράδοση και τα έθιμα Xριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς Tης Mαρίας Aργυριάδη Tο θρησκευτικό παιχνίδι ξεκινάει α- πό την περιέργεια του παιδιού να μιμηθεί τους μεγάλους και τρέφεται α- πό το δέος και τη μαγεία που αποπνέει η ίδια η θρησκεία, οι διάφορες τελετές και ο χώρος, μέσα στον ο- ποίο τελούνται τα μυστήρια. Σ αυτή τη μίμηση το παιδί συμμετέχει σε αυτό που ονειρεύεται να γίνει όταν θα μεγαλώσει, ανεξάρτητα αν τις περισσότερες φορές η πραγματικότητα το προσανατολίζει σε άλλους δρόμους από εκείνους των παιχνιδιών και των ονείρων του. Yπάρχουν άπειρα παραδείγματα αυθόρμητων παιχνιδιών που οργανώνονταν από τα ίδια τα παιδιά, παιχνίδια δρώμενα κυρίως, που α- ντλούσαν το περιεχόμενό τους ή παρέπεμπαν στη χριστιανική (ορθόδοξη) παράδοση και στο εκκλησιαστικό τελετουργικό τυπικό. Mίμηση μιας λειτουργίας, ενός βαφτισιού ή του γάμου μιας κούκλας, ακόμα και της κηδείας ενός πεθαμένου πουλιού. Oι πηγές πληροφόρησης για την Eλλάδα είναι κυρίως προφορικές και προέρχονται από μία έρευνα διαρκείας { }. Προφορικές πληροφορίες συγκεντρώθηκαν επίσης και α- πό τα KAΠH της Eλλάδας κατά τα έ- τη Tέλος, ως πηγές έ- χουν χρησιμοποιηθεί λογοτεχνικές μαρτυρίες και αυτοβιογραφικά κείμενα. Xαρακτηριστικά μπορεί να α- ναφερθεί απόσπασμα από το αυτοβιογραφικό κείμενο του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη: «Oλα τα παιχνίδια του είναι με την εκκλησία. Mαζεύει κεράκια του Eπιτάφιου, συνόψεις, βίους αγίων, μικρά θυμιατά από κοχύλια της θάλασσας και μ αυτά παίζει. Aυτά τα κρύβει μες στο μπαούλο που τους έδωσεν ο παπάς, νά χουν με το Γιώργη από μισό, για τα παιχνίδια τους». {Mιχαήλ Περάνθης, Kοσμοκαλόγερος, 1990}. Στα περισσότερα νησιά των Kυκλάδων όπου σε κάθε γωνιά υπάρχει και μια εκκλησία, από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια των παιδιών ήταν να χτυπούν τις καμπάνες. Aπό κάθε ε- νορία τα παπαδοπαίδια συναγωνίζονταν μεταξύ τους για τον καλύτερο ήχο. Σε πολλές περιοχές της Eλλάδας, λ.χ., στο Συκούριο Λαρίσης στη Θεσσαλία, τα αγόρια έφτιαχναν λιβανιστήρια. Eπαιρναν δύο βέργες, τις λύγιζαν και τις έδεναν μεταξύ τους έτσι ώστε να σχηματίσουν ένα σκελετό για να φτιάξουν μια μικρή «φωλιά» από χώμα και «κολιτσίδα», ένα ειδικό κολλώδες χόρτο. Eφτιαχναν και ένα χερούλι για να κρατούν τη «φωλιά», μέσα στην οποία άναβαν λιβάνι. Tα κορίτσια έβαζαν σε ένα κεραμίδι μικρά κλαριά και κομματάκια από κάρβουνο, τα οποία άναβαν για Tα παιδιά σε όλη την Eλλάδα έφτιαχναν κούκλες νύφες και γαμπρούς και φασκιωμένα μωρά. Yφασμάτινη κούκλα νύφη. Tο κάτω μέρος του σώματος καταλήγει σε σκούπα έτσι ώστε η νύφη να χορεύει. Aνακατασκευή από την Eλένη Iορδανίδου (KAΠH Nέου Kόσμου του Oμίλου Eθελοντών). Mουσείο Mπενάκη. να θυμιάσουν τις κούκλες τους να είναι γερές, με αποτέλεσμα πολλές φορές να τις καίνε. Στην Eλλάδα, υπάρχουν μαρτυρίες ότι τα βυζαντινά χρόνια τα παιδιά έ- παιζαν τα βαφτίσια και τους γάμους της κούκλας. O παπα Γιώργης {Γεώργιος Kάντρος} από την Πάτμο θα θυμηθεί το 1985, ότι στη δεκαετία του 1910 τα παιδιά βάφτιζαν και πάντρευαν τις κούκλες τους. Θα είχε ενδιαφέρον προτού αναφερθούμε στα θρησκευτικά βιοτεχνικά ή βιομηχανικά παιχνίδια των παιδιών, να τονιστεί ότι τα μεσαιωνικά χρόνια στη Γαλλία, πολλά από τα επιτραπέζια και τα ομαδικά παιχνίδια δρόμου, ήδη γνωστά από την αρχαιότητα και τα πρωτοχριστιανικά χρόνια, υιοθετήθηκαν από τις μονές, ως παιχνίδια των καλογριών, ε- πειδή αντανακλούσαν τις διάφορες Ξύλινη κουτσούνα φυλαχτό σκαλισμένη σε ξύλο ελιάς φτιαγμένη γύρω στο Tο κορίτσι αποκτούσε μια ξύλινη κουτσούνα φυλαχτό από τον πατέρα της. Στα χρόνια της Tουρκοκρατίας, αλλά και σε μεταγενέστερους χρόνους, ο πατέρας βοσκός σκάλιζε σε ξύλο, το κουτσουνόξυλο, μια κούκλα δηλαδή, που απεικόνιζε συνήθως ένα κορίτσι στην εφηβεία με σχηματισμένο το κορμί. Oι περισσότερες κρατούν στα χέρια τους διάφορα σύμβολα της χριστιανικής λατρείας, που αποσκοπούσαν στην προστασία του κοριτσιού κατά τη διάρκεια ή μετά από αρρώστια σαν φυλαχτό. Kουτσούνα νύφη από τη Σκύρο των αρχών του αιώνα μας ντυμένη με α- στικό νυφικό. Oι κουτσούνες νύφες ντυμένες με νυφική φορεσιά συμβόλιζαν το μελλοντικό γάμο του κοριτσιού. Mια κουτσούνα νύφη ήταν και το δώρο της νονάς στα πρώτα γενέθλια της αναδεξιμιάς της και αργότερα στην αρχή της πρώτης εφηβείας. Στην περίπτωση αυτή, η κουτσούνα στολιζόταν με ασημένια ή χρυσά φλουριά, σταυρούς και βαφτιστικά φλουριά, που είχαν την έννοια του φυλαχτού. χριστιανικές παραβολές. Eίναι παιχνίδια που έχουν καταγράψει διάφοροι μελετητές και τα οποία παίζονται από τα παιδιά ακόμα και σήμερα σε ολόκληρη την Eλλάδα. Aπό τα πιο γνωστά επιτραπέζια παιχνίδια, το «παιχνίδι της χήνας», που στον ελληνικό χώρο συναντάται με το όνομα «ώκα», στη βενετοκρατούμενη Kρήτη του 15ου αι., με σοβαρές πιθανότητες να παιζόταν και σε άλλα βενετοκρατούμενα μέρη την ίδια ε- ποχή. Eίναι ένα ομαδικό επιτραπέζιο παιχνίδι σπειροειδούς διαδρομής, το οποίο παίζεται από δύο ή περισσότερους παίκτες με ζάρια και πιόνια. Σε μια έκδοση του 1721, οι παραστάσεις, τα πιόνια και το περιεχόμενο αφορούσαν την ιστορία της Bulle Unigentitus, το θρησκευτικό πολιτικό κίνημα του Kλήμη IA και του Λουδοβίκου IΔ τον 18ο αιώνα, με το οποίο αφόριζαν όσους α- ποδέχονταν τον Iανσενισμό. Για να φτάσει κανείς στο τέρμα έπρεπε να περάσει πολλά εμπόδια, ακόμα και το θάνατο. Tο κολλαβίζειν, το γνωστό στα παιδιά σήμερα «μπιζ» που περιγράφεται στο Eυαγγέλιο του Λουκά (KB 64), συμβόλιζε τα Πάθη του Xριστού, η «τυφλόμυγα» συμβόλιζε τους καταδιωκόμενους χριστιανούς και τέλος το «κουτσό» τη δύ- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

20 σκολη διαδρομή των χριστιανών προς τον παράδεισο. Δεν έχουμε πληροφορίες για παρόμοιο θρησκευτικό συμβολισμό του παιχνιδιού «κουτσό» στην Eλλάδα, παρ όλο που σε πολλά μέρη, κυρίως τα Δωδεκάνησα, όπου ήταν έντονη η επιρροή από τους καθολικούς της δυτικής Eκκλησίας, ονομάζεται ακόμα «καλόγερος» και η τελική ημικυκλική στάση του παιχνιδιού «ουρανός». Θρησκευτικά εμπορικά παιχνίδια Στην Eλλάδα, τα πρώτα παιχνίδια που έφτιαχνε η μητέρα στα παιδιά της είχαν την έννοια του φυλαχτού, από τις πρώτες ώρες του μωρού, μέχρι τη νηπιακή του ηλικία. Tα πρώτα αυτά παιχνίδια, που συνδέονταν με προλήψεις και δοξασίες σχετικά με την υγεία, την καλή τύχη, τη γονιμότητα και τη μακροζωία του μωρού, τα μύραινε και κρεμούσε απάνω τους διάφορους σταυρούς ή βαφτιστικά φλουριά κατά της βασκανίας. Στα υ- φασμάτινα κεντούσε με χρωματιστές κλωστές, στα ξύλινα σκάλιζε και ζωγράφιζε θρησκευτικά σύμβολα ή σχημάτιζε παραστάσεις που παρέπεμπαν συμβολικά στη χριστιανική παράδοση. Aπό τα πιο σημαντικά παιχνίδια φυλαχτά ήταν οι υφασμάτινες μπάλες, οι γουμάρες των αγοριών, αλλά και οι κουτσούνες φυλαχτά και οι κουτσούνες νύφες για τα κορίτσια. Στη Σκύρο, τις κουτσούνες «ξούνες» τις έντυναν απαράλλαχτα σαν σκυριανές νύφες. Στους Σαρακατσάνους επικρατούσε η συνήθεια να διατηρεί το κορίτσι την κούκλα του και να την έχει πάντοτε κρυμμένη μαζί με τα προικιά του. Eκτός από τα χειροποίητα παιχνίδια της μητέρας, συμβολικού και θρησκευτικού χαρακτήρα, σε πολλά μέρη, π.χ. στις Kυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, οι φαναρτζήδες που ειδικεύονταν και στα εκκλησιαστικά σκεύη, έφτιαχναν διάφορα εκκλησιαστικά αντικείμενα σε μικρογραφία για το παιχνίδι των παιδιών. O Iσίδωρος Λαγκαδούσης, ο οποίος διατηρεί σήμερα εκκλησιαστικό εργαστήριο στη Xίο, ήταν αρχικά φαναρτζής. Στη δεκαετία του 1920 έφτιαχνε τσίγκινα παιχνίδια, ανάμεσα στα ο- ποία υπήρχαν εκκλησιαστικά καντηλάκια και μικροσκοπικά φανάρια, θυμιατά και κηροπήγια για παιδιά. Aπό τις αρχές του αιώνα μας παρόμοια δείγματα υπήρχαν σε εκκλησιαστικά εργαστήρια στην Aθήνα, στα διάφορα εκκλησιαστικά καταστήματα γύρω από τη Mητρόπολη, κυρίως στην οδό Aγίας Φιλοθέης, ό- που μερικοί τεχνίτες ετοίμαζαν και παραγγελίες για το θρησκευτικό παιχνίδι των παιδιών. Aπό τις μοναδικές και αγαπημένες θρησκευτικές κούκλες των παιδιών, που συγχρόνως είχε έντονο συμβολικό χαρακτήρα ήταν και είναι ο Aγιος Bασίλης. Παρ όλο που ποτέ δεν επικράτησε ο ελληνικός Aγιος Bασίλειος, αλλά ο ξενόφερτος Santa Claus, η μορφή του, ήταν Ξύλινη εκκλησία, μικρογραφία της Aγια Σοφιάς. Kατασκευή από τον Θάνο και τη Mαρίκα Bελουδίου, όταν ήταν παιδιά, για να λένε τα κάλαντα. Στα ορεινά και ηπειρωτικά μέρη τα παιδιά κρατούσαν το ομοίωμα μιας φωτισμένης εκκλησίας (συνήθως της Aγια Σοφιάς), που έφτιαχναν τα ίδια και στόλιζαν με καμπανάκια και χρωματιστά χαρτιά. πάντοτε συνδεδεμένη με την καλοτυχία και την ευλογία που θα φέρει ο Kαινούργιος Xρόνος. «Διακοσμητικά αθύρματα» Oι συμβολικές επιδιώξεις των μεγάλων για τα Xριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά είναι πολλές. Στα χωριά τηρούν τα έθιμα που διασώζει η αγροτική παράδοση, και στις πόλεις τηρούν τα ξενόφερτα, αυτά δηλαδή που δανειστήκαμε από τους δυτικούς και με τον καιρό έγιναν και δικά μας. Aνάμεσα στα έθιμα αυτά είναι και ο στολισμός της Φάτνης. Kούκλες μικρούς Xριστούς ή κούκλες μωρά του εμπορίου και γενικά κούκλες για θρησκευτικούς σκοπούς, έφερναν από την Eυρώπη στην Eλλάδα τον 19ο αιώνα οι καθολικοί ιερείς και τις χρησιμοποιούσαν κυρίως όταν ήθελαν να απεικονίσουν τον Xριστό στη φάτνη. H φάτνη, η απεικόνιση της Θείας Γέννησης, θεωρείται περισσότερο έ- να θεατρικό σκηνικό, που δεν μας ε- πιτρέπεται να την τοποθετήσουμε στα παιδικά παιχνίδια, παρ όλο που από τον 19ο αι. τη συναντούμε πολλές φορές σαν παιχνίδι και σαν χαρτοκοπτική. Παιδική, επισημαίνει ο Δ. Λουκάτος, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και τη γραφική σκηνή των βοδιών και των άλλων ζώων, που βάζουν τα κεφάλια τους πάνω από τη φάτνη, αφού η παρουσία τους είναι το μεγαλύτερο σύμβολο παιχνιδιού για το παιδί. Πράγματι, σε αυτοβιογραφικά κείμενα και ζωντανές περιγραφές αναμνήσεων, η φάτνη αναφέρεται ως ασυναίσθητο πρότυπο παιδικών παιχνιδιών. Παιχνίδια του Δωδεκαήμερου Tα κάλαντα Tα παιδικά τραγούδια των Xριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, γνωστά με το όνομα Kάλαντα (από το λατινικό «Calendae» Kαλένδες, που για τους Pωμαίους σήμαινε την πρώτη μέρα του μήνα ή του χρόνου), είναι ένα έθιμο που χρονολογείται από την αρχαιότητα. Mε την εξάπλωση του χριστιανισμού, τα τραγούδια αυτά δεν περιορίστηκαν μόνο στη γιορτή της άνοιξης, αλλά απλώθηκαν και στις γιορτές του Δωδεκαήμερου. Tα κάλαντα είναι λαϊκά τραγούδια που δεν έχουν μόνο θρησκευτικό χαρακτήρα, αλλά ευχετικό και εγκωμιαστικό. Tο τραγούδι συνοδευόταν με πολύ απλά μουσικά όργανα, ένα τύμπανο, μία τραμπούκα, μία φλογέρα και αργότερα το τριγωνικό σήμαντρο. Σε νεότερα χρόνια τα παιδιά στις νησιωτικές περιοχές έλεγαν τα κάλαντα κρατώντας ένα καράβι και στις ορεινές περιοχές κρατώντας μία εκκλησία. Στην Πάρο, για τα κάλαντα τα παιδιά έφτιαχναν μεγάλες «καράβες» από καλάμια. Πήγαιναν στους καλαμιώνες, έπαιρναν ένα μεγάλο καλάμι, το έσκιζαν στη μέση και το χρησιμοποιούσαν σαν βάση. Στη βάση αυτή στήριζαν το καράβι, του οποίου ο σκελετός φτιαχνόταν επίσης από καλάμια και το περίβλημα α- πό κόκκινες κόλλες γλασέ. Oλο το καράβι το στόλιζαν με σημαιάκια. Tο κρατούσαν από τις δύο άκρες της καλαμένιας βάσης και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι να πουν τα κάλαντα. Στη Xίο υπήρχε ένα εντελώς ιδιόρρυθμο έθιμο, όσον αφορά τα κάλαντα με το καράβι. Στα μεγαλύτερα χωριά ιδίως τα ναυτικά αλλά και στη χώρα, οι ομάδες των «καλαντιστών», έφτιαχναν καράβια μέχρι και δύο μέτρα. Tο καράβι αυτό, σημαιοστόλιστο και φωτισμένο, το τοποθετούσαν σε μια ειδική βάση με ρόδες. Oι κολιαντίνες Στη δυτική Mακεδονία, την παραμονή των Xριστουγέννων ζύμωναν τις κολιαντίνες, μικρά ψωμάκια για τα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα. Στην Eράτυρα οι κολιαντίνες ήταν μικρά στρογγυλά ψωμάκια που στόλιζαν με πουλάκια από ζυμάρι, ένα ή περισσότερα, ανάλογα με το μέγεθος της κολιαντίνας. Aπό πάνω τα Συνέχεια στην 22η σελίδα Mικρογραφίες εκκλησιαστικών σκευών του 19ου αι. Oι μικρογραφίες αυτές που συναντάμε σαν παιχνίδια στις πόλεις και κυρίως στα νησιά, όπου υπάρχουν πολλές εκκλησίες, παράγονταν σε περιορισμένη κλίμακα από τεχνίτες ή από τους γονείς που έφτιαχναν παιχνίδια φυλαχτά και παιχνίδια με θρησκευτικό και συμβολικό περιεχόμενο. Πολλά από τα αντικείμενα αυτά ήταν πιστά αντίγραφα των κανονικών, ενώ άλλα φτιάχνονταν από κομμάτια τσίγκου, κυρίως το εσωτερικό μέρος των κουτιών από κονσέρβες. KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 21